📜
๓. อนิยตกณฺฑํ
๑. ปมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๔๓. เตน ¶ ¶ ¶ สมเยน พุทฺโธ ภควาติ ปมอนิยตสิกฺขาปทํ. ตตฺถ กาลยุตฺตํ สมุลฺลปนฺโตติ กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา ยทา น อฺโ โกจิ สมีเปน คจฺฉติ วา อาคจฺฉติ วา ตทา ตทนุรูปํ ‘‘กจฺจิ น อุกฺกณฺสิ, น กิลมสิ, น ฉาตาสี’’ติอาทิกํ เคหสฺสิตํ กถํ กเถนฺโต. กาลยุตฺตํ ธมฺมํ ภณนฺโตติ กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา ยทา อฺโ โกจิ สมีเปน คจฺฉติ วา อาคจฺฉติ วา ตทา ตทนุรูปํ ‘‘อุโปสถํ กเรยฺยาสิ, สลากภตฺตํ ทเทยฺยาสี’’ติอาทิกํ ธมฺมกถํ กเถนฺโต.
พหู ธีตโร จ ปุตฺตา จ อสฺสาติ พหุปุตฺตา. ตสฺสา กิร ทส ปุตฺตา ทส ธีตโร อเหสุํ, พหู นตฺตาโร อสฺสาติ พหุนตฺตา. ยเถว หิ ตสฺสา เอวมสฺสา ปุตฺตธีตานมฺปิ วีสติ วีสติ ทารกา อเหสุํ, อิติ สา วีสุตฺตรจตุสตปุตฺตนตฺตปริวารา อโหสิ. อภิมงฺคลสมฺมตาติ อุตฺตมมงฺคลสมฺมตา. ยฺเสูติ ทานปฺปทาเนสุ. ฉเณสูติ อาวาหวิวาหมงฺคลาทีสุ อนฺตรุสฺสเวสุ. อุสฺสเวสูติ อาสาฬฺหีปวารณนกฺขตฺตาทีสุ มหุสฺสเวสุ. ปมํ โภเชนฺตีติ ‘‘อิเมปิ ทารกา ตยา สมานายุกา นิโรคา โหนฺตู’’ติ อายาจนฺตา ปมํเยว โภเชนฺติ, เยปิ สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา, เตปิ ภิกฺขู โภเชตฺวา ตทนนฺตรํ สพฺพปมํ ตํเยว โภเชนฺติ. นาทิยีติ ตสฺสา วจนํ น อาทิยิ, น คณฺหิ, น วา อาทรมกาสีติ อตฺโถ.
๔๔๔-๕. อลํกมฺมนิเยติ กมฺมกฺขมํ กมฺมโยคฺคนฺติ กมฺมนิยํ, อลํ ปริยตฺตํ กมฺมนิยภาวายาติ อลํกมฺมนิยํ, ตสฺมึ อลํกมฺมนิเย, ยตฺถ อชฺฌาจารํ กโรนฺตา สกฺโกนฺติ, ตํ กมฺมํ ¶ กาตุํ ตาทิเสติ อตฺโถ. เตเนวสฺส ปทภาชเน วุตฺตํ – ‘‘สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’’นฺติ, ยตฺถ เมถุนํ ธมฺมํ สกฺกา โหติ ปฏิเสวิตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. นิสชฺชํ ¶ กปฺเปยฺยาติ นิสชฺชํ กเรยฺย, นิสีเทยฺยาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปน นิสีทิตฺวาว ¶ นิปชฺชติ, เตนสฺส ปทภาชเน อุภยมฺปิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปนิสินฺโนติ อุปคนฺตฺวา นิสินฺโน. เอวํ อุปนิปนฺโนปิ เวทิตพฺโพ. ภิกฺขุ นิสินฺเนติ ภิกฺขุมฺหิ นิสินฺเนติ อตฺโถ. อุโภ วา นิสินฺนาติ ทฺเวปิ อปจฺฉา อปุริมํ นิสินฺนา. เอตฺถ จ กิฺจาปิ ปาฬิยํ ‘‘โสตสฺส รโห’’ติ อาคตํ, จกฺขุสฺส รเหเนว ปน ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. สเจปิ หิ ปิหิตกวาฏสฺส คพฺภสฺส ทฺวาเร นิสินฺโน วิฺู ปุริโส โหติ, เนว อนาปตฺตึ กโรติ. อปิหิตกวาฏสฺส ปน ทฺวาเร นิสินฺโน อนาปตฺตึ กโรติ. น เกวลฺจ ทฺวาเร อนฺโตทฺวาทสหตฺเถปิ โอกาเส นิสินฺโน, สเจ สจกฺขุโก วิกฺขิตฺโตปิ นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺตึ กโรติ. สมีเป ิโตปิ อนฺโธ น กโรติ, จกฺขุมาปิ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต น กโรติ. อิตฺถีนํ ปน สตมฺปิ อนาปตฺตึ น กโรติเยว.
สทฺเธยฺยวจสาติ สทฺธาตพฺพวจนา. สา ปน ยสฺมา อริยสาวิกาว โหติ, เตนสฺส ปทภาชเน ‘‘อาคตผลา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาคตํ ผลํ อสฺสาติ อาคตผลา ปฏิลทฺธโสตาปตฺติผลาติ อตฺโถ. อภิสเมตาวินีติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจา. วิฺาตํ สิกฺขตฺตยสาสนํ เอตายาติ วิฺาตสาสนา. นิสชฺชํ ภิกฺขุ ปฏิชานมาโนติ กิฺจาปิ เอวรูปา อุปาสิกา ทิสฺวา วทติ, อถ โข ภิกฺขุ นิสชฺชํ ปฏิชานมาโนเยว ติณฺณํ ธมฺมานํ อฺตเรน กาเรตพฺโพ, น อปฺปฏิชานมาโนติ อตฺโถ.
เยน วา สา สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา วเทยฺย เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพติ นิสชฺชาทีสุ อากาเรสุ เยน วา อากาเรน สทฺธึ เมถุนธมฺมาทีนิ อาโรเปตฺวา สา อุปาสิกา วเทยฺย, ปฏิชานมาโนว เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพ. เอวรูปายปิ อุปาสิกาย วจนมตฺเตน น กาเรตพฺโพติ อตฺโถ. กสฺมา? ยสฺมา ทิฏฺํ นาม ตถาปิ โหติ, อฺถาปิ โหติ.
ตทตฺถโชตนตฺถฺจ อิทํ วตฺถุํ อุทาหรนฺติ – มลฺลารามวิหาเร ¶ กิร เอโก ขีณาสวตฺเถโร เอกทิวสํ อุปฏฺากกุลํ คนฺตฺวา อนฺโตเคเห นิสีทิ, อุปาสิกาปิ สยนปลฺลงฺกํ นิสฺสาย ิตา โหติ. อเถโก ปิณฺฑจาริโก ทฺวาเร ิโต ทิสฺวา ‘‘เถโร อุปาสิกาย สทฺธึ เอกาสเน นิสินฺโน’’ติ สฺํ ปฏิลภิตฺวา ปุนปฺปุนํ โอโลเกสิ. เถโรปิ ‘‘อยํ มยิ อสุทฺธลทฺธิโก ชาโต’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ วิหารํ คนฺตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ ปวิสิตฺวา อนฺโตว นิสีทิ. โสปิ ภิกฺขุ ‘‘เถรํ โจเทสฺสามี’’ติ ¶ อาคนฺตฺวา อุกฺกาสิตฺวา ทฺวารํ วิวริ. เถโร ตสฺส จิตฺตํ ตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา กูฏาคารกณฺณิกํ นิสฺสาย ปลฺลงฺเกน นิสีทิ. โสปิ ภิกฺขุ ¶ อนฺโต ปวิสิตฺวา มฺจฺจ เหฏฺามฺจฺจ โอโลเกตฺวา เถรํ อปสฺสนฺโต อุทฺธํ อุลฺโลเกสิ, อถ อากาเส นิสินฺนํ เถรํ ทิสฺวา ‘‘ภนฺเต, เอวํ มหิทฺธิกา นาม ตุมฺเห มาตุคาเมน สทฺธึ เอกาสเน นิสินฺนภาวํ วทาเปถ เอวา’’ติ อาห. เถโร ‘‘อนฺตรฆรสฺเสเวโส อาวุโส โทโส, อหํ ปน ตํ สทฺธาเปตุํ อสกฺโกนฺโต เอวมกาสึ, รกฺเขยฺยาสิ ม’’นฺติ วตฺวา โอตรีติ.
๔๔๖. อิโต ปรํ สา เจ เอวํ วเทยฺยาติอาทิ สพฺพํ ปฏิฺาย การณาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ตตฺถ มาตุคามสฺส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโตติ มาตุคามสฺส มคฺเค เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโตติ อตฺโถ. นิสชฺชาย กาเรตพฺโพติ นิสชฺชํ ปฏิชานิตฺวา เมถุนธมฺมปฏิเสวนํ อปฺปฏิชานนฺโต เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติยา อกาเรตฺวา นิสชฺชามตฺเตน ยํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ ตาย กาเรตพฺโพ, ปาจิตฺติยาปตฺติยา กาเรตพฺโพติ อตฺโถ. เอเตน นเยน สพฺพจตุกฺเกสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๔๕๑. สิกฺขาปทปริโยสาเน ปน อาปตฺตานาปตฺติปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺเตสุ คมนํ ปฏิชานาตีติอาทีสุ คมนํ ปฏิชานาตีติ ‘‘รโหนิสชฺชสฺสาทตฺถํ คโตมฺหี’’ติ เอวํ คมนํ ปฏิชานาติ, นิสชฺชนฺติ นิสชฺชสฺสาเทเนว นิสชฺชํ ปฏิชานาติ. อาปตฺตินฺติ ตีสุ อฺตรํ อาปตฺตึ. อาปตฺติยา กาเรตพฺโพติ ตีสุ ยํ ปฏิชานาติ, ตาย กาเรตพฺโพ. เสสเมตฺถ จตุกฺเก อุตฺตานาธิปฺปายเมว. ทุติยจตุกฺเก ปน คมนํ น ปฏิชานาตีติ รโห นิสชฺชสฺสาทวเสน น ปฏิชานาติ ¶ , ‘‘สลากภตฺตาทินา อตฺตโน กมฺเมน คโตมฺหิ, สา ปน มยฺหํ นิสินฺนฏฺานํ อาคตา’’ติ วทติ. เสสเมตฺถาปิ อุตฺตานาธิปฺปายเมว.
อยํ ปน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย – รโห นิสชฺชสฺสาโทติ เมถุนธมฺมสนฺนิสฺสิตกิเลโส วุจฺจติ. โย ภิกฺขุ เตนสฺสาเทน มาตุคามสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม อกฺขึ อฺเชติ, ทุกฺกฏํ. นิวาสนํ นิวาเสติ, กายพนฺธนํ พนฺธติ, จีวรํ ปารุปติ, สพฺพตฺถ ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํ. คจฺฉติ, ปทวาเร ปทวาเร ทุกฺกฏํ. คนฺตฺวา นิสีทติ, ทุกฺกฏเมว. มาตุคาเม อาคนฺตฺวา นิสินฺนมตฺเต ¶ ปาจิตฺติยํ. สเจ สา อิตฺถี เกนจิ กรณีเยน อุฏฺายุฏฺาย ปุนปฺปุนํ นิสีทติ, นิสชฺชาย นิสชฺชาย ปาจิตฺติยํ. ยํ สนฺธาย คโต, สา น ทิฏฺา, อฺา อาคนฺตฺวา นิสีทติ, อสฺสาเท อุปฺปนฺเน ปาจิตฺติยํ. มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘คมนกาลโต ปฏฺาย อสุทฺธจิตฺตตฺตา อาปตฺติเยวา’’ติ วุตฺตํ. สเจ สมฺพหุลา อาคจฺฉนฺติ, มาตุคามคณนาย ปาจิตฺติยานิ. สเจ อุฏฺายุฏฺาย ปุนปฺปุนํ นิสีทนฺติ, นิสชฺชาคณนาย ปาจิตฺติยานิ. อนิยเมตฺวา ¶ ทิฏฺทิฏฺาย สทฺธึ รหสฺสาทํ กปฺเปสฺสามีติ คนฺตฺวา นิสินฺนสฺสาปิ อาคตาคตานํ วเสน ปุนปฺปุนํ นิสชฺชาวเสน จ วุตฺตนเยเนว อาปตฺติโย เวทิตพฺพา. สเจ สุทฺธจิตฺเตน คนฺตฺวา นิสินฺนสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา นิสินฺนาย อิตฺถิยา รหสฺสาโท อุปฺปชฺชติ อนาปตฺติ.
สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสาเนวาติ.
ปมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๒. เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติ ทุติยอนิยตสิกฺขาปทํ. ตตฺถ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตนฺติอาทิมฺหิ ‘‘ยํ เอโก เอกาย รโห ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน อลํกมฺมนิเย นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ตํ นิสชฺชํ กปฺเปตุํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิตรถา หิ ‘‘เอกสฺส เอกายา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, กสฺมา? ‘‘ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตา. สามิอตฺเถ วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํ เวทิตพฺพํ.
๔๕๓. น เหว โข ปน ปฏิจฺฉนฺนนฺติ เอตฺถ ปน ยมฺปิ พหิ ปริกฺขิตฺตํ อนฺโต วิวฏํ ปริเวณงฺคณาทิ, ตมฺปิ ¶ อนฺโตคธนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวรูปฺหิ านํ อปฺปฏิจฺฉนฺเนเยว คหิตนฺติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ. เสสํ ปมสิกฺขาปทนเยเนว เวทิตพฺพํ. เกวลฺหิ อิธ อิตฺถีปิ ปุริโสปิ โย โกจิ วิฺู อนนฺโธ อพธิโร อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเส ิโต วา นิสินฺโน วา วิกฺขิตฺโตปิ นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺตึ กโรติ. พธิโร ปน จกฺขุมาปิ อนฺโธ วา อพธิโรปิ น กโรติ. ปาราชิกาปตฺติฺจ ปริหาเปตฺวา ทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติ วุตฺตาติ อยํ วิเสโส. เสสํ ปุริมสทิสเมว. อุภยตฺถาปิ อุมฺมตฺตกอาทิกมฺมิกานํ อนาปตฺติ.
สมุฏฺานาทีสุ ¶ อิทํสิกฺขาปทํ ติสมุฏฺานํ – กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺาติ. กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, สุขมชฺฌตฺตเวทนาหิ ทฺวิเวทนํ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
อนิยตวณฺณนา นิฏฺิตา.