📜
๘. สุตฺตเวภงฺคิยํ
๑๑๘. ปุพฺพา ¶ ¶ โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จ. ตตฺถ อวิชฺชานีวรณานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สตฺตานํ ปุพฺพโกฏิ น ปฺายติ. ตตฺถ เย สตฺตา ตณฺหาสํโยชนา, เต อชฺโฌสานพหุลา มนฺทวิปสฺสกา. เย ปน อุสฺสนฺนทิฏฺิกา สตฺตา, เต วิปสฺสนาพหุลา มนฺทชฺโฌสานา.
ตตฺถ ตณฺหาจริตา สตฺตา สตฺตสฺาภินิวิฏฺา อนุปฺปาทวยทสฺสิโน. เต ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสนฺติ ‘‘รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตาน’’นฺติ. เอวํ ปฺจกฺขนฺธา. อฺเหิ ขนฺเธหิ อตฺตานํ สมนุปสฺสนฺติ ตสฺส อุสฺสนฺนทิฏฺิกา สตฺตา วิปสฺสมานา ขนฺเธ อุชุํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติ. เต รูปํ อตฺตโก สมนุปสฺสนฺติ. ยํ รูปํ, โส อตฺตา. โย อหํ, ตํ รูปํ. โส รูปวินาสํ ปสฺสติ, อยํ อุจฺเฉทวาที ¶ . อิติ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปมาภินิปาตา สกฺกายทิฏฺิโย ปฺจ อุจฺเฉทํ ภชนฺติ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ. เอกเมกมฺหิ ขนฺเธ ตีหิ ปเทหิ ปจฺฉิมเกหิ สสฺสตํ ภชติ ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ. อิโต พหิทฺธาเต ปพฺพชิตา ตณฺหาจริตา กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เตน เย จ นิสฺสนฺเทน ทิฏฺิจริตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา ¶ วิหรนฺติ. เตน เยว ทิฏฺิสุเขน เอตฺตาวตา พาหิรโก ปโยโค.
ตตฺถ ทิฏฺิจริตา สตฺตา เย อริยธมฺมวินยํ โอตรนฺติ, เต ธมฺมานุสาริโน โหนฺติ. เย ตณฺหาจริตา สตฺตา อริยํ ธมฺมวินยํ โอตรนฺติ, เต สทฺธานุสาริโน โหนฺติ.
ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ โทสทิฏฺี, น จ เย กาเมสุ อนุสยา สมูหตา, เต อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เตสํ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ. อฺโ วา สาวโก กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถติ เต จ ปุพฺเพเยว กาเมหิ อนตฺถิกา อิติ กาเม อปฺปกสิเรน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ. เต เจตสิเกน ทุกฺเขน อนชฺโฌสิตา. เตน วุจฺจติ ‘‘สุขา ปฏิปทา’’ติ ¶ . เย ปน ตณฺหาจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ อชฺโฌสิตา, เตสํ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติ. อฺตโร วา ภิกฺขุ กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถติ, เต ปิยรูปํ ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา’’ติ. อิติ อิเม สพฺพสตฺตา ทฺวีสุ ปฏิปทาสุ สโมสรณํ คจฺฉนฺติ ทุกฺขายฺจ สุขายฺจ.
ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา, เต ทฺวิธา มุทินฺทฺริยา จ ติกฺขินฺทฺริยา จ. ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปฺจ อภิสเมนฺติ, เตน วุจฺจติ ‘‘ขิปฺปาภิฺา สุขา ปฏิปทา’’ติ. ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา’’ติ. ตตฺถ ตณฺหาจริตา สตฺตา ทฺวิธา ติกฺขินฺทฺริยา จ มุทินฺทฺริยา จ. ตตฺถ ¶ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา’’ติ. ตตฺถ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา’’ติ. อิมา จตสฺโส ปฏิปทาโย อปฺจมา อฉฏฺา. เย หิ เกจิ นิพฺพุตา นิพฺพายิสฺสนฺติ ¶ วา อิมาหิ จตูหิ ปฏิปทาหิ อนฺาหิ อยํ ปฏิปทาจตุกฺเกน กิเลเส นิทฺทิสติ. ยา จตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ นิทฺทิสิตพฺพา, อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิโต นาม นโย.
๑๑๙. ตตฺริเม จตฺตาโร อาหารา. จตฺตาโร วิปลฺลาสา อุปาทานา โยคา คนฺถา อาสวา โอฆา สลฺลา วิฺาณฏฺิติโย อคติคมนาติ, เอวํ อิมานิ สพฺพานิ ทส ปทานิ. อยํ สุตฺตสฺส สํสนฺทนา.
จตฺตาโร อาหารา. ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริเตน ปหาตพฺพา. ตตฺถ โย จ มโนสฺเจตนาหาโร โย จ วิฺาณาหาโร, อิเม ทิฏฺิจริเตน ปหาตพฺพา.
ปโม อาหาโร ปโม วิปลฺลาโส, ทุติโย อาหาโร ทุติโย วิปลฺลาโส, ตติโย อาหาโร ตติโย วิปลฺลาโส, จตุตฺโถ อาหาโร จตุตฺโถ วิปลฺลาโส. อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺจมา อฉฏฺา. อิทฺจ ปมาณา จตฺตาโร อาหารา.
ตตฺถ ¶ ปเม วิปลฺลาเส ิโต กาเม อุปาทิยติ, อิทํ กามุปาทานํ. ทุติเย วิปลฺลาเส ิโต อนาคตํ ภวํ อุปาทิยติ, อิทํ สีลพฺพตุปาทานํ. ตติเย วิปลฺลาเส ิโต วิปรีโต ทิฏฺึ อุปาทิยติ, อิทํ ทิฏฺุปาทานํ. จตุตฺเถ ¶ วิปลฺลาเส ิโต ขนฺเธ อตฺตโต อุปาทิยติ, อิทํ อตฺตวาทุปาทานํ.
ตตฺถ กามุปาทาเน ิโต กาเม อภิชฺฌายติ คนฺถติ, อยํ อภิชฺฌากายคนฺโถ. สีลพฺพตุปาทาเน ิโต พฺยาปาทํ คนฺถติ, อยํ พฺยาปาทกายคนฺโถ. ทิฏฺุปาทาเน ิโต ปรามาสํ คนฺถติ, อยํ ปรามาสกายคนฺโถ. อตฺตวาทุปาทาเน ิโต ปปฺจนฺโต คนฺถติ, อยํ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ.
ตสฺส คนฺถิตา กิเลสา อาสวนฺติ. กิฺจิ ปน วุจฺจติ วิปฺปฏิสาโร. เย วิปฺปฏิสารา [โย วิปฺปฏิสาโร (ปี. ก.)] เต อนุสยา. ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโว, พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว, ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺาสโว, อิทํ สจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโว.
เต ¶ จตฺตาโร อาสวา เวปุลฺลภาวํ คตา โอฆา โหนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ ‘‘โอฆา’’ติ. ตตฺถ กามาสโว กาโมโฆ, ภวาสโว ภโวโฆ, อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ, ทิฏฺาสโว ทิฏฺโโฆ.
เต จตฺตาโร โอฆา อาสยมนุปวิฏฺา อนุสยสหคตา วุจฺจนฺติ. สลฺลาติ หทยมาหจฺจ ติฏฺนฺตา. ตตฺถ กาโมโฆ ราคสลฺลํ, ภโวโฆ โทสสลฺลํ, อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ, ทิฏฺโโฆ ทิฏฺิสลฺลํ.
อิเมหิ จตูหิ สลฺเลหิ ปริยาทินฺนํ วิฺาณํ จตูสุ ธมฺเมสุ ติฏฺติ รูเป เวทนาย สฺาย สงฺขาเรสุ. อิมา จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย. ตตฺถ ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจนํ รูปูปคํ วิฺาณํ ติฏฺติ. โทสสลฺเลน เวทนูปคํ โมหสลฺเลน สฺูปคํ ¶ ทิฏฺิสลฺเลน นนฺทูปเสจนํ สงฺขารูปคํ วิฺาณํ ติฏฺติ.
จตูหิ วิฺาณฏฺิตีหิ จตุพฺพิธํ อคตึ คจฺฉนฺติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา. ราเคน ฉนฺทา อคตึ คจฺฉติ, โทเสน โทสา อคตึ คจฺฉติ, โมเหน โมหา อคตึ คจฺฉติ, ทิฏฺิยา ภยา อคตึ คจฺฉติ. อิติ อิทฺจ กมฺมํ อิเม จ กิเลสา. อยํ สํสารสฺส เหตุ.
๑๒๐. ตตฺถิมา ¶ จตสฺโส ทิสา กพฬีการาหาโร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส กามุปาทานํ กามโยโค อภิชฺฌากายคนฺโถ กามาสโว กาโมโฆ ราคสลฺลํ รูปูปคา วิฺาณฏฺิติ ฉนฺทา อคติคมนํ. อยํ ปมา ทิสา.
ผสฺโส อาหาโร ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส สีลพฺพตุปาทานํ ภวโยโคพฺยาปาโท กายคนฺโถ ภวาสโว ภโวโฆ โทสสลฺลํ เวทนูปคา วิฺาณฏฺิติ โทสา อคติคมนํ, อยํ ทุติยา ทิสา.
มโนสฺเจตนาหาโร ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส ทิฏฺุปาทานํ ทิฏฺิโยโค ปรามาสกายคนฺโถ ทิฏฺาสโว ทิฏฺโโฆ ทิฏฺิสลฺลํ สฺูปคา วิฺาณฏฺิติ ภยา อคติคมนํ. อยํ ตติยา ทิสา.
วิฺาณาหาโร ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส อตฺตวาทุปาทานํ อวิชฺชาโยโค อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ สงฺขารูปคา วิฺาณฏฺิติ โมหา อคติคมนํ, อยํ ¶ จตุตฺถี ทิสา. อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ ปเมน ปเทน ปมาย ทิสาย อาโลกนํ. อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกนา.
จตูหิ ¶ วิปลฺลาเสหิ อกุสลปกฺเข ทิสาวิโลกนา กิเลสํ สํโยเชตฺวา อยํ อกุสลปกฺเข ทิสาวิโลกนาย ภูมิ ปฺจนฺนํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ ยานิ ปมานิ ปทานิ อิเมสํ ธมฺมานํ โก อตฺโถ? เอโก อตฺโถ, พฺยฺชนเมว นานํ. เอวํ ทุติยา เอวํ ตติยา เอวํ จตุตฺถี. อยํ ปมา สํสนฺทนา.
อิมินา เปยฺยาเลน สพฺเพ กิเลสา จตูสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตพฺพา. ตโต กุสลปกฺเข จตสฺโส ปฏิปทา จตฺตาริ ฌานานิ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร วิหารา ทิพฺโพ พฺรหฺมา อริโย อาเนฺโช จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา จตฺตาโร อธิฏฺานา จตฺตาโร สมาธโย ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธิ. จตฺตาโร ธมฺมา สุขภาคิยา นาฺตฺร โพชฺฌงฺคา นาฺตฺร ตปสา นาฺตินฺทฺริยสํวรา นาฺตฺร สพฺพนิสฺสคฺคา จตฺตาริ อปฺปมาณานิ.
ตตฺถ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ภาวิยมานา พหุลีกริยมานา ปมํ ฌานํ ปริปูเรติ, ปมํ ฌานํ ปริปุณฺณํ ปมํ สติปฏฺานํ ปริปูเรติ ¶ , ปมํ สติปฏฺานํ ปริปุณฺณํ ปมํ วิหารํ ปริปูเรติ, ปโม วิหาโร ปริปุณฺโณ ปมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปูเรติ, ปมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปุณฺณํ ปมํ อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ปริปูเรติ, ปโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปริปุณฺโณ ปมํ อธิฏฺานํ ปริปูเรติ, ปมํ อธิฏฺานํ ปริปุณฺณํ ฉนฺทสมาธึ ปริปูเรติ, ฉนฺทสมาธิ ปริปุณฺโณ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, อินฺทฺริยสํวโร ปริปุณฺโณ ปมํ เมตฺตาอปฺปมาณํ ปริปูเรติ. เอวํ ยาว สพฺพนิสฺสคฺโค จตุตฺถํ อปฺปมาณํ ปริปูเรติ.
ตตฺถ ปมา จ ปฏิปทา ปมฺจ ฌานํ ปมฺจ สติปฏฺานํ ปโม จ วิหาโร ปมฺจ สมฺมปฺปธานํ ¶ ปโม จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺานฺจ ฉนฺทสมาธิ จ อินฺทฺริยสํวโร จ เมตฺตา จ อปฺปมาณํ. อยํ ปมา ทิสา.
ทุกฺขา จ [ทุติยา จ (ก.)] ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ทุติยํ ฌานํ ทุติยฺจ สติปฏฺานํ ทุติโย จ วิหาโร ทุติยฺจ สมฺมปฺปธานํ ทุติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ¶ ธมฺโม จาคาธิฏฺานํ จิตฺตสมาธิ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา กรุณา จ อปฺปมาณํ, อยํ ทุติยา ทิสา.
สุขา จ [ตติยา จ (ก.)] ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ตติยฺจ ฌานํ ตติยฺจ สติปฏฺานํ ตติโย จ วิหาโร ตติยฺจ สมฺมปฺปธานํ ตติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปฺาธิฏฺานฺจ วีริยสมาธิ จ โพชฺฌงฺคา จ มุทิตา จ อปฺปมาณํ. อยํ ตติยา ทิสา.
สุขา จ [จตุตฺถี จ (ก.)] ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺถฺจ สติปฏฺานํ จตุตฺโถ จ วิหาโร จตุตฺถฺจ สมฺมปฺปธานํ จตุตฺโถ จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺานฺจ วีมํสาสมาธิ จ สพฺพนิสฺสคฺโค จ อุเปกฺขา อปฺปมาณฺจ. อยํ จตุตฺถี ทิสา. อิมาสํ จตสฺสนฺนํ ทิสานํ อาโลกนา. อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน นาม นโย.
ตตฺถายํ โยชนา. จตฺตาโร จ อาหารา จตสฺโส จ ปฏิปทา, จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา จตฺตาโร จ สติปฏฺานา, จตฺตาริ จ อุปาทานานิ จตฺตาริ จ ฌานานิ จตฺตาโร จ โยคา วิหารา จ, คนฺถา จ สมฺมปฺปธานา จ, อาสวา จ อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา จ, โอฆา จ อธิฏฺานานิ จ, สลฺลา จ สมาธโย, วิฺาณฏฺิติโย ¶ จตฺตาโร จ สุขภาคิยา ธมฺมา, จตฺตาริ จ อคติคมนานิ จตฺตาริ จ อปฺปมาณานิ อิติ กุสลากุสลานํ ปฏิปกฺขวเสน โยชนา, อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน นโย.
ตสฺส ¶ จตฺตาริ สามฺผลานิ ปริโยสานํ, โย จ ธมฺโม กุสลากุสลนิทฺเทเส ปโม ทิสานิทฺเทโส, อิมสฺส โสตาปตฺติผลํ ปริโยสานํ ทุติยํ สกทาคามิผลํ, ตติยํ อนาคามิผลํ, จตุตฺถํ อรหตฺตผลํ.
ตตฺถ กตโม ติปุกฺขโล นโย? เย จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ ทฺเว ปุคฺคลา, เย จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ ทฺเว ปุคฺคลา.
อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โย ปุคฺคโล สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยาติ, โย จ ปุคฺคโล ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาติ. อิเม ทฺเว ปุคฺคลา ภวนฺติ. ตตฺถ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาติ ¶ , อยํ อุคฺฆฏิตฺู. โย ปจฺฉิโม ปุคฺคโล สาธารโณ, อยํ วิปฺจิตฺู. โย ปุคฺคโล ทนฺธาภิฺาย ทุกฺขาย ปฏิปทาย นิยฺยาติ, อยํ เนยฺโย. อิเม จตฺตาโร ภวิตฺวา ตีณิ โหนฺติ, ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺุสฺส สมถปุพฺพงฺคมา วิปสฺสนา, เนยฺยสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคโม สมโถ, วิปฺจิตฺุสฺส สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา. อุคฺฆฏิตฺุสฺส มุทุกา เทสนา, เนยฺยสฺส ติกฺขา เทสนา, วิปฺจิตฺุสฺส ติกฺขมุทุกา เทสนา.
อุคฺฆฏิตฺุสฺส อธิปฺาสิกฺขา, เนยฺยสฺส อธิจิตฺตสิกฺขา, วิปฺจิตฺุสฺส อธิสีลสิกฺขา. อิติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ จตูหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยานํ.
ตตฺถ ¶ อยํ สํกิเลโส, ตีณิ อกุสลมูลานิ ตโย ผสฺสา ติสฺโส เวทนา ตโย อุปวิจารา ตโย สํกิเลสา ตโย วิตกฺกา ตโย ปริฬาหา ตีณิ สงฺขตลกฺขณานิ ติสฺโส ทุกฺขตาติ.
ตีณิ อกุสลมูลานีติ โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ. ตโย ผสฺสาติ สุขเวทนีโย ผสฺโส, ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส. ติสฺโส เวทนาติ สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา. ตโย อุปวิจาราติ โสมนสฺโสปวิจาโร โทมนสฺโสปวิจาโร อุเปกฺโขปวิจาโร. ตโย สํกิเลสาติ ราโค โทโส โมโห. ตโย วิตกฺกาติ กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก. ตโย ปริฬาหาติ ¶ ราคโช โทสโช โมหโช. ตีณิ สงฺขตลกฺขณานีติ อุปฺปาโท ิติ วโย. ติสฺโส ทุกฺขตาติ ทุกฺขทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา สงฺขตทุกฺขตา.
ตตฺถ โลโภ อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺิตํ? ติวิธํ อารมฺมณํ มนาปิกํ อมนาปิกํ อุเปกฺขาานิยฺจ. ตตฺถ มนาปิเกน อารมฺมเณน โลโภ อกุสลมูลํ สมุฏฺหติ. อิติ มนาปิกา อารมฺมณา สุขเวทนีโย ผสฺโส, สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต สุขเวทนา, สุขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โสมนสฺสูปวิจาโร, โสมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ราโค, ราคํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต กามวิตกฺโก, กามวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ราคโช ปริฬาโห ¶ ราคชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขโณ, อุปฺปาทํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วิปริณามทุกฺขตา.
โทโส ¶ อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺิตํ? อมนาปิเกน อารมฺมเณน โทโส อกุสลมูลํ สมุฏฺิตํ. อิติ อมนาปิกา อารมฺมณา ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ทุกฺขเวทนา, ทุกฺขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทมนสฺสูปวิจาโร, โทมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทโส, โทสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต พฺยาปาทวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทสโช ปริฬาโห, โทสชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ิตสฺส อฺถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ, ิตสฺส อฺถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ทุกฺขทุกฺขตา เวทนา.
โมโห อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺิตํ? อุเปกฺขาานิเยน อารมฺมเณน โมโห อกุสลมูลํ สมุฏฺิตํ. อิติ อุเปกฺขาานิยา อารมฺมณา อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส, อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อทุกฺขมสุขา เวทนา, อทุกฺขมสุขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อุเปกฺขูปวิจาโร, อุเปกฺขูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โมโห, โมหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วิหึสาวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โมหโช ปริฬาโห, โมหชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วโย สงฺขตลกฺขณํ, วยํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต สงฺขตทุกฺขตา, อิติ อยํ ติณฺณํ กิเลสานํ นิทฺเทโส, อยํ วุจฺจเต กุสลปกฺเข ติปุกฺขโล นโย.
อิติ ตีณิ อกุสลมูลานิ น จตุตฺถานิ น ปฺจมานิ, ตโย ผสฺสาติ ติสฺโส เวทนา ยาว สงฺขตทุกฺขตาติ, โย ¶ โกจิ อกุสลปกฺโข, สพฺโพ โส ตีสุ อกุสลมูเลสุ สโมสรติ.
ตตฺถ ¶ กตโม กุสลปกฺโข? ตีณิ กุสลมูลานิ, ติสฺโส ปฺา สุตมยี ปฺา จินฺตามยี ปฺา ภาวนามยี ปฺา. ตโย สมาธี สวิตกฺกสวิจาโร…เป… ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา…เป… สิกฺขา. ตีณิ นิมิตฺตานิ สมถนิมิตฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ. ตโย วิตกฺกา เนกฺขมฺมวิตกฺโก…เป… อวิหึสาวิตกฺโก. ตีณิ อินฺทฺริยานิ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ วิตฺถาโร. ตโย อุปวิจารา เนกฺขมฺมูปวิจาโร อพฺยาปาทูปวิจาโร อวิหึสูปวิจาโร. ติสฺโส เอสนา กาเมสนา ภเวสนา พฺรหฺมจริเยสนา. ตโย ขนฺธา สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปฺากฺขนฺโธ.
ตตฺถ ¶ ยํ อโลโภ กุสลมูลํ, ตํ สุตมยิปฺํ ปริปูเรติ, สุตมยี ปฺา ปริปุณฺณา สวิตกฺกํ สวิจารํ สมาธึ ปริปูเรติ, สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิจิตฺตสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิจิตฺตสิกฺขา ปริปุณฺณา สมถนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, สมถนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมวิตกฺกํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมูปวิจารํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมูปวิจาโร ปริปุณฺโณ กาเมสนํ ปชหติ, กาเมสนปฺปหานํ สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อโทโส กุสลมูลํ จินฺตามยิปฺํ ปริปูเรติ, จินฺตามยี ปฺา ปริปุณฺณา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ สมาธึ ปริปูเรติ ¶ . อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิสีลสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิสีลสิกฺขา ปริปุณฺณา อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปูเรติ, อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทวิตกฺกํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อฺินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อฺินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทูปวิจารํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทูปวิจาโร ปริปุณฺโณ ภเวสนํ ปชหติ, ภเวสนปฺปหานํ สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อโมโห กุสลมูลํ ภาวนามยิปฺํ ปริปูเรติ, ภาวนามยีปฺา ปริปุณฺณา อวิตกฺกอวิจารํ สมาธึ ปริปูเรติ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิปฺาสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิปฺาสิกฺขา ปริปุณฺณา ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อฺาตาวิโน อินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อฺาตาวิโน อินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อวิหึสูปวิจารํ ปริปูเรติ, อวิหึสูปวิจาโร ปริปุณฺโณ พฺรหฺมจริเยสนํ ปริปูเรติ, พฺรหฺมจริเยสนา ปริปุณฺณา ปฺากฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อิติ อิเม ตโย ธมฺมา กุสลปกฺขิกา สพฺเพ กุสลา ธมฺมา ตีหิ ติกนิทฺเทเสหิ นิทฺทิสิยนฺติ ¶ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ตสฺส ปริโยสานํ. ตตฺถ ปเมน อปฺปณิหิตํ, ทุติเยน สฺุตํ, ตติเยน อนิมิตฺตํ. อยํ วุจฺจติ ทุติโย ติปุกฺขโล นาม นโย.
ตตฺถ เย อิเม ตโย ปุคฺคลา อุคฺฆฏิตฺู วิปฺจิตฺู เนยฺโยติ. อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ เย จ ปุคฺคลา สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย, สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ, เต ทฺเว ปุคฺคลา. เย จ ทฺเว ปุคฺคลา ทุกฺขาย ¶ ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย, ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ ¶ , อิเม จตฺตาโร เตน วิเสเสน ทฺเว ภวนฺติ ทิฏฺิจริโต จ ตณฺหาจริโต จ. อิเม จตฺตาโร ภวิตฺวา ตโย ภวนฺติ, ตโย ภวิตฺวา ทฺเว ภวนฺติ. อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, อวิชฺชา จ ตณฺหา จ, อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ, อสฺสติ จ อสมฺปชฺฺจ, นีวรณานิ จ สํโยชนานิ จ, อชฺโฌสานฺจ อภินิเวโส จ, อหํกาโร จ มมํกาโร จ, อสฺสทฺธิยฺจ โทวจสฺสฺจ, โกสชฺชฺจ อโยนิโส จ มนสิกาโร, วิจิกิจฺฉา จ อภิชฺฌา จ, อสทฺธมฺมสฺสวนฺจ อสมาปตฺติ จ.
ตตฺถ อวิชฺชา จ อหิริกฺจ อสฺสติ จ นีวรณานิ จ อชฺโฌสานฺจ อหํกาโร จ อสฺสทฺธิยฺจ โกสชฺชฺจ วิจิกิจฺฉา จ อสทฺธมฺมสฺสวนฺจ, อยํ เอกา ทิสา.
ตณฺหา จ อโนตฺตปฺปฺจ อสมฺปชฺฺจ สํโยชนานิ จ อภินิเวโส จ มมํกาโร จ โทวจสฺสตา จ อโยนิโส มนสิกาโร จ อภิชฺฌา จ อสมาปตฺติ จ, อยํ ทุติยา ทิสา. ทสนฺนํ ทุกานํ ทส ปทานิ ปมานิ กาตพฺพานิ. สํขิตฺเตน อตฺถํ าเปนฺติ ปฏิปกฺเข กณฺหปกฺขสฺส สพฺเพสํ ทุกานํ ทส ปทานิ ทุติยกานิ, อยํ ทุติยา ทิสา.
อิติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ทุกฺขนิทฺเทโส, อยํ สมุทโย. ยํ ตํ ธมฺมํ อชฺฌาวสติ นามฺจ รูปฺจ อิทํ ทุกฺขํ อิติ อยฺจ สมุทโย, อิทฺจ ทุกฺขํ, อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ปมนิทฺเทโส.
ตตฺถ กตโม กุสลปกฺโข? สมโถ จ วิปสฺสนา จ, วิชฺชา จ จรณฺจ, สติ จ สมฺปชฺฺจ, หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ, อหํการปฺปหานฺจ ¶ มมํการปฺปหานฺจ, สมฺมาวายาโม จ โยนิโส จ มนสิกาโร, สมฺมาสติ จ สมฺมาสมาธิ จ, ปฺา จ นิพฺพิทา จ, สมาปตฺติ จ สทฺธมฺมสฺสวนฺจ, โสมนสฺสฺจ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ จ.
ตตฺถ ¶ สมโถ จ วิชฺชา จ สติ จ หิรี จ อหํการปฺปหานฺจ สมฺมาวายาโม จ สมฺมาสติ จ ปฺา จ สมาปตฺติ จ โสมนสฺสฺจ, อิเม ธมฺมา เอกา ทิสา. วิปสฺสนา จ จรณฺจ สมฺปชฺฺจ โอตฺตปฺปฺจ มมํการปฺปหานฺจ โยนิโส มนสิกาโร จ สมฺมาสมาธิ จ นิพฺพิทา จ สทฺธมฺมสฺสวนฺจ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ จ, อยํ ทุติยา ทิสา. อิติ กุสลปกฺเข จ อกุสลปกฺเข จ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส ปน นยสฺส จตสฺโส ทิสา.
ตาสุ ¶ ยานิ อกุสลปกฺขสฺส ปมานิ ปทานิ อกุสลานิ กุสเลหิ ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตานิ กุสลปกฺเข ทุติเยหิ ปเทหิ ปหานํ คจฺฉนฺติ. เตสํ ปหานา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ ยานิ อกุสลปกฺขสฺส ทุติยานิ อกุสลปทานิ ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตานิ กุสลปกฺขสฺส ปเมหิ ปเทหิ ปหานํ คจฺฉนฺติ. เตสํ ปหานา อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ ปริโยสานํ. อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ ปโม นโย สีหวิกฺกีฬิโต นาม. อฏฺ ปทานิ จตฺตาริ จ กุสลานิ จตฺตาริ จ อกุสลานิ อิมานิ อฏฺ ปทานิ มูลปทานิ, อตฺถนเยน ทุติโย ติปุกฺขโล. โส ฉหิ ธมฺเมหิ เนติ กุสลมูลานิ จ เนติ อกุสลมูลานิ จ, อิติ อิมานิ ฉ ปทานิ ปุริมกานิ จ อฏฺ มูลปทานิ อิมานิ จุทฺทส ปทานิ อฏฺารสนฺนํ มูลปทานํ. ตตฺถ ¶ โย ปจฺฉิมโก นโย นนฺทิยาวฏฺโฏ, โส จตูหิ ธมฺเมหิ เนติ. อวิชฺชาย จ ตณฺหาย จ สมเถน จ วิปสฺสนาย จ, อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อิมานิ อฏฺารส มูลปทานิ ตีสุ นเยสุ นิทฺทิฏฺานิ.
ตตฺถ ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, ตตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ. เตสฺจ นวนฺนํ มูลานํ จตฺตาริ ปทานิ สีหวิกฺกีฬิตนเย ตีณิ ติปุกฺขเล ทฺเว นนฺทิยาวฏฺเฏ, อิจฺเจเต กุสลสฺส ปกฺขา. ตตฺถ ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, ตตฺถ สพฺพํ กุสลํ ยุชฺชติ. ตตฺถ สีหวิกฺกีฬิเต นเย จตฺตาริ ปทานิ ตีณิ ติปุกฺขเล ทฺเว นนฺทิยาวฏฺเฏ อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ นิทฺทิฏฺานิ.
ตตฺถ ยานิ นนฺทิยาวฏฺเฏ นเย จตฺตาริ ปทานิ, ตตฺถ อฏฺารส มูลปทานิ สโมสรนฺติ. ยถา กถํ, สมโถ จ อโลโภ จ อโทโส จ อสุภสฺา จ ทุกฺขสฺา จ อิมานิ กุสลปกฺเข ปฺจ ปทานิ สมถํ ภชนฺติ. วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสฺา จ อนตฺตสฺา จ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ วิปสฺสนํ ภชนฺติ. อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ทฺวีสุ ปเทสุ โยชิตานิ, ตตฺถ อกุสลปกฺเข นวนฺนํ อกุสลมูลปทานํ ยา จ ตณฺหา โย จ โลโภ โย จ โทโส ยา จ สุภสฺา ยา จ สุขสฺา, อิมานิ ปฺจ ปทานิ ตณฺหํ ภชนฺติ ¶ . ยา จ อวิชฺชา โย จ โมโห ยา จ นิจฺจสฺา ยา จ อตฺตสฺา, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อวิชฺชํ ภชนฺติ. เอตานิ นว ปทานิ อกุสลานิ สุสํขิตฺตานิ. อิติ ตโย นยา เอกํ นยํ น ปวิฏฺา. เอวํ อฏฺารส มูลปทานิ นนฺทิยาวฏฺฏนเย นิทฺทิสิตพฺพานิ.
กถํ ¶ อฏฺารส มูลปทานิ, ติปุกฺขเล ¶ นเย ยุชฺชนฺติ? นวนฺนํ ปทานํ กุสลานํ, วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสฺา จ อนตฺตสฺา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ; อโมโห จ สมโถ จ อโลโภ จ อสุภสฺา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ; โลโภ จ โทโส จ, เอวํ อิมานิ นว ปทานิ ตีสุ กุสเลสุ โยเชตพฺพานิ. ตตฺถ นวนฺนํ ปทานํ อกุสลานํ ตณฺหา จ โลโภ จ สุภสฺา จ สุขสฺา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ โลโภ อกุสลมูลํ; อวิชฺชา จ โมโห จ นิจฺจสฺา จ อตฺตสฺา จ อยํ โมโห อยํ โทโส, เย จ อิมานิ นว ปทานิ ตีสุ อกุสเลสุ โยชิตานิ. เอวํ อฏฺารส มูลปทานิ กุสลมูเลสุ จ โยเชตฺวา ติปุกฺขเลน นเยน นิทฺทิสิตพฺพานิ.
กถํ อฏฺารส มูลปทานิ สีหวิกฺกีฬิเต นเย ยุชฺชนฺติ? ตณฺหา จ สุภสฺา จ, อยํ ปโม วิปลฺลาโส. โลโภ จ สุขสฺา จ, อยํ ทุติโย วิปลฺลาโส. อวิชฺชา จ นิจฺจสฺา จ, อยํ ตติโย วิปลฺลาโส. โมโห จ อตฺตสฺา จ, อยํ จตุตฺโถ วิปลฺลาโส. อิติ นว ปทานิ อกุสลมูลานิ จตูสุ ปเทสุ โยชิตานิ. ตตฺถ นวนฺนํ มูลปทานํ กุสลานํ สมโถ จ อสุภสฺา จ, อิทํ ปมํ สติปฏฺานํ. อโลโภ จ ทุกฺขสฺา จ, อิทํ ทุติยํ สติปฏฺานํ. วิปสฺสนา จ อนิจฺจสฺา จ, อิทํ ตติยํ สติปฏฺานํ. อโมโห จ อนตฺตสฺา จ, อิทํ จตุตฺถํ สติปฏฺานํ. อิมานิ อฏฺารส มูลปทานิ สีหวิกฺกีฬิตนยํ อนุปวิฏฺานิ. อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ ยา ภูมิ จ โย ราโค จ โย โทโส จ เอกํ นยํ ปวิสติ. เอกสฺส นยสฺส อกุสเล วา ธมฺเม กุสเล วา ธมฺเม วิฺาเต ปฏิปกฺโข อนฺเวสิตพฺโพ, ปฏิปกฺเข อนฺเวสิตฺวา โส นโย นิทฺทิสิตพฺโพ, ตมฺหิ นเย ¶ นิทฺทิฏฺโ. ยถา เอกมฺหิ นเย สพฺเพ นยา ปวิฏฺา ตถา นิทฺทิสิตพฺพา. เอกมฺหิ จ นเย อฏฺารส มูลปทานิ ปวิฏฺานิ, ตมฺหิ ธมฺเม วิฺาเต สพฺเพ ธมฺมา วิฺาตา โหนฺติ. อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส จตฺตาริ ผลานิ ปริโยสานํ. ปมาย ทิสาย ปมํ ผลํ, ทุติยาย ทิสาย ทุติยํ ผลํ, ตติยาย ทิสาย ตติยํ ผลํ, จตุตฺถาย ทิสาย จตุตฺถํ ผลํ. ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ปริโยสานํ. ปมาย ทิสาย อปฺปณิหิตํ, ทุติยาย ทิสาย สฺุตํ, ตติยาย ทิสาย อนิมิตฺตํ. นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ ปริโยสานํ ¶ . ปมาย ทิสาย ราควิราคา ¶ เจโตวิมุตฺติ, ทุติยาย ทิสาย อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ. อิเม ตโย นยา อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ อฏฺารสนฺนํ มูลปทานํ อาโลกนา, อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน [ทิสาโลจโน (ก.)] นโย. อาโลเกตฺวาน ชานาติ ‘‘อยํ ธมฺโม อิมํ ธมฺมํ ภชตี’’ติ สมฺมา โยชนา. กุสลปกฺเข อกุสลปกฺเข จ อยํ นโย องฺกุโส นาม. อิเม ปฺจ นยา.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
ตณฺหา จ อวิชฺชาปิ จ, โลโภ โทโส ตเถว โมโห จ;
จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา, กิเลสภูมี นว ปทานิ.
เย ¶ จ สติปฏฺานา, สมโถ จ วิปสฺสนา กุสลมูลา;
เอตํ สพฺพํ กุสลํ, อินฺทฺริยภูมี นว ปทานิ.
สพฺพกุสลํ นวหิ ปเทหิ ยุชฺชติ, นวหิ เจว อกุสลํ;
เอเต เต มูลปทา, อุภโต อฏฺารส ปทานิ.
ตณฺหา เจว อวิชฺชา จ, สมโถ จ วิปสฺสนา;
โย เนติ สพฺเพสุ โยคยุตฺโต, อยํ นโย นนฺทิยาวฏฺโฏ.
ยํ กุสลมูเลหิ, นยติ กุสลอกุสลมูเลหิ;
ภูตํ ตถํ อวิตถํ, ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหุ.
โส เนติ วิปลฺลาเสหิ, กิเลสอินฺทฺริเยหิ จ;
ธมฺเม ตํ นยํ วินยมาหุ, สีหวิกฺกีฬิตํ นาม.
เวยฺยากรเณ วุตฺเต, กุสลตาหิ อกุสลตาหิ จ;
ตโย อาโลกยติ, อยํ นโย ทิสาโลจโน นาม.
โอโลเกตฺวา ทิสาโลจเนน, อุกฺขิปิย ยํ สมาเนติ;
สพฺเพ กุสลากุสเล, อยํ นโย องฺกุโส นาม.
นยสมุฏฺานํ.
เปฏโกปเทเส ¶ มหากจฺจายนสฺส เถรสฺส สุตฺตวิภงฺคสฺส
[เวภงฺคิสฺส (ปี. ก.)] ทสฺสนํ สมตฺตํ.
ยานิ ¶ จตุกฺกานิ อกุสลานิ กุสลานิ จ สีหวิกฺกีฬิเต นเย นิทฺทิฏฺานิ, ติกานิ กุสลานิ จ อกุสลานิ จ ติปุกฺขเล นเย นิทฺทิฏฺานิ, ทุกานิ กุสลานิ จ อกุสลานิ จ นนฺทิยาวฏฺเฏ นเย นิทฺทิฏฺานิ. เยสุ ¶ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ [วิสุทฺธีสุ (ก.)] กุสเลสุ โส อตฺโถ ติเกสุ วิภชฺชมานสฺส ภวภูมิ, อถ จ สพฺโพ [ปุพฺโพ (ก.)] จ อตฺโถ ตีหิ พฺยฺชเนหิ นิทฺทิสติ. ตตฺตกานิ วุจฺจติ. โย อตฺโถ จตูหิ ปเทหิ อฏฺวีสติภาเคหิ นตฺถิภูมิ นิทฺทิสิตุํ, อวจรนฺโตว จตูหิ ปเทหิ นิทฺทิสติ. อิติ ยํ ยถานิทฺทิฏฺสฺส อวิโกสนา อิทํ ปมาณํ. ยถา สพฺเพ สมาธโย ตีสุ สมาธีสุ ปริเยสิตพฺพา, สวิตกฺกสวิจาเร อวิตกฺกวิจารมตฺเต อวิตกฺกอวิจาเร อิทํ ปมาณํ, นตฺถิ จตุตฺโถ สมาธิ. ตถา ติสฺโส ปฺา จินฺตามยี สุตมยี ภาวนามยี สพฺพาสุ ปฺาสุ นิทฺทิสติ, นตฺถิ จตุตฺถี ปฺา น จินฺตามยี น สุตมยี น ภาวนามยี, ปฺา นาสฺส อตฺถิ อิเมสํ ธมฺมานํ ยา อวิกฺเขปนา, อิทํ วุจฺจติ ปมาณนฺติ.
เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส ชมฺพุวนวาสิโน เปฏโกปเทโส
สมตฺโต.
เปฏโกปเทสปกรณํ นิฏฺิตํ.