📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
วินยปิฏเก
สารตฺถทีปนี-ฏีกา (ปโม ภาโค)
คนฺถารมฺภกถา
มหาการุณิกํ ¶ ¶ พุทฺธํ, ธมฺมฺจ วิมลํ วรํ;
วนฺเท อริยสงฺฆฺจ, ทกฺขิเณยฺยํ นิรงฺคณํ.
อุฬารปฺุเตเชน, กตฺวา สตฺตุวิมทฺทนํ;
ปตฺตรชฺชาภิเสเกน, สาสนุชฺโชตนตฺถินา.
นิสฺสาย ¶ สีหฬินฺเทน, ยํ ปรกฺกมพาหุนา;
กตฺวา นิกายสามคฺคึ, สาสนํ สุวิโสธิตํ.
กสฺสปํ ตํ มหาเถรํ, สงฺฆสฺส ปริณายกํ;
ทีปสฺมึ ตมฺพปณฺณิมฺหิ, สาสโนทยการกํ.
ปฏิปตฺติปราธีนํ, สทารฺนิวาสินํ;
ปากฏํ คคเน จนฺท-มณฺฑลํ วิย สาสเน.
สงฺฆสฺส ปิตรํ วนฺเท, วินเย สุวิสารทํ;
ยํ นิสฺสาย วสนฺโตหํ, วุทฺธิปฺปตฺโตสฺมิ สาสเน.
อนุเถรํ มหาปฺุํ, สุเมธํ สุติวิสฺสุตํ;
อวิขณฺฑิตสีลาทิ-ปริสุทฺธคุโณทยํ.
พหุสฺสุตํ สติมนฺตํ, ทนฺตํ สนฺตํ สมาหิตํ;
นมามิ สิรสา ธีรํ, ครุํ เม คณวาจกํ.
อาคตาคมตกฺเกสุ ¶ , สทฺทสตฺถนยฺุสุ;
ยสฺสนฺเตวาสิภิกฺขูสุ, สาสนํ สุปฺปติฏฺิตํ.
วินยฏฺกถายาหํ, ลีนสารตฺถทีปนึ;
กริสฺสามิ สุวิฺเยฺยํ, ปริปุณฺณมนากุลํ.
โปราเณหิ กตํ ยํ ตุ, ลีนตฺถสฺส ปกาสนํ;
น ตํ สพฺพตฺถ ภิกฺขูนํ, อตฺถํ สาเธติ สพฺพโส.
ทุวิฺเยฺยสภาวาย, สีหฬาย นิรุตฺติยา;
คณฺิปเทสฺวเนเกสุ, ลิขิตํ กิฺจิ กตฺถจิ.
มาคธิกาย ¶ ภาสาย, อารภิตฺวาปิ เกนจิ;
ภาสนฺตเรหิ สมฺมิสฺสํ, ลิขิตํ กิฺจิเทว จ.
อสารคนฺถภาโรปิ, ตตฺเถว พหุ ทิสฺสติ;
อากุลฺจ กตํ ยตฺถ, สุวิฺเยฺยมฺปิ อตฺถโต.
ตโต อปริปุณฺเณน, ตาทิเสเนตฺถ สพฺพโส;
กถมตฺถํ วิชานนฺติ, นานาเทสนิวาสิโน.
ภาสนฺตรํ ตโต หิตฺวา, สารมาทาย สพฺพโส;
อนากุลํ กริสฺสามิ, ปริปุณฺณวินิจฺฉยนฺติ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา
วินยสํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยํ นมสฺสิตุกาโม ตสฺส วิสิฏฺคุณโยคสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘โย กปฺปโกฏีหิปี’’ติอาทิมาห. วิสิฏฺคุณโยเคน หิ วนฺทนารหภาโว, วนฺทนารเห จ กตา วนฺทนา ยถาธิปฺเปตมตฺถํ สาเธติ. เอตฺถ จ สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณปฺปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปฺเจนฺติ อาจริยา. ตถา หิ วณฺณยนฺติ –
‘‘สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยวนฺทนา สํวณฺเณตพฺพสฺส ธมฺมสฺส ปภวนิสฺสยวิสุทฺธิปฏิเวทนตฺถํ, ตํ ปน ธมฺมสํวณฺณนาสุ วิฺูนํ พหุมานุปฺปาทนตฺถํ, ตํ สมฺมเทว เตสํ อุคฺคหณธารณาทิกฺกมลทฺธพฺพาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สพฺพหิตสุขนิปฺผาทนตฺถํ. อถ วา มงฺคลภาวโต ¶ , สพฺพกิริยาสุ ปุพฺพกิจฺจภาวโต, ปณฺฑิเตหิ สมาจริตภาวโต, อายตึ ปเรสํ ทิฏฺานุคติอาปชฺชนโต จ สํวณฺณนายํ รตนตฺตยปณามกิริยา’’ติ.
มยํ ปน อิธาธิปฺเปตเมว ปโยชนํ ทสฺสยิสฺสาม. ตสฺมา สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณํ ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทเมว หิ ปโยชนํ อาจริเยน อิธาธิปฺเปตํ. ตถา หิ วกฺขติ –
‘‘อิจฺเจวมจฺจนฺตนมสฺสเนยฺยํ ¶ ,
นมสฺสมาโน รตนตฺตยํ ยํ;
ปฺุาภิสนฺทํ วิปุลํ อลตฺถํ,
ตสฺสานุภาเวน หตนฺตราโย’’ติ.
รตนตฺตยปณามกรเณน เจตฺถ ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ รตนตฺตยปูชาย ปฺาปาฏวภาวโต, ตาย ปฺาปาฏวฺจ ราคาทิมลวิธมนโต. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ยสฺมึ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมึ สมเย ราคปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทสปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โมหปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, อุชุคตเมวสฺส ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๑๑.๑๑).
ตสฺมา รตนตฺตยปูชเนน วิกฺขาลิตมลาย ปฺาย ปาฏวสิทฺธิ.
อถ วา รตนตฺตยปูชนสฺส ปฺาปทฏฺานสมาธิเหตุตฺตา ปฺาปาฏวํ. วุตฺตฺหิ ตสฺส สมาธิเหตุตฺตํ –
‘‘เอวํ อุชุคตจิตฺโต โข, มหานาม, อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (อ. นิ. ๑๑.๑๑.).
สมาธิสฺส จ ปฺาย ปทฏฺานภาโว วุตฺโตเยว ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๙; มิ. ป. ๒.๑.๑๔). ตโต เอวํ ปฏุภูตาย ปฺาย ปฏิฺามหตฺตกตํ ¶ เขทมภิภุยฺย อนนฺตราเยน สํวณฺณนํ สมาปยิสฺสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถ’’นฺติ.
อถ วา รตนตฺตยปูชาย อายุวณฺณสุขพลวฑฺฒนโต อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ เวทิตพฺพํ. รตนตฺตยปณาเมน หิ อายุวณฺณสุขพลานิ วฑฺฒนฺติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อภิวาทนสีลิสฺส ¶ , นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน;
จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุ วณฺโณ สุขํ พล’’นฺติ. (ธ. ป. ๑๐๙);
ตโต อายุวณฺณสุขพลวุฑฺฒิยา โหเตว การิยนิฏฺานมิติ วุตฺตํ ‘‘อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถ’’นฺติ.
อถ วา รตนตฺตยคารวสฺส ปฏิภานาปริหานาวหตฺตา. อปริหานาวหฺหิ ตีสุปิ รตเนสุ คารวํ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, อปริหานิยา ธมฺมา. กตเม สตฺต? สตฺถุคารวตา ธมฺมคารวตา สงฺฆคารวตา สิกฺขาคารวตา สมาธิคารวตา กลฺยาณมิตฺตตา โสวจสฺสตา’’ติ (อ. นิ. ๗.๓๔).
โหเตว จ ตโต ปฏิภานาปริหาเนน ยถาปฏิฺาตปริสมาปนํ.
อถ วา ปสาทวตฺถูสุ ปูชาย ปฺุาติสยภาวโต. วุตฺตฺหิ ตสฺส ปฺุาติสยตฺตํ –
‘‘ปูชารเห ปูชยโต, พุทฺเธ ยทิว สาวเก;
ปปฺจสมติกฺกนฺเต, ติณฺณโสกปริทฺทเว.
‘‘เต ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโตภเย;
น สกฺกา ปฺุํ สงฺขาตุํ, อิเมตฺตมปิ เกนจี’’ติ. (ธ. ป. ๑๙๕-๑๙๖; อป. เถร ๑.๑๐.๑-๒);
ปฺุาติสโย จ ยถาธิปฺเปตปริสมาปนุปาโย. ยถาห –
‘‘เอส เทวมนุสฺสานํ, สพฺพกามทโท นิธิ;
ยํ ยเทวาภิปตฺเถนฺติ, สพฺพเมเตน ลพฺภตี’’ติ. (ขุ. ปา. ๘.๑๐);
อุปาเยสุ ¶ จ ปฏิปนฺนสฺส โหเตว การิยนิฏฺานํ. รตนตฺตยปูชา หิ นิรติสยปฺุกฺเขตฺตสํพุทฺธิยา อปริเมยฺยปฺปภโว ปฺุาติสโยติ พหุวิธนฺตราเยปิ ¶ โลกสนฺนิวาเส อนฺตรายนิพนฺธนสกลสํกิเลสวิทฺธํสนาย ปโหติ, ภยาทิอุปทฺทวฺจ นิวาเรติ. ตสฺมา สุวุตฺตํ ‘‘สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณํ ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ.
เอวํ ปน สปฺปโยชนํ รตนตฺตยวนฺทนํ กตฺตุกาโม ปมํ ตาว ภควโต วนฺทนํ กาตุํ ตมฺมูลกตฺตา เสสรตนานํ ‘‘โย กปฺป…เป… มหาการุณิกสฺส ตสฺสา’’ติ อาห. เอตฺถ ปน ยสฺสา เทสนาย สํวณฺณนํ กตฺตุกาโม, สา ยสฺมา กรุณาปฺปธานา, น สุตฺตนฺตเทสนา วิย กรุณาปฺาปฺปธานา, นาปิ อภิธมฺมเทสนา วิย ปฺาปฺปธานา, ตสฺมา กรุณาปฺปธานเมว ภควโต โถมนํ อารทฺธํ. เอสา หิ อาจริยสฺส ปกติ, ยทิทํ อารมฺภานุรูปโถมนา. เตเนว สุตฺตนฺตเทสนาย สํวณฺณนารมฺเภ ‘‘กรุณาสีตลหทยํ, ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ กรุณาปฺาปฺปธานํ, อภิธมฺมเทสนาย สํวณฺณนารมฺเภ ‘‘กรุณา วิย สตฺเตสุ, ปฺา ยสฺส มเหสิโน’’ติ ปฺาปฺปธานฺจ โถมนํ อารทฺธํ. กรุณาปฺาปฺปธานา หิ สุตฺตนฺตเทสนา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยานุสยาธิมุตฺติจริยาทิเภทปริจฺฉินฺทนสมตฺถาย ปฺาย สตฺเตสุ จ มหากรุณาย ตตฺถ สาติสยปฺปวตฺติโต. สุตฺตนฺตเทสนาย หิ มหากรุณาสมาปตฺติพหุโล เวเนยฺยสนฺตาเนสุ ตทชฺฌาสยานุโลเมน คมฺภีรมตฺถปทํ ปติฏฺาเปสิ. อภิธมฺมเทสนา จ เกวลํ ปฺาปฺปธานา ปรมตฺถธมฺมานํ ยถาสภาวปฏิเวธสมตฺถาย ปฺาย ตตฺถ สาติสยปฺปวตฺติโต.
วินยเทสนา ปน อาสยาทินิรเปกฺขํ เกวลํ กรุณาย ปากติกสตฺเตนปิ อโสตพฺพารหํ สุณนฺโต อปุจฺฉิตพฺพารหํ ปุจฺฉนฺโต อวตฺตพฺพารหฺจ วทนฺโต ภควา สิกฺขาปทํ ปฺเปสีติ กรุณาปฺปธานา. ตถา หิ อุกฺกํสปริยนฺตคตหิโรตฺตปฺโปปิ ภควา โลกิยสาธุชเนหิปิ ปริหริตพฺพานิ ‘‘สิขรณีสี’’ติอาทีนิ วจนานิ ยถาปราธฺจ ครหวจนานิ วินยปิฏกเทสนาย มหากรุณาสฺโจทิตมานโส มหาปริสมชฺเฌ อภาสิ, ตํตํสิกฺขาปทปฺตฺติการณาเปกฺขาย เวรฺชาทีสุ สารีริกฺจ เขทมนุโภสิ. ตสฺมา กิฺจาปิ ภูมนฺตรปจฺจยาการสมยนฺตรกถานํ วิย วินยปฺตฺติยาปิ สมุฏฺาปิกา ปฺา อนฺสาธารณตาย อติสยกิจฺจวตี, กรุณาย กิจฺจํ ปน ตโตปิ อธิกนฺติ ¶ กรุณาปฺปธานา วินยเทสนา. กรุณาพฺยาปาราธิกตาย หิ เทสนาย กรุณาปฺปธานตา. ตสฺมา อารมฺภานุรูปํ กรุณาปฺปธานเมว เอตฺถ โถมนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
กรุณาคฺคหเณน ¶ จ อปริเมยฺยปฺปภาวา สพฺเพปิ พุทฺธคุณา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา ตํมูลกตฺตา เสสพุทฺธคุณานํ. มหากรุณาย วา ฉสุ อสาธารณาเณสุ อฺตรตฺตา ตํสหจริตเสสาสาธารณาณานมฺปิ คหณสพฺภาวโต สพฺเพปิ พุทฺธคุณา นยโต ทสฺสิตาว โหนฺติ. เอโสเยว หิ นิรวเสสโต พุทฺธคุณานํ ทสฺสนุปาโย ยทิทํ นยคฺคาโห. อฺถา โก นาม สมตฺโถ ภควโต คุเณ อนุปทํ นิรวเสสโต ทสฺเสตุํ. เตเนวาห –
‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,
กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;
ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,
วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔; ๓.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๒๕);
เตเนว จ อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรนปิ พุทฺธคุณปริจฺเฉทนํ ปติอนุยุตฺเตน ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อปิจ เม, ภนฺเต, ธมฺมนฺวโย วิทิโต’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๔๖) วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘โย กปฺปโกฏีหิปี’’ติอาทินา กรุณามุเขน สงฺเขปโต สกลสพฺพฺุคุเณหิ ภควนฺตํ อภิตฺถวีติ ทฏฺพฺพํ. อยเมตฺถ สมุทายตฺโถ.
อยํ ปน อวยวตฺโถ – โยติ อนิยมวจนํ. ตสฺส ‘‘นาโถ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ‘‘กปฺปโกฏีหิปี’’ติอาทินา ปน ยาย กรุณาย โส ‘‘มหาการุณิโก’’ติ วุจฺจติ, ตสฺสา วเสน กปฺปโกฏิคณนายปิ อปฺปเมยฺยํ กาลํ โลกหิตตฺถาย อติทุกฺกรํ กโรนฺตสฺส ภควโต ทุกฺขานุภวนํ ทสฺเสติ. กรุณาย พเลเนว หิ โส ภควา หตฺถคตมฺปิ นิพฺพานํ ปหาย สํสารปงฺเก นิมุคฺคํ สตฺตนิกายํ ตโต สมุทฺธรณตฺถํ จินฺเตตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยํ นยนชีวิตปุตฺตภริยทานาทิกํ อติทุกฺกรมกาสิ. กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาลนฺติ กปฺปโกฏิคณนายปิ ‘‘เอตฺตกา กปฺปโกฏิโย’’ติ ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กาลํ, กปฺปโกฏิคณนวเสนปิ ปริจฺฉินฺทิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อปริจฺฉินฺนานิ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ ¶ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานีติ วุตฺตํ โหติ. กปฺปโกฏิวเสเนว หิ โส กาโล อปฺปเมยฺโย, อสงฺขฺเยยฺยวเสน ปน ปริจฺฉินฺโนเยว. ‘‘กปฺปโกฏีหิปี’’ติ อปิสทฺโท กปฺปโกฏิวเสนปิ ตาว ปเมตุํ น สกฺกา, ปเคว วสฺสคณนายาติ ทสฺเสติ. ‘‘อปฺปเมยฺยํ กาล’’นฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ ‘‘มาสมธีเต, ทิวสํ จรตี’’ติอาทีสุ วิย. กโรนฺโต อติทุกฺกรานีติ ปฺจมหาปริจฺจาคาทีนิ อติทุกฺกรานิ กโรนฺโต. เอวมติทุกฺกรานิ ¶ กโรนฺโต กึ วินฺทีติ เจ? เขทํ คโต, กายิกํ เขทมุปคโต, ปริสฺสมํ ปตฺโตติ อตฺโถ, ทุกฺขมนุภวีติ วุตฺตํ โหติ. ทุกฺขฺหิ ขิชฺชติ สหิตุมสกฺกุเณยฺยนฺติ ‘‘เขโท’’ติ วุจฺจติ. โลกหิตายาติ ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร วฏฺฏทุกฺเขน อจฺจนฺตปีฬิตํ สตฺตโลกํ ตมฺหา ทุกฺขโต โมเจตฺวา นิพฺพานสุขภาคิยํ กริสฺสามี’’ติ เอวํ สตฺตโลกสฺส หิตกรณตฺถายาติ อตฺโถ. อสฺส จ ‘‘อติทุกฺกรานิ กโรนฺโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. โลกหิตาย เขทํ คโตติ โยชนายปิ นตฺถิ โทโส. มหาคณฺิปเทปิ หิ ‘‘อติทุกฺกรานิ กโรนฺโต เขทํ คโต, กิมตฺถนฺติ เจ? โลกหิตายา’’ติ วุตฺตํ.
ยํ ปน เอวํ โยชนํ อสมฺภาเวนฺเตน เกนจิ วุตฺตํ ‘‘น หิ ภควา โลกหิตาย สํสารทุกฺขมนุภวติ. น หิ กสฺสจิ ทุกฺขานุภวนํ โลกสฺส อุปการํ อาวหตี’’ติ, ตํ ตสฺส มติมตฺตํ. เอวํ โยชนายปิ อติทุกฺกรานิ กโรนฺตสฺส ภควโต ทุกฺขานุภวนํ โลกหิตกรณตฺถายาติ อยมตฺโถ วิฺายติ, น ตุ ทุกฺขานุภวเนเนว โลกหิตสิทฺธีติ. ปมํ วุตฺตโยชนายปิ หิ น ทุกฺกรกรณมตฺเตน โลกหิตสิทฺธิ. น หิ ทุกฺกรํ กโรนฺโต กฺจิ สตฺตํ มคฺคผลาทีสุ ปติฏฺาเปติ, อถ โข ตาทิสํ อติทุกฺกรํ กตฺวา สพฺพฺุภาวํ สจฺฉิกตฺวา นิยฺยานิกธมฺมเทสนาย มคฺคผลาทีสุ สตฺเต ปติฏฺาเปนฺโต โลกสฺส หิตํ สาเธติ.
กามฺเจตฺถ สตฺตสงฺขารภาชนวเสน ติวิโธ โลโก, หิตกรณสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา ตํวิสยสฺเสว สตฺตโลกสฺส วเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. โส หิ โลกียนฺติ เอตฺถ ปฺุปาปานิ ตํวิปาโก จาติ ‘‘โลโก’’ติ วุจฺจติ. กตฺถจิ ปน ‘‘สนรามรโลกครุ’’นฺติอาทีสุ สมูหตฺโถปิ โลกสทฺโท สมุทายวเสน โลกียติ ปฺาปียตีติ. ยํ ¶ ปเนตฺถ เกนจิ วุตฺตํ ‘‘อิมินา สตฺตโลกฺจ ชาติโลกฺจ สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา ตสฺส สตฺตโลกสฺส อิธโลกปรโลกหิตํ, อติกฺกนฺตปรโลกานํ วา อุจฺฉินฺนโลกสมุทยานํ อิธ ชาติโลเก โอกาสโลเก วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสงฺขาตฺจ หิตํ สมฺปิณฺเฑตฺวา โลกสฺส, โลกานํ, โลเก วา หิตนฺติ สรูเปกเสสํ กตฺวา โลกหิตมิจฺเจวาหา’’ติ, น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสงฺขอาตหิตสฺสปิ สตฺตโลกวิสยตฺตา, สตฺตโลกคฺคหเณเนว อุจฺฉินฺนมูลานํ ขีณาสวานมฺปิ สงฺคหิตตฺตา.
สพฺพตฺถ ‘‘เกนจี’’ติ วุตฺเต ‘‘วชิรพุทฺธิฏีกากาเรนา’’ติ คเหตพฺพํ. ‘‘มหาคณฺิปเท’’ติ วา ‘‘มชฺฌิมคณฺิปเท’’ติ วา ‘‘จูฬคณฺิปเท’’ติ วา วุตฺเต ‘‘สีหฬคณฺิปเทสู’’ติ ¶ คเหตพฺพํ. เกวลํ ‘‘คณฺิปเท’’ติ วุตฺเต ‘‘มาคธภาสาย ลิขิเต คณฺิปเท’’ติ คเหตพฺพํ.
นาโถติ โลกปฏิสรโณ, โลกสามี โลกนายโกติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ สพฺพานตฺถปอหารปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตุปการิตาย อปริมิตนิรุปมปฺปภาวคุณวิเสสสมงฺคิตาย จ สพฺพสตฺตุตฺตโม ภควา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ เอกปฏิสรโณ ปติฏฺา. อถ วา นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ เมตฺตายนวเสน อาสีสติ ปตฺเถตีติ อตฺโถ. อถ วา นาถติ เวเนยฺยคเต กิเลเส อุปตาเปตีติ อตฺโถ, นาถตีติ วา ยาจตีติ อตฺโถ. ภควา หิ ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺเขยฺยา’’ติอาทินา (อ. นิ. ๘.๗) สตฺตานํ ตํ ตํ หิตปฏิปตฺตึ ยาจิตฺวาปิ กรุณาย สมุสฺสาหิโต เต ตตฺถ นิโยเชติ. ปรเมน วา จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต สพฺพสตฺเต อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติ. สพฺโพปิ จายมตฺโถ สทฺทสตฺถานุสารโต เวทิตพฺโพ.
มหาการุณิกสฺสาติ โย กรุณาย กมฺปิตหทยตฺตา โลกหิตตฺถํ อติทุกฺกรกิริยาย อเนกปฺปการํ ตาทิสํ สํสารทุกฺขมนุภวิตฺวา อาคโต, ตสฺส มหาการุณิกสฺสาติ อตฺโถ. ตตฺถ กิรตีติ ¶ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถ. ทุกฺขิเตสุ วา กิรียติ ปสารียตีติ กรุณา. อถ วา กิณาตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ การุณิกํ หึสติ วิพาเธติ, วินาเสติ วา ปรสฺส ทุกฺขนฺติ อตฺโถ. ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนํ หทยเขทํ กโรตีติ วา กรุณา. อถ วา กมิติ สุขํ, ตํ รุนฺธตีติ กรุณา. เอสา หิ ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา อตฺตสุขนิรเปกฺขตาย การุณิกานํ สุขํ รุนฺธติ วิพาเธตีติ. กรุณาย นิยุตฺโตติ การุณิโก ยถา ‘‘โทวาริโก’’ติ. ยถา หิ ทฺวารฏฺานโต อฺตฺถ วตฺตมาโนปิ ทฺวารปฏิพทฺธชีวิโก ปุริโส ทฺวารานติวตฺตวุตฺติตาย ทฺวาเร นิยุตฺโตติ ‘‘โทวาริโก’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ภควา เมตฺตาทิวเสน กรุณาวิหารโต อฺตฺถ วตฺตมาโนปิ กรุณานติวตฺตวุตฺติตาย กรุณาย นิยุตฺโตติ ‘‘การุณิโก’’ติ วุจฺจติ. มหาภินีหารโต ปฏฺาย หิ ยาว มหาปรินิพฺพานา โลกหิตตฺถเมว โลกนาถา ติฏฺนฺติ. มหนฺโต การุณิโกติ มหาการุณิโก. สติปิ ภควโต ตทฺคุณานมฺปิ วเสน มหนฺตภาเว การุณิกสทฺทสนฺนิธาเนน วุตฺตตฺตา กรุณาวเสเนตฺถ มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพ ยถา ‘‘มหาเวยฺยากรโณ’’ติ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘มหาการุณิกสฺสา’’ติ อิมินา ปเทน ปุคฺคลาธิฏฺาเนน สตฺถุ มหากรุณา วุตฺตา โหติ.
อถ ¶ วา กรุณา กรุณายนํ สีลํ ปกติ เอตสฺสาติ การุณิโก, ปถวีผสฺสาทโย วิย กกฺขฬผุสนาทิสภาวา กรุณายนสภาโว สภาวภูตกรุโณติ อตฺโถ. เสสํ ปุริมสทิสเมว. อถ วา มหาวิสยตาย มหานุภาวตาย มหาพลตาย จ มหตี กรุณาติ มหากรุณา. ภควโต หิ กรุณา นิรวเสเสสุ สตฺเตสุ ปวตฺตติ, ปวตฺตมานา จ อนฺสาธารณา ปวตฺตติ, ทิฏฺธมฺมิกาทิเภทฺจ มหนฺตเมว สตฺตานํ หิตสุขํ เอกนฺตโต นิปฺผาเทติ, มหากรุณาย นิยุตฺโตติ มหาการุณิโกติ สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อถ วา มหตี ปสตฺถา กรุณา อสฺส อตฺถีติ มหาการุณิโก. ปูชาวจโน เหตฺถ มหนฺตสทฺโท ‘‘มหาปุริโส’’ติอาทีสุ วิย. ปสตฺถา จ ภควโต กรุณา มหากรุณาสมาปตฺติวเสนปิ ปวตฺติโต อนฺสาธารณตฺตาติ.
เอวํ ¶ กรุณามุเขน สงฺเขปโต สกลสพฺพฺุคุเณหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวา อิทานิ สทฺธมฺมํ โถเมตุํ ‘‘อสมฺพุธ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อสมฺพุธนฺติ ปุพฺพกาลกิริยานิทฺเทโส, ตสฺส อสมฺพุชฺฌนฺโต อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ อตฺโถ, ยถาสภาวํ อปฺปฏิวิชฺฌนโตติ วุตฺตํ โหติ. เหตุอตฺโถ เหตฺถ อนฺตสทฺโท ‘‘ปนฺโต นิสีทตี’’ติอาทีสุ วิย. ยนฺติ ปุพฺพกาลกิริยาย อนิยมโต กมฺมนิทฺเทโส. พุทฺธนิเสวิตนฺติ ตสฺส วิเสสนํ. ตตฺถ พุทฺธสทฺทสฺส ตาว ‘‘พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ’’ติอาทินา (มหานิ. ๑๙๒) นิทฺเทสนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อถ วา สวาสนาย อฺาณนิทฺทาย อจฺจนฺตวิคมโต, พุทฺธิยา วา วิกสิตภาวโต พุทฺธวาติ พุทฺโธ ชาครณวิกสนตฺถวเสน. อถ วา กสฺสจิปิ เยฺยธมฺมสฺส อนวพุทฺธสฺส อภาเวน เยฺยวิเสสสฺส กมฺมภาเวน อคฺคหณโต กมฺมวจนิจฺฉาย อภาเวน อวคมนตฺถวเสเนว กตฺตุนิทฺเทโส ลพฺภตีติ พุทฺธวาติ พุทฺโธ. อตฺถโต ปน ปารมิตาปริภาวิโต สยมฺภูาเณน สห วาสนาย วิหตวิทฺธํสิตนิรวเสสกิเลโส มหากรุณาสพฺพฺุตฺาณาทิอปริเมยฺยคุณคณาธาโร ขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธ. ยถาห ‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาว’’นฺติ (มหานิ. ๑๙๒; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส ๙๗; ปฏิ. ม. ๑.๑๖๑). เตน เอวํ นิรุปมปฺปภาเวน พุทฺเธน นิเสวิตํ โคจราเสวนาภาวนาเสวนาหิ ยถารหํ นิเสวิตํ อนุภูตนฺติ อตฺโถ.
ตตฺถ นิพฺพานํ โคจราเสวนาวเสเนว นิเสวิตํ, มคฺโค ปน อตฺตนา ภาวิโต จ ภาวนาเสวนาวเสน เสวิโต, ปเรหิ อุปฺปาทิตานิ ปน มคฺคผลานิ เจโตปริยาณาทินา ยทา ปริชานาติ, อตฺตนา อุปฺปาทิตานิ วา ปจฺจเวกฺขณาเณน ปริจฺฉินฺทติ, ตทา โคจราเสวนาวเสนปิ ¶ เสวิตานิ โหนฺติเยว. เอตฺถ จ ปริยตฺติธมฺมสฺสปิ ปริยายโต ธมฺมคฺคหเณน คหเณ สติ โสปิ เทสนาสมฺมสนาณโคจรตาย โคจราเสวนาย เสวิโตติ สกฺกา คเหตุํ. ‘‘อภิธมฺมนยสมุทฺทํ อธิคจฺฉติ, ตีณิ ปิฏกานิ สมฺมสี’’ติ จ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ปริยตฺติธมฺมสฺสปิ สจฺฉิกิริยาย สมฺมสนปริยาโย ลพฺภตีติ ยํ อสมฺพุธํ อสมฺพุชฺฌนฺโต อสจฺฉิกโรนฺโตติ อตฺถสมฺภวโต โสปิ อิธ วุตฺโต เอวาติ ทฏฺพฺพํ. ตมฺปิ ¶ จ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต ภวาภวํ คจฺฉติ, ปริฺาตธมฺมวินโย ปน ตทตฺถปฏิปตฺติยา สมฺมาปฏิปนฺโน น จิรสฺเสว ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘โย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ;
ปหาย ชาติสํสารํ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’ติ. (ที. นิ. ๒.๑๘๕; สํ. นิ. ๑.๑๘๕);
เอตฺถ จ กิฺจาปิ มคฺคผลนิพฺพานานิ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเกหิปิ โคจราเสวนาทินา เสวิตานิ โหนฺติ, ตถาปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน ‘‘พุทฺธนิเสวิต’’นฺติ วุตฺตํ. เกนจิ ปน พุทฺธสทฺทสฺส สามฺโต พุทฺธานุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห วุตฺโต.
ภวาภวนฺติ อปรกาลกิริยาย กมฺมนิทฺเทโส, ภวโต ภวนฺติ อตฺโถ. อถ วา ภวาภวนฺติ สุคติทุคฺคติวเสน หีนปณีตวเสน จ ขุทฺทกํ มหนฺตฺจ ภวนฺติ อตฺโถ. วุทฺธตฺโถปิ หิ อ-กาโร ทิสฺสติ ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิย. ตสฺมา อภโวติ มหาภโว วุจฺจติ. อถ วา ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ หานิ. ภโวติ วา สสฺสตทิฏฺิ, อภโวติ อุจฺเฉททิฏฺิ. วุตฺตปฺปกาโร ภโว จ อภโว จ ภวาภโว. ตํ ภวาภวํ. คจฺฉตีติ อปรกาลกิริยานิทฺเทโส. ชีวโลโกติ สตฺตโลโก. ชีวคฺคหเณน หิ สงฺขารภาชนโลกํ นิวตฺเตติ ตสฺส ภวาภวคมนาสมฺภวโต. นโม อตฺถูติ ปาเสโส ทฏฺพฺโพ.
อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโนติ ธมฺมวิเสสนํ. ตตฺถ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชา. ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ วา อวิชฺชา, ขนฺธานํ ราสฏฺํ, อายตนานํ อายตนฏฺํ, ธาตูนํ สฺุตฏฺํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺํ, สจฺจานํ ตถฏฺํ อวิทิตํ กโรตีติ วา อวิชฺชา, ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร สพฺพโยนิคติภววิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ ¶ วา อวิชฺชา, ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุปิ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุปิ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ วา อวิชฺชา. สา อาทิ เยสํ ตณฺหาทีนํ เต อวิชฺชาทโย, เตเยว ¶ กิลิสฺสนฺติ เอเตหิ สตฺตาติ กิเลสา, เตเยว จ สตฺตานํ พนฺธนฏฺเน ชาลสทิสาติ ชาลํ, ตํ วิทฺธํเสติ สพฺพโส วินาเสติ สีเลนาติ อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสี. นนุ เจตฺถ สปริยตฺติโก นวโลกุตฺตรธมฺโม อธิปฺเปโต, ตตฺถ จ มคฺโคเยว กิเลเส วิทฺธํเสติ, เนตเรติ เจ? วุจฺจเต. มคฺคสฺสปิ นิพฺพานมาคมฺม กิเลสวิทฺธํสนโต นิพฺพานมฺปิ กิเลเส วิทฺธํเสติ นาม, มคฺคสฺส กิเลสวิทฺธํสนกิจฺจํ ผเลน นิปฺผนฺนนฺติ ผลมฺปิ ‘‘กิเลสวิทฺธํสี’’ติ วุจฺจติ. ปริยตฺติธมฺโมปิ กิเลสวิทฺธํสนสฺส ปจฺจยตฺตา ‘‘กิเลสวิทฺธํสี’’ติ วตฺตุมรหตีติ น โกจิ โทโส.
ธมฺมวรสฺส ตสฺสาติ ปุพฺเพ อนิยมิตสฺส นิยมวจนํ. ตตฺถ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จตูสุ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม.
‘‘เย เกจิ ธมฺมํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมึ;
ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติ. (ที. นิ. ๒.๓๓๒; สํ. นิ. ๑.๓๗) –
หิ วุตฺตํ. สํสารทุกฺเข วา อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม มคฺคผลุปฺปตฺติยา สตฺตกฺขตฺตุปรมตาทิวเสน สํสารสฺส ปริจฺฉินฺนตฺตา. อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนฺเจตฺถ ธารณํ. เอวฺจ กตฺวา อริยมคฺโค ตสฺส ตทตฺถสิทฺธิเหตุตาย นิพฺพานฺจาติ อุภยเมว นิปฺปริยายโต ธาเรติ, อริยผลํ ปน ตํสมุจฺฉินฺนกิเลสปฏิปฺปสฺสมฺภเนน ตทนุคุณตาย, ปริยตฺติธมฺโม ตทธิคมเหตุตายาติ อุภยํ ปริยายโต ธาเรตีติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตปฺปกาโร ธมฺโมเยว อตฺตโน อุตฺตริตราภาเวน วโร ปวโร อนุตฺตโรติ ธมฺมวโร, ตสฺส ธมฺมวรสฺส นโม อตฺถูติ สมฺพนฺโธ. เอตฺตาวตา เจตฺถ อมฺเหหิ สารตฺโถ ปกาสิโต. ยํ ปเนตฺถ เกนจิ ปปฺจิตํ, อมฺเหหิ จ อิธ น ทสฺสิตํ, น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํ. อิโต ปเรสุปิ เอวเมว ทฏฺพฺพํ. ตสฺมา อิโต ปฏฺาย เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา สารตฺถเมว ทสฺสยิสฺสาม. ยตฺถ ปน เกนจิ อจฺจนฺตวิรุทฺธํ ลิขิตํ, ตมฺปิ กตฺถจิ ทสฺสยิสฺสาม. เอตฺถ จ ‘‘อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโน’’ติ เอเตน สฺวากฺขาตตาทีหิ ธมฺมํ โถเมติ, ‘‘ธมฺมวรสฺสา’’ติ เอเตน อฺสฺส วิสิฏฺสฺส อภาวทีปนโต ปริปุณฺณตาย. ปเมน วา ปหานสมฺปทํ ธมฺมสฺส ทสฺเสติ, ทุติเยน ปภาวสมฺปทํ.
เอวํ ¶ ¶ สงฺเขเปเนว สพฺพธมฺมคุเณหิ สทฺธมฺมํ โถเมตฺวา อิทานิ อริยสงฺฆํ โถเมตุํ ‘‘คุเณหี’’ติอาทิมาห. ‘‘คุเณหี’’ติ ปทสฺส ‘‘ยุตฺโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อิทานิ เยหิ คุเณหิ ยุตฺโต, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘สีลสมาธี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จตุปาริสุทฺธิสีลาทิ ‘‘สีล’’นฺติ วุจฺจติ. สมาธีติ ปมชฺฌานาทิ. สมาธิสีเสน หิ ปมชฺฌานาทโย วุตฺตา. ปฺาติ มคฺคปฺา. วิมุตฺติ จ วิมุตฺติาณฺจ วิมุตฺติวิมุตฺติาณนฺติ วตฺตพฺเพ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน ‘‘วิมุตฺติาณ’’นฺติ วุตฺตํ. อาทิสทฺทปริยาเยน ปภุติสทฺเทน วา วิมุตฺติคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ วิมุตฺตีติ ผลํ. วิมุตฺติาณนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. ปภุติ-สทฺเทน ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทาทโย คุณา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ สีลาทโย คุณา โลกิยา โลกุตฺตรา จ ยถาสมฺภวํ นิทฺทิฏฺาติ เวทิตพฺพา. ยํ ปเนตฺถ เกนจิ วุตฺตํ ‘‘สีลาทโย กิฺจาปิ โลกิยโลกุตฺตรา ยถาสมฺภวํ ลพฺภนฺติ, ตถาปิ อนฺเต ‘อริยสงฺฆ’นฺติ วจนโต สีลาทโย จตฺตาโร ธมฺมกฺขนฺธา โลกุตฺตราวา’’ติ, ตํ ตสฺส มติมตฺตํ. น หิ อริยสงฺฆสฺส โลกิยคุเณหิปิ โถมนาย โกจิ โทโส ทิสฺสติ, สพฺพฺุพุทฺธสฺสปิ ตาว โลกิยโลกุตฺตรคุเณหิ โถมนา โหติ, กิมงฺคํ ปน อริยสงฺฆสฺสาติ.
กุสลตฺถิกานํ ชนานํ ปฺุสฺส วุทฺธิยา เขตฺตสทิสตฺตา เขตฺตนฺติ อาห ‘‘เขตฺตํ ชนานํ กุสลตฺถิกาน’’นฺติ. ขิตฺตํ พีชํ มหปฺผลภาวกรเณน ตายตีติ หิ เขตฺตํ, ปุพฺพณฺณาปรณฺณวิรุหนภูมิ, ตํสทิสตฺตา อริยสงฺโฆปิ ‘‘เขตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. อิมินา อริยสงฺฆสฺส อนุตฺตรปฺุกฺเขตฺตภาวํ ทีเปติ. ‘‘อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ. ตนฺติ ปุพฺเพ ‘‘โย’’ติ อนิยเมน วุตฺตสฺส นิยมวจนํ. อริยสงฺฆนฺติ เอตฺถ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย จ อิริยนโต อริยา นิรุตฺตินเยน. อถ วา สเทวเกน โลเกน สรณนฺติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต อุปคตานฺจ ตทตฺถสิทฺธิโต อริยา. อริยานํ สงฺโฆ สมูโหติ อริยสงฺโฆ. อถ วา อริโย จ โส ยถาวุตฺตนเยน สงฺโฆ จ ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตภาวโตติ อริยสงฺโฆ, อฏฺ อริยปุคฺคลา. ตํ อริยสงฺฆํ. ภควโต อปรภาเค พุทฺธธมฺมรตนานมฺปิ สมธิคโม สงฺฆรตนาธีโนติ อริยสงฺฆสฺส พหูปการตํ ทสฺเสตุํ อิเธว ‘‘สิรสา นมามี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เอวํ ¶ คาถาตฺตเยน สงฺเขปโต สกลคุณสํกิตฺตนมุเขน รตนตฺตยสฺส ปณามํ กตฺวา อิทานิ ตํ นิปจฺจการํ ยถาธิปฺเปเต ปโยชเน ปริณาเมนฺโต อาห ‘‘อิจฺเจว’’มิจฺจาทิ. อิจฺเจวํ ยถาวุตฺตนเยน อจฺจนฺตํ เอกนฺเตน นมสฺสเนยฺยํ นมสฺสิตพฺพํ รตนตฺตยํ นมสฺสมาโน กายวาจาจิตฺเตหิ วนฺทมาโน อหํ วิปุลํ ยํ ปฺุาภิสนฺทํ อลตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ พุทฺธาทโย ¶ รติชนนฏฺเน รตนํ. เตสฺหิ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา ยถาภูตคุเณ อาวชฺเชนฺตสฺส อมตาธิคมเหตุภูตํ อนปฺปกํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ. ยถาห –
‘‘ยสฺมึ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมึ สมเย ราคปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทสปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โมหปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, อุชุคตเมวสฺส ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ โหติ, อุชุคตจิตฺโต โข ปน, มหานาม, อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๑๑.๑๑).
จิตฺตีกตาทิภาโว วา รตนฏฺโ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓);
จิตฺตีกตภาวาทโย จ อนฺสาธารณา พุทฺธาทีสุเยว ลพฺภนฺตีติ.
‘‘ปฺุาภิสนฺทนฺติ ปฺุราสึ ปฺุปฺปวตฺตํ วา’’ติ มหาคณฺิปเท วุตฺตํ. มชฺฌิมคณฺิปเท ปน จูฬคณฺิปเท จ ‘‘ปฺุาภิสนฺทนฺติ ปฺุาภินิสํส’’นฺติปิ อตฺโถ วุตฺโต. ปฺุาภิสนฺทนฺติ ปฺุนทึ, ปฺุปฺปวาหนฺติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อวิจฺเฉเทน ปวตฺติยมานฺหิ ปฺุํ อภิสนฺทนฏฺเน ‘‘ปฺุาภิสนฺโท’’ติ วุจฺจติ. เตเนว สารตฺถปกาสินิยา สํยุตฺตนิกายฏฺกถาย (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๐๒๗) –
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปฺุาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ ‘อิติปิ ¶ โส ภควา…เป… พุทฺโธ ภควา’ติ, อยํ ปโม ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๒๗) –
เอวมาทิกาย ปาฬิยา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺุาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทาติ ปฺุนทิโย กุสลนทิโย’’ติ วุตฺตํ. ยํ ปน คณฺิปเท วุตฺตํ ‘‘ปฺุาภิสนฺทนฺติ ปฺุผล’’นฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ¶ . น หิ รตนตฺตยํ นมสฺสมาโน ตสฺมึ ขเณ ปฺุผลํ อลตฺถ, กินฺตุ อนปฺปกํ ปฺุราสึ ตทา อลภิ, ตสฺส จ ผลํ ปรโลกภาคี, ทิฏฺธมฺเม ตุ อนฺตรายวิฆาโต ตสฺส จ ปฺุสฺส อานิสํสมตฺตกํ, ‘‘ตสฺสานุภาเวน หตนฺตราโย’’ติ จ วุตฺตํ, น จ ปฺุผเล อนุปฺปนฺเน ตสฺสานุภาเวน หตนฺตรายภาโว น สิชฺฌติ, น เจตํ ตสฺมึเยว ขเณ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ อโหสิ. ตสฺมา ตสฺส มหโต ปฺุปฺปวาหสฺส อานุภาเวน หตนฺตราโยติ อยเมว อตฺโถ ยุชฺชติ. อถาปิ ปณามกิริยาย ชนิตตฺตา ปฺุเมว ปฺุผลนฺติ ตสฺสาธิปฺปาโย สิยา, เอวํ สติ ยุชฺเชยฺย. โส จ ปฺุปฺปวาโห น อปฺปมตฺตโก, อถ โข มหนฺโตเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิปุล’’นฺติ, มหนฺตํ อนปฺปกนฺติ วุตฺตํ โหติ. อลตฺถนฺติ อลภึ, ปาปุณินฺติ อตฺโถ.
ตสฺสานุภาเวนาติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส ปฺุปฺปวาหสฺส อานุภาเวน พเลน. หตนฺตราโยติ ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺธมฺมิกาทิอนตฺโถ. ปณามปโยชเน วุตฺตวิธินา หโต วิทฺธสฺโต อนฺตราโย อุปทฺทโว อสฺสาติ หตนฺตราโย. อสฺส ‘‘วณฺณยิสฺสํ วินย’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ, หตนฺตราโย หุตฺวา วินยํ วณฺณยิสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ตสฺส ปฺุปฺปวาหสฺส อตฺตโน ปสาทสมฺปตฺติยา รตนตฺตยสฺส จ เขตฺตภาวสมฺปตฺติยา อตฺถสํวณฺณนาย อุปฆาตกอุปทฺทวานํ หนเน สมตฺถตํ ทีเปติ.
เอวํ รตนตฺตยสฺส นิปจฺจการกรเณ ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺส วินยปิฏกสฺส อตฺถํ สํวณฺเณตุกาโม, ตสฺส ตาว ภควโต สาสนสฺส มูลปติฏฺานภาวํ ทสฺเสตฺวา ตมฺปิ โถเมนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึ ิเต’’ติอาทิ. อฏฺิตสฺส สุสณฺิตสฺส ภควโต สาสนํ ยสฺมึ ¶ ิเต ปติฏฺิตํ โหตีติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ยสฺมินฺติ ยสฺมึ วินยปิฏเก. ิเตติ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ อนูนํ หุตฺวา ลชฺชีปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฏฺเน ิเตติ อตฺโถ. สาสนนฺติ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปฺาสงฺขาตสิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนํ. อฏฺิตสฺสาติ กามสุขลฺลิกตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาเต อนฺตทฺวเย อฏฺิตสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘อปฺปติฏฺํ ขฺวาหํ, อาวุโส, อนายูหํ โอฆมตริ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑) หิ วุตฺตํ. อยฺจตฺโถ ตีสุปิ สีหฬคณฺิปเทสุ วุตฺโตเยว. คณฺิปเท ปน ‘‘อฏฺิตสฺสาติ ปรินิพฺพุตสฺสปิ ภควโต’’ติ วุตฺตํ.
ปติฏฺิตํ โหตีติ เตสุเยว ลชฺชีปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฏฺเน ปติฏฺิตํ โหติ. สุสณฺิตสฺสาติ เอตฺถ ตาว ตีสุปิ คณฺิปเทสุ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยฺชเนหิ สมนฺนาคมนวเสน ¶ สุสณฺานสฺสาติ อตฺโถ. อเนน อสฺส รูปกายสมฺปตฺตึ นิทสฺเสตี’’ติ. คณฺิปเท ปน ‘‘ยถาาเน ปติฏฺิเตหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตตฺตา รูปกาเยน สุสณฺิโต, กายวงฺกาทิรหิตตฺตา ตาทิลกฺขณสมนฺนาคตตฺตา จ นามกาเยนปี’’ติ วุตฺตํ. เกนจิ ปน ‘‘จตุพฺรหฺมวิหารวเสน สตฺเตสุ สุฏฺุ สมฺมา จ ิตสฺสาติ อตฺถวเสน วา สุสณฺิตสฺส. สุสณฺิตตฺตา เหส เกวลํ สตฺตานํ ทุกฺขํ อปเนตุกาโม หิตํ อุปสํหริตุกาโม สมฺปตฺติยา จ ปมุทิโต อปกฺขปติโต จ หุตฺวา วินยํ เทเสติ. ตสฺมา อิมสฺมึ วินยสํวณฺณนาธิกาเร สารุปฺปาย ถุติยา โถเมนฺโต อาห ‘สุสณฺิตสฺสา’’’ติ วตฺวา ‘‘คณฺิปเทสุ วุตฺตตฺโถ อธิปฺเปตาธิการานุรูโป น โหตี’’ติ วุตฺตํ. อยํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ – ยถาวุตฺตกามสุขลฺลิกาทิอนฺตทฺวเย อฏฺิตตฺตาเยว มชฺฌิมาย ปฏิปทาย สมฺมา ิตตฺตา สุสณฺิตสฺสาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพติ. เอวฺหิ สติ อารมฺภานุรูปโถมนา กตา โหติ ยถาวุตฺตอนฺตทฺวยํ วิวชฺเชตฺวา มชฺฌิมาย ปฏิปทาย วินยปฺตฺติยาเยว เยภุยฺเยน ปกาสนโต.
ตนฺติ ปุพฺเพ ‘‘ยสฺมิ’’นฺติ อนิยเมตฺวา วุตฺตสฺส นิยมวจนํ, ตสฺส ‘‘วินย’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อสมฺมิสฺสนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, นิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสํ กตฺวา อนากุลํ กตฺวา วณฺณยิสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ. สิกฺขาปทปฺตฺติยา อนุรูปสฺส กาลมตฺตสฺสปิ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสทิเสนปิ ทุวิฺเยฺยภาวโต เกวลํ พุทฺธวิสยํ วินยปิฏกํ อตฺตโน ¶ พเลน วณฺณยิสฺสามีติ วจนมตฺตมฺปิ อฺเหิ วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘นิสฺสาย ปุพฺพาจริยานุภาว’’นฺติ อาห. ปุพฺพาจริยานุภาโว นาม อตฺถโต ปุพฺพาจริเยหิ สํวณฺณิตา อฏฺกถา, ตโตเยว จ ‘‘ปุพฺพาจริยานุภาโว อฏฺกถา’’ติ สพฺพตฺถ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ตสฺมา ปุพฺพาจริเยหิ สํวณฺณิตํ อฏฺกถํ นิสฺสาย วณฺณยิสฺสํ, น อตฺตโนเยว พลํ นิสฺสายาติ วุตฺตํ โหติ.
อถ ‘‘โปราณฏฺกถาสุ วิชฺชมานาสุ ปุน วินยสํวณฺณนาย กึ ปโยชน’’นฺติ โย วเทยฺย, ตสฺส โปราณฏฺกถาย อนูนภาวํ อตฺตโน จ สํวณฺณนาย ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามฺจา’’ติอาทิมาห. กามนฺติ เอกนฺเตน, ยถิจฺฉกํ วา, สพฺพโสติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺส ‘‘สํวณฺณิโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. กามํ สํวณฺณิโตเยว, โน น สํวณฺณิโตติ อตฺโถ. เกหิ ปน โส วินโย สํวณฺณิโตติ อาห ‘‘ปุพฺพาจริยาสเภหี’’ติ. มหากสฺสปตฺเถราทโย ปุพฺพาจริยา เอว อกมฺปิยฏฺเน อุตฺตมฏฺเน จ อาสภา, เตหิ ปุพฺพาจริยาสเภหีติ วุตฺตํ โหติ. กีทิสา ปเนเต ปุพฺพาจริยาติ อาห ‘‘าณมฺพู’’ติอาทิ. อคฺคมคฺคาณสงฺขาเตน อมฺพุนา ¶ สลิเลน นิทฺโธตานิ นิสฺเสสโต อายตึ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน โธตานิ วิกฺขาลิตานิ วิโสธิตานิ ราคาทีนิ ตีณิ มลานิ กามาสวาทโย จ จตฺตาโร อาสวา เยหิ เต าณมฺพุนิทฺธาตมลาสวา, เตหีติ อตฺโถ. อิมินา จ น เกวลํ เอเตสุ อาจริยภาโวเยว, อถ โข ราคาทิมลรหิตา ขีณาสวา วิสุทฺธสตฺตา เอเตติ ทสฺเสติ.
ขีณาสวภาเวปิ น เอเต สุกฺขวิปสฺสกา, อถ โข เอวรูเปหิปิ อานุภาเวหิ สมนฺนาคตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิสุทฺธวิชฺชาปฏิสมฺภิเทหี’’ติ. วิสุทฺธา อจฺจนฺตปริสุทฺธา วิชฺชา จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทา เยสํ เต วิสุทฺธวิชฺชาปฏิสมฺภิทา, เตหิ. เอกเทเสน ปฏิสมฺภิทํ อปฺปตฺตานํ อริยานเมว อภาวโต เอเตหิ อธิคตปฏิสมฺภิทา ปฏุตรลทฺธปฺปเภทาติ ทสฺเสตุํ วิสุทฺธคฺคหณํ กตํ. วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชา, อฏฺ วิชฺชา วา. ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุาณํ ปุพฺเพนิวาสาณํ อาสวกฺขยาณฺจาติ อิมา ติสฺโส วิชฺชา. อฏฺ วิชฺชา ปน –
‘‘วิปสฺสนาาณมโนมยิทฺธิ ¶ ,
อิทฺธิปฺปเภโทปิ จ ทิพฺพโสตํ;
ปรสฺส เจโตปริยายาณํ,
ปุพฺเพนิวาสานุคตฺจ าณํ;
ทิพฺพฺจ จกฺขาสวสงฺขโย จ,
เอตานิ าณานิ อิธฏฺ วิชฺชา’’ติ. –
เอวํ วิปสฺสนาาณมโนมยิทฺธีหิ สทฺธึ ปริคฺคหิตา ฉ อภิฺาเยว. อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา. ตตฺถ สงฺเขปโต เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหตุเหตุผลานุรูปํ โวหาเรสุ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, อิทํ าณํ อิมมตฺถํ โชตยตีติ อิมินา อากาเรน เหฏฺา วุตฺเตสุ ตีสุ าเณสุ ปวตฺตาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. เอตาสํ ปน วิตฺถารกถา อติปปฺจภาวโต อิธ น วุจฺจติ. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ สทฺธมฺเมสุ เฉกภาวโต อาห ‘‘สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหี’’ติ. ‘‘ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานมฺปิ ธมฺเมสุ อภิโยควเสน วิเสโส โหตีติ ลทฺธปฏิสมฺภิทาสุ สาติสยตํ ทสฺเสตุํ อาหา’’ติปิ วทนฺติ. สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหีติ ปิฏกตฺตยสงฺขาตสฺส สทฺธมฺมสฺส สํวณฺณเน สพฺพโส อตฺถปฺปกาสเน โกวิเทหิ เฉเกหิ, กุสเลหีติ อตฺโถ.
กิเลสชาลํ ¶ ปริกฺขารพาหุลฺลํ วา สํลิขติ ตนุํ กโรตีติ สลฺเลโข. อิธ ปน ขีณาสวาธิการตฺตา ปริกฺขารพาหุลฺลสฺส สลฺลิขนวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ, ตโตเยว จ คณฺิปเท ‘‘สลฺเลขิเย ปริมิตปริกฺขารวุตฺติยา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. สลฺเลขสฺส ภาโว สลฺเลขิยํ, ตสฺมึ สลฺเลขิเย, สลฺเลขปฏิปตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติ. โนสุลภูปเมหีติ อสุลภูปเมหิ สลฺเลขปฏิปตฺติยา อสุกสทิสาติ เตสํ อุปมาย อนุจฺฉวิกปุคฺคลานํ ทุลฺลภตฺตา นตฺถิ สุลภา อุปมา เอเตสนฺติ โนสุลภูปมา. มหาวิหารสฺสาติ จิตฺตลปพฺพตอภยคิริเสสนิกายทฺวยํ ปฏิกฺขิปติ. ธชูปเมหีติ รถสฺส สฺชานนเหตุกํ รเถ พทฺธธชํ วิย อชานนฺตานํ ‘‘อสุเกหิ จ อสุเกหิ จ เถเรหิ นิวาสิโต ¶ มหาวิหาโร นามา’’ติ เอวํ มหาวิหารสฺส สฺชานนเหตุตฺตา มหาวิหารสฺส ธชูปเมหิ. สํวณฺณิโตติ สมฺมา อนูนํ กตฺวา วณฺณิโต. สํวณฺณิโต อยํ วินโยติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. จิตฺเตหิ นเยหีติ อเนกปฺปเภทนยตฺตา วิจิตฺเตหิ นเยหิ. สมฺพุทฺธวรนฺวเยหีติ สพฺพฺุพุทฺธวรํ อนุคเตหิ, ภควโต อธิปฺปายานุคเตหิ นเยหีติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา พุทฺธวรํ อนุคเตหิ ปุพฺพาจริยาสเภหีติ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ.
เอวํ โปราณฏฺกถาย อนูนภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน สํวณฺณนาย ปโยชนวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘สํวณฺณนา’’ติอาทิมาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กิฺจาปิ ปุพฺพาจริยาสเภหิ ยถาวุตฺตคุณวิสิฏฺเหิ อยํ วินโย สพฺพโส วณฺณิโต, ตถาปิ เตสํ เอสา สํวณฺณนา สีหฬทีปวาสีนํ ภาสาย สงฺขตตฺตา รจิตตฺตา ทีปนฺตเร ภิกฺขุชนสฺส สีหฬทีปโต อฺทีปวาสิโน ภิกฺขุคณสฺส กิฺจิ อตฺถํ ปโยชนํ ยสฺมา นาภิสมฺภุณาติ น สมฺปาเทติ น สาเธติ, ตสฺมา อิมํ สํวณฺณนํ ปาฬินยานุรูปํ กตฺวา พุทฺธสิริตฺเถเรน อชฺฌิฏฺโ อิทานิ สมารภิสฺสนฺติ. ตตฺถ สํวณฺณิยติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนา, อฏฺกถา. สา ปน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปมํ ตีณิ ปิฏกานิ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถวณฺณนานุรูเปเนว วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺโหเยว พุทฺธวจนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูโต กถามคฺโค. โสเยว จ มหามหินฺทตฺเถเรน ตมฺพปณฺณิทีปํ อาภโต, ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิเยหิ มหาเถเรหิ นิกายนฺตรลทฺธีหิ สงฺกรปริหรณตฺถํ สีหฬภาสาย ปิโต. เตนาห ‘‘สีหฬทีปเกนา’’ติอาทิ. สีหสฺส ลานโต คหณโต สีหโฬ, สีหกุมาโร. ตํวํสชาตตาย ตมฺพปณฺณิทีเป ขตฺติยานํ เตสํ นิวาสตาย ตมฺพปณฺณิทีปสฺสปิ สีหฬภาโว เวทิตพฺโพ, ตสฺมึ สีหฬทีเป ภูตตฺตา สีหฬทีปเกน วากฺเยน วจเนน, สีหฬภาสายาติ วุตฺตํ โหติ.
ปาฬินยานุรูปนฺติ ปาฬินยสฺส อนุรูปํ กตฺวา, มาคธภาสาย ปริวตฺติตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ¶ . อชฺเฌสนนฺติ ครุฏฺานิยํ ปยิรุปาสิตฺวา ครุตรํ ปโยชนํ อุทฺทิสฺส อภิปตฺถนา อชฺเฌสนา, ตํ อชฺเฌสนํ, อายาจนนฺติ อตฺโถ. ตสฺส ‘‘สมนุสฺสรนฺโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. กสฺส อชฺเฌสนนฺติ ¶ อาห ‘‘พุทฺธสิริวฺหยสฺส เถรสฺสา’’ติ. พุทฺธสิรีติ อวฺหโย นามํ ยสฺส โสยํ พุทฺธสิริวฺหโย, ตสฺส, อิตฺถนฺนามสฺส เถรสฺส อชฺเฌสนํ สมฺมา อาทเรน สมนุสฺสรนฺโต หทเย เปนฺโตติ อตฺโถ.
อิทานิ อตฺตโน สํวณฺณนาย กรณปฺปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สํวณฺณนํ ตฺจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตฺจ อิทานิ วุจฺจมานํ สํวณฺณนํ สมารภนฺโต สกลายปิ มหาอฏฺกถาย อิธ คเหตพฺพโต มหาอฏฺกถํ ตสฺสา อิทานิ วุจฺจมานาย สํวณฺณนาย สรีรํ กตฺวา มหาปจฺจริยํ โย วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตเถว กุรุนฺทีนามาทีสุ วิสฺสุตาสุ อฏฺกถาสุ โย วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตโตปิ วินิจฺฉยโต ยุตฺตมตฺถํ อปริจฺจชนฺโต อนฺโตคธตฺเถรวาทํ กตฺวา สํวณฺณนํ สมารภิสฺสนฺติ ปทตฺถสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ อตฺโถ กถิยติ เอตายาติ อตฺถกถา, สาเยว อฏฺกถา ตฺถการสฺส ฏฺการํ กตฺวา ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๑๗; ๒.๘) วิย. มหาปจฺจริยนฺติ เอตฺถ ปจฺจรีติ อุฬุมฺปํ วุจฺจติ, ตสฺมึ นิสีทิตฺวา กตตฺตา ตเมว นามํ ชาตํ. กุรุนฺทิวลฺลิวิหาโร นาม อตฺถิ, ตตฺถ กตตฺตา กุรุนฺทีติ นามํ ชาตนฺติ วทนฺติ. อาทิสทฺเทน อนฺธกฏฺกถํ สงฺเขปฏฺกถฺจ สงฺคณฺหาติ. วิสฺสุตาสูติ สพฺพตฺถ ปตฺถฏาสุ, ปากฏาสูติ วุตฺตํ โหติ.
ยุตฺตมตฺถนฺติ เอตฺถ ตาว มชฺฌิมคณฺิปเท จูฬคณฺิปเท จ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ยุตฺตมตฺถนฺติ สํวณฺเณตพฺพฏฺานสฺส ยุตฺตมตฺถํ, น ปน ตตฺถ อยุตฺตมฺปิ อตฺถีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. มหาคณฺิปเท ปเนตฺถ น กิฺจิ วุตฺตํ. เกนจิ ปน ‘‘มหาอฏฺกถานเยน วินยยุตฺติยา วา ยุตฺตมตฺถ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ มหาปจฺจริอาทีสุปิ กตฺถจิ อยุตฺตสฺสาปิ อตฺถสฺส อุปริ วิภาวนโต. ‘‘อฏฺกถํเยว คเหตฺวา สํวณฺณนํ กริสฺสามี’’ติ วุตฺเต อฏฺกถาสุ วุตฺตตฺเถรวาทานํ พาหิรภาโว สิยาติ เตปิ อนฺโตกตฺตุกาโม ‘‘อนฺโตคธเถรวาท’’นฺติ อาห, เถรวาเทปิ อนฺโตกตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. สํวณฺณนนฺติ อปรกาลกิริยาย กมฺมนิทฺเทโส. ปุพฺเพ วุตฺตํ ตุ ‘‘สํวณฺณน’’นฺติ วจนํ ตตฺเถว ‘‘สมารภนฺโต’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาย กมฺมภาเวน โยเชตพฺพํ. สมฺมาติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน รสฺสภาโว กโตติ เวทิตพฺโพ.
เอวํ ¶ กรณปฺปการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โสตูหิ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ เม’’ติอาทิมาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิทานิ วุจฺจมานํ ตํ มม สํวณฺณนํ ธมฺมปทีปสฺส ตถาคตสฺส ¶ ธมฺมํ สาสนธมฺมํ ปาฬิธมฺมํ วา สกฺกจฺจํ ปฏิมานยนฺตา ปูเชนฺตา ถิเรหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา เถรา, อจิรปพฺพชิตตฺตา นวา, เตสํ มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมา จ ภิกฺขู ปสนฺนจิตฺตา ยถาวุตฺตนเยน สปฺปโยชนตฺตา อุปริ วกฺขมานวิธินา ปมาณตฺตา จ สทฺทหิตฺวา ปีติโสมนสฺสยุตฺตจิตฺตา อิสฺสาปกตา อหุตฺวา นิสาเมนฺตุ สุณนฺตูติ. ตตฺถ ธมฺมปฺปทีปสฺสาติ ธมฺโมเยว สตฺตสนฺตาเนสุ โมหนฺธการวิธมนโต ปทีปสทิสตฺตา ปทีโป อสฺสาติ ธมฺมปทีโป, ภควา. ตสฺส ธมฺมปทีปสฺส.
อิทานิ อตฺตโน สํวณฺณนาย อาคมวิสุทฺธึ ทสฺเสตฺวา ปมาณภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พุทฺเธนา’’ติอาทิมาห. ยเถว พุทฺเธน โย ธมฺโม จ วินโย จ วุตฺโต, โส ตสฺส พุทฺธสฺส เยหิ ปุตฺเตหิ ธมฺมเสนาปติอาทีหิ ตเถว าโต, เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ มติมจฺจชนฺตา สีหฬฏฺกถาจริยา ยสฺมา ปุเร อฏฺกถา อกํสูติ อยเมตฺถ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ธมฺโมติ สุตฺตาภิธมฺเม สงฺคณฺหาติ, วินโยติ สกลํ วินยปิฏกํ. เอตฺตาวตา จ สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ นิทฺทิฏฺํ โหติ. สกลฺหิ พุทฺธวจนํ ธมฺมวินยวเสน ทุวิธํ โหติ. วุตฺโตติ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ พุทฺเธน ภควตา วุตฺโต. น หิ ภควตา อพฺยากตํ นาม ตนฺติปทํ อตฺถิ, สพฺเพสํเยว อตฺโถ กถิโต, ตสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺเธเนว ติณฺณํ ปิฏกานํ อตฺถวณฺณนากฺกโมปิ ภาสิโตติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ตตฺถ ภควตา ปวตฺติตา ปกิณฺณกเทสนาเยว หิ อฏฺกถา. ตเถว าโตติ ยเถว พุทฺเธน วุตฺโต, ตเถว เอกปทมฺปิ เอกกฺขรมฺปิ อวินาเสตฺวา อธิปฺปายฺจ อวิโกเปตฺวา าโต วิทิโตติ อตฺโถ. เตสํ มติมจฺจชนฺตาติ เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ อธิปฺปายํ อปริจฺจชนฺตา. อฏฺกถา อกํสูติ อฏฺกถาโย อกํสุ. กตฺถจิ ‘‘อฏฺกถามกํสู’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, ตตฺถาปิ โสเยวตฺโถ, ม-กาโร ปน ปทสนฺธิวเสน อาคโตติ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อฏฺกถา’’ติ พหุวจนนิทฺเทเสน มหาปจฺจริยาทิกํ สงฺคณฺหาติ.
ตสฺมาติ ยสฺมา เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ อธิปฺปายํ อวิโกเปตฺวา ปุเร อฏฺกถา อกํสุ, ตสฺมาติ อตฺโถ. หีติ นิปาตมตฺตํ เหตุอตฺถสฺส ¶ ‘‘ตสฺมา’’ติ อิมินาเยว ปกาสิตตฺตา. ยทิ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ปมาณํ, เอวํ สติ ตตฺถ ปมาทเลขาปิ ปมาณํ สิยาติ อาห ‘‘วชฺชยิตฺวาน ปมาทเลข’’นฺติ. ตตฺถ ปมาทเลขนฺติ อปรภาเค โปตฺถการุฬฺหกาเล ปมชฺชิตฺวา ลิขนวเสน ปวตฺตํ ปมาทปาํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปมาเทน สตึ อปจฺจุปฏฺเปตฺวา อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค ‘‘สจฺเจปิ อลิเกปิ ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตวจนสทิสํ ยํ ลิขิตํ, ตํ วชฺชยิตฺวา อปเนตฺวา สพฺพํ ปมาณนฺติ. วกฺขติ หิ ตตฺถ –
‘‘มหาอฏฺกถายํ ¶ ปน สจฺเจปิ อลิเกปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ตํ ปมาทลิขิตนฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺาเน ทุกฺกฏํ นาม อตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๔).
เกสํ ปมาณนฺติ อาห ‘‘สิกฺขาสุ สคารวานํ อิธ ปณฺฑิตาน’’นฺติ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ปุน ‘‘ยสฺมา’’ติ วจนสฺส โก สมฺพนฺโธติ เจ? เอตฺถ ตาว มหาคณฺิปเท คณฺิปเท จ น กิฺจิ วุตฺตํ, มชฺฌิมคณฺิปเท ปน จูฬคณฺิปเท จ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา ปมาณํ, ตสฺมา นิสาเมนฺตุ ปสนฺนจิตฺตา’’ติ. เอวมสฺส สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ. ยสฺมา อฏฺกถาสุ วุตฺตํ ปมาณํ, ตสฺมา อิธ วุตฺตมฺปิ ปมาณเมวาติ ปาเสสํ กตฺวา วชิรพุทฺธิตฺเถโร วทติ. ตตฺถ อิธาติ อิมิสฺสา สมนฺตปาสาทิกายาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.
ตตฺถ ‘‘ยสฺมา’’ติ วจนสฺส ปมํ วุตฺตสมฺพนฺธวเสน อฏฺกถาสุ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ปมาณนฺติ สาธิตตฺตา อิทานิ วุจฺจมานาปิ สํวณฺณนา เกวลํ วจนมตฺเตเนว ภินฺนา, อตฺถโต ปน อฏฺกถาเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมวา’’ติอาทิมาห. ปจฺฉา วุตฺตสมฺพนฺธวเสน ปน อิธ วุตฺตมฺปิ กสฺมา ปมาณนฺติ เจ? ยสฺมา วจนมตฺตํ เปตฺวา เอสาปิ อฏฺกถาเยว, ตสฺมา ปมาณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมวา’’ติอาทิมาห. เอวมากุลํ ทุพฺพิฺเยฺยสภาวฺจ กตฺวา คณฺิปเทสุ สมฺพนฺโธ ทสฺสิโต, อนากุลวจโน จ ภทนฺตพุทฺธโฆสาจริโย. น หิ โส เอวมากุลํ กตฺวา วตฺตุมรหติ, ตสฺมา ยถาธิปฺเปตมตฺถมนากุลํ สุวิฺเยฺยฺจ กตฺวา ยถาิตสฺส สมฺพนฺธวเสเนว ทสฺสยิสฺสาม. กถํ? ยสฺมา อฏฺกถาสุ วุตฺตํ ปมาณํ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ. ยทิ นาม อฏฺกถาสุ วุตฺตํ ปมาณํ, อยํ ปน ¶ อิทานิ วุจฺจมานา กสฺมา สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ อาห ‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา’’ติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อฏฺกถาสุ วุตฺตํ ปมาณํ, ยสฺมา จ อยํ สํวณฺณนาปิ ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิมตฺตวิสิฏฺา, อตฺถโต ปน อภินฺนาว, ตโตเยว จ ปมาณภูตา เหสฺสติ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ อาทรํ กตฺวา อนุสิกฺขิตพฺพาติ. ตถา หิ โปราณฏฺกถานํ ปมาณภาโว, อิมิสฺสา จ สํวณฺณนาย ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิมตฺตวิสิฏฺาย อตฺถโต ตโต อภินฺนภาโวติ อุภยมฺเปตํ สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพภาวเหตูติ ทฏฺพฺพํ. น หิ เกวลํ โปราณฏฺกถานํ สติปิ ปมาณภาเว อยํ สํวณฺณนา ตโต ภินฺนา อตฺถโต อฺาเยว จ สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ วตฺตุมรหติ, นาปิ อิมิสฺสา สํวณฺณนาย ตโตอภินฺนภาเวปิ โปราณฏฺกถานํ อสติ ปมาณภาเว อยํ สํวณฺณนา สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ ¶ วตฺตุํ ยุตฺตรูปา โหติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยน อุภยมฺเปตํ สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพภาวเหตูติ ทฏฺพฺพํ.
ตโตติ อฏฺกถาโต. ภาสนฺตรเมว หิตฺวาติ กฺจุกสทิสํ สีหฬภาสํ อปเนตฺวา. วิตฺถารมคฺคฺจ สมาสยิตฺวาติ โปราณฏฺกถาสุ อุปริ วุจฺจมานมฺปิ อาเนตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปปฺจิตํ ‘‘ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน านารเหน อุปสมฺปนฺโนติ ภิกฺขู’’ติ (ปารา. ๔๕) เอตฺถ อปโลกนาทีนํ จตุนฺนมฺปิ กมฺมานํ วิตฺถารกถา วิย ตาทิสํ วิตฺถารมคฺคํ สงฺขิปิตฺวา วณฺณยิสฺสามาติ อธิปฺปาโย. ตถา หิ วกฺขติ –
‘‘เอตฺถ จ ตฺติจตุตฺถกมฺมํ เอกเมว อาคตํ, อิมสฺมึ ปน าเน ตฺวา จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานิ นีหริตฺวา วิตฺถารโต กเถตพฺพานีติ สพฺพอฏฺกถาสุ วุตฺตํ, ตานิ จ ‘อปโลกนกมฺมํ ตฺติกมฺมํ ตฺติทุติยกมฺมํ ตฺติจตุตฺถกมฺม’นฺติ ปฏิปาฏิยา เปตฺวา วิตฺถาเรน ขนฺธกโต ปริวาราวสาเน กมฺมวิภงฺคโต จ ปาฬึ อาหริตฺวา กถิตานิ. ตานิ มยํ ปริวาราวสาเน กมฺมวิภงฺเคเยว วณฺณยิสฺสาม. เอวฺหิ สติ ปมปาราชิกวณฺณนา จ น ภาริยา ภวิสฺสติ, ยถาิตาย จ ปาฬิยา วณฺณนา สุวิฺเยฺยา ภวิสฺสติ, ตานิ จ านานิ อสฺุานิ ภวิสฺสนฺติ, ตสฺมา อนุปทวณฺณนเมว กโรมา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๔๕ ภิกฺขุปทภาชนียวณฺณนา).
วินิจฺฉยํ ¶ สพฺพมเสสยิตฺวาติ ตํตํอฏฺกถาสุ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ วินิจฺฉยํ อเสสยิตฺวา เสสํ อกตฺวา, กิฺจิมตฺตมฺปิ อปริจฺจชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วณฺณิตุํ ยุตฺตรูปํ หุตฺวา อนุกฺกเมน อาคตํ ปาฬึ อปริจฺจชิตฺวา สํวณฺณนโต สีหฬฏฺกถาสุ อยุตฺตฏฺาเน วณฺณิตํ ยถาาเนเยว สํวณฺณนโต จ วุตฺตํ ‘‘ตนฺติกฺกมํ กิฺจิ อโวกฺกมิตฺวา’’ติ, กิฺจิ ปาฬิกฺกมํ อนติกฺกมิตฺวา อนุกฺกเมเนว วณฺณยิสฺสามาติ อธิปฺปาโย.
สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถนฺติ สุตฺตนฺตปาฬิยํ อาคตานมฺปิ วจนานมตฺถํ. สีหฬฏฺกถาสุ ‘‘สุตฺตนฺติกานํ ภาโร’’ติ วตฺวา อวุตฺตานมฺปิ เวรฺชกณฺฑาทีสุ ฌานกถาอานาปานสฺสติสมอาธิอาทีนํ สุตฺตนฺตวจนานมตฺถํ ตํตํสุตฺตานุรูปํ สพฺพโส ปริทีปยิสฺสามีติ อธิปฺปาโย. เหสฺสตีติ ภวิสฺสติ, กริยิสฺสตีติ วา อตฺโถ. เอตฺถ จ ปมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิกํ จตุพฺพิธํ กิจฺจํ นิปฺผาเทตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา ภวิสฺสตีติ วณฺณนาย วเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพา. ปจฺฉิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ¶ ปน เหฏฺาวุตฺตภาสนฺตรปริจฺจาคาทึ กตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา อมฺเหหิ กริยิสฺสตีติ เอวํ อาจริยวเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพา. วณฺณนาปีติ เอตฺถ อปิสทฺทํ คเหตฺวา ‘‘ตสฺมาปิ สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ โยเชตพฺพ’’นฺติ จูฬคณฺิปเท วุตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปโยชนวิเสสํ ปมาณภาวฺจ สมฺปิณฺเฑตีติ อธิปฺปาโย. มชฺฌิมคณฺิปเท ปน ‘‘ตสฺมา สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาปี’’ติ สมฺพนฺโธ วุตฺโต. เอตฺถ ปน น เกวลํ อยํ วณฺณนา เหสฺสติ, อถ โข อนุสิกฺขิตพฺพาปีติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑตีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาปิ ยถาิตวเสเนว อปิสทฺทสฺส อตฺโถ คเหตพฺโพติ อมฺหากํ ขนฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อฏฺกถาสุ วุตฺตํ ปมาณํ, ยสฺมา จ อยํ วณฺณนาปิ ตโต อภินฺนตฺตา ปมาณภูตาเยว เหสฺสติ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
พาหิรนิทานกถา
อิทานิ ¶ ¶ ‘‘ตํ วณฺณยิสฺสํ วินย’’นฺติ ปฏิฺาตตฺตา ยถาปฏิฺาตวินยสํวณฺณนํ กตฺตุกาโม สํวรวินยปหานวินยาทิวเสน วินยสฺส พหุวิธตฺตา อิธ สํวณฺเณตพฺพภาเวน อธิปฺเปโต ตาว วินโย ววตฺถเปตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ คาถาสุ. ตาว-สทฺโท ปมนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ ทฏฺพฺโพ. เตน ปมํ วินยํ ววตฺถเปตฺวา ปจฺฉา ตสฺส วณฺณนํ กริสฺสามีติ ทีเปติ. ววตฺถเปตพฺโพติ นิยเมตพฺโพ. เตเนตํ วุจฺจตีติ ยสฺมา ววตฺถเปตพฺโพ, เตน เหตุนา เอตํ ‘‘วินโย นามา’’ติอาทิกํ นิยามกวจนํ วุจฺจตีติ อตฺโถ. อสฺสาติ วินยสฺส. มาติกาติ อุทฺเทโส. โส หิ นิทฺเทสปทานํ ชนนีาเน ิตตฺตา มาตา วิยาติ มาติกาติ วุจฺจติ.
อิทานิ วณฺเณตพฺพมตฺถํ มาติกํ เปตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วุตฺตํ เยนา’’ติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตํ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรฺชายํ วิหรตี’’ติอาทินิทานวจนปฏิมณฺฑิตํ วินยปิฏกํ เยน ปุคฺคเลน วุตฺตํ, ยสฺมึ กาเล วุตฺตํ, ยสฺมา การณา วุตฺตํ, เยน ธาริตํ, เยน จ อาภตํ, เยสุ ปติฏฺิตํ, เอตํ ยถาวุตฺตวิธานํ วตฺวา ตโต ‘‘เตน สมเยนา’’ติอาทิปาสฺส อตฺถํ อเนกปฺปการโต ทสฺสยนฺโต วินยสฺส อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามีติ. เอตฺถ จ ‘‘วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมา’’ติ อิทํ วจนํ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา’’ติอาทินิทานวจนมตฺตํ อเปกฺขิตฺวา วตฺตุกาโมปิ วิสุํ อวตฺวา ‘‘นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ, ‘อิทมโวจา’ติ นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณ’’นฺติ จ วจนโต นิทานนิคมนานิปิ สตฺถุเทสนาย อนุวิธานตฺตา ตทนฺโตคธาเนวาติ นิทานสฺสปิ วินยปาฬิยํเยว อนฺโตคธตฺตา ‘‘วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมา’’ติ อิทมฺปิ วินยปิฏกสมฺพนฺธํเยว กตฺวา มาติกํ เปสิ. มาติกาย หิ ‘‘เอต’’นฺติ วุตฺตํ วินยปิฏกํเยว สามฺโต สพฺพตฺถ สมฺพนฺธมุปคจฺฉติ.
อิทานิ ปน ตํ วิสุํ นีหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ วุตฺตํ เยนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ มาติกาปเทสุ. อถ กสฺมา อิทเมว วจนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทฺหี’’ติอาทิ. อิทนฺติ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา’’ติอาทิวจนํ ¶ . หิ-สทฺโท ยสฺมาติ อตฺเถ ทฏฺพฺโพ, ยสฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตีติ อตฺตโน ปจฺจกฺขํ กตฺวา วุตฺตวจนํ น โหติ, ภควตา วุตฺตวจนํ ¶ น โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตีติ อาหจฺจ ภาสิตํ น โหตีติ อธิปฺปาโย’’ติ เกนจิ วุตฺตํ. คณฺิปเท ปน ‘‘อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตีติ อตฺตโน ธรมานกาเล วุตฺตวจนํ น โหตี’’ติ ลิขิตํ. ตทุภยมฺปิ อตฺถโต สมานเมว. อิทานิ ปฺหกรณํ วตฺวา อนุกฺกเมน ยถาวุตฺตปฺหวิสฺสชฺชนํ กโรนฺโต ‘‘อายสฺมตา’’ติอาทิมาห. อิมินา ปุคฺคลํ นิยเมติ, ‘‘ตฺจา’’ติอาทินา กาลํ นิยเมติ. ตฺจ อุปาลิตฺเถเรน วุตฺตวจนํ กาลโต ปมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตนฺติ อตฺโถ.
ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา
อิทานิ ตํ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสตุกาโม ตสฺสา ตนฺติอารุฬฺหาย อิธ วจเน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปมมหาสงฺคีติ นาม เจสา…เป… เวทิตพฺพา’’ติ อาห. ปมมหาสงฺคีติ นาม เจสาติ จ-สทฺโท อีทิเสสุ าเนสุ วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถ, ตฺจ ปมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ, เอสา จ ปมมหาสงฺคีติ เอวํ เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. อุปฺาสตฺโถ วา จ-สทฺโท. อุปฺาโสติ จ วากฺยารมฺโภ วุจฺจติ. เอสา หิ คนฺถการานํ ปกติ, ยทิทํ กิฺจิ วตฺวา ปุน ปรํ วตฺตุมารภนฺตานํ จสทฺทปฺปโยโค. ยํ ปน เกนจิ วุตฺตํ ‘‘ปมมหาสงฺคีติ นาม จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อติเรกตฺโถ, เตน อฺาปิ อตฺถีติ ทีเปตี’’ติ. ตเทว ตสฺส คนฺถกฺกเม อโกวิทตํ ทสฺเสติ. น เหตฺถ จสทฺเทน อติเรกตฺโถ วิฺายติ. ยทิ เจตฺถ เอตทตฺโถเยว จ-กาโร อธิปฺเปโต สิยา, เอวํ สติ น กตฺตพฺโพเยว ปมสทฺเทเนว อฺาสํ ทุติยาทิสงฺคีตีนมฺปิ อตฺถิภาวสฺส ทีปิตตฺตา. ทุติยาทึ อุปาทาย หิ ปมสทฺทปฺปโยโค ทีฆาทึ อุปาทาย รสฺสาทิสทฺทปฺปโยโค วิย. ยถาปจฺจยํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตตฺตา ปฺตฺตตฺตา จ วิปฺปกิณฺณานํ ธมฺมวินยานํ สงฺคเหตฺวา คายนํ กถนํ สงฺคีติ. เอเตน ตํตํสิกฺขาปทานํ สุตฺตานฺจ อาทิปริโยสาเนสุ อนฺตรนฺตรา จ สมฺพนฺธวเสน ปิตํ สงฺคีติการวจนํ ¶ สงฺคหิตํ โหติ. มหาวิสยตฺตา ปูชนียตฺตา จ มหตี สงฺคีติ มหาสงฺคีติ, ปมา มหาสงฺคีติ ปมมหาสงฺคีติ. นิทานโกสลฺลตฺถนฺติ นิททาติ เทสนํ เทสกาลาทิวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํ, ตตฺถ โกสลฺลํ นิทานโกสลฺลํ, ตทตฺถนฺติ อตฺโถ.
สตฺตานํ ทสฺสนานุตฺตริยสรณาทิปฏิลาภเหตุภูตาสุ วิชฺชมานาสุปิ อฺาสุ ภควโต กิริยาสุ ‘‘พุทฺโธ โพเธยฺย’’นฺติ ปฏิฺาย อนุโลมนโต เวเนยฺยานํ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุภูตา กิริยา ¶ นิปฺปริยาเยน พุทฺธกิจฺจนฺติ อาห ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนฺหิ อาทึ กตฺวา’’ติ. ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยาทิธมฺโมเยว ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ. อถ วา จกฺกนฺติ อาณา, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมฺจ ตํ จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน าเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํ. ยถาห –
‘‘ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. ๒.๔๐).
กตพุทฺธกิจฺเจติ กตํ ปรินิฏฺาปิตํ พุทฺธกิจฺจํ เยน, ตสฺมึ กตพุทฺธกิจฺเจ ภควติ โลกนาเถติ สมฺพนฺโธ. เอเตน พุทฺธกตฺตพฺพสฺส กสฺสจิปิ อเสสิตภาวํ ทสฺเสติ. ตโตเยว หิ โส ภควา ปรินิพฺพุโตติ. นนุ จ สาวเกหิ วินีตาปิ วิเนยฺยา ภควตาเยว วินีตา โหนฺติ, ตถา หิ สาวกภาสิตํ สุตฺตํ พุทฺธวจนนฺติ วุจฺจติ, สาวกวิเนยฺยา จ น ตาว วินีตาติ? นายํ โทโส เตสํ วินยนูปายสฺส สาวเกสุ ปิตตฺตา. เตเนวาห –
‘‘น ตาวาหํ ปาปิม ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ยาว น ภิกฺขู วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๑๖๘).
‘‘กุสินาราย’’นฺติอาทินา ภควโต ปรินิพฺพุตเทสกาลวิเสสทสฺสนํ, ‘‘อปรินิพฺพุโต ภควา’’ติ คาหสฺส มิจฺฉาภาวทสฺสนตฺถํ โลเก ¶ ชาตสํวฑฺฒภาวทสฺสนตฺถฺจ. ตถา หิ มนุสฺสภาวสฺส สุปากฏกรณตฺถํ มหาโพธิสตฺตา จริมภเว ทารปริคฺคหาทีนิปิ กโรนฺตีติ. กุสินารายนฺติ เอวํนามเก นคเร. สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนติ ตสฺส นครสฺส อุปวตฺตนภูตํ มลฺลราชูนํ สาลวนุยฺยานํ ทสฺเสติ. ตตฺถ นครํ ปวิสิตุกามา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปวตฺตนนฺติ สาลวนํ วุจฺจติ. ยถา หิ อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ, เอวํ ตํ อุยฺยานํ กุสินาราย ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาย โหติ. ยถา จ ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตติ, เอวํ อุยฺยานโต สาลปนฺติ ปาจีนมุขา คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตา, ตสฺมา ตํ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติ. ยมกสาลานมนฺตเรติ ยมกสาลานํ เวมชฺเฌ. ตตฺถ ¶ กิร ภควโต ปฺตฺตสฺส ปรินิพฺพานมฺจสฺส เอกา สาลปนฺติ สีสภาเค โหติ, เอกา ปาทภาเค, ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺโน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺส, ตสฺมา ‘‘ยมกสาลานมนฺตเร’’ติ วุตฺตํ. อปิ จ ‘‘ยมกสาลา นาม มูลกฺขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อฺมฺํ สํสิพฺเพตฺวา ิตสาลา’’ติปิ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตํ.
อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ อุปาทียเต กมฺมกิเลเสหีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ. โส ปน อุปาทิ กิเลสาภิสงฺขารมารนิมฺมถเนน นิพฺพานปฺปตฺติยํ อโนสฺสฏฺโ, อิธ ขนฺธมจฺจุมารนิมฺมถเนน โอสฺสฏฺโ นิเสสิโตติ อยํ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ นตฺถิ เอติสฺสา อุปาทิเสโสติ กตฺวา. นิพฺพานธาตูติ เจตฺถ นิพฺพุติมตฺตํ อธิปฺเปตํ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโส. ปรินิพฺพาเนติ ปรินิพฺพานฏฺาเน, นิมิตฺตตฺเถ วา ภุมฺมวจนํ, ปรินิพฺพานเหตุ สนฺนิปติตานนฺติ อตฺโถ. สงฺฆสฺส เถโร สงฺฆตฺเถโร. โส ปน สงฺโฆ กึปริมาโณติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสาน’’นฺติ. นิจฺจสาเปกฺขตฺตา หิ อีทิเสสุ สมาโส โหติเยว ยถา ‘‘เทวทตฺตสฺส ครุกุล’’นฺติ. สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสานนฺติ จ สงฺฆตฺเถรานํเยว สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสานํ. ตทา หิ ‘‘สนฺนิปติตา ภิกฺขู เอตฺตกา’’ติ ปมาณรหิตา. ตถา หิ เวฬุวคาเม เวทนาวิกฺขมฺภนโต ปฏฺาย ‘‘น จิเรน ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ สุตฺวา ตโต ตโต อาคเตสุ ภิกฺขูสุ เอกภิกฺขุปิ ปกฺกนฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา คณนํ วีติวตฺโต สงฺโฆ อโหสิ. อายสฺมา ¶ มหากสฺสโป ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถ มหากสฺสโปติ มหนฺเตหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา มหนฺโต กสฺสโปติ มหากสฺสโป, อปิจ กุมารกสฺสปตฺเถรํ อุปาทาย อยํ มหาเถโร ‘‘มหากสฺสโป’’ติ วุจฺจติ. อถ กิมตฺถํ อายสฺมา มหากสฺสโป ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ อาห ‘‘สตฺตาหปรินิพฺพุเต’’ติอาทิ. สตฺต อหานิ สมาหฏานิ สตฺตาหํ, สตฺตาหํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหปรินิพฺพุโต, ภควา, ตสฺมึ สตฺตาหปรินิพฺพุเต ภควติ, ภควโต ปรินิพฺพานทิวสโต ปฏฺาย สตฺตาเห วีติวตฺเตติ วุตฺตํ โหติ. สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน วุตฺตวจนํ สมนุสฺสรนฺโตติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ สุภทฺโทติ ตสฺส นามํ, วุฑฺฒกาเล ปน ปพฺพชิตตฺตา วุฑฺฒปพฺพชิโตติ วุจฺจติ. ‘‘อลํ อาวุโส’’ติอาทินา เตน วุตฺตวจนํ นิทสฺเสติ. โส หิ สตฺตาหปรินิพฺพุเต ภควติ อายสฺมตา มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธึ ปาวาย กุสินารํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺเนสุ ปฺจมตฺเตสุ ภิกฺขุสเตสุ อวีตราเค ภิกฺขู อนฺตรามคฺเค ทิฏฺอาชีวกสฺส ¶ สนฺติกา ภควโต ปรินิพฺพานํ สุตฺวา ปตฺตจีวรานิ ฉฑฺเฑตฺวา พาหา ปคฺคยฺห นานปฺปการํ ปริเทวนฺเต ทิสฺวา เอวมาห.
กสฺมา ปน โส เอวมาห? ภควติ อาฆาเตน. อยํ กิร โส ขนฺธเก (มหาว. ๓๐๓) อาคเต อาตุมาวตฺถุสฺมึ นหาปิตปุพฺพโก วุฑฺฒปพฺพชิโต ภควติ กุสินารโต นิกฺขมิตฺวา อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ อาตุมํ คจฺฉนฺเต ‘‘ภควา อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา อาคตกาเล ‘‘ยาคุทานํ กริสฺสามี’’ติ สามเณรภูมิยํ ิเต ทฺเว ปุตฺเต เอตทโวจ ‘‘ภควา กิร ตาตา อาตุมํ อาคจฺฉติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ, คจฺฉถ ตุมฺเห ตาตา ขุรภณฺฑํ อาทาย นาฬิยาวาปเกน อนุฆรกํ อนุฆรกํ อาหิณฺฑถ, โลณมฺปิ เตลมฺปิ ตณฺฑุลมฺปิ ขาทนียมฺปิ สํหรถ, ภควโต อาคตสฺส ยาคุทานํ กริสฺสามี’’ติ. เต ตถา อกํสุ. อถ ภควติ อาตุมํ อาคนฺตฺวา ภุสาคารกํ ปวิฏฺเ สุภทฺโท สายนฺหสมยํ คามทฺวารํ คนฺตฺวา มนุสฺเส อามนฺเตตฺวา ‘‘หตฺถกมฺมมตฺตํ เม เทถา’’ติ หตฺถกมฺมํ ยาจิตฺวา ‘‘กึ ภนฺเต ¶ กโรมา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทฺจิทฺจ คณฺหถา’’ติ สพฺพูปกรณานิ คาหาเปตฺวา วิหาเร อุทฺธนานิ กาเรตฺวา เอกํ กาฬกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา ตาทิสเมว ปารุปิตฺวา ‘‘อิทํ กโรถ, อิทํ กโรถา’’ติ สพฺพรตฺตึ วิจาเรนฺโต สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา โภชฺชยาคฺุจ มธุโคฬกฺจ ปฏิยาทาเปสิ. โภชฺชยาคุ นาม ภฺุชิตฺวา ปาตพฺพยาคุ, ตตฺถ สปฺปิมธุผาณิตมจฺฉมํสปุปฺผผลรสาทิ ยํ กิฺจิ ขาทนียํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปวิสติ, กีฬิตุกามานํ สีสมกฺขนโยคฺคา โหติ สุคนฺธคนฺธา.
อถ ภควา กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปิณฺฑาย จริตุํ อาตุมาภิมุโข ปายาสิ. มนุสฺสา ตสฺส อาโรเจสุํ ‘‘ภควา ปิณฺฑาย คามํ ปวิสติ, ตยา กสฺส ยาคุ ปฏิยาทิตา’’ติ. โส ยถานิวตฺถปารุเตเหว เตหิ กาฬกกาสาเวหิ เอเกน หตฺเถน ทพฺพิฺจ กฏจฺฉฺุจ คเหตฺวา พฺรหฺมา วิย ทกฺขิณชาณุมณฺฑลํ ภูมิยํ ปติฏฺาเปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ปฏิคฺคณฺหตุ เม ภนฺเต ภควา ยาคุ’’นฺติ อาห. ตโต ‘‘ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺตี’’ติ ขนฺธเก (มหาว. ๓๐๓) อาคตนเยน ภควา ปุจฺฉิตฺวา จ สุตฺวา จ ตํ วุฑฺฒปพฺพชิตํ วิครหิตฺวา ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ อกปฺปิยสมาทาปนสิกฺขาปทํ ขุรภณฺฑปริหรณสิกฺขาปทฺจาติ ทฺเว สิกฺขาปทานิ ปฺเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว อเนกกปฺปโกฏิโย โภชนํ ปริเยสนฺเตเหว วีตินามิตา, อิทํ ปน ตุมฺหากํ อกปฺปิยํ, อธมฺเมน อุปฺปนฺนโภชนํ อิมํ ปริภฺุชิตฺวา อเนกานิ อตฺตภาวสหสฺสานิ อปาเยสฺเวว นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, อเปถ มา คณฺหถา’’ติ ภิกฺขาจาราภิมุโข อคมาสิ, เอกภิกฺขุนาปิ น กิฺจิ คหิตํ.
สุภทฺโท ¶ อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘อยํ ‘สพฺพํ ชานามี’ติ อาหิณฺฑติ, สเจ น คเหตุกาโม เปเสตฺวา อาโรเจตพฺพํ อสฺส, ปกฺกาหาโร นาม สพฺพจิรํ ติฏฺนฺโต สตฺตาหมตฺตํ ติฏฺเยฺย, อิทฺจ มม ยาวชีวํ ปริยตฺตํ อสฺส, สพฺพํ เตน นาสิตํ, อหิตกาโม อยํ มยฺห’’นฺติ ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ทสพเล ธรมาเน กิฺจิ วตฺตุํ นาสกฺขิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘อยํ อุจฺจกุลา ปพฺพชิโต มหาปุริโส, สเจ กิฺจิ วกฺขามิ, มมํเยว สนฺตชฺเชสฺสตี’’ติ. สฺวายํ อชฺช มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธึ อาคจฺฉนฺโต ‘‘ปรินิพฺพุโต ภควา’’ติ สุตฺวา ลทฺธสฺสาโส ¶ วิย หฏฺตุฏฺโ เอวมาห. เถโร ปน ตํ สุตฺวา หทเย ปหารํ วิย มตฺถเก ปติตสุกฺกาสนึ วิย มฺิ, ธมฺมสํเวโค จสฺส อุปฺปชฺชิ ‘‘สตฺตาหมตฺตปรินิพฺพุโต ภควา, อชฺชาปิสฺส สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ธรติเยว, ทุกฺเขน ภควตา อาราธิตสาสเน นาม เอวํ ลหุํ มหนฺตํ ปาปกสฏํ กณฺฏโก อุปฺปนฺโน, อลํ โข ปเนส ปาโป วฑฺฒมาโน อฺเปิ เอวรูเป สหาเย ลภิตฺวา สาสนํ โอสกฺกาเปตุ’’นฺติ.
ตโต เถโร จินฺเตสิ ‘‘สเจ โข ปนาหํ อิมํ มหลฺลกํ อิเธว ปิโลติกํ นิวาเสตฺวา ฉาริกาย โอกิราเปตฺวา นีหราเปสฺสามิ, มนุสฺสา ‘สมณสฺส โคตมสฺส สรีเร ธรมาเนเยว สาวกา วิวทนฺตี’ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสสฺสนฺติ, อธิวาเสมิ ตาว. ภควตา หิ เทสิตธมฺโม อสงฺคหิตปุปฺผราสิสทิโส, ตตฺถ ยถา วาเตน ปหฏปุปฺผานิ ยโต วา ตโต วา คจฺฉนฺติ, เอวเมว เอวรูปานํ วเสน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล วินเย เอกํ ทฺเว สิกฺขาปทานิ นสฺสิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, สุตฺเต เอโก ทฺเว ปฺหวารา นสฺสิสฺสนฺติ, อภิธมฺเม เอกํ ทฺเว ภูมนฺตรานิ นสฺสิสฺสนฺติ, เอวํ อนุกฺกเมน มูเล นฏฺเ ปิสาจสทิสา ภวิสฺสาม, ตสฺมา ธมฺมวินยสงฺคหํ กริสฺสามิ, เอวํ สติ ทฬฺหสุตฺเตน สงฺคหิตปุปฺผานิ วิย อยํ ธมฺมวินโย นิจฺจโล ภวิสฺสติ. เอตทตฺถฺหิ ภควา มยฺหํ ตีณิ คาวุตานิ ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิ, ตีหิ โอวาเทหิ อุปสมฺปทํ อกาสิ, กายโต จีวรปริวตฺตนํ อกาสิ, อากาเส ปาณึ จาเลตฺวา จนฺโทปมปฏิปทํ กเถนฺโต มฺเว สกฺขึ กตฺวา กเถสิ, ติกฺขตฺตุํ สกลสาสนรตนํ ปฏิจฺฉาเปสิ, มาทิเส ภิกฺขุมฺหิ ติฏฺมาเน อยํ ปาโป สาสเน วฑฺฒึ มา อลตฺถุ, ยาว อธมฺโม น ทิปฺปติ, ธมฺโม น ปฏิพาหียติ, อวินโย น ทิปฺปติ, วินโย น ปฏิพาหียติ, อธมฺมวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ, อวินยวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, วินยวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ, ตาว ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิสฺสามิ, ตโต ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปโหนกํ คเหตฺวา กปฺปิยากปฺปิเย กเถสฺสนฺติ, อถายํ ปาโป สยเมว นิคฺคหํ ปาปุณิสฺสติ, ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺขิสฺสติ, สาสนํ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ ภวิสฺสตี’’ติ. จินฺเตตฺวา โส ‘‘เอวํ นาม มยฺหํ จิตฺตํ ¶ อุปฺปนฺน’’นฺติ กสฺสจิ อนาโรเจตฺวา ¶ ภิกฺขุสงฺฆํ สมสฺสาเสตฺวา อถ ปจฺฉา ธาตุภาชนทิวเส ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘อายสฺมา มหากสฺสโป สตฺตาหปรินิพฺพุเต…เป… ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติ.
ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ. อาวุโสติ ปริเทวนฺเต ภิกฺขู อาลปติ. มา โสจิตฺถาติ จิตฺเต อุปฺปนฺนพลวโสเกน มา โสจิตฺถ. มา ปริเทวิตฺถาติ วาจาย มา ปริเทวิตฺถ ‘‘ปริเทวนํ วิลาโป’’ติ วจนโต. อิทานิ อโสจนาทีสุ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุมุตฺตา มย’’นฺติอาทิมาห. เตน มหาสมเณนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, ตโต มหาสมณโต สุฏฺุ มุตฺตา มยนฺติ อตฺโถ, อุปทฺทุตา จ โหม ตทาติ อธิปฺปาโย. โหมาติ วา อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ, อหุมฺหาติ อตฺโถ, อนุสฺสรนฺโต ธมฺมสํเวควเสนาติ อธิปฺปาโย. ธมฺมสภาวจินฺตาวเสน ปวตฺตํ สโหตฺตปฺปาณํ ธมฺมสํเวโค. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สพฺพสงฺขตธมฺเมสุ, โอตฺตปฺปาการสณฺิตํ;
าณโมหิตภารานํ, ธมฺมสํเวคสฺิต’’นฺติ.
านํ โข ปเนตํ วิชฺชตีติ ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, เหตุ. โขติ อวธารเณ, เอตํ การณํ วิชฺชเตว, โน น วิชฺชตีติ อตฺโถ. กึ ตํ การณนฺติ อาห ‘‘ยํ ปาปภิกฺขู’’ติอาทิ. เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ, การณนิทฺเทโส วา, เยน การเณน อนฺตรธาเปยฺยุํ, ตเทตํ การณํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. ปาปภิกฺขูติ ปาปิกาย ลามิกาย อิจฺฉาย สมนฺนาคตา ภิกฺขู. อตีโต อติกฺกนฺโต สตฺถา เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อตีตสตฺถุกํ, ปาวจนํ. ปธานํ วจนํ ปาวจนํ, ธมฺมวินยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปกฺขํ ลภิตฺวาติ อลชฺชีปกฺขํ ลภิตฺวา. น จิรสฺเสวาติ น จิเรเนว. ยาว จ ธมฺมวินโย ติฏฺตีติ ยตฺตกํ กาลํ ธมฺโม จ วินโย จ ลชฺชีปุคฺคเลสุ ติฏฺติ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตาติ ปรินิพฺพานมฺจเก นิปนฺเนน ภควตา ภิกฺขู โอวทนฺเตน เอตํ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เทสิโต ปฺตฺโตติ ธมฺโมปิ เทสิโต เจว ปฺตฺโต จ. สุตฺตาภิธมฺมสงฺคหิตสฺส หิ ธมฺมสฺส อภิสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต าปนํ วิเนยฺยสนฺตาเน ปนํ ปฺาปนํ, ตสฺมา ธมฺโมปิ เทสิโต เจว ปฺตฺโต จาติ ¶ วุตฺโต. ปฺตฺโตติ จ ปิโตติ อตฺโถ. วินโยปิ เทสิโต เจว ปฺตฺโต จ. วินยตนฺติสงฺคหิตสฺส หิ อตฺถสฺส กายวาจานํ วินยนโต ¶ วินโยติ ลทฺธาธิวจนสฺส อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต าปนํ อสงฺกรโต ปนํ ปฺาปนํ, ตสฺมา วินโยปิ เทสิโต เจว ปฺตฺโต จาติ วุจฺจติ.
โส โว มมจฺจเยนาติ โส ธมฺมวินโย ตุมฺหากํ มมจฺจเยน สตฺถา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มยา โว ิเตเนว ‘‘อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุกํ, อิทํ สเตกิจฺฉํ, อิทํ อเตกิจฺฉํ, อิทํ โลกวชฺชํ, อิทํ ปณฺณตฺติวชฺชํ. อยํ อาปตฺติ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก วุฏฺาติ, อยํ คณสฺส, อยํ สงฺฆสฺส สนฺติเก วุฏฺาตี’’ติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อวีติกฺกมนียตาวเสน โอติณฺณวตฺถุสฺมึ สขนฺธกปริวาโร อุภโตวิภงฺโค มหาวินโย นาม เทสิโต, ตํ สกลมฺปิ วินยปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ‘‘อิทํ โว กตฺตพฺพํ, อิทํ โว น กตฺตพฺพ’’นฺติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพสฺส วิภาเคน อนุสาสนโต. ิเตเนว จ มยา ‘‘อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคานิ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ เตน เตน วิเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุรูเปน ปกาเรน อิเม สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺเม วิภชิตฺวา สุตฺตนฺตปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลมฺปิ สุตฺตนฺตปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ตํตํจริยานุรูปํ สมฺมาปฏิปตฺติยา อนุสาสนโต. ิเตเนว จ มยา ‘‘ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สฺา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิ, ตตฺราปิ เอตฺตกา ธมฺมา กามาวจรา, เอตฺตกา รูปาวจรา, เอตฺตกา อรูปาวจรา, เอตฺตกา ปริยาปนฺนา, เอตฺตกา อปริยาปนฺนา, เอตฺตกา โลกิยา, เอตฺตกา โลกุตฺตรา’’ติ อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลมฺปิ อภิธมฺมปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ, ขนฺธาทิวิภาเคน ายมานํ จตุสจฺจสมฺโพธาวหตฺตา สตฺถารา สมฺมาสมฺพุทฺเธน กตฺตพฺพกิจฺจํ นิปฺผาเทสฺสติ. อิติ สพฺพมฺเปตํ อภิสมฺโพธิโต ยาว ปรินิพฺพานา ปฺจจตฺตาลีส วสฺสานิ ภาสิตํ ลปิตํ, ตีณิ ปิฏกานิ, ปฺจ นิกายา, นวงฺคานิ, จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ เอวํ มหปฺปเภทํ โหติ. อิติ อิมานิ จตุราสีติ ¶ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ติฏฺนฺติ, อหํ เอโกว ปรินิพฺพายามิ, อหฺจ ปนิทานิ เอโกว โอวทามิ อนุสาสามิ, มยิ ปรินิพฺพุเต อิมานิ จตุราสีติ พุทฺธสหสฺสานิ ตุมฺเห โอวทิสฺสนฺติ อนุสาสิสฺสนฺติ โอวาทานุสาสนีกิจฺจสฺส นิปฺผาทนโตติ.
สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธํ สาสนํ, นิปฺปริยายโต ปน สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา. อทฺธนิยนฺติ อทฺธานมคฺคคามีติ อทฺธนิยํ, อทฺธานกฺขมนฺติ อตฺโถ. จิรฏฺิติกนฺติ ¶ จิรํ ิติ เอตสฺสาติ จิรฏฺิติกํ, สาสนํ, อสฺส ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เยน ปกาเรน อิทํ สาสนํ ทีฆมทฺธานํ ปวตฺติตุํ สมตฺถํ, ตโตเยว จิรฏฺิติกํ อสฺส, ตถา เตน ปกาเรน ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคาเยยฺยนฺติ.
อิทานิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน อตฺตโน กตํ อนุคฺคหวิเสสํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ยฺจาหํ ภควตา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ยฺจาห’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อนุคฺคหิโต’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา, เยน การเณนาติ วุตฺตํ โหติ. กิริยาปรามสนํ วา เอตํ, เตน ‘‘อนุคฺคหิโต’’ติ เอตฺถ อนุคฺคณฺหนํ ปรามสติ. ธาเรสฺสสีติอาทิกํ ปน ภควา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล มหากสฺสปตฺเถเรน ปฺตฺตสงฺฆาฏิยํ นิสินฺโน ตํ จีวรํ วิกสิตปทุมปุปฺผวณฺเณน ปาณินา อนฺตเร ปรามสนฺโต อาห. วุตฺตฺเหตํ กสฺสปสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) มหากสฺสปตฺเถเรเนว อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา กเถนฺเตน –
‘‘อถ โข, อาวุโส, ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อฺตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิ, อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏึ จตุคฺคุณํ ปฺาเปตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจํ ‘อิธ, ภนฺเต, ภควา นิสีทตุ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ. นิสีทิ โข, อาวุโส, ภควา ปฺตฺเต อาสเน, นิสชฺช โข มํ, อาวุโส, ภควา เอตทโวจ ‘มุทุกา โข ตฺยายํ กสฺสป ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏี’ติ. ‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม, ภนฺเต, ภควา ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏึ อนุกมฺปํ อุปาทายา’ติ. ‘ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสป สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานี’ติ. ‘ธาเรสฺสามหํ, ภนฺเต, ภควโต สาณานิ ปํสุกูลานิ ¶ นิพฺพสนานี’ติ. โส ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏึ ภควโต ปาทาสึ, อหํ ปน ภควโต สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานิ ปฏิปชฺชิ’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔).
ตตฺถ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๕๔) มุทุกา โข ตฺยายนฺติ มุทุกา โข เต อยํ. กสฺมา ภควา เอวมาหาติ? เถเรน สห จีวรํ ปริวตฺเตตุกามตาย. กสฺมา ปริวตฺเตตุกาโม ชาโตติ? เถรํ อตฺตโน าเน เปตุกามตาย. กึ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา นตฺถีติ? อตฺถิ, เอวํ ปนสฺส อโหสิ ‘‘อิเม น จิรํ สฺสนฺติ, กสฺสโป ปน วีสวสฺสสตายุโก, ‘โส มยิ ปรินิพฺพุเต สตฺตปณฺณิคุหายํ วสิตฺวา ธมฺมวินยสงฺคหํ กตฺวา มม สาสนํ ปฺจวสฺสสหสฺสปริมาณํ กาลํ ปวตฺตนกํ กริสฺสตี’ติ อตฺตโน นํ าเน เปมิ, เอวํ ภิกฺขู กสฺสปสฺส สุสฺสูสิตพฺพํ มฺิสฺสนฺตี’’ติ, ตสฺมา เอวมาห. เถโร ปน ยสฺมา จีวรสฺส ¶ วา ปตฺตสฺส วา วณฺเณ กถิเต ‘‘อิมํ ตุมฺหากํ คณฺหถา’’ติ จาริตฺตเมว, ตสฺมา ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม ภนฺเต ภควา’’ติ อาห. ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสปาติ กสฺสป ตฺวํ อิมานิ ปริโภคชิณฺณานิ ปํสุกูลานิ ปารุปิตุํ สกฺขิสฺสสีติ วทติ. ตฺจ โข น กายพลํ สนฺธาย, ปฏิปตฺติปูรณํ ปน สนฺธาย เอวมาห. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อหํ อิมํ จีวรํ ปุณฺณํ นาม ทาสึ ปารุปิตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ ตุมฺพมตฺเตหิ ปาณเกหิ สมฺปริกิณฺณํ เต ปาณเก วิธุนิตฺวา มหาอริยวํเส ตฺวา อคฺคเหสึ, ตสฺส เม อิมํ จีวรํ คหิตทิวเส ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ มหาปถวี มหารวํ วิรวมานา กมฺปิตฺถ, อากาสํ ตฏตฏายิ, จกฺกวาฬเทวตา สาธุการํ อทํสุ ‘‘อิมํ จีวรํ คณฺหนฺเตน ภิกฺขุนา ชาติปํสุกูลิเกน ชาติอารฺิเกน ชาติเอกาสนิเกน ชาติสปทานจาริเกน ภวิตุํ วฏฺฏติ, ตฺวํ อิมสฺส จีวรสฺส อนุจฺฉวิกํ กาตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ. เถโรปิ อตฺตนา ปฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติ. โส ตํ อตกฺกยิตฺวา ‘‘อหเมตํ ปฏิปตฺตึ ปูเรสฺสามี’’ติ อุสฺสาเหน สุคตจีวรสฺส อนุจฺฉวิกํ กาตุกาโม ‘‘ธาเรสฺสามหํ ภนฺเต’’ติ อาห. ปฏิปชฺชินฺติ ปฏิปนฺโนสึ. เอวํ ปน จีวรปริวตฺตนํ กตฺวา เถเรน ปารุตจีวรํ ภควา ปารุปิ, สตฺถุ จีวรํ เถโร. ตสฺมึ สมเย มหาปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อุนฺนทนฺตี กมฺปิตฺถ.
สาณานิ ¶ ปํสุกูลานีติ มตกเฬวรํ ปริเวเตฺวา ฉฑฺฑิตานิ ตุมฺพมตฺเต กิมี ปปฺโผเฏตฺวา คหิตานิ สาณวากมยานิ ปํสุกูลจีวรานิ. รถิกสุสานสงฺการกูฏาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเน เตสุ ปํสุกูลมิวาติ ปํสุกูลํ. อถ วา ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลนฺติ ปํสุกูลสทฺทสฺส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. นิพฺพสนานีติ นิฏฺิตวสนกิจฺจานิ, ปริโภคชิณฺณานีติ อตฺโถ. เอตฺถ ‘‘กิฺจาปิ เอกเมว ตํ จีวรํ, อเนกาวยวตฺตา ปน พหุวจนํ กต’’นฺติ มชฺฌิมคณฺิปเท วุตฺตํ. จีวเร สาธารณปริโภเคนาติ เอตฺถ อตฺตนา สาธารณปริโภเคนาติ วิฺายมานตฺตา วิฺายมานตฺถสฺส จ-สทฺทสฺส ปโยเค กามาจารตฺตา ‘‘อตฺตนา’’ติ น วุตฺตํ. ‘‘ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ, กสฺสป, สาณานิ ปํสุกูลานี’’ติ หิ วุตฺตตฺตา อตฺตนาว สาธารณปริโภโค วิฺายติ, นาฺเน. น หิ เกวลํ สทฺทโตเยว สพฺพตฺถ อตฺถนิจฺฉโย ภวิสฺสติ อตฺถปกรณาทินาปิ เยภุยฺเยน อตฺถสฺส นิยเมตพฺพตฺตา. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปเนตฺถ อิทํ วุตฺตํ ‘‘จีวเร สาธารณปริโภเคนาติ เอตฺถ อตฺตนา สมสมฏฺปเนนาติ อิธ อตฺตนาสทฺทํ อาเนตฺวา จีวเร อตฺตนา สาธารณปริโภเคนา’’ติ โยเชตพฺพํ.
‘‘ยสฺส ¶ เยน หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺมฺปิ จ ตสฺส ตํ;
อตฺถโต หฺยสมานานํ, อาสนฺนตฺตมการณ’’นฺติ.
อถ วา ภควตา จีวเร สาธารณปริโภเคน ภควตา อนุคฺคหิโตติ โยชนียํ เอกสฺสปิ กรณนิทฺเทสสฺส สหโยคกตฺตุตฺถโชตกตฺตสมฺภวโตติ. สพฺพตฺถ ‘‘อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนา’’ติ วุตฺเต สุตฺตนฺตฏีกากาเรนาติ คเหตพฺพํ. สมานํ ธารณเมตสฺสาติ สาธารโณ, ปริโภโค. สาธารณปริโภเคน เจว สมสมฏฺปเนน จ อนุคฺคหิโตติ สมฺพนฺโธ.
อิทานิ (สํ. นิ. ๒.๑๕๒) –
‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท ¶ อากงฺขติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรามิ, สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทมิ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อหํ ¶ , ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา…เป… อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม…เป… วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อหํ ¶ , ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ…เป… อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ…เป… เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ…เป… สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภมิ, เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหมิ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหมิ, อาวิภาวํ ติโรภาวํ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉามิ เสยฺยถาปิ อากาเส, ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรมิ เสยฺยถาปิ อุทเก, อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉามิ เสยฺยถาปิ ปถวิยํ, อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมามิ เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ, อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสามิ ปริมชฺชามิ, ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตมิ. กสฺสโปปิ ภิกฺขเว ยาวเท อากงฺขติ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.
‘‘อหํ ¶ , ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณามิ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ ทิพฺพาย โสตธาตุยา…เป… เย ทูเร สนฺติเก จ.
‘‘อหํ ¶ , ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ, สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานามิ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘วีตราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานามิ, สโทสํ วา จิตฺตํ…เป… วีตโทสํ วา จิตฺตํ…เป… สโมหํ วา จิตฺตํ…เป… วีตโมหํ วา จิตฺตํ…เป… สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ…เป… วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ…เป… มหคฺคตํ วา จิตฺตํ…เป… อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ…เป… สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ…เป… อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ…เป… สมาหิตํ วา จิตฺตํ…เป… อสมาหิตํ วา จิตฺตํ…เป… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ…เป… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ, สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ…เป… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ.
‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ. เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ, ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสามิ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ¶ ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ ¶ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามิ ‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสามิ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ.
‘‘อหํ, ภิกฺขเว, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๒) –
เอวํ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาปฺปเภเท อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺปนตฺถาย ภควตา วุตฺตํ กสฺสปสํยุตฺเต อาคตํ ปาฬิมิมํ เปยฺยาลมุเขน อาทิคฺคหเณน จ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหํ ภิกฺขเว’’ติอาทิ.
ตตฺถ ยาวเท อากงฺขามีติ ยาวเทว อิจฺฉามีติ อตฺโถ. ตโตเยว หิ มชฺฌิมคณฺิปเท จูฬคณฺิปเท จ ‘‘ยาวเทติ ยาวเทวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ ลิขิตํ. สํยุตฺตนิกายฏฺกถายมฺปิ ‘‘ยาวเท อากงฺขามีติ ¶ ยาวเทว อิจฺฉามี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. ตถา หิ ตตฺถ ลีนตฺถปกาสนิยํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรเนว วุตฺตํ ‘‘ยาวเทวาติ อิมินา สมานตฺถํ ยาวเทติ อิทํ ปท’’นฺติ. โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘ยาวเทวา’’ติ อยเมว ปาโ ทิสฺสติ. ยานิ ปน อิโต ปรํ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา นเยน จตฺตาริ รูปาวจรกิริยฌานานิ, ‘‘สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา’’ติอาทินา นเยน จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, ‘‘สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธ’’นฺติอาทินา นเยน นิโรธสมาปตฺติ, ‘‘อเนกวิหิตํ ¶ อิทฺธิวิธ’’นฺติอาทินา นเยน อภิฺา จ วุตฺตา. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ อนุปทวณฺณนาย เจว ภาวนาวิธาเนน จ สทฺธึ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๖๙-๗๐) สพฺพโส วิตฺถาริตํ. อิธาปิ จ เวรฺชกณฺเฑ จตฺตาริ รูปาวจรฌานานิ ติสฺโส จ วิชฺชา อาวิ ภวิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ตตฺเถว วณฺณยิสฺสาม.
นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาปฺปเภเทติ เอตฺถ นวานุปุพฺพวิหารา นาม อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพภาวโต เอวํสฺิตา นิโรธสมาปตฺติยา สห อฏฺ สมาปตฺติโย. ฉฬภิฺา นาม อาสวกฺขยาเณน สทฺธึ ปฺจาภิฺาโยติ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรเภทา สพฺพา อภิฺาโย. อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมติ อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนฺเจว อริยานฺจ ธมฺโม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม. อถ วา อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม, มนุสฺสธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถธมฺโม. โส หิ วินา ภาวนามนสิกาเรน ปกติยาว มนุสฺเสหิ นิพฺพตฺเตตพฺพโต มนุสฺสตฺตภาวาวหโต วา ‘‘มนุสฺสธมฺโม’’ติ วุจฺจติ, ตโต อุตฺตริ ปน ฌานาทีนิ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม’’ติ เวทิตพฺพานิ. อตฺตนา สมสมฏฺปเนนาติ อหํ ยตฺตกํ กาลํ ยตฺตเก วา สมาปตฺติวิหาเร อภิฺาโย จ วฬฺเชมิ, ตถา กสฺสโปปีติ เอวํ ยถาวุตฺตอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมํ กตฺวา ปเนน. อิทฺจ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาทิภาวสามฺเน ปสํสามตฺตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ อายสฺมา มหากสฺสโป ภควา วิย เทวสิกํ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ยมกปาฏิหาริยาทิวเสน วา อภิฺาโย วฬฺเชติ. เอตฺถ จ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺปเนนา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ –
‘‘โอวท ¶ กสฺสป ภิกฺขู, กโรหิ กสฺสป ภิกฺขูนํ ธมฺมึ กถํ, อหํ วา กสฺสป ภิกฺขู โอวเทยฺยํ ตฺวํ วา, อหํ วา กสฺสป ภิกฺขูนํ ธมฺมึ กถํ กเรยฺยํ ตฺวํ วา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๔๙).
เอวมฺปิ อตฺตนา สมสมฏฺาเน เปติเยว, ตสฺส กิมฺํ อาณณฺยํ ภวิสฺสติ อฺตฺร ธมฺมวินยสงฺคายนาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ‘‘ตสฺสาติ ตสฺส อนุคฺคหสฺสา’’ติ มชฺฌิมคณฺิปเท วุตฺตํ. ตสฺส เมติ วา อตฺโถ คเหตพฺโพ. โปตฺถเกสุ หิ กตฺถจิ ‘‘ตสฺส เม’’ติ ปาโเยว ทิสฺสติ, ธมฺมวินยสงฺคายนํ เปตฺวา อฺํ กึ นาม ตสฺส เม อาณณฺยํ อณณภาโว ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. ‘‘นนุ มํ ภควา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ อุปมาวเสน วิภาเวติ. สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนนาติ เอตฺถ จีวรสฺส นิทสฺสนวเสน กวจสฺส คหณํ กตํ, สมาปตฺติยา ¶ นิทสฺสนวเสน อิสฺสริยํ คหิตํ. กุลวํสปฺปติฏฺาปกนฺติ กุลวํสสฺส กุลปฺปเวณิยา ปติฏฺาปกํ. ‘‘เม สทฺธมฺมวํสปฺปติฏฺาปโก’’ติ นิจฺจสาเปกฺขตฺตา สมาโส ทฏฺพฺโพ, เม สทฺธมฺมวํสสฺส ปติฏฺาปโก ปวตฺตโกติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตวจนมนุสฺสรนฺโต อนุคฺคเหสีติ จินฺตยนฺโต ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ สมฺพนฺโธ, ธาตุภาชนทิวเส ตตฺถ สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ อตฺโถ.
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. เอกํ สมยนฺติ จ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, เอกสฺมึ สมเยติ วุตฺตํ โหติ. ปาวายาติ ปาวานครโต, ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา กุสินารํ คมิสฺสามีติ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. อทฺธานมคฺโคติ จ ทีฆมคฺโค วุจฺจติ. ทีฆปริยาโย เหตฺถ อทฺธานสทฺโท. มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ คุณมหตฺเตนปิ สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตา. ภิกฺขูนํ สงฺเฆน ภิกฺขุสงฺเฆน, สมณคเณน สทฺธึ เอกโตติ อตฺโถ. ‘‘ปฺจมตฺเตหี’’ติอาทินา สงฺขฺยามหตฺตํ วิภาเวติ. มตฺต-สทฺโท เจตฺถ ปมาณวจโน ‘‘โภชเน มตฺตฺุตา’’ติอาทีสุ วิย. สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพนฺติ สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ อิธ อาเนตฺวา วิตฺถารโต ทสฺเสตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
‘‘ตโต ¶ ปรนฺติ ตโต ภิกฺขูนํ อุสฺสาหชนนโต ปร’’นฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ. มหาคณฺิปเท ปน ‘‘ตโต ปรนฺติ สุภทฺทกณฺฑโต ปร’’นฺติ วุตฺตํ. อิทเมเวตฺถ สารโต ปจฺเจตพฺพนฺติ โน ตกฺโก. อยเมว หิ อุสฺสาหชนนปฺปกาโร, ยทิทํ ‘‘หนฺท มยํ, อาวุโส, ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคาเยยฺยาม, ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตี’’ติอาทิ, ตสฺมา อุสฺสาหชนนโต ปรนฺติ น วตฺตพฺพํ เหฏฺา อุสฺสาหชนนปฺปการสฺส ปาฬิยํ อวุตฺตตฺตา. อยฺเหตฺถ ปาฬิกฺกโม –
‘‘อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ภิกฺขู อามนฺเตสิ, เอกมิทาหํ, อาวุโส, สมยํ ปาวาย กุสินารํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ. อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, มคฺคา โอกฺกมฺม อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทึ.
‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร อาชีวโก กุสินาราย มนฺทารวปุปฺผํ คเหตฺวา ปาวํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหติ. อทฺทสํ โข อหํ, อาวุโส, ตํ อาชีวกํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน ตํ อาชีวกํ เอตทโวจํ ‘อปาวุโส, อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสี’ติ ¶ ? ‘อาม, อาวุโส, ชานามิ. อชฺช สตฺตาหปรินิพฺพุโต สมโณ โคตโม, ตโต เม อิทํ มนฺทารวปุปฺผํ คหิตนฺติ. ตตฺราวุโส, เย เต ภิกฺขู อวีตราคา, อปฺเปกจฺเจ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ, ฉินฺนปาตํ ปปตนฺติ อาวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏนฺติ, ‘อติขิปฺปํ ภควา ปรินิพฺพุโต, อติขิปฺปํ สุคโต ปรินิพฺพุโต, อติขิปฺปํ จกฺขุํ โลเก อนฺตรหิต’นฺติ. เย ปน เต ภิกฺขู วีตราคา, เต สตา สมฺปชานา อธิวาเสนฺติ ‘อนิจฺจา สงฺขารา, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’’’ติ.
‘‘อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, เต ภิกฺขู เอตทโวจํ – ‘อลํ, อาวุโส, มา โสจิตฺถ มา ปริเทวิตฺถ, นนฺเวตํ, อาวุโส, ภควตา ปฏิกจฺเจว อกฺขาตํ ‘สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว อฺถาภาโว. ตํ กุเตตฺถ, อาวุโส, ลพฺภา, ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชี’ติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ.
‘‘เตน ¶ โข ปน สมเยน, อาวุโส, สุภทฺโท นาม วุฑฺฒปพฺพชิโต ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน โหติ. อถ โข อาวุโส สุภทฺโท วุฑฺฒปพฺพชิโต เต ภิกฺขู เอตทโวจ ‘อลํ, อาวุโส, มา โสจิตฺถ มา ปริเทวิตฺถ, สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน, อุปทฺทุตา จ มยํ โหม’ ‘อิทํ โว กปฺปติ, อิทํ โว น กปฺปตี’ติ, ‘อิทานิ ปน มยํ ยํ อิจฺฉิสฺสาม, ตํ กริสฺสาม, ยํ น อิจฺฉิสฺสาม, น ตํ กริสฺสามา’ติ. หนฺท มยํ อาวุโส ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคาเยยฺยาม, ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ, ธมฺโม ปฏิพาหียติ, อวินโย ปุเร ทิปฺปติ, วินโย ปฏิพาหียติ, ปุเร อธมฺมวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺติ, ปุเร อวินยวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ, วินยวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี’’ติ.
‘‘‘เตน หิ, ภนฺเต, เถโร ภิกฺขู อุจฺจินตู’ติ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป เอเกนูนปฺจอรหนฺตสตานิ อุจฺจินิ. ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจุํ ‘อยํ, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท กิฺจาปิ เสกฺโข, อภพฺโพ ฉนฺทา โทสา โมหา ภยา อคตึ คนฺตุํ, พหุ จาเนน ภควโต สนฺติเก ธมฺโม จ วินโย จ ปริยตฺโต. เตน หิ, ภนฺเต, เถโร อายสฺมนฺตมฺปิ อานนฺทํ อุจฺจินตู’’’ติอาทิ (จูฬว. ๔๓๗).
ตสฺมา ตโต ปรนฺติ เอตฺถ สุภทฺทกณฺฑโต ปรนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพ’’นฺติ หิ อิมินา ‘‘ยํ น อิจฺฉิสฺสาม, น ตํ กริสฺสามา’’ติ เอตํ ปริยนฺตํ ¶ สุภทฺทกณฺฑปาฬึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวเสสํ อุสฺสาหชนนปฺปการปฺปวตฺตํ ปาฬิเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘หนฺท มยํ อาวุโส’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตีติ เอตฺถ อธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถธมฺมปฏิปกฺขภูโต อธมฺโม. ปุเร ทิปฺปตีติ อปิ นาม ทิปฺปติ. อถ วา ยาว อธมฺโม ธมฺมํ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ โหติ, ตโต ปุเรตรเมวาติ อตฺโถ. อาสนฺเน หิ อนาคเต อยํ ปุเรสทฺโท. ทิปฺปตีติ ¶ ทิปฺปิสฺสติ. ปุเร-สทฺทโยเคน หิ อนาคตตฺเถ อยํ วตฺตมานปโยโค ยถา ‘‘ปุรา วสฺสติ เทโว’’ติ. เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วณฺณยนฺติ ‘‘ปุเรติ ปจฺฉา อนาคเต ยถา อทฺธานํ คจฺฉนฺตสฺส คนฺตพฺพมคฺโค ‘ปุเร’ติ วุจฺจติ, ตถา อิธ ทฏฺพฺพ’’นฺติ. อวินโยติ ปหานวินยสํวรวินยานํ ปฏิปกฺขภูโต อวินโย. ‘‘วินยวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี’’ติ เอวํ อิติ-สทฺโทปิ เอตฺถ ทฏฺพฺโพ, ‘‘ตโต ปรํ อาหา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ, ปาฬิยํ ปน ทีฆนิกายฏฺกถายฺจ อตฺเถว อิติ-สทฺโท.
เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. อุจฺจินเน อุยฺโยเชนฺตา หิ ตํ มหากสฺสปตฺเถรํ เอวมาหํสุ. ภิกฺขู อุจฺจินตูติ สงฺคีติยา อนุรูเป ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา คณฺหาตูติ อตฺโถ. ‘‘สกลนวงฺค…เป… ปริคฺคเหสี’’ติ เอเตน สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวปริยนฺตานํ ยถาวุตฺตปุคฺคลานํ สติปิ อาคมาธิคมสพฺภาเว สห ปฏิสมฺภิทาหิ เตวิชฺชาทิคุณยุตฺตานํ อาคมาธิคมสมฺปตฺติยา อุกฺกํสคตตฺตา สงฺคีติยา พหูปการตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธเรติ สกลํ สุตฺตเคยฺยาทิ นวงฺคํ เอตฺถ, เอตสฺส วา อตฺถีติ สกลนวงฺคํ, สตฺถุสาสนํ. อตฺถกาเมน ปริยาปุณิตพฺพโต ทิฏฺธมฺมิกาทิปุริสตฺตปริยตฺตภาวโต จ ปริยตฺตีติ ตีณิ ปิฏกานิ วุจฺจนฺติ, ตํ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนสงฺขาตํ ปริยตฺตึ ธาเรนฺตีติ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธรา, ตาทิเสติ อตฺโถ. พหูนํ นานปฺปการานํ กิเลสานํ สกฺกายทิฏฺิยา จ อวิหตตฺตา ตา ชเนนฺติ, ตาหิ วา ชนิตาติ ปุถุชฺชนา. ทุวิธา ปุถุชฺชนา อนฺธปุถุชฺชนา กลฺยาณปุถุชฺชนาติ. ตตฺถ เยสํ ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณปจฺจเวกฺขณานิ นตฺถิ, เต อนฺธปุถุชฺชนา. เยสํ ตานิ อตฺถิ, เต กลฺยาณปุถุชฺชนา. เต อิธ ‘‘ปุถุชฺชนา’’ติ อธิปฺเปตา. สมถภาวนาสิเนหาภาเวน สุกฺขา ลูขา อสินิทฺธา วิปสฺสนา เอเตสนฺติ สุกฺขวิปสฺสกา.
ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเรติ ติณฺณํ ปิฏกานํ สมาหาโร ติปิฏกํ, ติปิฏกสงฺขาตํ นวงฺคาทิวเสน อเนกธา ภินฺนํ สพฺพปริยตฺติปฺปเภทํ ธาเรนฺตีติ ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธรา, ตาทิเสติ ¶ อตฺโถ. อนุ อนุ ตํสมงฺคีนํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อนุภาโว, อนุภาโว ¶ เอว อานุภาโว, ปภาโว. มหนฺโต อานุภาโว เยสํ เต มหานุภาวา. เตวิชฺชาทิเภเทติ ติสฺโส วิชฺชาเยว เตวิชฺชา, ตา อาทิ เยสํ ฉฬภิฺาทีนํ เต เตวิชฺชาทโย, เต เภทา อเนกปฺปการา ภินฺนา เอเตสนฺติ เตวิชฺชาทิเภทา, ขีณาสวา, ตาทิเสติ อตฺโถ. อถ วา ติสฺโส วิชฺชา เอตสฺส อตฺถีติ เตวิชฺโช, โส อาทิ เยสํ ฉฬภิฺาทีนํ เต เตวิชฺชาทโย, เต เภทา เยสํ ขีณาสวานํ เต เตวิชฺชาทิเภทา, ตาทิเสติ อตฺโถ. เย สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เย ภิกฺขู สนฺธาย อิทํ ‘‘อถ โข อายสฺมา’’ติอาทิวจนํ สงฺคีติกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๓๗) วุตฺตนฺติ อตฺโถ.
กิสฺส ปนาติ กสฺมา ปน. สิกฺขตีติ เสกฺโข, อถ วา สิกฺขนํ สิกฺขา, สาเยว ตสฺส สีลนฺติ เสกฺโข. โส หิ อปริโยสิตสิกฺขตฺตา จ ตทธิมุตฺตตฺตา จ เอกนฺเตน สิกฺขนสีโล น อเสกฺโข วิย ปรินิฏฺิตสิกฺโข ตตฺถ ปฏิปสฺสทฺธุสฺสาโห, นาปิ วิสฺสฏฺสิกฺโข ปจุรชโน วิย ตตฺถ อนธิมุตฺโต. อถ วา อริยาย ชาติยา ตีสุ สิกฺขาสุ ชาโต, ตตฺถ วา ภโวติ เสกฺโข. อถ วา อิกฺขติ เอตายาติ อิกฺขา, มคฺคผลสมฺมาทิฏฺิ. สห อิกฺขายาติ เสกฺโข. อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจสฺส อปริโยสิตตฺตา สห กรณีเยนาติ สกรณีโย. อสฺสาติ อเนน. อสมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถีติ นนุ จ –
‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต;
จตุราสีติ สหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติ. (เถรคา. ๑๐๒๗) –
วุตฺตตฺตา กถเมตํ ยุชฺชตีติ? ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ วุตฺตมฺปิ ภควโต สนฺติเก ปฏิคฺคหิตเมวาติ กตฺวา วุตฺตนฺติ นายํ วิโรโธ. พหุการตฺตาติ พหุอุปการตฺตา. อุปการวจโน เหตฺถ การสทฺโท. อสฺสาติ ภเวยฺย.
อติวิย วิสฺสตฺโถติ อติวิย วิสฺสาสิโก. นนฺติ อานนฺทตฺเถรํ, ‘‘โอวทตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อานนฺทตฺเถรสฺส เยภุยฺเยน นวกาย ปริสาย วิพฺภมเนน มหากสฺสปตฺเถโร เอวมาห ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ. ตถา หิ ปรินิพฺพุเต สตฺถริ มหากสฺสปตฺเถโร สตฺถุปรินิพฺพาเน สนฺนิปติตสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ¶ ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ปฺจสเต ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา ‘‘อาวุโส, ราชคเห วสฺสํ วสนฺตา ธมฺมวินยํ สงฺคาเยยฺยาม, ตุมฺเห ปุเร วสฺสูปนายิกาย อตฺตโน อตฺตโน ปลิโพธํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ราชคเห สนฺนิปตถา’’ติ วตฺวา ¶ อตฺตนา ราชคหํ คโต. อานนฺทตฺเถโรปิ ภควโต ปตฺตจีวรมาทาย มหาชนํ สฺาเปนฺโต สาวตฺถึ คนฺตฺวา ตโต นิกฺขมฺม ราชคหํ คจฺฉนฺโต ทกฺขิณคิริสฺมึ จาริกํ จริ. ตสฺมึ สมเย อานนฺทตฺเถรสฺส ตึสมตฺตา สทฺธิวิหาริกา เยภุยฺเยน กุมารภูตา เอกวสฺสิกทุวสฺสิกภิกฺขู เจว อนุปสมฺปนฺนา จ วิพฺภมึสุ. กสฺมา ปเนเต ปพฺพชิตา, กสฺมา วิพฺภมึสูติ? เตสํ กิร มาตาปิตโร จินฺเตสุํ ‘‘อานนฺทตฺเถโร สตฺถุวิสฺสาสิโก อฏฺ วเร ยาจิตฺวา อุปฏฺหติ, อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํ สตฺถารํ คเหตฺวา คนฺตุํ สกฺโกติ, อมฺหากํ ทารเก เอตสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสาม, โส สตฺถารํ คเหตฺวา อาคมิสฺสติ, ตสฺมึ อาคเต มยํ มหาสกฺการํ กาตุํ ลภิสฺสามา’’ติ อิมินา ตาว การเณน เนสํ าตกา เต ปพฺพาเชสุํ. สตฺถริ ปน ปรินิพฺพุเต เตสํ สา ปตฺถนา อุปจฺฉินฺนา, อถ เน เอกทิวเสเนว อุปฺปพฺพาเชสุํ.
อถ อานนฺทตฺเถรํ ทกฺขิณคิริสฺมึ จาริกํ จริตฺวา ราชคหมาคตํ ทิสฺวา มหากสฺสปตฺเถโร เอวมาห ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ. วุตฺตฺเหตํ กสฺสปสํยุตฺเต –
‘‘อถ กิฺจรหิ ตฺวํ, อาวุโส อานนฺท, อิเมหิ นเวหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาเรหิ โภชเน อมตฺตฺูหิ ชาคริยํ อนนุยุตฺเตหิ สทฺธึ จาริกํ จรสิ, สสฺสฆาตํ มฺเ จรสิ, กุลูปฆาตํ มฺเ จรสิ, โอลุชฺชติ โข เต, อาวุโส อานนฺท, ปริสา, ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายา, น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสีติ.
‘‘อปิ เม ภนฺเต กสฺสป สิรสฺมึ ปลิตานิ ชาตานิ, อถ จ ปน มยํ อชฺชาปิ อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส กุมารกวาทา น มุจฺจามาติ. ตถา หิ ปน ตฺวํ, อาวุโส อานนฺท, อิเมหิ นเวหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาเรหิ โภชเน อมตฺตฺูหิ ชาคริยํ อนนุยุตฺเตหิ สทฺธึ จาริกํ จรสิ, สสฺสฆาตํ มฺเ จรสิ, กุลูปฆาตํ มฺเ จรสิ, โอลุชฺชติ โข ¶ เต, อาวุโส อานนฺท, ปริสา, ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายา, น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔).
ตตฺถ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๕๔) สสฺสฆาตํ มฺเจรสีติ สสฺสํ ฆาเตนฺโต วิย อาหิณฺฑสิ. กุลูปฆาตํ มฺเ จรสีติ กุลานิ อุปฆาเตนฺโต วิย หนนฺโต วิย อาหนนฺโต วิย อาหิณฺฑสิ. โอลุชฺชตีติ ปลุชฺชติ ภิชฺชติ. ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายาติ, อาวุโส, เอวํ เอเต ตุยฺหํ ปาเยน เยภุยฺเยน นวกา เอกวสฺสิกทุวสฺสิกทหรา เจว สามเณรา จ ¶ ปลุชฺชนฺติ. น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสีติ อยํ กุมารโก อตฺตโน ปมาณํ น วต ชานาตีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาห. กุมารกวาทา น มุจฺจามาติ กุมารกวาทโต น มุจฺจาม. ตถา หิ ปน ตฺวนฺติ อิทมสฺส เอวํ วตฺตพฺพตาย การณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา ตฺวํ อิเมหิ นวเกหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริยสํวรรหิเตหิ สทฺธึ วิจรสิ, ตสฺมา กุมารเกหิ สทฺธึ จรนฺโต ‘‘กุมารโก’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหสีติ.
‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ เอตฺถ วา-สทฺโท ปทปูรเณ. วา-สทฺโท หิ อุปมานสมุจฺจยสํสยววสฺสคฺคปทปูรณวิกปฺปาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส ‘‘ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๖๓) อุปมาเน ทิสฺสติ, สทิสภาเวติ อตฺโถ. ‘‘ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๒๑๓) สมุจฺจเย. ‘‘เก วา อิเม กสฺส วา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๙๖) สํสเย. ‘‘อยํ วา อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๘๑) ววสฺสคฺเค. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๗๐; สํ. นิ. ๒.๑๓) วิกปฺเปติ. อิธ ปน ปทปูรเณ ทฏฺพฺโพ. เตเนว จ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘วาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ กโรนฺเตน ‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) ปทปูรเณ’’ติ. อฏฺกถายมฺปิ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๕๔) เอตฺตกเมว วุตฺตํ ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสีติ อยํ กุมารโก อตฺตโน ปมาณํ น วต ชานาตีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาหา’’ติ. เอตฺถาปิ วตาติ วจนสิลิฏฺตาย วุตฺตํ. ยํ ปเนตฺถ เกนจิ วุตฺตํ ‘‘น วายนฺติ เอตฺถ วาติ วิภาสา, อฺาสิปิ น อฺาสิปีติ อตฺโถ’’ติ ¶ . ตํ ตสฺส มติมตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น เหตฺถ อยมตฺโถ สมฺภวติ, ตสฺมา อตฺตโน ปมาณํ นาฺาสีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺราติ เอวํ สติ. ฉนฺทาคมนํ วิยาติ เอตฺถ ฉนฺทา อาคมนํ วิยาติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ, ฉนฺเทน อาคมนํ ปวตฺตนํ วิยาติ อตฺโถ, ฉนฺเทน อกตฺตพฺพกรณํ วิยาติ วุตฺตํ โหติ. ฉนฺทํ วา อาคจฺฉติ สมฺปโยควเสนาติ ฉนฺทาคมนํ, ตถา ปวตฺโต อปายคมนีโย อกุสลจิตฺตุปฺปาโท. อถ วา อนนุรูปํ คมนํ อคมนํ, ฉนฺเทน อคมนํ ฉนฺทาคมนํ, ฉนฺเทน สิเนเหน อนนุรูปํ คมนํ ปวตฺตนํ อกตฺตพฺพกรณํ วิยาติ วุตฺตํ โหติ. อเสกฺขปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตติ อเสกฺขภูตา ปฏิสมฺภิทา อเสกฺขปฏิสมฺภิทา, ตํ ปตฺเต, ปฏิลทฺธอเสกฺขปฏิสมฺภิเทติ อตฺโถ. อนุมติยาติ อนฺุาย, ยาจนายาติ วุตฺตํ โหติ.
‘‘กิฺจาปิ เสกฺโข’’ติ อิทํ น เสกฺขานํ อคติคมนสพฺภาเวน วุตฺตํ, อเสกฺขานํเยว ปน อุจฺจินิตตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ปมมคฺเคเนว หิ จตฺตาริ อคติคมนานิ ปหียนฺติ, ตสฺมา กิฺจาปิ ¶ เสกฺโข, ตถาปิ เถโร อายสฺมนฺตมฺปิ อานนฺทํ อุจฺจินตูติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. น ปน กิฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ อภพฺโพ อคตึ คนฺตุนฺติ โยเชตพฺพํ. ‘‘อภพฺโพ’’ติอาทินา ปน ธมฺมสงฺคีติยา ตสฺส อรหภาวํ ทสฺเสนฺตา วิชฺชมาเน คุเณ กเถนฺติ. ตตฺถ ฉนฺทาติ ฉนฺเทน, สิเนเหนาติ อตฺโถ. อคตึ คนฺตุนฺติ อคนฺตพฺพํ คนฺตุํ, อกตฺตพฺพํ กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. อิมานิ ปน จตฺตาริ อคติคมนานิ ภณฺฑภาชนีเย จ วินิจฺฉยฏฺาเน จ ลพฺภนฺติ. ตตฺถ ภณฺฑภาชนีเย ตาว อตฺตโน ภารภูตานํ ภิกฺขูนํ อมนาเป ภณฺเฑ สมฺปตฺเต ตํ ปริวตฺติตฺวา มนาปํ เทนฺโต ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ นาม. อตฺตโน ปน อภารภูตานํ มนาเป ภณฺเฑ สมฺปตฺเต ตํ ปริวตฺติตฺวา อมนาปํ เทนฺโต โทสาคตึ คจฺฉติ นาม. ภณฺเฑสุ ภาชนียวตฺถฺุจ ิติกฺจ อชานนฺโต โมหาคตึ คจฺฉติ นาม. มุขรานํ วา ราชาทินิสฺสิตานํ วา ‘‘อิเม เม อมนาเป ภณฺเฑ ทินฺเน อนตฺถํ กเรยฺยุ’’นฺติ ภเยน ปริวตฺติตฺวา มนาปํ เทนฺโต ภยาคตึ คจฺฉติ นาม. โย ปน เอวํ น คจฺฉติ, สพฺเพสํ ตุลาภูโต ปมาณภูโต มชฺฌตฺโตว หุตฺวา ยํ ยสฺส ปาปุณาติ, ตเทว ตสฺส เทติ, อยํ จตุพฺพิธมฺปิ อคตึ น คจฺฉติ นาม. วินิจฺฉยฏฺาเน ปน อตฺตโน ภารภูตสฺส ครุกาปตฺตึ ลหุกาปตฺตึ กตฺวา กเถนฺโต ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ นาม. อิตรสฺส ลหุกาปตฺตึ ครุกาปตฺตึ ¶ กตฺวา กเถนฺโต โทสาคตึ คจฺฉติ นาม. อาปตฺติวุฏฺานํ ปน สมุจฺจยกฺขนฺธกฺจ อชานนฺโต โมหาคตึ คจฺฉติ นาม. มุขรสฺส วา ราชปูชิตสฺส วา ‘‘อยํ เม ครุกํ กตฺวา อาปตฺตึ กเถนฺตสฺส อนตฺถมฺปิ กเรยฺยา’’ติ ครุกเมว ลหุกาปตฺตึ กเถนฺโต ภยาคตึ คจฺฉติ นาม. โย ปน สพฺเพสํ ยถาภูตเมว กเถสิ, อยํ จตุพฺพิธมฺปิ อคติคมนํ น คจฺฉติ นาม. เถโรปิ ตาทิโส จตุนฺนมฺปิ อคติคมนานํ ปมมคฺเคเนว ปหีนตฺตา, ตสฺมา สงฺคายนวเสน ธมฺมวินยวินิจฺฉเย สมฺปตฺเต ฉนฺทาทิวเสน อฺถา อกเถตฺวา ยถาภูตเมว กเถตีติ วุตฺตํ ‘‘อภพฺโพ…เป… อคตึ คนฺตุ’’นฺติ. ปริยตฺโตติ อธีโต, อุคฺคหิโตติ อตฺโถ.
อุจฺจินิเตนาติ อุจฺจินิตฺวา คหิเตน. เอตทโหสีติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ. ราชคหํ โข มหาโคจรนฺติ เอตฺถ ‘‘ราชคหนฺติ ราชคหสามนฺตํ คเหตฺวา วุตฺต’’นฺติ จูฬคณฺิปเท มชฺฌิมคณฺิปเท จ วุตฺตํ. คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิย โคจโร, ภิกฺขาจรณฏฺานํ. โส มหนฺโต อสฺส, เอตฺถาติ วา มหาโคจรํ, ราชคหํ. ถาวรกมฺมนฺติ จิรฏฺายิกมฺมํ. วิสภาคปุคฺคโล สุภทฺทสทิโส. อุกฺโกเฏยฺยาติ นิวาเรยฺยาติ อตฺโถ. ตฺติทุติเยน กมฺเมน สาเวสีติ –
‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมานิ ปฺจ ภิกฺขุสตานิ ¶ สมฺมนฺเนยฺย ‘ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิตุํ, น อฺเหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพ’นฺติ, เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ, สงฺโฆ อิมานิ ปฺจ ภิกฺขุสตานิ สมฺมนฺนติ ‘ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิตุํ, น อฺเหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพ’นฺติ, ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ สมฺมุติ ‘ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานํ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิตุํ, น อฺเหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพ’นฺติ, โส ตุณฺหสฺส. ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘สมฺมตานิ สงฺเฆน อิมานิ ปฺจ ภิกฺขุสตานิ ‘ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิตุํ, น อฺเหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ ¶ วสิตพฺพ’นฺติ, ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ (จูฬว. ๔๓๗) –
เอวํ ตฺติทุติเยน กมฺเมน สาเวสิ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตํ สงฺคีติกฺขนฺธเก วุตฺตนเยเนว าตพฺพ’’นฺติ.
อยํ ปน กมฺมวาจา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต เอกวีสติเม ทิวเส กตา. วุตฺตฺเหตํ ทีฆนิกายฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมสงฺคีติกถา) ‘‘อยํ ปน กมฺมวาจา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต เอกวีสติเม ทิวเส กตา. ภควา หิ วิสาขปุณฺณมายํ ปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพุโต, อถสฺส สตฺตาหํ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ คนฺธมาลาทีหิ ปูชยึสุ. เอวํ สตฺตาหํ สาธุกีฬนทิวสา นาม อเหสุํ. ตโต สตฺตาหํ จิตกาย อคฺคินา ฌายิ, สตฺตาหํ สตฺติปฺชรํ กตฺวา สนฺถาคารสาลายํ ธาตุปูชํ กรึสูติ เอกวีสติ ทิวสา คตา. เชฏฺมูลสุกฺกปกฺขปฺจมิยํ ปน ธาตุโย ภาชยึสุ. เอตสฺมึ ธาตุภาชนทิวเส สนฺนิปติตสฺส มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน กตํ อนาจารํ อาโรเจตฺวา วุตฺตนเยเนว ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา อยํ กมฺมวาจา กตา. อิมฺจ ปน กมฺมวาจํ กตฺวา เถโร ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘อาวุโส อิทานิ ตุมฺหากํ จตฺตาลีสทิวสา โอกาโส, ตโต ปรํ อยํ นาม โน ปลิโพโธ อตฺถีติ วตฺตุํ น ลพฺภา, ตสฺมา เอตฺถนฺตเร ยสฺส โรคปลิโพโธ วา อาจริยุปชฺฌายปลิโพโธ วา มาตาปิตุปลิโพโธ วา อตฺถิ, ปตฺตํ วา ปน ปจิตพฺพํ จีวรํ วา กาตพฺพํ, โส ตํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา กรณียํ กโรตู’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา เถโร อตฺตโน ปฺจสตาย ปริสาย ปริวุโต ราชคหํ คโต, อฺเปิ มหาเถรา อตฺตโน อตฺตโน ปริวารํ คเหตฺวา โสกสลฺลสมปฺปิตํ ¶ มหาชนํ อสฺสาเสตุกามา ตํ ตํ ทิสํ ปกฺกนฺตา. ปุณฺณตฺเถโร ปน สตฺตสตภิกฺขุปริวาโร ‘ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานฏฺานํ อาคตาคตํ มหาชนํ อสฺสาเสสฺสามี’ติ กุสินารายเมว อฏฺาสิ. อายสฺมา อานนฺโท ยถา ปุพฺเพ อปรินิพฺพุตสฺส, เอวํ ปรินิพฺพุตสฺสปิ ภควโต สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ เยน สาวตฺถิ เตน จาริกํ ปกฺกามิ. คจฺฉโต ปนสฺส ปริวารา ภิกฺขู คณนปถํ วีติวตฺตา’’ติ. ตสฺมา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต ¶ ตีสุ สตฺตาเหสุ อติกฺกนฺเตสุ เอกวีสติเม ทิวเส อิมํ กมฺมวาจํ สาเวตฺวา เถโร ราชคหํ ปกฺกนฺโตติ เวทิตพฺพํ.
ยทิ เอวํ กสฺมา ปน อิธ มงฺคลสุตฺตฏฺกถายฺจ (ขุ. ปา. อฏฺ. ๕.ปมมหาสงฺคีติกถา) ‘‘สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสุ สตฺตสุ จ ธาตุปูชาทิวเสสุ วีติวตฺเตสู’’ติ วุตฺตํ? สตฺตสุ ธาตุปูชาทิวเสสุ คหิเตสุ ตทวินาภาวโต มชฺเฌ จิตกาย ฌาปนสตฺตาหมฺปิ คหิตเมวาติ กตฺวา วิสุํ น วุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต, ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ จ วุตฺตนฺติ? นายํ โทโส. อปฺปกฺหิ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหติ, ตสฺมา สมุทาโย อปฺปเกน อธิโกปิ อนธิโก วิย โหตีติ กตฺวา อฑฺฒมาสโต อธิเกปิ ปฺจ ทิวเส ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต’’ติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวาสีติขนฺธกวตฺตานํ กตฺถจิ อสีติขนฺธกวตฺตานี’’ติ วจนํ วิย. ตถา อปฺปเกน อูโนปิ จ สมุทาโย อนูโน วิย โหตีติ กตฺวา ‘‘ทิยฑฺฒมาสโต อูเนปิ ปฺจ ทิวเส ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ จ วุตฺตํ. สติปฏฺานวิภงฺคฏฺกถายฺหิ (วิภ. อฏฺ. ๓๕๖) ฉมาสโต อูเนปิ อฑฺฒมาเส ‘‘ฉ มาเส สชฺฌาโย กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตวจนํ วิย. ตตฺถ หิ ตจปฺจกาทีสุ จตูสุ ปฺจเกสุ ทฺวีสุ จ ฉกฺเกสุ เอเกกสฺมึ อนุโลมโต ปฺจาหํ, ปฏิโลมโต ปฺจาหํ, อนุโลมปฏิโลมโต ปฺจาหํ, ตถา ปุริมปุริเมหิ ปฺจกฉกฺเกหิ สทฺธึ อนุโลมโต ปฺจาหํ, ปฏิโลมโต ปฺจาหํ, อนุโลมปฏิโลมโต ปฺจาหนฺติ เอวํ วิสุํ ติปฺจาหํ เอกโต ติปฺจาหฺจ สชฺฌายํ กตฺวา ฉมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพติ วจนํ วิย. ตตฺถ หิ วกฺกปฺจกาทีสุ ตีสุ ปฺจเกสุ ทฺวีสุ จ ฉกฺเกสุ วิสุํ เหฏฺิเมหิ เอกโต จ สชฺฌาเย ปฺจนฺนํ ปฺจนฺนํ ปฺจกานํ วเสน ปฺจมาสปริปุณฺณา ลพฺภนฺติ, ตจปฺจเก ปน วิสุํ ติปฺจาหเมวาติ อฑฺฒมาโสเยเวโก ลพฺภตีติ อฑฺฒมาสาธิกปฺจมาสา ลพฺภนฺติ.
เอวํ สติ ยถา ตตฺถ อฑฺฒมาเส อูเนปิ มาสปริจฺเฉเทน ปริจฺฉิชฺชมาเน สชฺฌาเย ฉ มาสา ปริจฺเฉทกา โหนฺตีติ ปริจฺฉิชฺชมานสฺส สชฺฌายสฺส สตฺตมาสาทิมาสนฺตรคมนนิวารณตฺถํ ฉมาสคฺคหณํ กตํ, น สกลฉมาเส สชฺฌายปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ, เอวมิธาปิ มาสวเสน ¶ กาเล ปริจฺฉิชฺชมาเน อูเนปิ ปฺจทิวเส ทิยฑฺฒมาโส ปริจฺเฉทโก โหตีติ ปริจฺฉิชฺชมานสฺส ¶ กาลสฺส ทฺวิมาสาทิมาสนฺตรคมนนิวารณตฺถํ ‘‘ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ ทิยฑฺฒมาสคฺคหณํ กตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อฺถา จ อฏฺกถาวจนานํ อฺมฺวิโรโธ อาปชฺชติ. เอกาหเมว วา ภควโต สรีรํ จิตกาย ฌายีติ ขุทฺทกภาณกานํ อธิปฺปาโยติ คเหตพฺพํ. เอวฺหิ สติ ปรินิพฺพานโต สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสุ วีติวตฺเตสุ อฏฺมิยํ จิตกาย ภควโต สรีรํ ฌาเปตฺวา ตโต ปรํ สตฺตสุ ทิวเสสุ ธาตุปูชํ อกํสูติ อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต, คิมฺหานํ ทิยฑฺโฒ จ มาโส เสโส โหติ. ปรินิพฺพานสุตฺตนฺตปาฬิยมฺปิ หิ จิตกาย ฌาปนสตฺตาหํ น อาคตํ, ทฺเวเยว สตฺตาหานิ อาคตานิ, อุปปริกฺขิตฺวา ปน ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํ. อิโต อฺเน วา ปกาเรน ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา การณํ ปริเยสิตพฺพํ. ยํ ปเนตฺถ เกนจิ วุตฺตํ ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโตติ เอตฺถ เอโก ทิวโส นฏฺโ. โส ปาฏิปททิวโส โกลาหลทิวโส นาม, ตสฺมา อิธ น คหิโต’’ติ. ตํ น สุนฺทรํ ปรินิพฺพานสุตฺตนฺตปาฬิยํ ปาฏิปททิวสโตเยว ปฏฺาย สตฺตาหสฺส วุตฺตตฺตา อฏฺกถายฺจ ปรินิพฺพานทิวเสนปิ สทฺธึ ติณฺณํ สตฺตาหานํ คหิตตฺตา. ตถา หิ ปรินิพฺพานทิวเสน สทฺธึ ติณฺณํ สตฺตาหานํ คหิตตฺตา เชฏฺมูลสุกฺกปฺจมี เอกวีสติโม ทิวโส โหติ.
สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสูติ เอตฺถ สาธุกีฬนํ นาม สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตานิ คีตานิ คายิตฺวา ปูชาวเสน กีฬนโต สุนฺทรํ กีฬนนฺติ สาธุกีฬนํ. อถ วา สปรหิตสาธนฏฺเน สาธุ, เตสํ สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา กีฬนํ สาธุกีฬนํ, อุฬารปฺุปสวนโต สมฺปรายิกตฺถาวิโรธิกีฬาวิหาโรติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปุริมสฺมึ สตฺตาเห สาธุกีฬาย เอกเทเสน กตตฺตา สาธุกีฬนทิวสา นาม เต ชาตา. วิเสสโต ปน ธาตุปูชาทิวเสสุเยว สาธุกีฬนํ อกํสุ. ตโตเยว จ มหาปรินิพฺพานสุตฺตนฺตปาฬิยํ –
‘‘อถ โข โกสินารกา มลฺลา ภควโต สรีรานิ สตฺตาหํ สนฺถาคาเร สตฺติปฺชรํ กริตฺวา ธนุปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา ¶ นจฺเจหิ คีเตหิ วาทิเตหิ มาเลหิ คนฺเธหิ สกฺกรึสุ ครุํ กรึสุ มาเนสุํ ปูเชสุ’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๒๓๕).
เอตสฺส อฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๓๕) วุตฺตํ –
‘‘กสฺมา ¶ ปเนเต เอวมกํสูติ? อิโต ปุริเมสุ ทฺวีสุ สตฺตาเหสุ เต ภิกฺขุสงฺฆสฺส านนิสชฺโชกาสํ กโรนฺตา ขาทนียโภชนียาทีนิ สํวิทหนฺตา สาธุกีฬิกาย โอกาสํ น ลภึสุ. ตโต เนสํ อโหสิ ‘อิมํ สตฺตาหํ สาธุกีฬิตํ กีฬิสฺสาม, านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ อมฺหากํ ปมตฺตภาวํ ตฺวา โกจิเทว อาคนฺตฺวา ธาตุโย คณฺเหยฺย, ตสฺมา อารกฺขํ เปตฺวา กีฬิสฺสามา’ติ, เตน เต เอวมกํสู’’ติ.
ตสฺมา วิเสสโต สาธุกีฬิกา ธาตุปูชาทิวเสสุเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เต ปน ธาตุปูชาย กตตฺตา ‘‘ธาตุปูชาทิวสา’’ติ ปากฏา ชาตาติ อาห ‘‘สตฺตสุ จ ธาตุปูชาทิวเสสู’’ติ. อุปกฏฺาติ อาสนฺนา. วสฺสํ อุปเนนฺติ อุปคจฺฉนฺติ เอตฺถาติ วสฺสูปนายิกา. เอกํ มคฺคํ คโตติ จาริกํ จริตฺวา มหาชนํ อสฺสาเสตุํ เอเกน มคฺเคน คโต. เอวํ อนุรุทฺธตฺเถราทโยปิ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ จาริกํ จริตฺวา มหาชนํ อสฺสาเสนฺตา คตาติ ทฏฺพฺพํ. เยน สาวตฺถิ, เตน จาริกํ ปกฺกามีติ ยตฺถ สาวตฺถิ, ตตฺถ จาริกํ ปกฺกามิ, เยน วา ทิสาภาเคน สาวตฺถิ ปกฺกมิตพฺพา โหติ, เตน ทิสาภาเคน จาริกํ ปกฺกามีติ อตฺโถ.
ตตฺราติ ตสฺสํ สาวตฺถิยํ. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตายาติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย. อสมุจฺฉินฺนตณฺหานุสยตฺตา อวิชฺชาตณฺหาภิสงฺขเตน กมฺมุนา ภวโยนิคติิติสตฺตาวาเสสุ ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ อตฺตภาวํ ชเนติ อภินิพฺพตฺเตตีติ ชโน, กิเลเส ชเนติ, อชนิ, ชนิสฺสตีติ วา ชโน, มหนฺโต ชโนติ มหาชโน, ตํ มหาชนํ, พหุชนนฺติ อตฺโถ. สฺาเปตฺวาติ สมสฺสาเสตฺวา. คนฺธกุฏิยา ทฺวารํ วิวริตฺวาติ ปริโภคเจติยภาวโต คนฺธกุฏึ วนฺทิตฺวา คนฺธกุฏิยา ทฺวารํ วิวรีติ เวทิตพฺพํ. เตเนว ทีฆนิกายฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา) ‘‘คนฺธกุฏึ วนฺทิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. มิลาตํ มาลากจวรํ มิลาตมาลากจวรํ. ยถาาเน เปตฺวาติ ปมิตฏฺานํ อนติกฺกมิตฺวา ¶ ยถาิตฏฺาเนเยว เปตฺวาติ อตฺโถ. ภควโต ิตกาเล กรณียํ วตฺตํ สพฺพมกาสีติ เสนาสเน กตฺตพฺพวตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. กโรนฺโต จ นฺหานโกฏฺเก สมฺมชฺชนอุทกูปฏฺานาทิกาเลสุ คนฺธกุฏึ คนฺตฺวา ‘‘นนุ ภควา อยํ ตุมฺหากํ นฺหานกาโล, อยํ ธมฺมเทสนากาโล, อยํ ภิกฺขูนํ โอวาททานกาโล, อยํ สีหเสยฺยํ กปฺปนกาโล, อยํ มุขโธวนกาโล’’ติอาทินา นเยน ปริเทวมาโนว อกาสิ. ตเมนํ อฺตรา เทวตา ‘‘ภนฺเต อานนฺท, ตุมฺเห เอวํ ปริเทวมานา กถํ อฺเ อสฺสาสยิสฺสถา’’ติ สํเวเชสิ. โส ตสฺสา วจเนน สํวิคฺคหทโย สนฺถมฺภิตฺวา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต ปภุติ านนิสชฺชพหุลตาย อุสฺสนฺนธาตุกํ ¶ กายํ สมสฺสาเสตุํ ขีรวิเรจนํ ปิวิ. อิทานิ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ เถโร’’ติอาทิมาห.
อุสฺสนฺนธาตุกนฺติ อุปจิตเสมฺหาทิธาตุกํ กายํ. สมสฺสาเสตุนฺติ สนฺตปฺเปตุํ. ทุติยทิวเสติ เทวตาย สํเวชิตทิวสโต. ‘‘เชตวนวิหารํ ปวิฏฺทิวสโต วา ทุติยทิวเส’’ติ วทนฺติ. วิริจฺจติ เอเตนาติ วิเรจนํ, โอสธปริภาวิตํ ขีรเมว วิเรจนนฺติ ขีรวิเรจนํ. ยํ สนฺธายาติ ยํ เภสชฺชปานํ สนฺธาย. องฺคสุภตาย สุโภติ เอวํ ลทฺธนามตฺตา สุเภน มาณเวน. ปหิตํ มาณวกนฺติ ‘‘สตฺถา ปรินิพฺพุโต อานนฺทตฺเถโร กิรสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อาคโต, มหาชโน จ ตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมตี’’ติ สุตฺวา ‘‘วิหารํ โข ปน คนฺตฺวา มหาชนมชฺเฌ น สกฺกา สุเขน ปฏิสนฺถารํ วา กาตุํ ธมฺมกถํ วา โสตุํ, เคหํ อาคตํเยว นํ ทิสฺวา สุเขน ปฏิสนฺถารํ กริสฺสามิ, เอกา จ เม กงฺขา อตฺถิ, ตมฺปิ นํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สุเภน มาณเวน เปสิตํ มาณวกํ. เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘อกาโล โข’’ติอาทิกํ อานนฺทตฺเถโร อโวจ. อกาโล โขติ อชฺช คนฺตุํ ยุตฺตกาโล น โหติ. กสฺมาติ เจ อาห ‘‘อตฺถิ เม อชฺชา’’ติอาทิ. เภสชฺชมตฺตาติ อปฺปมตฺตกํ เภสชฺชํ. อปฺปตฺโถ หิ อยํ มตฺตาสทฺโท ‘‘มตฺตา สุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ วิย.
ทุติยทิวเสติ ขีรวิเรจนํ ปีตทิวสโต ทุติยทิวเส. เจตกตฺเถเรนาติ เจติยรฏฺเ ชาตตฺตา ‘‘เจตโก’’ติ เอวํลทฺธนาเมน. สุเภน มาณเวน ปุฏฺโติ ‘‘เยสุ ธมฺเมสุ ภวํ โคตโม อิมํ โลกํ ¶ ปติฏฺาเปสิ, เต ตสฺส อจฺจเยน นฏฺา นุ โข, ธรนฺติ, สเจ ธรนฺติ, อานนฺโท ชานิสฺสติ, หนฺท นํ ปุจฺฉามี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา ‘‘เยสํ โส ภวํ โคตโม ธมฺมานํ วณฺณวาที อโหสิ, ยตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสิ, กตเมสานํ โข โภ อานนฺท ธมฺมานํ โส ภวํ โคตโม วณฺณวาที อโหสี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๔๔๘) สุเภน มาณเวน ปุฏฺโ. อถสฺส เถโร ตีณิ ปิฏกานิ สีลกฺขนฺธาทีหิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ติณฺณํ โข, มาณว, ขนฺธานํ โส ภควา วณฺณวาที’’ติอาทินา สุภสุตฺตมภาสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ทีฆนิกาเย สุภสุตฺตํ นาม ทสมํ สุตฺตมภาสี’’ติ.
ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณนฺติ เอตฺถ ขณฺฑนฺติ ฉินฺนํ. ผุลฺลนฺติ ภินฺนํ. เตสํ ปฏิสงฺขรณํ ปุน สมฺมา ปากติกกรณํ, อภินวกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ราชคหนฺติ เอวํนามกํ นครํ. ตฺหิ มนฺธตุมหาโควินฺทาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา ‘‘ราชคห’’นฺติ วุจฺจติ. ฉฑฺฑิตปติตอุกฺลาปาติ ฉฑฺฑิตา จ ปติตา จ อุกฺลาปา จ อเหสุนฺติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภควโต ปรินิพฺพานฏฺานํ คจฺฉนฺเตหิ ¶ ภิกฺขูหิ ฉฑฺฑิตา วิสฺสฏฺา, ตโตเยว จ อุปจิกาทีหิ ขาทิตตฺตา อิโต จิโต จ ปติตา, สมฺมชฺชนาภาเวน อากิณฺณกจวรตฺตา อุกฺลาปา จ อเหสุนฺติ. อิมเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิ. ปริจฺเฉทวเสน เวณิยติ ทิสฺสตีติ ปริเวณํ. ตตฺถาติ เตสุ วิหาเรสุ. ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณนฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ปมํ มาสนฺติ วสฺสานสฺส ปมํ มาสํ, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. เสนาสนวตฺตานํ ปฺตฺตตฺตา เสนาสนกฺขนฺธเก จ เสนาสนปฏิพทฺธานํ พหูนํ วจนโต ‘‘ภควตา…เป… วณฺณิต’’นฺติ วุตฺตํ.
ทุติยทิวเสติ ‘‘ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ กโรมา’’ติ จินฺติตทิวสโต ทุติยทิวเส. โส จ วสฺสูปนายิกทิวสโต ทุติยทิวโสติ เวทิตพฺโพ. เต หิ เถรา อาสาฬฺหีปุณฺณมาย อุโปสถํ กตฺวา ปาฏิปเท สนฺนิปติตฺวา วสฺสํ อุปคนฺตฺวา เอวํ จินฺเตสุํ. อชาตสตฺตุ ราชาติ อชาโต หุตฺวา ปิตุโน ปจฺจตฺถิโก ชาโตติ ‘‘อชาตสตฺตู’’ติ ลทฺธโวหาโร ราชา. ตสฺมึ กิร กุจฺฉิคเต เทวิยา เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปชฺชิ ‘‘อโห วตาหํ รฺโ ทกฺขิณพาหุโต โลหิตํ ปิเวยฺย’’นฺติ ¶ . อถ ตสฺสา กเถตุํ อสกฺโกนฺติยา กิสภาวํ ทุพฺพณฺณภาวฺจ ทิสฺวา ราชา สยเมว ปุจฺฉิตฺวา ตฺวา จ เวชฺเช ปกฺโกสาเปตฺวา สุวณฺณสตฺถเกน พาหุํ ผาเลตฺวา สุวณฺณสรเกน โลหิตํ คเหตฺวา อุทเกน สมฺภินฺทิตฺวา ปาเยสิ. เนมิตฺตกา ตํ สุตฺวา ‘‘เอส คพฺโภ รฺโ สตฺตุ ภวิสฺสติ, อิมินา ราชา หฺิสฺสตี’’ติ พฺยากรึสุ, ตสฺมา ‘‘อชาโตเยว รฺโ สตฺตุ ภวิสฺสตี’’ติ เนมิตฺตเกหิ นิทฺทิฏฺตฺตา อชาตสตฺตุ นาม ชาโต. กินฺติ การณปุจฺฉนตฺเถ นิปาโต, กสฺมาติ อตฺโถ. ปฏิเวเทสุนฺติ นิเวเทสุํ, ชานาเปสุนฺติ อตฺโถ. วิสฺสตฺถาติ นิราสงฺกจิตฺตา. อาณาจกฺกนฺติ อาณาเยว อปฺปฏิหตวุตฺติยา ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ อาณาจกฺกํ. สนฺนิสชฺชฏฺานนฺติ สนฺนิปติตฺวา นิสีทนฏฺานํ.
ราชภวนวิภูตินฺติ ราชภวนสมฺปตฺตึ. อวหสนฺตมิวาติ อวหาสํ กุรุมานํ วิย. สิริยา นิเกตมิวาติ สิริยา วสนฏฺานมิว. เอกนิปาตติตฺถมิว จ เทวมนุสฺสนยนวิหงฺคานนฺติ เอกสฺมึ ปานียติตฺเถ สนฺนิปตนฺตา ปกฺขิโน วิย สพฺเพสํ ชนานํ จกฺขูนิ มณฺฑเปเยว นิปตนฺตีติ เทวมนุสฺสานํ นยนสงฺขาตวิหงฺคานํ เอกนิปาตติตฺถมิว จ. โลกรามเณยฺยกมิว สมฺปิณฺฑิตนฺติ เอกตฺถ สมฺปิณฺฑิตํ ราสิกตํ โลเก รมณียภาวํ วิย. ยทิ โลเก วิชฺชมานํ รมณียตฺตํ สพฺพเมว อาเนตฺวา เอกตฺถ สมฺปิณฺฑิตํ สิยา, ตํ วิยาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ทฏฺพฺพสารมณฺฑนฺติ เผคฺคุรหิตสารํ วิย กสฏวินิมุตฺตํ ปสนฺนภูตํ วิย จ ทฏฺพฺเพสุ ทฏฺุํ อรหรูเปสุ สารภูตํ ปสนฺนภูตฺจา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ทฏฺพฺโพ ทสฺสนีโย ¶ สารภูโต วิสิฏฺตโร มณฺโฑ มณฺฑนํ อลงฺกาโร เอตสฺสาติ ทฏฺพฺพสารมณฺโฑ, มณฺฑโปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพติ อมฺหากํ ขนฺติ, อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ. มณฺฑํ สูริยรสฺมึ ปาติ นิวาเรตีติ มณฺฑโป. วิวิธ…เป… จารุวิตานนฺติ เอตฺถ กุสุมทามานิ จ ตานิ โอลมฺพกานิ จาติ กุสุมทามโอลมฺพกานิ. เอตฺถ จ วิเสสนสฺส ปรนิปาโต ทฏฺพฺโพ, โอลมฺพกกุสุมทามานีติ อตฺโถ. ตานิ วิวิธานิ อเนกปฺปการานิ วินิคฺคลนฺตํ วเมนฺตํ นิกฺขาเมนฺตมิว จารุ โสภนํ วิตานํ เอตฺถาติ วิวิธกุสุมทามโอลมฺพกวินิคฺคลนฺตจารุวิตาโน, มณฺฑโป, ตํ อลงฺกริตฺวาติ โยเชตพฺพํ. รตนวิจิตฺรมณิกโอฏฺฏิมตลมิวาติ นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตสุปรินิฏฺิตภูมิกมฺมตฺตาเยว นานารตเนหิ ¶ วิจิตฺตภูตมณิโกฏฺฏิมตลมิวาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ รตนวิจิตฺตคฺคหณํ นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตตาย นิทสฺสนํ, มณิโกฏฺฏิมตลคฺคหณํ สุปรินิฏฺิตภูมิปริกมฺมตายาติ เวทิตพฺพํ. มณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตตลตฺตา มณิโกฏฺฏเนน นิพฺพตฺตตลนฺติ มณิโกฏฺฏิมตลํ. นนฺติ มณฺฑปํ. ปุปฺผูปหาโร ปุปฺผปูชา. อุตฺตราภิมุขนฺติ อุตฺตรทิสาภิมุขํ. อาสนารหนฺติ นิสีทนารหํ. ทนฺตขจิตนฺติ ทนฺเตหิ รจิตํ, ทนฺเตหิ กตนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถาติ อาสเน. นิฏฺิตํ ภนฺเต มม กิจฺจนฺติ มยา กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺิตนฺติ อตฺโถ.
ตสฺมึ ปน ทิวเส เอกจฺเจ ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ สนฺธาย เอวมาหํสุ ‘‘อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ เอโก ภิกฺขุ วิสฺสคนฺธํ วายนฺโต วิจรตี’’ติ. เถโร ตํ สุตฺวา ‘‘อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ อฺโ วิสฺสคนฺธํ วายนฺโต วิจรณกภิกฺขุ นาม นตฺถิ, อทฺธา เอเต มํ สนฺธาย วทนฺตี’’ติ สํเวคํ อาปชฺชิ. เอกจฺเจ นํ อาหํสุเยว ‘‘สฺเว, อาวุโส, สนฺนิปาโต’’ติอาทิ. อิทานิ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อาหํสู’’ติอาทิ. เตนาติ ตสฺมา. อาวชฺเชสีติ อุปนาเมสิ. อนุปาทายาติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน กฺจิ ธมฺมํ อคเหตฺวา, เยหิ วา กิเลเสหิ สพฺเพหิ วิมุจฺจติ, เตสํ เลสมตฺตมฺปิ อคเหตฺวาติ อตฺโถ. อาสเวหีติ ภวโต อาภวคฺคํ ธมฺมโต วา อาโคตฺรภุํ สวนโต ปวตฺตนโต อาสวสฺิเตหิ กิเลเสหิ. ลกฺขณวจนฺเจตํ อาสเวหีติ, ตเทกฏฺตาย ปน สพฺเพหิปิ กิเลเสหิ, สพฺเพหิปิ ปาปธมฺเมหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติเยว. จิตฺตํ วิมุจฺจีติ จิตฺตํ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อาสเวหิ วิมุจฺจมานํ กตฺวา อรหตฺตผลกฺขเณ วิมุจฺจีติ อตฺโถ. จงฺกเมนาติ จงฺกมนกิริยาย. วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูตํ กตํ อุปจิตํ ปฺุํ เอเตนาติ กตปฺุโ, อรหตฺตาธิคมาย กตาธิกาโรติ อตฺโถ. ปธานมนุยฺุชาติ วีริยํ อนุยฺุช, อรหตฺตาธิคมาย อนุโยคํ กโรหีติ อตฺโถ. กถาโทโส นาม นตฺถีติ กถาย อปรชฺฌํ นาม นตฺถิ. อจฺจารทฺธํ วีริยนฺติ อติวิย อารทฺธํ วีริยํ. อุทฺธจฺจายาติ ¶ อุทฺธตภาวาย. วีริยสมตํ โยเชมีติ จงฺกมนวีริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ตสฺส ปหานวเสน สมาธินา สมรสตาปาทเนน วีริยสมตํ โยเชมิ.
ทุติยทิวเสติ ¶ เถเรน อรหตฺตปฺปตฺตทิวสโต ทุติยทิวเส. ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตาติ ปกฺขสฺส ปฺจมิยํ สนฺนิปตึสุ. อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺตึ าเปตุกาโมติ ‘‘เสกฺขตาย ธมฺมสงฺคีติยา คเหตุํ อยุตฺตมฺปิ พหุสฺสุตตฺตา คณฺหิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา นิสินฺนานํ เถรานํ ‘‘อิทานิ อรหตฺตปฺปตฺโต’’ติ โสมนสฺสุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ทินฺนโอวาทสฺส สผลตาทีปนตฺถํ อตฺตุปนายิกํ อกตฺวา อฺพฺยากรณสฺส ภควตา สํวณฺณิตตฺตา จ เถโร อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺตึ าเปตุกาโม อโหสีติ เวทิตพฺพํ. ยถาวุฑฺฒนฺติ วุฑฺฒปฏิปาฏึ อนติกฺกมิตฺวา. เอเกติ มชฺฌิมภาณกานํเยว เอเก. ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ หิ สพฺพํ มชฺฌิมภาณกา วทนฺติเยวาติ เวทิตพฺพํ. ทีฆภาณกา (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา) ปเนตฺถ เอวํ วทนฺติ –
‘‘อถ โข อายสฺมา อานนฺโท อรหา สมาโน สนฺนิปาตํ อคมาสิ. กถํ อคมาสิ? ‘อิทานิมฺหิ สนฺนิปาตมชฺฌํ ปวิสนารโห’ติ หฏฺตุฏฺจิตฺโต เอกํสํ จีวรํ กตฺวา พนฺธนา มุตฺตตาลปกฺกํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตชาติมณิ วิย วิคตวลาหเก นเภ สมุคฺคตปุณฺณจนฺโท วิย พาลาตปสมฺผสฺสวิกสิตเรณุปิฺชรคพฺภํ ปทุมํ วิย จ ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน สปฺปเภน สสฺสิริเกน มุขวเรน อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺตึ อาโรจยมาโน วิย จ อคมาสิ. อถ นํ ทิสฺวา อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส เอตทโหสิ ‘โสภติ วต โภ อรหตฺตปฺปตฺโต อานนฺโท, สเจ สตฺถา ธเรยฺย, อทฺธา อชฺช อานนฺทสฺส สาธุการํ ทเทยฺย, หนฺท อิมสฺสาหํ อิทานิ สตฺถารา ทาตพฺพํ สาธุการํ ททามี’ติ ติกฺขตฺตุํ สาธุการมทาสี’’ติ.
อากาเสน อาคนฺตฺวา นิสีทีติปิ เอเกติ เอตฺถ ปน เตสํ เตสํ ตถา ตถา คเหตฺวา อาคตมตฺตํ เปตฺวา วิสุํ วิสุํ วจเน อฺํ วิเสสการณํ นตฺถีติ วทนฺติ. อุปติสฺสตฺเถโร ปนาห ‘‘สตฺตมาสํ กตาย ธมฺมสงฺคีติยา กทาจิ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา อาคตตฺตา ตํ คเหตฺวา เอเก วทนฺติ. กทาจิ อากาเสน อาคตตฺตา ตํ คเหตฺวา เอเก วทนฺตี’’ติ.
ภิกฺขู ¶ อามนฺเตสีติ ภิกฺขู อาลปิ อภาสิ สมฺโพเธสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อฺตฺร ปน าปเนปิ โหติ. ยถาห – ‘‘อามนฺตยามิ โว, ภิกฺขเว, (ที. นิ. ๒.๒๑๘) ปฏิเวทยามิ ¶ โว, ภิกฺขเว’’ติ (อ. นิ. ๗.๗๒). ปกฺโกสเนปิ ทิสฺสติ. ยถาห ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, มม วจเนน สาริปุตฺตํ อามนฺเตหี’’ติ (อ. นิ. ๙.๑๑). อาวุโสติ อามนฺตนาการทีปนํ. กํ ธุรํ กตฺวาติ กํ เชฏฺกํ กตฺวา. กึ อานนฺโท นปฺปโหตีติ อฏฺกถาจริเยหิ ปิตปุจฺฉา. นปฺปโหตีติ น สกฺโกติ. เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโค. ลิงฺควิปลฺลาเสน หิ อยํ นิทฺเทโส. ยทิทนฺติ จ โย อยนฺติ อตฺโถ, ยทิทํ ขนฺธปฺจกนฺติ วา โยเชตพฺพํ. สมฺมนฺนีติ สมฺมตํ อกาสิ. อุปาลึ วินยํ ปุจฺเฉยฺยนฺติ ปุจฺฉธาตุสฺส ทฺวิกมฺมกตฺตา วุตฺตํ. พีชนึ คเหตฺวาติ เอตฺถ พีชนีคหณํ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาติ เวทิตพฺพํ. ภควาปิ หิ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาทสฺสนตฺถเมว วิจิตฺตพีชนึ คณฺหาติ. น หิ อฺถา สพฺพสฺสปิ โลกสฺส อลงฺการภูตํ ปรมุกฺกํสคตสิกฺขาสํยมานํ พุทฺธานํ มุขจนฺทมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ โหติ. ‘‘ปมํ, อาวุโส อุปาลิ, ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตสฺส สงฺคีติยา ปุริมกาเล ปมภาโว น ยุตฺโตติ? โน น ยุตฺโต ภควตา ปฺตฺตานุกฺกเมน ปาติโมกฺขุทฺเทสานุกฺกเมน จ ปมภาวสฺส สิทฺธตฺตา. เยภุยฺเยน หิ ตีณิ ปิฏกานิ ภควโต ธรมานกาเล ิตานุกฺกเมเนว สงฺคีตานิ, วิเสสโต วินยาภิธมฺมปิฏกานีติ ทฏฺพฺพํ. กิสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมถุนธมฺเมติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ.
วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉีติอาทิ ‘‘กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติอาทินา ทสฺสิเตน สห ตโต อวสิฏฺมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺสนวเสน วุตฺตํ. กึ ปเนตฺถ ปมปาราชิกปาฬิยํ กิฺจิ อปเนตพฺพํ วา ปกฺขิปิตพฺพํ วา อาสิ นาสีติ? พุทฺธสฺส ภควโต ภาสิเต อปเนตพฺพํ นาม นตฺถิ. น หิ ตถาคตา เอกพฺยฺชนมฺปิ นิรตฺถกํ วทนฺติ, สาวกานํ ปน เทวตานํ วา ภาสิเต อปเนตพฺพมฺปิ โหติ, ตํ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถรา อปนยึสุ, ปกฺขิปิตพฺพํ ปน สพฺพตฺถาปิ อตฺถิ, ตสฺมา ยํ ยตฺถ ปกฺขิปิตุํ ยุตฺตํ, ตํ ตตฺถ ปกฺขิปึสุเยว. กึ ปน ตนฺติ เจ? ‘‘เตน สมเยนา’’ติ วา ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ วา ‘‘อถ โข’’อิติ วา ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติ วา ‘‘เอตทโวจา’’ติ วา เอวมาทิกํ สมฺพนฺธวจนมตฺตํ. เอวํ ปกฺขิปิตพฺพยุตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา ปน อิทํ ปมปาราชิกนฺติ เปสุํ ¶ . ปมปาราชิเก สงฺคหมารุฬฺเห ปฺจ อรหนฺตสตานิ สงฺคหํ อาโรปิตนเยเนว คณสชฺฌายมกํสุ. ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรฺชายํ วิหรตี’’ติ จ เนสํ สชฺฌายารมฺภกาเลเยว สาธุการํ ททมานา วิย มหาปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา กมฺปิตฺถ. เต เอเตเนว นเยน เสสปาราชิกานิปิ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา ‘‘อิทํ ปาราชิกกณฺฑ’’นฺติ เปสุํ. เอวํ เตรส สงฺฆาทิเสสานิ ‘‘เตรสก’’นฺติอาทีนิ วตฺวา วีสาธิกานิ ทฺเว สิกฺขาปทสตานิ ‘‘มหาวิภงฺโค’’ติ กิตฺเตตฺวา เปสุํ. มหาวิภงฺคาวสาเนปิ ปุริมนเยเนว มหาปถวี อกมฺปิตฺถ. ตโต ภิกฺขุนิวิภงฺเค อฏฺ สิกฺขาปทานิ ‘‘ปาราชิกกณฺฑํ ¶ นามา’’ติอาทีนิ วตฺวา ตีณิ สิกฺขาปทสตานิ จตฺตาริ จ สิกฺขาปทานิ ‘‘ภิกฺขุนิวิภงฺโค’’ติ กิตฺเตตฺวา ‘‘อยํ อุภโตวิภงฺโค นาม จตุสฏฺิภาณวาโร’’ติ เปสุํ. อุภโตวิภงฺคาวสาเนปิ วุตฺตนเยเนว ปถวี อกมฺปิตฺถ. เอเตเนวุปาเยน อสีติภาณวารปริมาณํ ขนฺธกํ ปฺจวีสติภาณวารปริมาณํ ปริวารฺจ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา ‘‘อิทํ วินยปิฏกํ นามา’’ติ เปสุํ. วินยปิฏกาวสาเนปิ วุตฺตนเยเนว ปถวีกมฺโป อโหสิ. ตํ อายสฺมนฺตํ อุปาลิตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อิทํ ตุยฺหํ นิสฺสิตเก วาเจหี’’ติ เอวเมตฺถ อวุตฺโตปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
เอวํ วินยปิฏกํ สงฺคหมาโรเปตฺวา สุตฺตนฺตปิฏกํ สงฺคายึสุ. อิทานิ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยํ สงฺคายิตฺวา’’ติอาทิ. มหากสฺสปตฺเถโร อานนฺทตฺเถรํ ธมฺมํ ปุจฺฉีติ เอตฺถ อยมนุกฺกโม เวทิตพฺโพ – อานนฺทตฺเถเร ทนฺตขจิตํ พีชนึ คเหตฺวา ธมฺมาสเน นิสินฺเน อายสฺมา มหากสฺสปตฺเถโร ภิกฺขู ปุจฺฉิ ‘‘กตรํ, อาวุโส, ปิฏกํ ปมํ สงฺคายามา’’ติ? ‘‘สุตฺตนฺตปิฏกํ, ภนฺเตติ. สุตฺตนฺตปิฏเก จตสฺโส สงฺคีติโย, ตาสุ ปมํ กตรํ สงฺคีตินฺติ? ทีฆสงฺคีตึ, ภนฺเตติ. ทีฆสงฺคีติยํ จตุตฺตึส สุตฺตานิ, ตโย จ วคฺคา, เตสุ ปมํ กตรํ วคฺคนฺติ. สีลกฺขนฺธวคฺคํ, ภนฺเตติ. สีลกฺขนฺธวคฺเค เตรส สุตฺตนฺตา, เตสุ ปมํ กตรํ สุตฺตนฺติ? พฺรหฺมชาลสุตฺตํ นาม ภนฺเต ติวิธสีลาลงฺกตํ นานาวิธมิจฺฉาชีวกุหนลปนาทิวิทฺธํสนํ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิชาลวินิเวนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุปกมฺปนํ, ตํ ปมํ สงฺคายามา’’ติ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ ‘‘พฺรหฺมชาลํ, อาวุโส อานนฺท, กตฺถ ภาสิต’’นฺติ?
อนฺตรา ¶ จ ภนฺเต ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ เอตฺถ อนฺตรา-สทฺโท การณขณจิตฺตเวมชฺฌวิวราทีสุ ทิสฺสติ. ตถา หิ ‘‘ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย อฺตฺร ตถาคตา’’ติ (อ. นิ. ๖.๔๔; ๑๐.๗๕) จ, ‘‘ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มฺจ ตฺจ กิมนฺตร’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๒๘) จ อาทีสุ การเณ อนฺตราสทฺโท วตฺตติ. ‘‘อทฺทส มํ ภนฺเต อฺตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๔๙) ขเณ. ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. ๒๐) จิตฺเต. ‘‘อนฺตรา โวสานมาปาที’’ติอาทีสุ เวมชฺเฌ. ‘‘อปิ จายํ ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๓๑) วิวเร. สฺวายมิธ วิวเร วตฺตติ, ตสฺมา ราชคหสฺส จ นาฬนฺทาย จ วิวเรติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํ. อีทิเสสุ จ าเนสุ อกฺขรจินฺตกา ‘‘อนฺตรา คามฺจ นทิฺจ ยาตี’’ติ เอวํ เอกเมว ¶ อนฺตราสทฺทํ ปยุชฺชนฺติ, โส ทุติยปเทนปิ โยเชตพฺโพ โหติ. อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติ สามิวจนปฺปสงฺเค อนฺตราสทฺทโยเคน อุปโยควจนสฺส อิจฺฉิตตฺตา. อิธ ปน โยเชตฺวา เอวํ วุตฺโต. ราชาคารเกติ ตตฺถ รฺโ กีฬนตฺถํ ปฏิภานจิตฺตวิจิตฺรํ อคารํ อกํสุ, ตํ ราชาคารกนฺติ ปวุจฺจติ, ตสฺมึ. อมฺพลฏฺิกาติ รฺโ อุยฺยานํ. ตสฺส กิร ทฺวารสมีเป ตรุโณ อมฺพรุกฺโข อตฺถิ, ตํ อมฺพลฏฺิกาติ วทนฺติ. ตสฺส อวิทูรภวตฺตา อุยฺยานมฺปิ อมฺพลฏฺิกาตฺเวว สงฺขฺยํ คตํ ‘‘วรุณานคร’’นฺติอาทีสุ วิย.
สุปฺปิยฺจ ปริพฺพาชกนฺติ เอตฺถ สุปฺปิโยติ ตสฺส นามํ, ปริพฺพาชโกติ สฺชยสฺส อนฺเตวาสี ฉนฺนปริพฺพาชโก. พฺรหฺมทตฺตฺจ มาณวกนฺติ เอตฺถ พฺรหฺมทตฺโตติ ตสฺส นามํ. มาณโวติ สตฺโตปิ โจโรปิ ตรุโณปิ วุจฺจติ. ตถา หิ –
‘‘โจทิตา เทวทูเตหิ, เย ปมชฺชนฺติ มาณวา;
เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ, หีนกายูปคา นรา’’ติ. (ม. นิ. ๓.๒๗๑; อ. นิ. ๓.๓๖) –
อาทีสุ สตฺโต มาณโวติ วุตฺโต. ‘‘มาณเวหิปิ สมาคจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิปิ อกตกมฺเมหิปี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๔๙) โจโร. ‘‘อมฺพฏฺมาณโว องฺคโก มาณโว’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๕๘-๒๖๑, ๓๑๖) ตรุโณ มาณโวติ วุตฺโต. อิธาปิ อยเมว ¶ อธิปฺเปโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘พฺรหฺมทตฺตํ นาม ตรุณปุริสํ อารพฺภา’’ติ. ชีวกมฺพวเนติ ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเน. อถ ‘‘กํ อารพฺภา’’ติ อวตฺวา ‘‘เกนสทฺธิ’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ? น เอตํ สุตฺตํ ภควตา เอว วุตฺตํ, รฺาปิ ‘‘ยถา นุ โข อิมานิ ปุถุสิปฺปายตนานี’’ติอาทินา กิฺจิ กิฺจิ วุตฺตํ อตฺถิ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เวเทหิปุตฺเตนาติ อยํ โกสลรฺโ ธีตาย ปุตฺโต, น วิเทหรฺโ, ‘‘เวเทหี’’ติ ปน ปณฺฑิตาธิวจนเมตํ. วิทนฺติ เอเตนาติ เวโท, าณสฺเสตํ อธิวจนํ. เวเทน อีหติ ฆฏติ วายมตีติ เวเทหี, เวเทหิยา ปุตฺโต เวเทหิปุตฺโต, เตน.
เอเตเนวุปาเยน ปฺจ นิกาเย ปุจฺฉีติ เอตฺถ อยมนุกฺกโม เวทิตพฺโพ. วุตฺตนเยน พฺรหฺมชาลสฺส ปุจฺฉาวิสชฺชนาวสาเน ปฺจ อรหนฺตสตานิ สชฺฌายมกํสุ. วุตฺตนเยเนว จ ปถวีกมฺโป อโหสิ. เอวํ พฺรหฺมชาลํ สงฺคายิตฺวา ตโต ปรํ ‘‘สามฺผลํ ปนาวุโส อานนฺท, กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทินา ปุจฺฉาวิสชฺชนานุกฺกเมน สทฺธึ พฺรหฺมชาเลน เตรสสุตฺตนฺตํ สงฺคายิตฺวา ‘‘อยํ ¶ สีลกฺขนฺธวคฺโค นามา’’ติ กิตฺเตตฺวา เปสุํ. ตทนนฺตรํ มหาวคฺคํ, ตทนนฺตรํ ปาถิกวคฺคนฺติ เอวํ ติวคฺคสงฺคหํ จตุตฺตึสสุตฺตนฺตปฏิมณฺฑิตํ จตุสฏฺิภาณวารปริมาณํ ตนฺตึ สงฺคายิตฺวา ‘‘อยํ ทีฆนิกาโย นามา’’ติ วตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อิมํ ตุยฺหํ นิสฺสิตเก วาเจหี’’ติ. ตโต อนนฺตรํ อสีติภาณวารปริมาณํ มชฺฌิมนิกายํ สงฺคายิตฺวา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส นิสฺสิตเก ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘อิมํ ตุมฺเห ปริหรถา’’ติ. ตทนนฺตรํ ภาณวารสตปริมาณํ สํยุตฺตนิกายํ สงฺคายิตฺวา มหากสฺสปตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘ภนฺเต, อิมํ ตุมฺหากํ นิสฺสิตเก วาเจถา’’ติ. ตทนนฺตรํ วีสติภาณวารสตปอมาณํ องฺคุตฺตรนิกายํ สงฺคายิตฺวา อนุรุทฺธตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘อิมํ ตุมฺหากํ นิสฺสิตเก วาเจถา’’ติ.
ตทนนฺตรํ –
‘‘ธมฺมสงฺคณึ วิภงฺคฺจ, กถาวตฺถฺุจ ปุคฺคลํ;
ธาตุยมกํ ปฏฺานํ, อภิธมฺโมติ วุจฺจตี’’ติ. –
เอวํ ¶ สํวณฺณิตํ สุขุมาณโคจรํ ตนฺตึ สงฺคายิตฺวา ‘‘อิทํ อภิธมฺมปิฏกํ นามา’’ติ วตฺวา ปฺจ อรหนฺตสตานิ สชฺฌายมกํสุ. วุตฺตนเยเนว ปถวีกมฺโป อโหสิ. ตโต ปรํ ชาตกํ มหานิทฺเทโส ปฏิสมฺภิทามคฺโค อปทานํ สุตฺตนิปาโต ขุทฺทกปาโ ธมฺมปทํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ วิมานวตฺถุ เปตวตฺถุ เถรคาถา เถรีคาถาติ อิมํ ตนฺตึ สงฺคายิตฺวา ‘‘ขุทฺทกคนฺโถ นาม อย’’นฺติ จ วตฺวา อภิธมฺมปิฏกสฺมึเยว สงฺคหํ อาโรปยึสูติ ทีฆภาณกา วทนฺติ. มชฺฌิมภาณกา ปน ‘‘จริยาปิฏกพุทฺธวํเสหิ สทฺธึ สพฺพมฺปิ ตํ ขุทฺทกคนฺถํ สุตฺตนฺตปิฏเก ปริยาปนฺน’’นฺติ วทนฺติ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ชาตกาทิเก ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺเน เยภุยฺเยน จ ธมฺมนิทฺเทสภูเต ตาทิเส อภิธมฺมปิฏเก สงฺคณฺหิตุํ ยุตฺตํ, น ปน ทีฆนิกายาทิปฺปกาเร สุตฺตนฺตปิฏเก, นาปิ ปฺตฺตินิทฺเทสภูเต วินยปิฏเกติ. ทีฆภาณกา ‘‘ชาตกาทีนํ อภิธมฺมปิฏเก สงฺคโห’’ติ วทนฺติ. จริยาปิฏกพุทฺธวํสานฺเจตฺถ อคฺคหณํ ชาตกคติกตฺตา. มชฺฌิมภาณกา ปน อฏฺุปฺปตฺติวเสน เทสิตานํ ชาตกาทีนํ ยถานุโลมเทสนาภาวโต ตาทิเส สุตฺตนฺตปิฏเก สงฺคโห ยุตฺโต, น ปน สภาวธมฺมนิทฺเทสภูเต ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺมปิฏเกติ ชาตกาทีนํ สุตฺตปริยาปนฺนตํ วทนฺติ. ตตฺถ ยุตฺตํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ. ขุทฺทกนิกายสฺส เสสนิกายานํ วิย อปากฏตฺตา เสเส เปตฺวา ขุทฺทกนิกายํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ขุทฺทกนิกาโย นามา’’ติอาทิมาห. ตตฺถาติ เตสุ นิกาเยสุ. ตตฺถาติ ขุทฺทกนิกาเย.
เอวํ ¶ นิมิตฺตปโยชนกาลเทสการกกรณปฺปกาเรหิ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ววตฺถาปิเตสุ ธมฺมวินเยสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ เอกวิธาทิเภเท ทสฺเสตุํ ‘‘ตเทตํ สพฺพมฺปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ เอตฺถ อนาวรณาณปทฏฺานํ มคฺคาณํ มคฺคาณปทฏฺานฺจ อนาวรณาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติ. ปจฺจเวกฺขนฺเตน วาติ อุทานาทิวเสน ปวตฺตธมฺมํ สนฺธายาห. วิมุตฺติรสนฺติ อรหตฺตผลสฺสาทํ วิมุตฺติสมฺปตฺติกํ วา อคฺคผลนิปฺผาทนโต, วิมุตฺติกิจฺจํ วา กิเลสานํ อจฺจนฺตวิมุตฺติสมฺปาทนโต.
กิฺจาปิ อวิเสเสน สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ กิเลสวินยเนน วินโย, ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน อปายปตนาทิโต ธารเณน ธมฺโม จ โหติ ¶ , อิธาธิปฺเปเต ปน ธมฺมวินเย นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถ วินยปิฏก’’นฺติอาทิมาห. ขนฺธาทิวเสน สภาวธมฺมเทสนาพาหุลฺลโต อาห ‘‘อวเสสํ พุทฺธวจนํ ธมฺโม’’ติ. อถ วา ยทิปิ ธมฺโมเยว วินโย ปริยตฺติอาทิภาวโต, ตถาปิ วินยสทฺทสนฺนิธาโน อภินฺนาธิกรณภาเวน ปยุตฺโต ธมฺมสทฺโท วินยตนฺติวิปรีตํ ตนฺตึ ทีเปติ ยถา ‘‘ปฺุาณสมฺภาโร, โคพลีพทฺท’’นฺติอาทิ.
อเนกชาติสํสารนฺติ อยํ คาถา ภควตา อตฺตโน สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ อรหตฺตปฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺขนฺเตน เอกูนวีสติมสฺส ปจฺจเวกฺขณาณสฺส อนนฺตรํ ภาสิตา. เตนาห ‘‘อิทํ ปมพุทฺธวจน’’นฺติ. อิทํ กิร สพฺพพุทฺเธหิ อวิชหิตอุทานํ. อยมสฺส สงฺเขปตฺโถ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๑๕๔) – อหํ อิมสฺส อตฺตภาวเคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกึ คเวสนฺโต เยน าเณน ตํ ทฏฺุํ สกฺกา, ตสฺส โพธิาณสฺสตฺถาย ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาโร เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสํสารํ อเนกชาติสตสหสฺสสงฺขฺยํ สํสารวฏฺฏํ อนิพฺพิสํ อนิพฺพิสนฺโต ตํ าณํ อวินฺทนฺโต อลภนฺโตเยว สนฺธาวิสฺสํ สํสรึ. ยสฺมา ชราพฺยาธิมรณมิสฺสตาย ชาติ นาเมสา ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตุํ ทุกฺขา, น จ สา ตสฺมึ อทิฏฺเ นิวตฺตติ, ตสฺมา ตํ คเวสนฺโต สนฺธาวิสฺสนฺติ อตฺโถ.
ทิฏฺโสีติ อิทานิ มยา สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเตน ทิฏฺโ อสิ. ปุน เคหนฺติ ปุน อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํ น กาหสิ น กริสฺสสิ. ตว สพฺพา อนวเสสา กิเลสผาสุกา มยา ภคฺคา. อิมสฺส ตยา กตสฺส อตฺตภาวเคหสฺส กูฏํ อวิชฺชาสงฺขาตํ กณฺณิกมณฺฑลํ วิสงฺขตํ วิทฺธํสิตํ. วิสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตํ อนุปวิฏฺํ อิทานิ มม จิตฺตํ, อหฺจ ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคํ อรหตฺตผลํ วา อชฺฌคา อธิคโต ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. คณฺิปเทสุ ปน ‘‘วิสงฺขารคตนฺติ จิตฺตเมว ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคํ ¶ อรหตฺตผลํ วา อชฺฌคา อธิคโต ปตฺโต’’ติ เอวมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต. อยํ มนสา ปวตฺติตธมฺมานํ อาทิ. ‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมาติ อยํ ปน วาจาย ปวตฺติตธมฺมานํ อาที’’ติ วทนฺติ. อนฺโตชปฺปนวเสน กิร ภควา ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทิมาห.
เกจีติ ¶ ขนฺธกภาณกา. ปมํ วุตฺโต ปน ธมฺมปทภาณกานํ อธิปฺปาโยติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ขนฺธกภาณกา วทนฺติ ‘‘ธมฺมปทภาณกานํ คาถา มนสา เทสิตตฺตา ตทา มหโต ชนสฺส อุปการาย น โหติ, อมฺหากํ ปน คาถา วจีเภทํ กตฺวา เทสิตตฺตา ตทา สุณนฺตานํ เทวพฺรหฺมานํ อุปการาย อโหสิ, ตสฺมา อิทเมว ปมพุทฺธวจน’’นฺติ. ธมฺมปทภาณกา ปน ‘‘เทสนาย ชนสฺส อุปการานุปการภาโว ลกฺขณํ น โหติ, ภควตา มนสา เทสิตตฺตาเยว อิทํ ปมพุทฺธวจน’’นฺติ วทนฺติ, ตสฺมา อุภยมฺปิ อฺมฺํ วิรุทฺธํ น โหตีติ เวทิตพฺพํ. นนุ จ ยทิ ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติ มนสา เทสิตํ, อถ กสฺมา ธมฺมปทอฏฺกถายํ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๑๕๓-๑๕๔) ‘‘อเนกชาติสํสารนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา โพธิรุกฺขมูเล นิสินฺโน อุทานวเสน อุทาเนตฺวา อปรภาเค อานนฺทตฺเถเรน ปุฏฺโ กเถสี’’ติ วุตฺตนฺติ? ตตฺถาปิ มนสา อุทาเนตฺวาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. อถ วา มนสาว เทสิตนฺติ เอวํ คหเณ กึ การณนฺติ เจ? ยทิ วจีเภทํ กตฺวา เทสิตํ สิยา, อุทานปาฬิยํ อารุฬฺหํ ภเวยฺย, ตสฺมา อุทานปาฬิยํ อนารุฬฺหภาโวเยว วจีเภทํ อกตฺวา มนสา เทสิตภาเว การณนฺติ วทนฺติ.
ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมาติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ. เตน ‘‘อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส, อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา. ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ อาทิคาถาตฺตยํ สงฺคณฺหาติ. อุทานคาถนฺติ ปน ชาติยา เอกวจนํ, ตตฺถาปิ ปมคาถํเยว วา คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ ปน ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ขนฺธเก อาวิ ภวิสฺสติ. ปาฏิปททิวเสติ อิทํ ‘‘สพฺพฺุภาวปฺปตฺตสฺสา’’ติ น เอเตน สมฺพนฺธิตพฺพํ, ‘‘ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา’’ติ เอเตน ปน สมฺพนฺธิตพฺพํ. วิสาขปุณฺณมายเมว หิ ภควา ปจฺจูสสมเย สพฺพฺุตํ ปตฺโตติ. โสมนสฺสมยาเณนาติ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตาเณน. อามนฺตยามีติ นิเวทยามิ, โพเธมีติ อตฺโถ. วยธมฺมาติ อนิจฺจลกฺขณมุเขน ทุกฺขานตฺตลกฺขณมฺปิ สงฺขารานํ วิภาเวติ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) วจนโต. ลกฺขณตฺตยวิภาวนนเยเนว ตทารมฺมณํ วิปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ พุทฺธาเวณิกํ จตุสจฺจกมฺมฏฺานาธิฏฺานํ อวิปรีตํ นิพฺพานคามินึ ปฏิปทํ ปกาเสตีติ ทฏฺพฺพํ ¶ . อิทานิ ¶ ตตฺถ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยเชติ ‘‘อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา’’ติ. อถ วา ‘‘วยธมฺมา สงฺขารา’’ติ เอเตน สงฺเขเปน สํเวเชตฺวา ‘‘อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา’’ติ สงฺเขเปเนว นิรวเสสํ สมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ. อปฺปมาทปทฺหิ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ เกวลปริปุณฺณํ สาสนํ ปริยาทิยิตฺวา ติฏฺตีติ. อนฺตเรติ อนฺตราเฬ, เวมชฺเฌติ อตฺโถ.
สุตฺตนฺตปิฏกนฺติ เอตฺถ ยถา กมฺมเมว กมฺมนฺตํ, เอวํ สุตฺตเมว สุตฺตนฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อสงฺคีตนฺติ สงฺคีติกฺขนฺธกกถาวตฺถุปฺปกรณาทิ. เกจิ ปน ‘‘สุภสุตฺตมฺปิ ปมสงฺคีติยํ อสงฺคีต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ. ‘‘ปมสงฺคีติโต ปุเรตรเมว หิ อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน เชตวเน วิหรนฺเตน สุภสฺส มาณวสฺส เทสิต’’นฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ. สุภสุตฺตํ ปน ‘‘เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม อจิรปรินิพฺพุเต ภควตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๔๔๔) อาคตํ. ตตฺถ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิวจนํ ปมสงฺคีติยํ อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรเนว วตฺตุํ ยุตฺตรูปํ น โหติ. น หิ อานนฺทตฺเถโร สยเมว สุภสุตฺตํ เทเสตฺวา ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทีนิ วทติ. เอวํ ปน วตฺตพฺพํ สิยา ‘‘เอกมิทาหํ, ภนฺเต, สมยํ สาวตฺถิยํ วิหรามิ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ, ตสฺมา ทุติยตติยสงฺคีติการเกหิ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทินา สุภสุตฺตํ สงฺคีติมาโรปิตํ วิย ทิสฺสติ. อถ อาจริยธมฺมปาลตฺเถรสฺส เอวมธิปฺปาโย สิยา ‘‘อานนฺทตฺเถเรเนว วุตฺตมฺปิ สุภสุตฺตํ ปมสงฺคีตึ อาโรเปตฺวา ตนฺตึ เปตุกาเมหิ มหากสฺสปตฺเถราทีหิ อฺเสุ สุตฺเตสุ อาคตนเยเนว ‘เอวํ เม สุต’นฺติอาทินา ตนฺติ ปิตา’’ติ, เอวํ สติ ยุชฺเชยฺย. อถ วา อายสฺมา อานนฺทตฺเถโร สุภสุตฺตํ สยํ เทเสนฺโตปิ สามฺผลาทีสุ ภควตา เทสิตนเยเนว เทเสสีติ ภควโต สมฺมุขา ลทฺธนเย ตฺวา เทสิตตฺตา ภควตา เทสิตํ ธมฺมํ อตฺตนิ อทหนฺโต ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิมาหาติ เอวมธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.
อุภยานิ ปาติโมกฺขานีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีปาติโมกฺขวเสน. ทฺเว วิภงฺคานีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีวิภงฺควเสเนว ทฺเว วิภงฺคานิ. ทฺวาวีสติ ขนฺธกานีติ มหาวคฺคจูฬวคฺเคสุ อาคตานิ ทฺวาวีสติ ขนฺธกานิ. โสฬสปริวาราติ โสฬสหิ ¶ ปริวาเรหิ อุปลกฺขิตตฺตา โสฬสปริวาราติ วุตฺตํ. ตถา หิ ปริวารปาฬิยํ ‘‘ยํ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปมํ ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติอาทินา (ปริ. ๑) ปฺตฺติวาโร, ตโต ปรํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต กติ อาปตฺติโย อาปชฺชตี’’ติอาทินา (ปริ. ๑๕๗) กตาปตฺติวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย จตุนฺนํ วิปตฺตีนํ กติ วิปตฺติโย ¶ ภชนฺตี’’ติอาทิปฺปเภโท (ปริ. ๑๘๒) วิปตฺติวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ กติหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติอาทิปฺปเภโท (ปริ. ๑๘๓) สงฺคหวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย ฉนฺนํ อาปตฺติสมุฏฺานานํ กติหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺนฺตี’’ติอาทินา (ปริ. ๑๘๔) สมุฏฺานวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย จตุนฺนํ อธิกรณานํ กตมํ อธิกรณ’’นฺติอาทินา (ปริ. ๑๘๕) อธิกรณวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย สตฺตนฺนํ สมถานํ กติหิ สมเถหิ สมฺมนฺตี’’ติอาทิปฺปเภโท (ปริ. ๑๘๖) สมถวาโร, ตทนนฺตรํ สมุจฺจยวาโร จาติ อฏฺ วารา วุตฺตา. ตโต ปรํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนปจฺจยา ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติอาทินา (ปริ. ๑๘๘) นเยน ปุน ปจฺจยวเสน เอโก ปฺตฺติวาโร, ตสฺส วเสน ปุริมสทิสา เอว กตาปตฺติวาราทโย สตฺต วาราติ เอวํ อปเรปิ อฏฺ วารา วุตฺตา. อิติ อิมานิ อฏฺ, ปุริมานิปิ อฏฺาติ มหาวิภงฺเค โสฬส วารา ทสฺสิตา. ตโต ปรํ เตเนว นเยน ภิกฺขุนิวิภงฺเคปิ โสฬส วารา อาคตาติ อิเมหิ โสฬสหิ วาเรหิ อุปลกฺขิตตฺตา โสฬสปริวาราติ วุจฺจติ. โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘ปริวาโร’’ติ เอตฺตกเมว ทิสฺสติ, พหูสุ ปน โปตฺถเกสุ ทีฆนิกายฏฺกถายํ อภิธมฺมฏฺกถายฺจ ‘‘โสฬสปริวารา’’ติ เอวเมว วุตฺตตฺตา อยมฺปิ ปาโ น สกฺกา ปฏิพาหิตุนฺติ ตสฺเสวตฺโถ วุตฺโต.
พฺรหฺมชาลาทิจตุตฺตึสสุตฺตสงฺคโหติ พฺรหฺมชาลสุตฺตาทีนิ จตุตฺตึส สุตฺตานิ สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา พฺรหฺมชาลาทิจตุตฺตึสสุตฺตสงฺคโห. วุตฺตปฺปมาณานํ วา สุตฺตานํ สงฺคโห เอตสฺสาติ พฺรหฺมชาลาทิจตุตฺตึสสุตฺตสงฺคโหติ. เอวํ เสเสสุปิ เวทิตพฺพํ.
วิวิธวิเสสนยตฺตาติ ¶ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘วิวิธา หี’’ติอาทิ. ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนาติ ยถากฺกมํ โลกวชฺเชสุ สิกฺขาปเทสุ ทฬฺหีกมฺมปฺปโยชนา, ปณฺณตฺติวชฺเชสุ สิถิลกรณปฺปโยชนาติ เวทิตพฺพํ. อชฺฌาจารนิเสธนโตติ สฺมเวลํ อติภวิตฺวา ปวตฺโต อาจาโร อชฺฌาจาโร, วีติกฺกโม, ตสฺส นิเสธนโตติ อตฺโถ. เตนาติ วิวิธนยตฺตาทิเหตุนา. เอตนฺติ ‘‘วิวิธวิเสสนยตฺตา’’ติอาทิคาถาวจนํ. เอตสฺสาติ วินยสฺส. อิตรํ ปนาติ สุตฺตํ.
อิทานิ อตฺถานํ สูจนโตติอาทิคาถาย อตฺถํ ปกาเสนฺโต อาห ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ. อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเทติ โย ตํ สุตฺตํ สชฺฌายติ สุณาติ วาเจติ จินฺเตติ เทเสติ จ, สุตฺเตน สงฺคหิโต สีลาทิอตฺโถ ตสฺสปิ โหติ, เตน ปรสฺส สาเธตพฺพโต ปรสฺสปิ โหตีติ ตทุภยํ ตํ ¶ สุตฺตํ สูเจติ ทีเปติ. ตถา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ โลกิยโลกุตฺตรตฺเถ จาติ เอวมาทิเภเท อตฺเถ อาทิสทฺเทน สงฺคณฺหาติ. อตฺถสทฺโท จายํ หิตปริยายวจโน, น ภาสิตตฺถวจโน. ยทิ สิยา, สุตฺตํ อตฺตโนปิ ภาสิตตฺถํ สูเจติ ปรสฺสปีติ อยมตฺโถ วุตฺโต สิยา, สุตฺเตน จ โย อตฺโถ ปกาสิโต, โส ตสฺเสว โหติ, น เตน ปรตฺโถ สูจิโต โหตีติ. เตน สูเจตพฺพสฺส ปรตฺถสฺส นิวตฺเตตพฺพสฺส อภาวา อตฺตคฺคหณฺจ น กตฺตพฺพํ. อตฺตตฺถปรตฺถวินิมุตฺตสฺส ภาสิตตฺถสฺส อภาวา อาทิคฺคหณฺจ น กตฺตพฺพํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตสฺส หิตปริยายสฺส อตฺถสฺส สุตฺเต อสมฺภวโต สุตฺตาธารสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน อตฺตตฺถปรตฺถา วุตฺตา.
อถ วา สุตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา เย อตฺตตฺถาทโย อตฺถปฺปเภทา ‘‘น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา’’ติ เอตสฺส ปทสฺส นิทฺเทเส (มหานิ. ๖๓) วุตฺตา อตฺตตฺโถ, ปรตฺโถ, อุภยตฺโถ, ทิฏฺธมฺมิโก อตฺโถ, สมฺปรายิโก อตฺโถ, อุตฺตาโน อตฺโถ, คมฺภีโร อตฺโถ, คุฬฺโห อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน อตฺโถ, เนยฺโย อตฺโถ, นีโต อตฺโถ, อนวชฺโช อตฺโถ, นิกฺกิเลโส อตฺโถ, โวทาโน อตฺโถ, ปรมตฺโถติ, เต อตฺเถ สุตฺตํ สูเจตีติ อตฺโถ ¶ คเหตพฺโพ. ตถา หิ กิฺจาปิ สุตฺตนิรเปกฺขํ อตฺตตฺถาทโย วุตฺตา สุตฺตตฺถภาเวน อนิทฺทิฏฺตฺตา, เตสุ ปน เอโกปิ อตฺถปฺปเภโท สุตฺเตน ทีเปตพฺพตํ นาติกฺกมติ, ตสฺมา เต อตฺเถ สุตฺตํ สูเจตีติ วุจฺจติ. อิมสฺมิฺจ อตฺถวิกปฺเป อตฺถ-สทฺโทยํ ภาสิตตฺถปริยาโยปิ โหติ. เอตฺถ หิ ปุริมกา ปฺจ อตฺถปฺปเภทา หิตปริยายา, ตโต ปเร ฉ ภาสิตตฺถเภทา, ปจฺฉิมกา ปน อุภยสภาวา. ตตฺถ ทุรธิคมตาย วิภาวเน อคาธภาโว คมฺภีโร, น วิวโฏ คุฬฺโห, มูลุทกาทโย วิย ปํสุนา อกฺขรสนฺนิเวสาทินา ติโรหิโต ปฏิจฺฉนฺโน. นิทฺธาเรตฺวา าเปตพฺโพ เนยฺโย, ยถารุตวเสน เวทิตพฺโพ นีโต. อนวชฺชนิกฺกิเลสโวทานา ปริยายวเสน วุตฺตา, กุสลวิปากกิริยธมฺมวเสน วา. ปรมตฺโถ นิพฺพานํ, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว เอว วา.
อถ วา อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ โหตีติ อตฺตตฺถํ, อปฺปิจฺฉากถฺจ ปเรสํ กตฺตา โหตีติ ปรตฺถํ สูเจติ. เอวํ ‘‘อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทีนิ (อ. นิ. ๔.๙๙) สุตฺตานิ โยเชตพฺพานิ. วินยาภิธมฺเมหิ จ วิเสเสตฺวา สุตฺตสทฺทสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา เวเนยฺยชฺฌาสยวสปฺปวตฺตาย เทสนาย อตฺตหิตปรหิตาทีนิ สาติสยํ ปกาสิตานิ โหนฺติ ตปฺปธานภาวโต, น อาณาธมฺมสภาววสปฺปวตฺตายาติ อิทเมว อตฺถานํ สูจนโต สุตฺตนฺติ วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺน’’นฺติ (ปาจิ. ๖๕๕) จ ‘‘สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา) จ เอวมาทีสุ สุตฺตสทฺโท อุปจริโตติ คเหตพฺโพ.
สุตฺเตสุ ¶ อาณาธมฺมสภาวา จ เวเนยฺยชฺฌาสยํ อนุวตฺตนฺติ, น วินยาภิธมฺเมสุ วิย เวเนยฺยชฺฌาสโย อาณาธมฺมสภาเว, ตสฺมา เวเนยฺยานํ เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนา โหตีติ ‘‘สุวุตฺตา เจตฺถ อตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนา’’ติ อิทมฺปิ เวเนยฺยานํ หิตสมฺปาปเน สุตฺตนฺตเทสนาย ตปฺปรภาวํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. ตปฺปรภาโว จ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโลมโต ทฏฺพฺโพ. เตเนวาห ‘‘เวเนยฺยชฺฌาสยานุโลเมน วุตฺตตฺตา’’ติ ¶ . วินยเทสนํ วิย อิสฺสรภาวโต อาณาปติฏฺาปนวเสน อเทเสตฺวา เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุโลเมน จริยานุรูปํ วุตฺตตฺตา เทสิตตฺตาติ อตฺโถ.
อนุปุพฺพสิกฺขาทิวเสน กาลนฺตเร อภินิปฺผตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สสฺสมิว ผล’’นฺติ. ปสวตีติ ผลติ, นิปฺผาเทตีติ อตฺโถ. อุปายสมงฺคีนํเยว นิปฺผชฺชนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เธนุ วิย ขีร’’นฺติ อาห. เธนุโตปิ หิ อุปายวนฺตานํเยว ขีรปฏิลาโภ โหติ. อนุปาเยน หิ อกาเล อชาตวจฺฉํ เธนุํ โทหนฺโต กาเลปิ วา วิสาณํ คเหตฺวา โทหนฺโต เนว ขีรํ ปฏิลภติ. ‘‘สุตฺตาณา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘สุฏฺุ จ เน ตายตี’’ติ วุตฺตํ.
สุตฺตสภาคนฺติ สุตฺตสทิสํ. สุตฺตสภาคตํเยว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ. ตจฺฉกานํ สุตฺตนฺติ วฑฺฒกีนํ กาฬสุตฺตํ. ปมาณํ โหตีติ ตทนุสาเรน ตจฺฉนโต. เอวเมตมฺปิ วิฺูนนฺติ ยถา กาฬสุตฺตํ ปสาเรตฺวา สฺาเณ กเต คเหตพฺพํ วิสฺสชฺเชตพฺพฺจ ปฺายติ, เอวํ วิวาเทสุ อุปฺปนฺเนสุ สุตฺเต อานีตมตฺเต ‘‘อิทํ คเหตพฺพํ, อิทํ วิสฺสชฺเชตพฺพ’’นฺติ วิฺูนํ ปากฏตฺตา วิวาโท วูปสมฺมตีติ เอตมฺปิ สุตฺตํ วิฺูนํ ปมาณํ โหตีติ อตฺโถ. อิทานิ อฺถาปิ สุตฺตสภาคตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ. สุตฺตํ วิย ปมาณตฺตา สงฺคาหกตฺตา จ สุตฺตมิว สุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ จ อตฺตตฺถาทิวิธาเน สุตฺตสฺส ปมาณภาโว อตฺตตฺถาทีนํเยว จ สงฺคาหกตฺตํ โยเชตพฺพํ ตทตฺถปฺปกาสนปธานตฺตา สุตฺตสฺส. วินยาภิธมฺเมหิ วิเสสตฺตฺจ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. เอตนฺติ ‘‘อตฺถานํ สูจนโต’’ติอาทิกํ อตฺถวจนํ. เอตสฺสาติ สุตฺตสฺส.
ยนฺติ ยสฺมา. เอตฺถาติ อภิธมฺเม. อภิกฺกมนฺตีติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท กมนกิริยาย วุฑฺฒิภาวํ อติเรกตํ ทีเปตีติ อาห ‘‘อภิกฺกมนฺตีติอาทีสุ วุฑฺฒิยํ อาคโต’’ติ. อภิฺาตาติ อฑฺฒจนฺทาทินา เกนจิ สฺาเณน าตา ปฺาตา ปากฏาติ อตฺโถ. อฑฺฒจนฺทาทิภาโว หิ รตฺติยา อุปลกฺขณวเสน สฺาณํ โหติ, ยสฺมา อฑฺโฒ จนฺโท, ตสฺมา อฏฺมี, ยสฺมา อูโน, ตสฺมา จาตุทฺทสี, ยสฺมา ปุณฺโณ, ตสฺมา ¶ ปนฺนรสีติ. อภิลกฺขิตาติ เอตฺถาปิ ¶ อยเมวตฺโถ เวทิตพฺโพ. อภิลกฺขิตสทฺทปริยาโย อภิฺาตสทฺโทติ อาห ‘‘อภิฺาตา อภิลกฺขิตาติอาทีสุ ลกฺขเณ’’ติ. เอตฺถ จ วาจกสทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน นิปาตานํ ตทตฺถโชตกมตฺตตฺตา ลกฺขิตสทฺทตฺถโชตโก อภิสทฺโท ลกฺขเณ วตฺตตีติ วุตฺโต. ราชาภิราชาติ ราชูหิ ปูเชตุํ อรโห ราชา. ปูชิเตติ ปูชารเห.
อภิธมฺเมติ ‘‘สุปินนฺเตน สุกฺกวิสฺสฏฺิยา อนาปตฺติภาเวปิ อกุสลเจตนา อุปลพฺภตี’’ติอาทินา วินยปฺตฺติยา สงฺกรวิรหิเต ธมฺเม. ‘‘ปุพฺพาปรวิโรธาภาวโต ธมฺมานํเยว จ อฺมฺสงฺกรวิรหิเต ธมฺเม’’ติปิ วทนฺติ. ‘‘ปาณาติปาโต อกุสล’’นฺติ เอวมาทีสุ จ มรณาธิปฺปายสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา อกุสลํ, น ปาณสงฺขาตชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทสงฺขาโต อติปาโต, ตถา อทินฺนสฺส ปรสนฺตกสฺส อาทานสงฺขาตา วิฺตฺติ อพฺยากโต ธมฺโม, ตํวิฺตฺติสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา อกุสโล ธมฺโมติ เอวมาทินาปิ อฺมฺสงฺกรวิรหิเต ธมฺเมติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อภิวินเยติ เอตฺถ ‘‘ชาตรูปรชตํ น ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺโต วินเย วิเนติ นาม. เอตฺถ ‘‘เอวํ ปฏิคฺคณฺหโต ปาจิตฺติยํ, เอวํ ทุกฺกฏนฺติ วทนฺโต จ อภิวินเย วิเนติ นามา’’ติ วทนฺติ. ตสฺมา ชาตรูปรชตํ เถยฺยจิตฺเตน ปรสนฺตกํ คณฺหนฺตสฺส ยถาวตฺถุ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ อฺตรํ, ภณฺฑาคาริกสีเสน คณฺหนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, อตฺตตฺถาย คณฺหนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. เกวลํ โลลตาย คณฺหนฺตสฺส อนามาสทุกฺกฏํ, รูปิยฉฑฺฑกสฺส สมฺมตสฺส อนาปตฺตีติ เอวํ อฺมฺสงฺกรวิรหิเต วินเย ปฏิพโล วิเนตุนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อภิกฺกนฺเตนาติ เอตฺถ กนฺติยา อธิกตฺตํ อภิสทฺโท ทีเปตีติ อาห ‘‘อธิเก’’ติ.
นนุ จ ‘‘อภิกฺกมนฺตี’’ติ เอตฺถ อภิสทฺโท กมนกิริยาย วุฑฺฒิภาวํ อติเรกตํ ทีเปติ, ‘‘อภิฺาตา อภิลกฺขิตา’’ติ เอตฺถ าณลกฺขณกิริยานํ สุปากฏตฺตา วิเสสํ, ‘‘อภิกฺกนฺเตนา’’ติ เอตฺถ กนฺติยา อธิกตฺตํ วิสิฏฺตํ ทีเปตีติ อิทํ ตาว ยุตฺตํ กิริยาวิเสสกตฺตา อุปสคฺคสฺส, ‘‘อภิราชา อภิวินโย’’ติ ปน ปูชิตปริจฺฉินฺเนสุ ราชวินเยสุ อภิสทฺโท วตฺตตีติ กถเมตํ ยุชฺเชยฺยาติ เจ? อิธาปิ นตฺถิ ¶ โทโส ปูชนปริจฺเฉทนกิริยาทีปนโต, ตาหิ จ กิริยาหิ ราชวินยานํ ยุตฺตตฺตา, ตสฺมา เอตฺถ อติมาลาทีสุ อติสทฺโท วิย อภิสทฺโท สห สาธเนน กิริยํ วทตีติ อภิราชอภิวินยสทฺทา สิทฺธา, เอวํ อภิธมฺมสทฺเท อภิสทฺโท สห สาธเนน วุฑฺฒิยาทิกิริยํ ทีเปตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ.
เอตฺถ ¶ จาติ อภิธมฺเม. ภาเวตีติ จิตฺตสฺส วฑฺฒนํ วุตฺตํ. ผริตฺวาติ อารมฺมณสฺส วฑฺฒนํ วุตฺตํ. วุฑฺฒิมนฺโตติ ภาวนาผรณวุฑฺฒีหิ วุฑฺฒิมนฺโตปิ ธมฺมา วุตฺตาติ อตฺโถ. อารมฺมณาทีหีติ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺมทฺวารปฏิปทาทีหิ. ลกฺขณียตฺตาติ สฺชานิตพฺพตฺตา. เอกนฺตโต โลกุตฺตรธมฺมานํเยว ปูชารหตฺตา ‘‘เสกฺขา ธมฺมา’’ติอาทินา โลกุตฺตราเยว ปูชิตาติ ทสฺสิตา. สภาวปริจฺฉินฺนตฺตาติ ผุสนาทิสภาเวน ปริจฺฉินฺนตฺตา. อธิกาปิ ธมฺมา วุตฺตาติ เอตฺถ กามาวจเรหิ มหนฺตภาวโต มหคฺคตา ธมฺมาปิ อธิกา นาม โหนฺตีติ เตหิ สทฺธึ อธิกา ธมฺมา วุตฺตา.
ยํ ปเนตฺถ อวิสิฏฺนฺติ เอตฺถ วินยาทีสุ ตีสุ อฺมฺวิสิฏฺเสุ ยํ อวิสิฏฺํ สมานํ, ตํ ปิฏกสทฺทนฺติ อตฺโถ. วินยาทโย หิ ตโย สทฺทา อฺมฺํ อสาธารณตฺตา วิสิฏฺา นาม, ปิฏกสทฺโท ปน เตหิ ตีหิปิ สาธารณตฺตา อวิสิฏฺโติ วุจฺจติ. มา ปิฏกสมฺปทาเนนาติ ปาฬิสมฺปทานวเสน มา คณฺหถาติ วุตฺตํ โหติ. กุทาลฺจ ปิฏกฺจ กุทาลปิฏกํ. ตตฺถ กุ วุจฺจติ ปถวี, ตสฺสา ทาลนโต วิทาลนโต อโยมโย อุปกรณวิเสโส กุทาลํ นาม, ตาลปณฺณเวตฺตลตาทีหิ กโต ภาชนวิเสโส ปิฏกํ นาม, ตํ อาทาย คเหตฺวาติ อตฺโถ. ยถาวุตฺเตนาติ ‘‘เอวํ ทุวิธตฺเถนา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน.
เทสนาสาสนกถาเภทนฺติ เอตฺถ กเถตพฺพานํ อตฺถานํ เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อภิสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา. สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทินา สาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ วินยนํ สาสนํ ¶ . กเถตพฺพสฺส สํวราสํวราทิโน อตฺถสฺส กถนํ วจนปฏิพทฺธตากรณํ กถาติ วุจฺจติ. ตสฺมา เทสิตารํ ภควนฺตมเปกฺขิตฺวา เทสนา, สาสิตพฺพปุคฺคลวเสน สาสนํ, กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส วเสน กถาติ เอวเมตฺถ เทสนาทีนํ นานากรณํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ เทสนาทโย เทเสตพฺพาทินิรเปกฺขา น โหนฺติ, อาณาทโย ปน วิเสสโต เทสกาทิอธีนาติ ตํตํวิเสสโยควเสน เทสนาทีนํ เภโท วุตฺโต. ตถา หิ อาณาวิธานํ วิเสสโต อาณารหาธีนํ ตตฺถ โกสลฺลโยคโต. เอวํ โวหารปรมตฺถวิธานานิ จ วิธายกาธีนานีติ อาณาทิวิธิโน เทสกายตฺตตา วุตฺตา. อปราธชฺฌาสยานุรูปํ วิย ธมฺมานุรูปมฺปิ สาสนํ วิเสสโต, ตถา วิเนตพฺพปุคฺคลาเปกฺขนฺติ สาสิตพฺพปุคฺคลวเสน สาสนํ วุตฺตํ. สํวราสํวรนามรูปานํ วิย วินิเวเตพฺพาย ทิฏฺิยาปิ กถนํ สติ วาจาวตฺถุสฺมึ นาสตีติ วิเสสโต ตทธีนนฺติ กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส วเสน กถา วุตฺตา. เภทสทฺโท วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺโพ ‘‘เทสนาเภทํ สาสนเภทํ กถาเภทฺจ ยถารหํ ปริทีปเย’’ติ. เภทนฺติ จ นานตฺตนฺติ อตฺโถ. เตสุ ปิฏเกสุ สิกฺขา จ ปหานานิ จ คมฺภีรภาโว ¶ จ สิกฺขาปหานคมฺภีรภาวํ, ตฺจ ยถารหํ ปริทีปเยติ อตฺโถ. ปริยตฺติเภทฺจ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ.
ปริยตฺติเภทนฺติ จ ปริยาปุณนเภทนฺติ อตฺโถ. ยหินฺติ ยสฺมึ วินยาทิเก ปิฏเก. ยํ สมฺปตฺติฺจ วิปตฺติฺจ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ. อถ วา ยํ ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺติฺจ วิปตฺติฺจาปิ ยหึ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ โยเชตพฺพํ. เอตฺถ ยถาติ เยหิ อุปารมฺภาทิเหตุปริยาปุณนาทิปฺปกาเรหิ อุปารมฺภนิสฺสรณธมฺมโกสกรกฺขณเหตุปริยาปุณนํ สุปฺปฏิปตฺติ ทุปฺปฏิปตฺตีติ เอเตหิ ปกาเรหีติ วุตฺตํ โหติ.
ปริทีปนา วิภาวนา จาติ เหฏฺา วุตฺตสฺส อนุรูปโต วุตฺตํ, อตฺถโต ปน เอกเมว. อาณารเหนาติ อาณํ เปตุํ อรหตีติ อาณารโห, ภควา. โส หิ สมฺมาสมฺพุทฺธตาย มหาการุณิกตาย จ อวิปรีตหิโตปเทสกภาเวน ปมาณวจนตฺตา อาณํ ปเณตุํ อรหติ, โวหารปรมตฺถานมฺปิ สมฺภวโต อาห ‘‘อาณาพาหุลฺลโต’’ติ. อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโย.
ปมนฺติ ¶ วินยปิฏกํ. ปจุราปราธา เสยฺยสกตฺเถราทโย. เต หิ โทสพาหุลฺลโต ‘‘ปจุราปราธา’’ติ วุตฺตา. ปจุโร พหุโก พหุโล อปราโธ โทโส วีติกฺกโม เยสํ เต ปจุราปราธา. อเนกชฺฌาสยาติอาทีสุ อาสโยว อชฺฌาสโย. โส จ อตฺถโต ทิฏฺิ าณฺจ, ปเภทโต ปน จตุพฺพิธํ โหติ. ตถา หิ ปุพฺพจริยวเสน อายตึ สติ ปจฺจเย อุปฺปชฺชมานารหา สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตา มิจฺฉาทิฏฺิ สจฺจานุโลมิกาณกมฺมสฺสกตฺาณสงฺขาตา สมฺมาทิฏฺิ จ ‘‘อาสโย’’ติ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิ จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;
ยถาภูตฺจ ยํ าณํ, เอตํ อาสยสฺิต’’นฺติ.
อิทฺจ จตุพฺพิธํ อาสยนฺติ เอตฺถ สตฺตา นิวสนฺตีติ อาสโยติ วุจฺจติ. อนุสยา กามราคภวราคทิฏฺิปฏิฆวิจิกิจฺฉามานาวิชฺชาวเสน สตฺต. มูสิกวิสํ วิย การณลาเภ อุปฺปชฺชนารหา อนาคตา กิเลสา, อตีตา ปจฺจุปฺปนฺนา จ ตเถว วุจฺจนฺติ. น หิ กาลเภเทน ธมฺมานํ สภาวเภโท อตฺถีติ. จริยาติ ราคจริยาทิกา ฉ มูลจริยา, อนฺตรเภเทน อเนกวิธา, สํสคฺควเสน ปน เตสฏฺิ โหนฺติ. อถ วา จริยาติ จริตํ, ตํ สุจริตทุจฺจริตวเสน ทุวิธํ. ‘‘อธิมุตฺติ นาม ‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, อชฺเชว อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามี’ติอาทินา ¶ ตนฺนินฺนภาเวน ปวตฺตมานํ สนฺนิฏฺาน’’นฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘สตฺตานํ ปุพฺพจริยวเสน อภิรุจี’’ติ วุตฺตํ. สา ทุวิธา หีนปณีตเภเทน. ยถานุโลมนฺติ อชฺฌาสยาทีนํ อนุรูปํ. อหํ มมาติ สฺิโนติ ทิฏฺิมานตณฺหาวเสน อหํ มมาติ เอวํ ปวตฺตสฺิโน. ยถาธมฺมนฺติ นตฺเถตฺถ อตฺตา อตฺตนิยํ วา, เกวลํ ธมฺมมตฺตเมตนฺติ เอวํ ธมฺมสภาวานุรูปนฺติ อตฺโถ.
สํวราสํวโรติ เอตฺถ สํวรณํ สํวโร, กายวาจาหิ อวีติกฺกโม. มหนฺโต สํวโร อสํวโร. วุฑฺฒิอตฺโถ หิ อยํ อ-กาโร ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ, ตสฺมา ขุทฺทโก มหนฺโต จ สํวโรติ อตฺโถ. ทิฏฺิวินิเวนาติ ทิฏฺิยา วิโมจนํ. อธิสีลสิกฺขาทีนํ วิภาโค ปรโต ปมปาราชิกสํวณฺณนาย อาวิ ภวิสฺสติ. สุตฺตนฺตปาฬิยํ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา ¶ สมาธิเทสนาพาหุลฺลโต ‘‘สุตฺตนฺตปิฏเก อธิจิตฺตสิกฺขา’’ติ วุตฺตํ. วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานนฺติ สํกิเลสธมฺมานํ กมฺมกิเลสานํ วา โย กายวจีทฺวาเรหิ วีติกฺกโม, ตสฺส ปหานํ. อนุสยวเสน สนฺตาเน อนุวตฺตนฺตา กิเลสา การณลาเภ ปริยุฏฺิตาปิ สีลเภทวเสน วีติกฺกมิตุํ น ลภนฺตีติ อาห ‘‘วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺสา’’ติ. ปริยุฏฺานปฺปหานนฺติ โอกาสทานวเสน กิเลสานํ จิตฺเต กุสลปฺปวตฺตึ ปริยาทิยิตฺวา อุฏฺานํ ปริยุฏฺานํ, ตสฺส ปหานํ จิตฺตสนฺตาเนสุ อุปฺปตฺติวเสน กิเลสานํ ปริยุฏฺานสฺส ปหานนฺติ วุตฺตํ โหติ. อนุสยปฺปหานนฺติ อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน อนุ อนุ สยนกา การณลาเภ อุปฺปตฺติอรหา อนุสยา. เต ปน อนุรูปํ การณํ ลทฺธา อุปฺปชฺชนารหา ถามคตา กามราคาทโย สตฺต กิเลสา, เตสํ ปหานํ อนุสยปฺปหานํ. เต จ สพฺพโส อริยมคฺคปฺาย ปหียนฺตีติ อาห ‘‘อนุสยปฏิปกฺขตฺตา ปฺายา’’ติ.
ตทงฺคปฺปหานนฺติ ทีปาโลเกเนว ตมสฺส ทานาทิปฺุกิริยวตฺถุคเตน เตน เตน กุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส อกุสลงฺคสฺส ปหานํ ‘‘ตทงฺคปฺปหาน’’นฺติ วุจฺจติ. อิธ ปน เตน เตน สุสีลฺยงฺเคน ตสฺส ตสฺส ทุสฺสีลฺยงฺคสฺส ปหานํ ‘‘ตทงฺคปฺปหาน’’นฺติ เวทิตพฺพํ. วิกฺขมฺภนสมอุจฺเฉทปฺปหานานีติ เอตฺถ อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺตินิวารเณน ฆฏปฺปหาเรเนว ชลตเล เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณานํ ธมฺมานํ วิกฺขมฺภนวเสน ปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ. จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต สนฺตาเน สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติสงฺขาตสมุจฺเฉทวเสน ปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ. ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส ปหานนฺติ กายทุจฺจริตาทิ ทุฏฺุ จริตํ, กิเลเสหิ วา ทูสิตํ จริตนฺติ ทุจฺจริตํ. ตเทว ยตฺถ อุปฺปนฺนํ, ตํ สนฺตานํ สมฺมา กิเลเสติ พาธยติ อุปตาเปติ จาติ สํกิเลโส, ตสฺส ปหานํ, กายวจีทุจฺจริตวเสน ¶ ปวตฺตสํกิเลสสฺส ตทงฺควเสน ปหานนฺติ วุตฺตํ โหติ. สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา สุตฺตนฺตปิฏเก ตณฺหาสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํ. อตฺตาทิวินิมุตฺตสภาวธมฺมปฺปกาสนโต อภิธมฺมปิฏเก ทิฏฺิสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํ.
เอกเมกสฺมิฺเจตฺถาติ ¶ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ เอกเมกสฺมึ ปิฏเกติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ธมฺโมติ ปาฬีติ เอตฺถ ปกฏฺานํ อุกฺกฏฺานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต สภาวนิรุตฺติภาวโต พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฏฺานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬีติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโม. ‘‘ธมฺโมติ ปาฬีติ เอตฺถ ภควตา วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส โวหารสฺส จ ทีปโน สทฺโทเยว ปาฬิ นามา’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อภิธมฺมฏฺกถาย ลิขิเต สีหฬคณฺิปเท ปน อิทํ วุตฺตํ – สภาวตฺถสฺส สภาวโวหารสฺส จ อนุรูปวเสน ภควตา มนสา ววตฺถาปิตา ปณฺฑตฺติ ปาฬีติ วุจฺจติ. ยทิ สทฺโทเยว ปาฬิ สิยา, ปาฬิยา เทสนาย จ นานตฺเตน ภวิตพฺพํ. มนสา ววตฺถาปิตาย จ ปาฬิยา วจีเภทกรณมตฺตํ เปตฺวา เทสนาย นานตฺตํ นตฺถิ. ตถา หิ เทสนํ ทสฺเสนฺเตน มนสา ววตฺถาปิตาย ปาฬิยา เทสนาติ วจีเภทกรณมตฺตํ วินา ปาฬิยา สห เทสนาย อนฺถา วุตฺตา. ตถา จ อุปริ ‘‘เทสนาติ ปฺตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา เทสนาย อนฺภาเวน ปาฬิยา ปณฺณตฺติภาโว กถิโต โหติ. อปิจ ยทิ ปาฬิยา อฺาเยว เทสนา สิยา, ‘‘ปาฬิยา จ ปาฬิอตฺถสฺส จ เทสนาย จ ยถาภูตาวโพโธ’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, เอวํ ปน อวตฺวา ‘‘ปาฬิยา จ ปาฬิอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธ’’ติ วุตฺตตฺตา ปาฬิยา เทสนาย จ อนฺภาโว ทสฺสิโต โหติ. เอวฺจ กตฺวา อุปริ ‘‘เทสนา นาม ปฺตฺตี’’ติ ทสฺเสนฺเตน เทสนาย อนฺภาวโต ปาฬิยา ปณฺณตฺติภาโว กถิโตว โหตีติ.
เอตฺถ จ ‘‘สทฺโทเยว ปาฬิ นามา’’ติ อิมสฺมึ ปกฺเข ธมฺมสฺสปิ สทฺทสภาวตฺตา ธมฺมเทสนานํ โก วิเสโสติ เจ? เตสํ เตสํ อตฺถานํ โพธกภาเวน าโต อุคฺคหณาทิวเสน จ ปุพฺเพ ววตฺถาปิโต สทฺทปฺปพนฺโธ ธมฺโม, ปจฺฉา ปเรสํ อวโพธนตฺถํ ปวตฺติโต ตทตฺถปฺปกาสโก สทฺโท เทสนาติ เวทิตพฺพํ. อถ วา ยถาวุตฺตสทฺทสมุฏฺาปโก จิตฺตุปฺปาโท เทสนา ‘‘เทสียติ สมุฏฺาปียติ สทฺโท เอเตนา’’ติ กตฺวา มุสาวาทาทโย วิย. ตตฺถาปิ หิ มุสาวาทาทิสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาทาทิสทฺเทน โวหรียติ.
ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธาติ เอตฺถ ปาฬิอตฺโถ ปาฬิเทสนา ปาฬิอตฺถปฏิเวโธ จาติ อิเม ตโย ปาฬิวิสยา โหนฺตีติ ¶ วินยปิฏกาทีนํ อตฺถสฺส เทสนาย ปฏิเวธสฺส จ อาธารภาโว ยุตฺโต, ปิฏกานิ ปน ปาฬิโยเยวาติ เตสํ ธมฺมสฺส อาธารภาโว ¶ กถํ ยุชฺเชยฺยาติ เจ? ปาฬิสมุทายสฺส อวยวปาฬิยา อาธารภาวโต. อวยวสฺส หิ สมุทาโย อาธารภาเวน วุจฺจติ ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ. เอตฺถ จ ธมฺมาทีนํ ทุกฺโขคาหภาวโต เตหิ ธมฺมาทีหิ วินยาทโย คมฺภีราติ วินยาทีนมฺปิ จตุพฺพิโธ คมฺภีรภาโว วุตฺโตเยว, ตสฺมา ธมฺมาทโย เอว ทุกฺโขคาหตฺตา คมฺภีรา, น วินยาทโยติ น โจเทตพฺพเมตํ สมฺมุเขน วิสยวิสยีมุเขน จ วินยาทีนํเยว คมฺภีรภาวสฺส วุตฺตตฺตา. ธมฺโม หิ วินยาทโย, เตสํ วิสโย อตฺโถ, ธมฺมตฺถวิสยา จ เทสนาปฏิเวธาติ. ตตฺถ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ, เทสนาาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย จ ทุกฺโขคาหภาโว เวทิตพฺโพ. ปฏิเวธสฺส ปน อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตํวิสยาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพา. ทุกฺเขน โอคยฺหนฺตีติ ทุกฺโขคาหา. เอกเทเสน โอคาหนฺเตหิปิ มนฺทพุทฺธีหิ ปติฏฺา ลทฺธุํ น สกฺกาติ อาห ‘‘อลพฺภเนยฺยปติฏฺา จา’’ติ. เอกเมกสฺมินฺติ เอเกกสฺมึ ปิฏเก. เอตฺถาติ เอเตสุ ปิฏเกสุ. นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ.
อิทานิ เหตุเหตุผลาทีนํ วเสนปิ คมฺภีรภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิ. เหตูติ ปจฺจโย. โส หิ อตฺตโน ผลํ ทหติ วิทหตีติ ธมฺโมติ วุจฺจติ. ธมฺมสทฺทสฺส เจตฺถ เหตุปริยายตา กถํ วิฺายตีติ อาห ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิ. นนุ จ ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอเตน วจเนน ธมฺมสฺส เหตุภาโว กถํ วิฺายตีติ เจ? ธมฺมปฏิสมฺภิทาติ เอตสฺส สมาสปทสฺส อวยวปทตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหิ าณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา. ‘‘ธมฺเม ปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘ธมฺเม’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘าณ’’นฺติ, ตสฺมา เหตุธมฺมสทฺทา เอกตฺถา าณปฏิสมฺภิทาสทฺทา จาติ อิมมตฺถํ วทนฺเตน สาธิโต ธมฺมสฺส เหตุภาโว. เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ เอเตน วจเนน สาธิโต อตฺถสฺส เหตุผลภาโวปิ เอวเมว ทฏฺพฺโพ. เหตุโน ผลํ เหตุผลํ. ตฺจ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน ¶ อรียติ อธิคมียติ สมฺปาปุณียติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ.
ยถาธมฺมนฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺโท เหตุํ เหตุผลฺจ สพฺพํ สงฺคณฺหาติ. สภาววาจโก เหส ธมฺมสทฺโท, น ปริยตฺติเหตุภาววาจโก, ตสฺมา ยถาธมฺมนฺติ โย โย อวิชฺชาทิสงฺขาราทิธมฺโม, ตสฺมึ ตสฺมินฺติ อตฺโถ. ธมฺมานุรูปํ วา ยถาธมฺมํ. เทสนาปิ หิ ปฏิเวโธ วิย อวิปรีตวิสยวิภาวนโต ธมฺมานุรูปํ ปวตฺตติ, ตโตเยว จ อวิปรีตาภิลาโปติ วุจฺจติ. ธมฺมาภิลาโปติ อตฺถพฺยฺชนโก อวิปรีตาภิลาโป. เอตฺถ จ อภิลปฺปตีติ อภิลาโปติ สทฺโท วุจฺจติ. เอเตน ‘‘ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๘) เอตฺถ ¶ วุตฺตํ ธมฺมนิรุตฺตึ ทสฺเสติ สทฺทสภาวตฺตา เทสนาย. ตถา หิ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย ปริตฺตารมฺมณาทิภาโว ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคปาฬิยํ (วิภ. ๗๑๘ อาทโย) วุตฺโต. อฏฺกถายฺจ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) ‘‘ตํ สภาวนิรุตฺตึ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติอาทินา สทฺทารมฺมณตา ทสฺสิตา. ตถา หิ อิมสฺส อตฺถสฺส อยํ สทฺโท วาจโกติ วจนวจนตฺเถ ววตฺถเปตฺวา ตํตํวจนตฺถวิภาวนวเสน ปวตฺติโต สทฺโท เทสนาติ วุจฺจติ. อธิปฺปาโยติ เอเตน ‘‘เทสนาติ ปฺตฺตี’’ติ เอตํ วจนํ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาปํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตโต วินิมุตฺตํ ปฺตฺตึ สนฺธายาติ อธิปฺปายํ ทสฺเสติ. เทสียติ อตฺโถ เอเตนาติ หิ เทสนา, ปกาเรน าปียติ เอเตน, ปการโต าเปตีติ วา ปฺตฺตีติ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาโป วุจฺจติ. เอวํ ‘‘เทสนา นาม สทฺโท’’ติ อิมสฺมึ ปกฺเข อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘เทสนาติ ปฺตฺตี’’ติ เอตฺถ ปฺตฺติวาทิโน ปน เอวํ วทนฺติ – กิฺจาปิ ‘‘ธมฺมาภิลาโป’’ติ เอตฺถ อภิลปฺปตีติ อภิลาโปติ สทฺโท วุจฺจติ, น ปณฺณตฺติ, ตถาปิ สทฺเท วุจฺจมาเน ตทนุรูปํ โวหารํ คเหตฺวา เตน โวหาเรน ทีปิตสฺส อตฺถสฺส ชานนโต สทฺเท กถิเต ตทนุรูปา ปณฺณตฺติปิ การณูปจาเรน กถิตาเยว โหติ. อถ วา ‘‘ธมฺมาภิลาโปติ อตฺโถ’’ติ อวตฺวา ‘‘ธมฺมาภิลาโปติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตตฺตา เทสนา นาม สทฺโท น โหตีติ ทีปิตเมวาติ.
อิทานิ ปฏิเวธํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ปฏิเวโธติ อภิสมโย’’ติ. ปฏิวิชฺฌตีติ าณํ ปฏิเวโธติ วุจฺจติ. ปฏิวิชฺฌนฺติ เอเตนาติ วา ปฏิเวโธ ¶ , อภิสเมตีติ อภิสมโย, อภิสเมนฺติ เอเตนาติ วา อภิสมโย. อิทานิ อภิสมยปฺปเภทโต อภิสมยปฺปการโต อารมฺมณโต สภาวโต จ ปากฏํ กาตุํ ‘‘โส จ โลกิยโลกุตฺตโร’’ติอาทิมาห. วิสยโต อสมฺโมหโต จ อวโพโธติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ วิสยโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ นาม อวิชฺชาทิธมฺมารมฺมโณ สงฺขาราทิอตฺถารมฺมโณ ตทุภยปฺาปนารมฺมโณ โลกิโย อวโพโธ. อสมฺโมหโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ ปน นิพฺพานารมฺมโณ มคฺคยุตฺโต ยถาวุตฺตธมฺมตฺถปฺตฺตีสุ สมฺโมหวิทฺธํสโน โลกุตฺตโร อภิสมโย. ตถา หิ ‘‘อยํ เหตุ, อิทมสฺส ผลํ, อยํ ตทุภยานุรูโป โวหาโร’’ติ เอวํ อารมฺมณกรณวเสน โลกิยาณํ วิสยโต ปฏิวิชฺฌติ, โลกุตฺตราณํ ปน เหตุเหตุผลาทีสุ สมฺโมหสฺส มคฺคาเณน สมุจฺฉินฺนตฺตา อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติ. อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสูติ อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา, สงฺขาเร อุปฺปาเทติ อวิชฺชาติ เอวํ การิยานุรูปํ การเณสูติ อตฺโถ. อถ วา ปฺุาภิสงฺขารอปฺุาภิสงฺขารอาเนฺชาภิสงฺขาเรสุ ตีสุ อปฺุาภิสงฺขารสฺส สมฺปยุตฺตอวิชฺชา ปจฺจโย, อิตเรสํ ยถานุรูปนฺติอาทินา การิยานุรูปํ การเณสุ ปฏิเวโธติ อตฺโถ. ธมฺมานุรูปํ อตฺเถสูติ ¶ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา การณานุรูปํ การิเยสุ อวโพโธติ อตฺโถ. ปฺตฺติปถานุรูปํ ปฺตฺตีสูติ ปฺตฺติยา วุจฺจมานธมฺมานุรูปํ ปณฺณตฺตีสุ อวโพโธติ อตฺโถ.
ยถาวุตฺเตหิ ธมฺมาทีหิ ปิฏกานํ คมฺภีรภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ ยสฺมา เอเตสุ ปิฏเกสู’’ติอาทิมาห. ธมฺมชาตนฺติ การณปฺปเภโท การณเมว วา. อตฺถชาตนฺติ การิยปฺปเภโท การิยเมว วา. ยา จายํ เทสนาติ สมฺพนฺโธ. โย เจตฺถาติ เอตาสุ ตํตํปิฏกคตาสุ ธมฺมตฺถเทสนาสุ โย ปฏิเวโธติ อตฺโถ. ทุกฺโขคาหนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ ธมฺมตฺถานํ ทุปฺปฏิวิชฺฌตาย ทุกฺโขคาหตา. เตสํ ปฺาปนสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย ปฏิเวธนสงฺขาตสฺส ปฏิเวธสฺส จ อุปฺปาทนวิสยีกรณานํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพา. เอวมฺปีติ ปิสทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการนฺตรํ สมฺปิณฺเฑติ. เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ. วุตฺตตฺถาติ วุตฺโต สํวณฺณิโต อตฺโถ อสฺสาติ วุตฺตตฺถา.
ตีสุ ¶ ปิฏเกสูติ เอตฺถ ‘‘เอเกกสฺมิ’’นฺติ อธิการโต ปกรณโต วา เวทิตพฺพํ. ปริยตฺติเภโทติ ปริยาปุณนํ ปริยตฺติ. ปริยาปุณนวาจโก เหตฺถ ปริยตฺติสทฺโท, น ปาฬิปริยาโย, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ ‘‘ตีสุ ปิฏเกสุ เอเกกสฺมึ ปริยาปุณนปฺปกาโร ทฏฺพฺโพ าตพฺโพ’’ติ. ตโตเยว จ ‘‘ปริยตฺติโย ปริยาปุณนปฺปการา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อถ วา ตีหิ ปกาเรหิ ปริยาปุณิตพฺพา ปาฬิโย เอว ปริยตฺตีติ วุจฺจนฺติ, ตโตเยว จ ‘‘ปริยตฺติโย ปาฬิกฺกมา’’ติ อภิธมฺมฏฺกถาย ลิขิเต สีหฬคณฺิปเท วุตฺตํ. เอวมฺปิ หิ อลคทฺทูปมาปริยาปุณนโยคโต อลคทฺทูปมา ปริยตฺตีติ ปาฬิปิ สกฺกา วตฺตุํ, เอวฺจ กตฺวา ‘‘ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา อลคทฺทูปมา’’ติ ปรโต นิทฺเทสวจนมฺปิ อุปปนฺนํ โหติ. ตตฺถ หิ ปาฬิเยว ทุคฺคหิตา ปริยาปุฏาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อลคทฺทูปมาติ อลคทฺโท อลคทฺทคฺคหณํ อุปมา เอติสฺสาติ อลคทฺทูปมา. อลคทฺทสฺส คหณฺเหตฺถ อลคทฺทสทฺเทน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อาปูปิโก’’ติ เอตฺถ อปูปสทฺเทน อปูปขาทนํ วิย อลคทฺทคฺคหเณน คหิตปริยตฺติ อุปมียติ, น ปน อลคทฺเทน. ‘‘อลคทฺทคฺคหณูปมา’’ติ วา วตฺตพฺเพ มชฺเฌปทโลปํ กตฺวา ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วุตฺตํ ‘‘โอฏฺมุโข’’ติอาทีสุ วิย. อลคทฺโทติ เจตฺถ อาสีวิโส วุจฺจติ. คโทติ หิ วิสสฺส นามํ. ตฺจ ตสฺส อลํ ปริปุณฺณํ อตฺถิ, ตสฺมา อลํ ปริยตฺโต ปริปุณฺโณ คโท อสฺสาติ อนุนาสิกโลปํ ทการาคมฺจ กตฺวา ‘‘อลคทฺโท’’ติ วุจฺจติ. อถ วา อลํ ชีวิตหรเณ สมตฺโถ คโท อสฺสาติ อลคทฺโท. นิสฺสรณตฺถาติ วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรณํ อตฺโถ ปโยชนํ เอติสฺสาติ นิสฺสรณตฺถา. ภณฺฑาคาริกปริยตฺตีติ ¶ เอตฺถ ภณฺฑาคาเร นิยุตฺโต ภณฺฑาคาริโก, ภณฺฑาคาริโก วิย ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมรตนานุปาลโก. อฺํ อตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺเสว สโต ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ.
ทุคฺคหิตาติ ทุฏฺุ คหิตา. ทุคฺคหิตภาวเมว วิภาเวนฺโต อาห ‘‘อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา’’ติ, อุปารมฺภา อิติวาทปฺปโมกฺขาทิเหตุ อุคฺคหิตาติ อตฺโถ. ลาภสกฺการาทิเหตุ ปริยาปุณนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ อลคทฺทสุตฺตฏฺกถายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๓๙) –
‘‘โย ¶ หิ พุทฺธวจนํ ‘เอวํ จีวราทีนิ วา ลภิสฺสามิ, จตุปริสมชฺเฌ วา มํ ชานิสฺสนฺตี’ติ ลาภสกฺการาทิเหตุ ปริยาปุณาติ, ตสฺส สา ปริยตฺติ อลคทฺทปริยตฺติ นาม. เอวํ ปริยาปุณนโต หิ พุทฺธวจนํ อปริยาปุณิตฺวา นิทฺโทกฺกมนํ วรตร’’นฺติ.
นนุ จ อลคทฺทคฺคหณูปมา ปริยตฺติ อลคทฺทูปมาติ วุจฺจติ, เอวฺจ สติ สุคฺคหิตาปิ ปริยตฺติ อลคทฺทูปมาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ ตตฺถาปิ อลคทฺทคฺคหณสฺส อุปมาภาเวน ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อลคทฺทตฺถิโก อลคทฺทคเวสี อลคทฺทปริเยสนํ จรมาโน, โส ปสฺเสยฺย มหนฺตํ อลคทฺทํ, ตเมนํ อชปเทน ทณฺเฑน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺเหยฺย, อชปเทน ทณฺเฑน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา คีวาย สุคฺคหิตํ คณฺเหยฺย. กิฺจาปิ โส, ภิกฺขเว, อลคทฺโท ตสฺส ปุริสสฺส หตฺถํ วา พาหํ วา อฺตรํ วา องฺคปจฺจงฺคํ โภเคหิ ปลิเวเยฺย, อถ โข โส เนว ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณตฺตํ วา ทุกฺขํ. ตํ กิสฺส เหตุ, สุคฺคหิตตฺตา, ภิกฺขเว, อลคทฺทสฺส, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺเจ กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๒๓๙).
ตสฺมา อิธ ทุคฺคหิตา เอว ปริยตฺติ อลคทฺทูปมาติ อยํ วิเสโส กุโต วิฺายติ, เยน ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา อลคทฺทูปมาติ วุจฺจตีติ? สจฺจเมตํ, อิทํ ปน ปาริเสสาเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ นิสฺสรณตฺถภณฺฑาคาริกปริยตฺตีนํ วิสุํ คหิตตฺตา ปาริเสสโต ¶ อลคทฺทสฺส ทุคฺคหณูปมา ปริยตฺติ อลคทฺทูปมาติ วิฺายติ. สุคฺคหณูปมา หิ ปริยตฺติ นิสฺสรณตฺถา วา โหติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ วา, ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ ‘‘ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา อลคทฺทูปมา’’ติ. ยํ สนฺธายาติ ยํ ปริยตฺติทุคฺคหณํ สนฺธาย. วุตฺตนฺติ อลคทฺทสุตฺเต วุตฺตํ.
อลคทฺทตฺถิโกติ อาสีวิสตฺถิโก. อลคทฺทํ คเวสติ ปริเยสติ สีเลนาติ อลคทฺทคเวสี. อลคทฺทปริเยสนํ จรมาโนติ อลคทฺทปริเยสนตฺถํ จรมาโน. โภเคติ สรีเร. หตฺเถ วา พาหาย ¶ วาติ เอตฺถ มณิพนฺธโก ยาว อคฺคนขา ‘‘หตฺโถ’’ติ เวทิตพฺโพ, สทฺธึ อคฺคพาหาย อวเสสา ‘‘พาหา’’ติ. กตฺถจิ ปน ‘‘กปฺปรโต ปฏฺายปิ ยาว อคฺคนขา หตฺโถ’’ติ วุจฺจติ. อฺตรสฺมึ วา องฺคปจฺจงฺเคติ วุตฺตลกฺขณํ หตฺถฺจ พาหฺจ เปตฺวา อวเสสํ สรีรํ ‘‘องฺคปจฺจงฺค’’นฺติ เวทิตพฺพํ. ตโตนิทานนฺติ ตํนิทานํ, ตํการณาติ วุตฺตํ โหติ. ปุริมปเท หิ วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส. ตํ หตฺถาทีสุ ฑํสนํ นิทานํ การณํ เอตสฺสาติ ตํนิทานนฺติ หิ วตฺตพฺเพ ‘‘ตโตนิทาน’’นฺติ ปุริมปเท ปจฺจตฺเต นิสฺสกฺกวจนํ กตฺวา ตสฺส จ โลปํ อกตฺวา นิทฺเทโส. ตํ กิสฺส เหตูติ ยํ วุตฺตํ หตฺถาทีสุ ฑํสนํ ตํนิทานฺจ มรณาทิอุปคมนํ, ตํ กิสฺส เหตุ เกน การเณนาติ เจ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. เอกจฺเจ โมฆปุริสาติ เอกจฺเจ ตุจฺฉปุริสา. ธมฺมนฺติ ปาฬิธมฺมํ. ปริยาปุณนฺตีติ อุคฺคณฺหนฺตีติ อตฺโถ, สชฺฌายนฺติ เจว วาจุคฺคตา กโรนฺตา ธาเรนฺติ จาติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถนฺติ ยถาภูตํ ภาสิตตฺถํ ปโยชนตฺถฺจ. น อุปปริกฺขนฺตีติ น ปริคฺคณฺหนฺติ น วิจาเรนฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อิมสฺมึ าเน สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปฺา กถิตา, มยฺจ ตํ ปูเรสฺสามา’’ติ เอวํ ภาสิตตฺถํ ปโยชนตฺถฺจ ‘‘สีลํ สมาธิสฺส การณํ, สมาธิ วิปสฺสนายา’’ติอาทินา น ปริคฺคณฺหนฺตีติ. อนุปปริกฺขตนฺติ อนุปปริกฺขนฺตานํ. น นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ นิชฺฌานปฺํ นกฺขมนฺติ, นิชฺฌายิตฺวา ปฺาย ทิสฺวา โรเจตฺวา คเหตพฺพา น โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. เตน อิมมตฺถํ ทีเปติ ‘‘เตสํ ปฺาย อตฺถํ อนุปปริกฺขนฺตานํ เต ธมฺมา น อุปฏฺหนฺติ, ‘อิมสฺมึ าเน สีลํ, สมาธิ, วิปสฺสนา, มคฺโค, ผลํ, วฏฺฏํ, วิวฏฺฏํ กถิต’นฺติ เอวํ ชานิตุํ น สกฺกา โหนฺตี’’ติ.
เต อุปารมฺภานิสํสา เจวาติ เต ปเรสํ วาเท โทสาโรปนานิสํสา หุตฺวา ปริยาปุณนฺตีติ อตฺโถ. อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสา จาติ อิติ เอวํ เอตาย ปริยตฺติยา วาทปฺปโมกฺขานิสํสา, อตฺตโน อุปริ ปเรหิ อาโรปิตวาทสฺส นิคฺคหสฺส ปโมกฺขปฺปโยชนา หุตฺวา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺตีติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปเรหิ สกวาเท โทเส อาโรปิเต ตํ โทสํ เอวฺจ ¶ เอวฺจ โมเจสฺสามาติ อิมินา จ การเณน ปริยาปุณนฺตีติ. อถ วา โส โส วาโท อิติวาโท, อิติวาทสฺส ปโมกฺโข อิติวาทปฺปโมกฺโข, อิติวาทปฺปโมกฺโข อานิสํโส เอเตสนฺติ อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสา, ตํตํวาทปฺปโมจนานิสํสา จาติ อตฺโถ ¶ . ยสฺส จตฺถาย ธมฺมํ ปริยาปุณนฺตีติ ยสฺส จ สีลาทิปูรณสฺส มคฺคผลนิพฺพานสฺส วา อตฺถาย อิมสฺมึ สาสเน กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ. ตฺจสฺส อตฺถํ นานุโภนฺตีติ ตฺจ อสฺส ธมฺมสฺส สีลาทิปริปูรณสงฺขาตํ อตฺถํ เอเต ทุคฺคหิตคาหิโน นานุโภนฺติ น วินฺทนฺติ.
อถ วา ยสฺส อุปารมฺภสฺส อิติวาทปฺปโมกฺขสฺส วา อตฺถาย เย โมฆปุริสา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ, เต ปเรหิ ‘‘อยมตฺโถ น โหตี’’ติ วุตฺเต ทุคฺคหิตตฺตาเยว โสเยวตฺโถติ ปฏิปาทนกฺขมา น โหนฺตีติ ปรสฺส วาเท อุปารมฺภํ อาโรเปตุํ อตฺตโน วาทา ตํ โมเจตฺุจ อสกฺโกนฺตาปิ ตํ อตฺถํ นานุโภนฺติเยวาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตีติ เตสํ เต ธมฺมา ทุคฺคหิตตฺตา อุปารมฺภมานทปฺปมกฺขปลาสาทิเหตุภาเวน ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. เอตฺถ หิ การเณ ผลโวหาเรน ‘‘เต ธมฺมา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ กิฺจาปิ น เต ธมฺมา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, ตถาปิ วุตฺตนเยน ปริยาปุณนฺตานํ สชฺฌายกาเล วิวาทสมเย จ ตํมูลกานํ อุปารมฺภาทีนํ อเนเกสํ อกุสลานํ อุปฺปตฺติสพฺภาวโต ‘‘เต ธมฺมา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ การเณ ผลโวหาเรน วุตฺตํ. ตํ กิสฺส เหตูติ เอตฺถ ตนฺติ ยถาวุตฺตสฺสตฺถสฺส อนภิสมฺภุณนํ เตสฺจ ธมฺมานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนํ ปรามสติ.
สีลกฺขนฺธาทิปาริปูรึเยวาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สมาธิวิปสฺสนาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. โย หิ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา สีลสฺส อาคตฏฺาเน สีลํ ปูเรตฺวา สมาธิโน อาคตฏฺาเน สมาธิคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา วิปสฺสนาย อาคตฏฺาเน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา มคฺคผลานํ อาคตฏฺาเน มคฺคํ ภาเวสฺสามิ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสามีติ อุคฺคณฺหาติ, ตสฺเสว สา ปริยตฺติ นิสฺสรณตฺถา นาม โหติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ยํ ปริยตฺติสุคฺคหณํ สนฺธาย อลคทฺทสุตฺเต วุตฺตํ. ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ สีลาทีนํ อาคตฏฺาเน สีลาทีนิ ปูเรนฺตานมฺปิ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสตฺวา ธมฺมเทสนาย ปสนฺเนหิ อุปนีเต จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภฺุชนฺตานมฺปิ ปเรสํ วาเท สหธมฺเมน อุปารมฺภํ อาโรเปนฺตานมฺปิ สกวาทโต โทสํ หรนฺตานมฺปิ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติ. ตถา หิ ¶ น เกวลํ สุคฺคหิตปริยตฺตึ นิสฺสาย มคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยาทีเนว, ปรวาทนิคฺคหสกวาทปติฏฺาปนานิปิ อิชฺฌนฺติ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๑๖๘).
ปริฺาตกฺขนฺโธติ ¶ ทุกฺขปริชานเนน ปริฺาตกฺขนฺโธ. ปหีนกิเลโสติ สมุทยปฺปหาเนน ปหีนกิเลโส. ปฏิวิทฺธากุปฺโปติ ปฏิวิทฺธอรหตฺตผโล. น กุปฺปตีติ อกุปฺปนฺติ หิ อรหตฺตผลสฺเสตํ นามํ. สติปิ หิ จตุนฺนํ มคฺคานํ จตุนฺนฺจ ผลานํ อกุปฺปสภาเว สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ สกสกนามปริจฺจาเคน อุปรูปริ นามนฺตรปฺปตฺติโต เตสํ มคฺคผลานิ ‘‘อกุปฺปานี’’ติ น วุจฺจนฺติ, อรหา ปน สพฺพทาปิ อรหาเยว นามาติ ตสฺเสว ผลํ ‘‘อกุปฺป’’นฺติ วุตฺตํ. อิมินา จ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ขีณาสวสฺเสว ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นามา’’ติ. ตสฺส หิ อปริฺาตํ อปฺปหีนํ อภาวิตํ อสจฺฉิกตํ วา นตฺถิ, ตสฺมา พุทฺธวจนํ ปริยาปุณนฺโต ตนฺติธารโก ปเวณีปาลโก วํสานุรกฺขโก จ หุตฺวา อุคฺคณฺหาติ. เตเนวาห ‘‘ปเวณีปาลนตฺถายา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปเวณีติ ธมฺมสนฺตติ, ธมฺมสฺส อวิจฺเฉเทน ปวตฺตีติ อตฺโถ. วํสานุรกฺขณตฺถายาติ พุทฺธสฺส ภควโต วํสานุรกฺขณตฺถํ. ตสฺส วํโสปิ อตฺถโต ปเวณีเยวาติ เวทิตพฺพํ.
นนุ จ ยทิ ปเวณีปาลนตฺถาย พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ, กสฺมา ‘‘ขีณาสโว’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. เอกจฺจสฺส ปุถุชฺชนสฺสปิ หิ อยํ นโย ลพฺภติ. ตถา หิ เอกจฺโจ ภิกฺขุ ฉาตกภยาทีสุ คนฺถธเรสุ เอกสฺมึ าเน วสิตุํ อสกฺโกนฺเตสุ สยํ ภิกฺขาจาเรน อกิลมมาโน อติมธุรํ พุทฺธวจนํ มา นสฺสตุ, ตนฺตึ ธาเรสฺสามิ, วํสํ เปสฺสามิ, ปเวณึ ปาเลสฺสามีติ ปริยาปุณาติ, ตสฺมา ตสฺสปิ ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นาม กสฺมา น โหตีติ? วุจฺจเต – เอวํ สนฺเตปิ ปุถุชฺชนสฺส ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นาม น โหติ. กิฺจาปิ หิ ปุถุชฺชโน ‘‘ปเวณึ ปาเลสฺสามี’’ติ อชฺฌาสเยน ปริยาปุณาติ, อตฺตโน ปน ภวกนฺตารโต อนิตฺติณฺณตฺตา ตสฺส ปริยตฺติ นิสฺสรณปริยตฺติ นาม โหติ, ตสฺมา ปุถุชฺชนสฺส ปริยตฺติ อลคทฺทูปมา วา โหติ นิสฺสรณตฺถา วา, สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ นิสฺสรณตฺถาว, ขีณาสวานํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติเยวาติ เวทิตพฺพํ. ขีณาสโว ¶ จ ภณฺฑาคาริกสทิสตฺตา ภณฺฑาคาริโกติ วุจฺจติ. ยถา หิ ภณฺฑาคาริโก อลงฺการภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ปสาธนกาเล ตทุปิยํ อลงฺการภณฺฑํ รฺโ อุปนาเมตฺวา อลงฺกโรติ, เอวํ ขีณาสโวปิ ธมฺมรตนภณฺฑํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โมกฺขาธิคมสฺส ภพฺพรูเป สเหตุเก สตฺเต ปสฺสิตฺวา ตทนุรูปํ ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคาทิสงฺขาเตน โลกุตฺตเรน อลงฺกาเรน อลงฺกโรตีติ ภณฺฑาคาริโกติ วุจฺจติ.
เอวํ ติสฺโส ปริยตฺติโย วิภชิตฺวา อิทานิ ตีสุปิ ปิฏเกสุ ยถารหํ สมฺปตฺติวิปตฺติโย วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินเย ปนา’’ติอาทิ. สีลสมฺปตฺตึ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณาตีติอาทีสุ ¶ ยสฺมา สีลํ วิสุชฺฌมานํ สติสมฺปชฺพเลน กมฺมสฺสกตฺาณพเลน จ สํกิเลสมลโต วิสุชฺฌติ, ปาริปูริฺจ คจฺฉติ, ตสฺมา สีลสมฺปทา สิชฺฌมานา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติภาเวน สติพลํ าณพลฺจ ปจฺจุปฏฺเปตีติ ตสฺสา วิชฺชตฺตยูปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา สภาคเหตุสมฺปทานโต. สติพเลน หิ ปุพฺเพนิวาสวิชฺชาสิทฺธิ, สมฺปชฺเน สพฺพกิจฺเจสุ สุทิฏฺการิตาปริจเยน จุตูปปาตาณานุพทฺธาย ทุติยวิชฺชาย สิทฺธิ, วีติกฺกมาภาเวน สํกิเลสปฺปหานสพฺภาวโต วิวฏฺฏูปนิสฺสยตาวเสน อชฺฌาสยสุทฺธิยา ตติยวิชฺชาสิทฺธิ. ปุเรตรสิทฺธานํ สมาธิปฺานํ ปาริปูรึ วินา สีลสฺส อาสวกฺขยาณูปนิสฺสยตา สุกฺขวิปสฺสกขีณาสเวหิ ทีเปตพฺพา. ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๙; ๓.๕; เนตฺติ. ๔๐; มิ. ป. ๒.๑.๑๔) วจนโต สมาธิสมฺปทา ฉฬภิฺตาย อุปนิสฺสโย. ‘‘โยคา เว ชายติ ภูรี’’ติ (ธ. ป. ๒๘๒) วจนโต ปุพฺพโยเคน ครุวาสเทสภาสาโกสลฺลอุคฺคหณปริปุจฺฉาทีหิ จ ปริภาวิตา ปฺาสมฺปตฺติ ปฏิสมฺภิทาปฺปเภทสฺส อุปนิสฺสโย. เอตฺถ จ ‘‘สีลสมฺปตฺตึ นิสฺสายา’’ติ วุตฺตตฺตา ยสฺส สมาธิวิชมฺภนภูตา อนวเสสา ฉ อภิฺา น อิชฺฌนฺติ, ตสฺส อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน น สมาธิสมฺปทา อตฺถีติ สติปิ วิชฺชานํ อภิฺเกเทสภาเว สีลสมฺปตฺติสมุทาคตา เอว ติสฺโส วิชฺชา คหิตา. ยถา หิ ปฺาสมฺปตฺติสมุทาคตา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส มคฺเคเนว อิชฺฌนฺติ มคฺคกฺขเณ เอว ตาสํ ปฏิลภิตพฺพโต. เอวํ สีลสมฺปตฺติสมุทาคตา ติสฺโส วิชฺชา สมาธิสมฺปตฺติสมุทาคตา จ ฉ อภิฺา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส ¶ มคฺเคเนว อิชฺฌนฺตีติ มคฺคาธิคเมเนว ตาสํ อธิคโม เวทิตพฺโพ. ปจฺเจกพุทฺธานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานฺจ ปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธิธมฺมสมธิคมสทิสา หิ อิเมสํ อริยานํ อิเม วิเสสาธิคมาติ.
ตาสํเยว จ ตตฺถ ปเภทวจนโตติ เอตฺถ ตาสํเยวาติ อวธารณํ ปาปุณิตพฺพานํ ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทานํ วินเย ปเภทวจนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เวรฺชกณฺเฑ หิ ติสฺโส วิชฺชาว วิภตฺตาติ. ทุติเย ตาสํเยวาติ อวธารณํ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อเปกฺขิตฺวา กตํ, น ติสฺโส วิชฺชา. ตา หิ ฉสุ อภิฺาสุ อนฺโตคธตฺตา สุตฺเต วิภตฺตาเยวาติ. ตาสฺจาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน เสสานมฺปิ ตตฺถ อตฺถิภาวํ ทีเปติ. อภิธมฺมปิฏเก หิ ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทา วุตฺตาเยว. ปฏิสมฺภิทานํ ปน อฺตฺถ ปเภทวจนาภาวํ ตตฺเถว จ สมฺมา วิภตฺตภาวํ ทีเปตุกาโม เหฏฺา วุตฺตนเยน อวธารณํ อกตฺวา ‘‘ตตฺเถวา’’ติ ปริวตฺเตตฺวา อวธารณํ เปสิ.
อิทานิ ¶ ‘‘วินเย ทุปฺปฏิปนฺโน ‘มุทุกานํ อตฺถรณาทีนํ สมฺผสฺโส วิย อิตฺถิสมฺผสฺโสปิ วฏฺฏตี’ติ เมถุนวีติกฺกเม โทสํ อทิสฺวา สีลวิปตฺตึ ปาปุณาตี’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินเย ปน ทุปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทิ. ตตฺถ สุโข สมฺผสฺโส เอเตสนฺติ สุขสมฺผสฺสานิ, อตฺถรณปาวุรณาทีนิ. อุปาทินฺนผสฺโส อิตฺถิผสฺโส, เมถุนธมฺโมติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตมฺปิ เหตนฺติ อริฏฺเน ภิกฺขุนา วุตฺตํ. โส หิ พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทอาณาวีติกฺกมวเสน ปฺจวิเธสุ อนฺตรายิเกสุ เสสนฺตรายิเก ชานาติ, วินเย ปน อโกวิทตฺตา ปณฺณตฺติวีติกฺกมนฺตรายิเก น ชานาติ, ตสฺมา รโหคโต เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อิเม อคาริกา ปฺจ กามคุเณ ปริภฺุชนฺตา โสตาปนฺนาปิ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ โหนฺติ. ภิกฺขูปิ มนาปิกานิ จกฺขุวิฺเยฺยานิ รูปานิ ปสฺสนฺติ…เป… กายวิฺเยฺเย โผฏฺพฺเพ ผุสนฺติ, มุทุกานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ ปริภฺุชนฺติ, เอตํ สพฺพํ วฏฺฏติ, กสฺมา อิตฺถีนํเยว รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา น วฏฺฏนฺติ, เอเตปิ วฏฺฏนฺตี’’ติ อนวชฺเชน ปจฺจยปริภฺุชนรเสน สาวชฺชกามคุณปริโภครสํ สํสนฺทิตฺวา สจฺฉนฺทราคปริโภคฺจ นิจฺฉนฺทราคปริโภคฺจ เอกํ กตฺวา ถูลวาเกหิ สทฺธึ อติสุขุมสุตฺตํ ฆเฏนฺโต วิย สาสเปน สทฺธึ สิเนรุโน สทิสตํ อุปสํหรนฺโต ¶ วิย ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กึ ภควตา มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺเตน วิย มหตา อุสฺสาเหน ปมปาราชิกํ ปฺตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ โทโส’’ติ สพฺพฺุตฺาเณน สทฺธึ ปฏิวิรุชฺฌนฺโต เวสารชฺชาณํ ปฏิพาหนฺโต อริยมคฺเค ขาณุกณฺฏกาทีนิ ปกฺขิปนฺโต ‘‘เมถุนธมฺเม โทโส นตฺถี’’ติ ชินสฺส อาณาจกฺเก ปหารมทาสิ. เตนาห ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติอาทิ.
ตตฺถ อนฺตรายิกาติ ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺธมฺมิกาทิอนตฺโถ. อนติกฺกมนฏฺเน ตสฺมึ อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกา, สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายกราติ วุตฺตํ โหติ. เต จ กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทอาณาวีติกฺกมวเสน ปฺจวิธา. เตสํ วิตฺถารกถา ปรโต อริฏฺสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๔๑๗) อาวิ ภวิสฺสติ. อยํ ปเนตฺถ ปทตฺถสมฺพนฺโธ – เย อิเม ธมฺมา อนฺตรายิกา อนฺตรายกราติ ภควตา วุตฺตา เทสิตา เจว ปฺตฺตา จ, เต ธมฺเม ปฏิเสวโต ปฏิเสวนฺตสฺส ยถา เยน ปกาเรน เต ธมฺมา อนฺตรายาย สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายกรณตฺถํ นาลํ สมตฺถา น โหนฺติ, ตถา เตน ปกาเรนาหํ ภควตา เทสิตํ ธมฺมํ อาชานามีติ. ตโต ทุสฺสีลภาวํ ปาปุณาตีติ ตโต อนวชฺชสฺีภาวเหตุโต วีติกฺกมิตฺวา ทุสฺสีลภาวํ ปาปุณาติ.
จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเวติอาทินา –
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม จตฺตาโร, อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ, โน ปรหิตาย, ปรหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ, โน อตฺตหิตาย, เนว อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ โน ปรหิตาย, อตฺตหิตาย เจว ปฏิปนฺโน โหติ ปรหิตาย จา’’ติ (อ. นิ. ๔.๙๖; ปุ. ป. มาติกา, จตุกฺกอุทฺเทส ๒๔) –
อาทินา ปุคฺคลเทสนาปฏิสํยุตฺตสุตฺตนฺตปาฬึ นิทสฺเสติ. อธิปฺปายํ อชานนฺโตติ ‘‘อยํ ปุคฺคลเทสนา โวหารวเสน, น ปรมตฺถโต’’ติ เอวํ ภควโต อธิปฺปายํ อชานนฺโต. พุทฺธสฺส หิ ภควโต ทุวิธา เทสนา ¶ สมฺมุติเทสนา ปรมตฺถเทสนา จาติ. ตตฺถ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต อิตฺถี ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว มาโร’’ติ เอวรูปา สมฺมุติเทสนา. ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา ขนฺธา ธาตุโย อายตนานิ สติปฏฺานา’’ติ เอวรูปา ปรมตฺถเทสนา. ตตฺถ ภควา เย สมฺมุติวเสน เทสนํ สุตฺวา อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา โมหํ ปหาย วิเสสมธิคนฺตุํ สมตฺถา, เตสํ สมฺมุติเทสนํ เทเสติ. เย ปน ปรมตฺถวเสน เทสนํ สุตฺวา อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา โมหํ ปหาย วิเสสมธิคนฺตุํ สมตฺถา, เตสํ ปรมตฺถเทสนํ เทเสติ.
ตตฺรายํ อุปมา – ยถา หิ เทสภาสากุสโล ติณฺณํ เวทานํ อตฺถสํวณฺณโก อาจริโย เย ทมิฬภาสาย วุตฺเต อตฺถํ ชานนฺติ, เตสํ ทมิฬภาสาย อาจิกฺขติ, เย อนฺธกภาสาทีสุ อฺตราย, เตสํ ตาย ภาสาย, เอวํ เต มาณวา เฉกํ พฺยตฺตํ อาจริยมาคมฺม ขิปฺปเมว สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ. ตตฺถ อาจริโย วิย พุทฺโธ ภควา, ตโย เวทา วิย กเถตพฺพภาเว ิตานิ ตีณิ ปิฏกานิ, เทสภาสาย โกสลฺลมิว สมฺมุติปรมตฺถโกสลฺลํ, นานาเทสภาสามาณวกา วิย สมฺมุติปรมตฺถวเสน ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา เวเนยฺยสตฺตา, อาจริยสฺส ทมิฬภาสาทิอาจิกฺขนํ วิย ภควโต สมฺมุติปรมตฺถวเสนปิ เทสนา เวทิตพฺพา. อาห เจตฺถ –
‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;
สมฺมุตึ ปรมตฺถฺจ, ตติยํ นูปลพฺภติ.
‘‘สงฺเกตวจนํ ¶ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณา;
ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตการณา.
‘‘ตสฺมา โวหารกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;
สมฺมุตึ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติ. (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๕๗; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐);
อปิจ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ – หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ อานนฺตริยทีปนตฺถํ พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถฺจาติ. ‘‘ขนฺธา ธาตุโย อายตนานิ หิริยนฺติ โอตฺตปฺปนฺตี’’ติ วุตฺเต มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหมาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ โหติ ¶ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตุโย อายตนานิ หิริยนฺติ โอตฺตปฺปนฺติ นามา’’ติ. ‘‘อิตฺถี หิริยติ โอตฺตปฺปติ, ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว มาโร’’ติ วุตฺเต มหาชโน ชานาติ, น สมฺโมหมาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ, ตสฺมา ภควา หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ. ‘‘ขนฺธา กมฺมสฺสกา ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา ภควา กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ. ‘‘เวฬุวนาทโย มหาวิหารา ขนฺเธหิ การาปิตา, ธาตูหิ อายตเนหี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา ภควา ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ. ‘‘ขนฺธา มาตรํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, ปิตรํ อรหนฺตํ, รุหิรุปฺปาทกมฺมํ สงฺฆเภทํ กโรนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา ภควา อานนฺตริยทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ.
‘‘ขนฺธา เมตฺตายนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา ภควา พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ. ‘‘ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา ภควา ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ. ‘‘ขนฺธา ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหมาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตุโย อายตนานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ นามา’’ติ. ‘‘ปุคฺคลา ปฏิคฺคณฺหนฺติ สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา’’ติ วุตฺเต ปน ชานาติ, น สมฺโมหมาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ. ตสฺมา ภควา ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ. โลกสมฺมุติฺจ พุทฺธา ภควนฺโต น วิชหนฺติ, โลกสมฺาย โลกนิรุตฺติยา โลกาภิลาเป ิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติ. ตสฺมา ภควา โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถติ ¶ , ตสฺมา อิมินา จ อธิปฺปาเยน ภควโต ปุคฺคลเทสนา, น ปรมตฺถเทสนาติ เอวํ อธิปฺปายํ อชานนฺโตติ วุตฺตํ โหติ.
ทุคฺคหิตํ คณฺหาตีติ ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ตเทวิทํ วิฺาณํ สนฺธาวติ สํสรติ, อนฺ’’นฺติอาทินา ทุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหาติ, วิปรีตํ คณฺหาตีติ วุตฺตํ โหติ. ทุคฺคหิตนฺติ หิ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส. ยํ สนฺธายาติ ยํ ทุคฺคหิตคาหํ สนฺธาย. อตฺตนา ทุคฺคหิเตน ธมฺเมนาติ ปาเสโส เวทิตพฺโพ. อถ วา ทุคฺคหณํ ทุคฺคหิตํ. อตฺตนาติ จ สามิอตฺเถ กรณวจนํ, ตสฺมา อตฺตโน ทุคฺคหเณน ¶ วิปรีตคาเหนาติ วุตฺตํ โหติ. อมฺเห เจว อพฺภาจิกฺขตีติ อมฺหากฺจ อพฺภาจิกฺขนํ กโรติ. อตฺตานฺจ ขนตีติ อตฺตโน กุสลมูลานิ ขนนฺโต อตฺตานํ ขนติ นาม.
ธมฺมจินฺตนฺติ ธมฺมสภาววิชานนํ. อติธาวนฺโตติ าตพฺพมริยาทายํ อฏฺตฺวา ‘‘จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน ทานํ โหติ, สยเมว จิตฺตํ อตฺตโน อารมฺมณํ โหติ, สพฺพํ จิตฺตํ อสภาวธมฺมารมฺมณ’’นฺติ เอวมาทินา อติธาวนฺโต อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตมาโน. จตฺตารีติ พุทฺธวิสยอิทฺธิวิสยกมฺมวิปากโลกวิสยสงฺขาตานิ จตฺตาริ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อจินฺเตยฺยานิ น จินฺเตตพฺพานิ, ยานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺส. กตมานิ จตฺตาริ? พุทฺธานํ ภิกฺขเว พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ, ยํ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺส. ฌายิสฺส, ภิกฺขเว, ฌานวิสโย อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ…เป… กมฺมวิปาโก, ภิกฺขเว, อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ…เป… โลกจินฺตา ภิกฺขเว อจินฺเตยฺยา น จินฺเตตพฺพา…เป… อิมานิ, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อจินฺเตยฺยานิ น จินฺเตตพฺพานิ, ยานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ (อ. นิ. ๔.๗๗).
ตตฺถ ‘‘อจินฺเตยฺยานี’’ติ เตสํ สภาวนิทสฺสนํ. ‘‘น จินฺเตตพฺพานี’’ติ ตตฺถ กตฺตพฺพตานิทสฺสนํ. ตตฺถ อจินฺเตยฺยานีติ จินฺเตตุมสกฺกุเณยฺยานิ, จินฺเตตุํ อรหรูปานิ น โหนฺตีติ อตฺโถ. อจินฺเตยฺยตฺตา เอว น จินฺเตตพฺพานิ, กามํ อจินฺเตยฺยานิปิ ฉ อสาธารณาทีนิ อนุสฺสรนฺตสฺส กุสลุปฺปตฺติเหตุภาวโต ตานิ จินฺเตตพฺพานิ, อิมานิ ปน เอวํ น ¶ โหนฺตีติ อผลภาวโต น จินฺเตตพฺพานีติ อธิปฺปาโย. เตเนวาห ‘‘ยานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ. เตสนฺติ เตสํ ปิฏกานํ.
เอตนฺติ เอตํ พุทฺธวจนํ. ติวคฺคสงฺคหานีติ สีลกฺขนฺธวคฺคมหาวคฺคปาถิกวคฺคสงฺขาเตหิ ตีหิ วคฺเคหิ สงฺคโห เอเตสนฺติ ติวคฺคสงฺคหานิ. จตุตฺตึเสว สุตฺตนฺตาติ คาถาย เอวมตฺถโยชนา เวทิตพฺพา – ยสฺส ¶ นิกายสฺส สุตฺตคณนาโต จตุตฺตึเสว จ สุตฺตนฺตา วคฺคสงฺคหวเสน ตโย วคฺคา อสฺส สงฺคหสฺสาติ ติวคฺโค สงฺคโห. เอส ปโม นิกาโย ทีฆนิกาโยติ อนุโลมิโก อปจฺจนีโก, อตฺถานุโลมนโต อนฺวตฺถนาโมติ วุตฺตํ โหติ.
อตฺถานุโลมนโต อนุโลมิโก, อนุโลมิกตฺตํเยว วิภาเวตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิมาห. เอกนิกายมฺปีติ เอกสมูหมฺปิ. เอวํ จิตฺตนฺติ เอวํ วิจิตฺตํ. ยถยิทนฺติ ยถา อิเม. โปณิกา จิกฺขลฺลิกา จ ขตฺติยา, เตสํ นิวาโส โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโยติ วุจฺจติ. เอวมาทีนิ เจตฺถ สาธกานิ สาสนโต จ โลกโต จาติ เอวมาทีนิ อุทาหรณานิ เอตฺถ นิกายสทฺทสฺส สมูหนิวาสานํ วาจกภาเว สาสนโต จ โวหารโต จ สาธกานิ ปมาณานีติ อตฺโถ. เอตฺถ ปมมุทาหรณํ สาสนโต สาธกวจนํ, ทุติยํ โลกโตติ เวทิตพฺพํ.
ปฺจทสวคฺคสงฺคหานีติ มูลปริยายวคฺคาทีหิ ปฺจทสหิ วคฺเคหิ สงฺคโห เอเตสนฺติ ปฺจทสวคฺคสงฺคหานิ. ทิยฑฺฒสตํ ทฺเว จ สุตฺตานีติ อฑฺเฒน ทุติยํ ทิยฑฺฒํ, เอกํ สตํ ทฺเว ปฺาสสุตฺตานิ จาติ อตฺโถ. ยตฺถาติ ยสฺมึ นิกาเย. ปฺจทสวคฺคปริคฺคโหติ ปฺจทสหิ วคฺเคหิ ปริคฺคหิโต สงฺคหิโตติ อตฺโถ.
สุตฺตนฺตานํ สหสฺสานิ สตฺตสุตฺตสตานิ จาติ ปาเ สุตฺตนฺตานํ สตฺต สหสฺสานิ สตฺต สตานิ จาติ โยเชตพฺพํ. กตฺถจิ ปน ‘‘สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จา’’ติปิ ปาโ. สํยุตฺตสงฺคโหติ สํยุตฺตนิกายสฺส สงฺคโห.
ปุพฺเพ นิทสฺสิตาติ สุตฺตนฺตปิฏกนิทฺเทเส นิทสฺสิตา. วุตฺตเมว ปการนฺตเรน สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เปตฺวา จตฺตาโร นิกาเย อวเสสํ พุทฺธวจน’’นฺติ วุตฺตํ. สกลํ วินยปิฏกนฺติอาทินา นิทฺทิฏฺเมว หิ อิมินา ปการนฺตเรน สงฺขิปิตฺวา วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘เปตฺวา จตุโรเปเต’’ติอาทิ. ตทฺนฺติ เตหิ จตูหิ นิกาเยหิ อฺํ อวเสสนฺติ อตฺโถ.
สพฺพเมว ¶ ๒ หิทนฺติ สพฺพเมว อิทํ พุทฺธวจนํ. นวปฺปเภทนฺติ เอตฺถ กถํ ปเนตํ นวปฺปเภทํ โหติ. ตถา หิ นวหิ องฺเคหิ ววตฺถิเตหิ อฺมฺสงฺกรรหิเตหิ ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ อสุตฺตสภาวาเนว เคยฺยงฺคาทีนิ ¶ สิยุํ, อถ สุตฺตสภาวาเนว เคยฺยงฺคาทีนิ, เอวํ สติ สุตฺตนฺติ วิสุํ สุตฺตงฺคเมว น สิยา, เอวํ สนฺเต อฏฺงฺคํ สาสนนฺติ อาปชฺชติ. อปิจ ‘‘สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณ’’นฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สุตฺตฺจ นาม สคาถกํ วา สิยา นิคฺคาถกํ วาติ องฺคทฺวเยเนว ตทุภยํ สงฺคหิตนฺติ ตทุภยวินิมุตฺตฺจ สุตฺตํ อุทานาทิวิเสสสฺารหิตํ นตฺถิ, ยํ สุตฺตงฺคํ สิยา, อถาปิ กถฺจิ วิสุํ สุตฺตงฺคํ สิยา, มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห วา น สิยา คาถาภาวโต ธมฺมปทาทีนํ วิย, เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา สคาถกตฺตา สคาถกวคฺคสฺส วิย, ตถา อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานนฺติ? วุจฺจเต –
สุตฺตนฺติ สามฺวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร;
สนิมิตฺตา นิรุฬฺหตฺตา, สหตาฺเน นาฺโต.
ยถาวุตฺตสฺส โทสสฺส, นตฺถิ เอตฺถาวคาหณํ;
ตสฺมา อสงฺกรํเยว, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ.
สพฺพสฺสปิ หิ พุทฺธวจนสฺส สุตฺตนฺติ อยํ สามฺวิธิ. ตถา หิ ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ, สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค, สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานี’’ติอาทิวจนโต วินยาภิธมฺมปริยตฺติวิเสเสสุปิ สุตฺตโวหาโร ทิสฺสติ. เตเนว จ อายสฺมา มหากจฺจาโน เนตฺติยํ (เนตฺติ. สงฺคหวาร) อาห – ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺี’’ติ. ตตฺถ หิ สุตฺตาทิวเสน นวงฺคสฺส สาสนสฺส ปริเยฏฺิ ปริเยสนา อตฺถวิจารณา ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺี’’ติ วุตฺตา. ตเทกเทเสสุ ปน เคยฺยาทโย วิเสสวิธโย เตน เตน นิมิตฺเตน ปติฏฺิตา. ตถา หิ เคยฺยสฺส สคาถกตฺตํ ตพฺภาวนิมิตฺตํ. โลเกปิ หิ สสิโลกํ สคาถกํ วา จุณฺณิยคนฺถํ ‘‘เคยฺย’’นฺติ วทนฺติ. คาถาวิรเห ปน สติ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตํ. ปุจฺฉาวิสชฺชนฺหิ ‘‘พฺยากรณ’’นฺติ วุจฺจติ. พฺยากรณเมว เวยฺยากรณํ. เอวํ สนฺเต สคาถกาทีนมฺปิ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสชฺชนวเสน ปวตฺตานํ เวยฺยากรณภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ. เคยฺยาทิสฺานํ อโนกาสภาวโต สโอกาสโต อโนกาสวิธิ พลวาติ ‘‘คาถาวิรเห สตี’’ติ วิเสสิตตฺตา จ. ตถา หิ ¶ ธมฺมปทาทีสุ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ สคาถกตฺเตปิ โสมนสฺสาณมยิกคาถายุตฺเตสุ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิวจนสมฺพนฺเธสุ ¶ อพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺเตสุ จ สุตฺตวิเสเสสุ ยถากฺกมํ คาถาอุทานอิติวุตฺตกอพฺภุตธมฺมสฺา ปติฏฺิตา. เอตฺถ หิ สติปิ สฺนฺตรนิมิตฺตโยเค อโนกาสสฺานํ พลวภาเวเนว คาถาทิสฺา ปติฏฺิตา, ตถา สติปิ คาถาพนฺธภาเว ภควโต อตีตาสุ ชาตีสุ จริยานุภาวปฺปกาสเกสุ ชาตกสฺา ปติฏฺิตา, สติปิ ปฺหาวิสชฺชนภาเว สคาถกตฺเต จ เกสุจิ สุตฺตนฺเตสุ เวทสฺส ลภาปนโต เวทลฺลสฺา ปติฏฺิตาติ เอวํ เตน เตน สคาถกตฺตาทินา นิมิตฺเตน เตสุ เตสุ สุตฺตวิเสเสสุ เคยฺยาทิสฺา ปติฏฺิตาติ วิเสสวิธโย สุตฺตงฺคโต ปเร เคยฺยาทโย. ยํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทินิมิตฺตรหิตํ, ตํ สุตฺตงฺคํ วิเสสสฺาปริหาเรน สามฺสฺาย ปวตฺตนโต.
นนุ จ เอวํ สนฺเตปิ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณนฺติ สุตฺตงฺคํ น สมฺภวตีติ โจทนา ตทวตฺถา เอวาติ? น ตทวตฺถา. โสธิตตฺตา. โสธิตฺหิ ปุพฺเพ คาถาวิรเห สติ ปุจฺฉาวิสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติ. ยฺจ วุตฺตํ ‘‘คาถาภาวโต มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา’’ติ, ตํ น, นิรุฬฺหตฺตาติ. นิรุฬฺโห หิ มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตภาโว. น หิ ตานิ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทโย วิย คาถาภาเวน ปฺาตานิ, อถ โข สุตฺตภาเวเนว. เตเนว หิ อฏฺกถายํ สุตฺตนามกนฺติ นามคฺคหณํ กตํ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สคาถกตฺตา เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตมฺปิ นตฺถิ. ยสฺมา สหตาฺเน. สหภาโว หิ นาม อตฺถโต อฺเน โหติ, สห คาถาหีติ จ สคาถกํ. น จ มงฺคลสุตฺตาทีสุ คาถาวินิมุตฺโต โกจิ สุตฺตปฺปเทโส อตฺถิ, โย ‘‘สห คาถาหี’’ติ วุจฺเจยฺย. นนุ จ คาถาสมุทาโย คาถาหิ อฺโ โหติ, ตถา จ ตสฺส วเสน สห คาถาหีติ สคาถกนฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? ตํ น. น หิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิ. ยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานํ เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตมฺปิ น อฺโต. อฺาเยว หิ ตา คาถา ชาตกาทิปริยาปนฺนตฺตา. อโถ น ตาหิ อุภโตวิภงฺคาทีนํ เคยฺยงฺคภาโวติ เอวํ สุตฺตาทีนํ องฺคานํ อฺมฺสงฺกราภาโว เวทิตพฺโพ.
อิทานิ ¶ สุตฺตาทีนิ นวงฺคานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ อุภโตวิภงฺคนิทฺเทสขนฺธกปริวารา’’ติอาทิ. ตตฺถ นิทฺเทโส นาม สุตฺตนิปาเต –
‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติ. (สุ. นิ. ๗๗๒) –
อาทินา ¶ อาคตสฺส อฏฺกวคฺคสฺส,
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต;)
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ,
กึสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ. (สุ. นิ. ๑๐๓๘) –
อาทินา อาคตสฺส ปารายนวคฺคสฺส,
‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,
อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ. (สุ. นิ. ๓๕) –
อาทินา อาคตสฺส ขคฺควิสาณสุตฺตสฺส จ ตทตฺถวิภาควเสน สตฺถุกปฺเปน อายสฺมตา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถเรน กโต นิทฺเทโส มหานิทฺเทโส จูฬนิทฺเทโสติ จ วุจฺจติ. เอวมิธ นิทฺเทสสฺส สุตฺตงฺคสงฺคโห ภทนฺตพุทฺธโฆสาจริเยน ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ. อฺตฺถาปิ จ ทีฆนิกายฏฺกถาทีสุ สพฺพตฺถ อุภโตวิภงฺคนิทฺเทสขนฺธกปริวาราติ นิทฺเทสสฺส สุตฺตงฺคสงฺคโห เอว ทสฺสิโต. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนปิ เนตฺติปกรณฏฺกถายํ เอวเมตสฺส สุตฺตงฺคสงฺคโหว กถิโต. เกจิ ปน นิทฺเทสสฺส คาถาเวยฺยากรณงฺเคสุ ทฺวีสุ สงฺคหํ วทนฺติ. วุตฺตฺเหตํ นิทฺเทสอฏฺกถายํ อุปเสนตฺเถเรน –
‘‘ตเทตํ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปฺจสุ มหานิกาเยสุ ขุทฺทกมหานิกาเย ปริยาปนฺนํ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ ¶ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สตฺถุสาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ คาถาเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิต’’นฺติ (มหานิ. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา).
เอตฺถ ตาว กตฺถจิ ปุจฺฉาวิสชฺชนสภาวโต นิทฺเทเสกเทสสฺส เวยฺยากรณงฺคสงฺคโห ยุชฺชตุ นาม ¶ , คาถงฺคสงฺคโห ปน กถํ ยุชฺเชยฺยาติ อิทเมตฺถ วีมํสิตพฺพํ. ธมฺมปทาทีนํ วิย หิ เกวลํ คาถาพนฺธภาโว คาถงฺคสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตํ. ธมฺมปทาทีสุ หิ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ คาถาสมฺา ปติฏฺิตา, นิทฺเทเส จ น โกจิ เกวโล คาถาพนฺธปฺปเทโส อุปลพฺภติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภาสิตานํเยว หิ อฏฺกวคฺคาทิสงฺคหิตานํ คาถานํ นิทฺเทสมตฺตํ ธมฺมเสนาปตินา กตํ. อตฺถวิภชนตฺถํ อานีตาปิ หิ ตา อฏฺกวคฺคาทิสงฺคหิตา นิทฺทิสิตพฺพา มูลคาถาโย สุตฺตนิปาตปริยาปนฺนตฺตา อฺาเยวาติ น นิทฺเทสสงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ อุภโตวิภงฺคาทีสุ อาคตภาเวปิ ตํ โวหารํ อลภมานา ชาตกาทิคาถาปริยาปนฺนา คาถาโย วิย, ตสฺมา การณนฺตรเมตฺถ คเวสิตพฺพํ, ยุตฺตตรํ วา คเหตพฺพํ.
นาลกสุตฺตตุวฏฺฏกสุตฺตานีติ เอตฺถ นาลกสุตฺตํ นาม ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต สาวกํ โมเนยฺยปฏิปทํ ปฏิปนฺนํ ทิสฺวา ตทตฺถํ อภิกงฺขมาเนน ตโต ปภุติ กปฺปสตสหสฺสํ ปารมิโย ปูเรตฺวา อาคเตน อสิตสฺส อิสิโน ภาคิเนยฺเยน นาลกตฺเถเรน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส ‘‘อฺาตเมต’’นฺติอาทีหิ ทฺวีหิ คาถาหิ โมเนยฺยปฏิปทํ ปุฏฺเน ภควตา ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปฺิสฺส’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. ๗๐๖) นาลกตฺเถรสฺส ภาสิตํ โมเนยฺยปฏิปทาปริทีปกํ สุตฺตํ. ตุวฏฺฏกสุตฺตํ ปน มหาสมยสุตฺตนฺตเทสนาย สนฺนิปติเตสุ เทเวสุ ‘‘กา นุ โข อรหตฺตปฺปตฺติยา ปฏิปตฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธู’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๙๒๑; มหานิ. ๑๕๐ ) นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา ‘‘มูลํ ปปฺจสงฺขายา’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๙๒๒) ภาสิตํ สุตฺตํ. เอวมิธสุตฺตนิปาเต อาคตานํ มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห ทสฺสิโต, ตตฺเถว อาคตานํ อสุตฺตนามิกานํ สุทฺธิกคาถานํ คาถงฺคสงฺคหฺจ ทสฺสยิสฺสติ, เอวํ สติ สุตฺตนิปาตฏฺกถารมฺเภ –
‘‘คาถาสตสมากิณฺโณ ¶ , เคยฺยพฺยากรณงฺกิโต;
กสฺมา สุตฺตนิปาโตติ, สงฺขเมส คโตติ เจ’’ติ. (สุ. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) –
สกลสฺสปิ สุตฺตนิปาตสฺส เคยฺยเวยฺยากรณงฺคสงฺคโห กสฺมา โจทิโตติ? นายํ วิโรโธ. เกวลฺหิ ตตฺถ โจทเกน สคาถกตฺตํ กตฺถจิ ปุจฺฉาวิสชฺชนมตฺตฺจ คเหตฺวา โจทนามตฺตํ กตนฺติ คเหตพฺพํ. อฺถา สุตฺตนิปาเต นิคฺคาถกสฺส สุตฺตสฺเสว อภาวโต เวยฺยากรณงฺคสงฺคโห น โจเทตพฺโพ สิยาติ. สคาถาวคฺโค เคยฺยนฺติ โยเชตพฺพํ. ‘‘อฏฺหิ องฺเคหิ อสงฺคหิตํ นาม ปฏิสมฺภิทาที’’ติ ¶ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ปฏิสมฺภิทามคฺคสฺส เคยฺยเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหํ วทนฺติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายํ (ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) ‘‘นวสุ สตฺถุสาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ เคยฺยเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิต’’นฺติ.
โนสุตฺตนามิกาติ อสุตฺตนามิกา. ‘‘สุทฺธิกคาถา นาม วตฺถุคาถา’’ติ ตีสุ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ตตฺถ วตฺถุคาถาติ –
‘‘โกสลานํ ปุรา รมฺมา, อคมา ทกฺขิณาปถํ;
อากิฺจฺํ ปตฺถยาโน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู’’ติ. (สุ. นิ. ๙๘๒) –
อาทินา ปารายนวคฺคสฺส นิทานํ อาโรเปนฺเตน อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน สงฺคีติกาเล วุตฺตา ฉปฺปฺาส จ คาถาโย, อานนฺทตฺเถเรเนว สงฺคีติกาเล นาลกสุตฺตสฺส นิทานํ อาโรเปนฺเตน วุตฺตา –
‘‘อานนฺทชาเต ติทสคเณ ปตีเต,
สกฺกฺจ อินฺทํ สุจิวสเน จ เทเว;
ทุสฺสํ คเหตฺวา อติริว โถมยนฺเต,
อสิโต อิสิ อทฺทส ทิวาวิหาเร’’ติ. (สุ. นิ. ๖๘๔) –
อาทิกา วีสติมตฺตา คาถาโย จ วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ‘‘นาลกสุตฺตสฺส วตฺถุคาถาโย นาลกสุตฺตสงฺขฺยํเยว คจฺฉนฺตี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๖๘๕) –
‘‘ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ สงฺคีตึ กโรนฺเตน อายสฺมตา มหากสฺสเปน อายสฺมา อานนฺโท ตเมว โมเนยฺยปฏิปทํ ปุฏฺโ ¶ เยน ยทา จ สมาทปิโต นาลโก ภควนฺตํ ปุจฺฉิ, ตํ สพฺพํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุกาโม ‘อานนฺทชาเต’ติอาทิกา วีสติ วตฺถุคาถาโย วตฺวา อภาสิ. ตํ สพฺพมฺปิ นาลกสุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติ.
ตสฺมา นาลกสุตฺตสฺส วตฺถุคาถาโย นาลกสุตฺตคฺคหเณเนว สงฺคหิตาติ ปารายนิกวคฺคสฺส วตฺถุคาถาโย อิธ สุทฺธิกคาถาติ คเหตพฺพํ. ตตฺเถว ปนสฺส ปารายนิยวคฺเค อชิตมาณวกาทีนํ โสฬสนฺนํ ¶ พฺราหฺมณานํ ปุจฺฉาคาถา ภควโต วิสชฺชนคาถา จ อิธ สุทฺธิกคาถาติ เอวมฺปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. ตาปิ หิ ปาฬิยํ สุตฺตนาเมน อวตฺวา ‘‘อชิตมาณวกปุจฺฉา ติสฺสเมตฺตยฺยมาณวกปุจฺฉา’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๑๐๓๘-๑๐๔๘) อาคตตฺตา จุณฺณิยคนฺเถหิ อมิสฺสตฺตา จ โนสุตฺตนามิกา สุทฺธิกคาถา นามาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
อิทานิ อุทานํ สรูปโต ววตฺถเปนฺโต อาห ‘‘โสมนสฺสาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺตา’’ติอาทิ. เกนฏฺเน (อุทา. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) ปเนตํ ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ? อุทานนฏฺเน. กิมิทํ อุทานํ นาม? ปีติเวคสมุฏฺาปิโต อุทาหาโร. ยถา หิ ยํ เตลาทิ มินิตพฺพวตฺถุ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสโก’’ติ วุจฺจติ, ยฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘มโหโฆ’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ยํ ปีติเวคสมุฏฺาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ หทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺหิตฺวา พหิ วจีทฺวาเรน นิกฺขนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ. ธมฺมสํเวควเสนปิ อยมากาโร ลพฺภเตว. ตยิทํ กตฺถจิ คาถาพนฺธวเสน กตฺถจิ วากฺยวเสน ปวตฺตํ. ตถา หิ –
‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา ภิกฺขู นิพฺพานปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ. เตธ ภิกฺขู อฏฺึ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสตา ธมฺมํ สุณนฺติ. อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ ¶ ‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปถวี น อาโป’’’ติ (อุทา. ๗๑-๗๒) –
อาทีสุ โสมนสฺสาณสมุฏฺิตวากฺยวเสน ปวตฺตํ.
นนุ จ อุทานํ นาม ปีติโสมนสฺสสมุฏฺาปิโต ธมฺมสํเวคสมุฏฺาปิโต วา ธมฺมปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหาโร ตถา เจว สพฺพตฺถ อาคตํ, อิธ กสฺมา ภควา อุทาเนนฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสีติ? เตสํ ภิกฺขูนํ สฺาปนตฺถํ. นิพฺพานปฏิสํยุตฺตฺหิ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสตฺวา นิพฺพานคุณานุสฺสรเณน อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต ‘‘อิธ นิพฺพานวชฺโช สพฺโพ สภาวธมฺโม ปจฺจยายตฺตวุตฺติโกว อุปลพฺภติ, น ปจฺจยนิรเปกฺโข, อยํ ปน นิพฺพานธมฺโม กถมปฺปจฺจโย อุปลพฺภตี’’ติ เตสํ ภิกฺขูนํ เจโตปริวิตกฺกมฺาย เตสํ ¶ าเปตุกาโม ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ตทายตน’’นฺติ (อุทา. ๗๑)-อาทิมาห. น เอกนฺตโต เต ปฏิคฺคาหเก กตฺวาติ เวทิตพฺพํ.
‘‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;
มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห’’ติ. (อุทา. ๔๔) –
เอวมาทิกํ ปน ธมฺมสํเวควสปฺปวตฺตํ อุทานนฺติ เวทิตพฺพํ.
‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน วิหึสติ;
อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต สุข’’นฺติ. (ธ. ป. ๑๓๑; อุทา. ๑๓) –
อิทมฺปิ ธมฺมสํเวควสปฺปวตฺตํ อุทานนฺติ วทนฺติ. ตถา หิ เอกสฺมึ สมเย สมฺพหุลา โคปาลกา อนฺตรา จ สาวตฺถึ อนฺตรา จ เชตวนํ อหึ ทณฺเฑหิ หนนฺติ. เตน จ สมเยน ภควา สาวตฺถึ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เต ทารเก อหึ ทณฺเฑน หนนฺเต ทิสฺวา ‘‘กสฺมา กุมารกา อิมํ อหึ ทณฺเฑน หนถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ฑํสนภเยน ภนฺเต’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อิเม ‘อตฺตโน สุขํ กริสฺสามา’ติ อิมํ ปหรนฺตา นิพฺพตฺตฏฺาเน ทุกฺขํ อนุภวิสฺสนฺติ, อโห อวิชฺชาย นิกติโกสลฺล’’นฺติ ธมฺมสํเวคํ อุปฺปาเทสิ. เตเนว จ ธมฺมสํเวเคน อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ. เอวเมตํ กตฺถจิ คาถาพนฺธวเสน กตฺถจิ วากฺยวเสน กตฺถจิ โสมนสฺสวเสน กตฺถจิ ธมฺมสํเวควเสน ¶ ปวตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมา อฏฺกถายํ ‘‘โสมนสฺสาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺตานี’’ติ ยํ อุทานลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เยภุยฺเยน หิ อุทานํ คาถาพนฺธวเสน ภาสิตํ ปีติโสมนสฺสสมุฏฺาปิตฺจ.
ตยิทํ สพฺพฺุพุทฺธภาสิตํ ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ สาวกภาสิตนฺติ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ –
‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,
อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตส’’นฺติ. –
อาทินา ขคฺควิสาณสุตฺเต (สุ. นิ. ๓๕) อาคตเมว. สาวกภาสิตานิปิ –
‘‘สพฺโพ ราโค ¶ ปหีโน เม, สพฺโพ โทโส สมูหโต;
สพฺโพ เม วิหโต โมโห, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติ. –
อาทินา เถรคาถาสุ (เถรคา. ๗๙),
‘‘กาเยน สํวุตา อาสึ, วาจาย อุท เจตสา;
สมูลํ ตณฺหมพฺภุยฺห, สีติภูตามฺหิ นิพฺพุตา’’ติ. –
เถริคาถาสุ (เถรีคา. ๑๕) จ อาคตานิ. อฺานิปิ สกฺกาทีหิ เทเวหิ ภาสิตานิ ‘‘อโห ทานํ ปรมทานํ กสฺสเป สุปติฏฺิต’’นฺติอาทีนิ (อุทา. ๒๗), โสณทณฺฑพฺราหฺมณาทีหิ มนุสฺเสหิ จ ภาสิตานิ ‘‘นโม ตสฺส ภควโต’’ติอาทีนิ (ที. นิ. ๒.๓๗๑; ม. นิ. ๑.๒๙๐) ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหานิ อุทานานิ สนฺติ เอว, น ตานิ อิธ อธิปฺเปตานิ. ยานิ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สามํ อาหจฺจภาสิตานิ ชินวจนภูตานิ, ตาเนว จ ธมฺมสงฺคาหเกหิ ‘‘อุทาน’’นฺติ สงฺคีตํ. เอตานิเยว จ สนฺธาย ภควโต ปริยตฺติธมฺมํ นววิธา วิภชิตฺวา อุทฺทิสนฺเตน อุทานนฺติ วุตฺตํ.
ยา ปน ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทิคาถา ภควตา โพธิยา มูเล อุทานวเสน ปวตฺติตา อเนกสตสหสฺสานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อุทานภูตา จ, ตา อปรภาเค ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส ภควตา เทสิตตฺตา ¶ ธมฺมสงฺคาหเกหิ อุทานปาฬิยํ สงฺคหํ อนาโรเปตฺวา ธมฺมปเท สงฺคหิตา. ยฺจ ‘‘อฺาสิ วต โภ โกณฺฑฺโ’’ติ อุทานวจนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา เทวมนุสฺสานํ ปเวทนสมตฺถนิคฺโฆสวิปฺผารํ ภควตา ภาสิตํ, ตทปิ ปมโพธิยํ สพฺเพสํ เอว ภิกฺขูนํ สมฺมาปฏิปตฺติปจฺจเวกฺขณเหตุกํ ‘‘อาราธยึสุ วต มํ ภิกฺขู เอกํ สมย’’นฺติอาทิวจนํ (ม. นิ. ๑.๒๒๕) วิย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตเทสนาปริโยสาเน อตฺตนา อธิคตธมฺเมกเทสสฺส ยถาเทสิตสฺส อริยมคฺคสฺส สาวเกสุ สพฺพปมํ เถเรน อธิคตตฺตา อตฺตโน ปริสฺสมสฺส สผลภาวปจฺจเวกฺขณเหตุกํ ปีติโสมนสฺสชนิตํ อุทาหารมตฺตาํ, น ‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา’’ติอาทิวจนํ (มหาว. ๑-๓; อุทา. ๑-๓) วิย ปวตฺติยา นิวตฺติยา วา ปกาสนนฺติ น ธมฺมสงฺคาหเกหิ อุทานปาฬิยํ สงฺคีตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อุทานปาฬิยฺจ โพธิวคฺคาทีสุ อฏฺสุ วคฺเคสุ ทส ทส กตฺวา อสีติเยว สุตฺตนฺตา สงฺคีตา ¶ , ตโตเยว จ อุทานฏฺกถายํ (อุทา. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ –
‘‘อสีติ เอว สุตฺตนฺตา, วคฺคา อฏฺ สมาสโต;
คาถา จ ปฺจนวุติ, อุทานสฺส ปกาสิตา.
‘‘อฑฺฒูนนวมตฺตา จ, ภาณวารา ปมาณโต;
เอกาธิกา ตถาสีติ, อุทานสฺสานุสนฺธโย.
‘‘เอกวีสสหสฺสานิ, สตเมว วิจกฺขโณ;
ปทาเนตานุทานสฺส, คณิตานิ วินิทฺทิเส. –
คาถาปาทโต ปน –
‘‘อฏฺสหสฺสมตฺตานิ, จตฺตาเรว สตานิ จ;
ปทาเนตานุทานสฺส, เตวีสติ จ นิทฺทิเส.
‘‘อกฺขรานํ สหสฺสานิ, สฏฺิ สตฺต สตานิ จ;
ตีณิ ทฺวาสีติ จ ตถา, อุทานสฺส ปเวทิตา’’ติ.
อิธ ปน ‘‘ทฺวาสีติ สุตฺตนฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ น สเมติ, ตสฺมา ‘‘อสีติ สุตฺตนฺตา’’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา – ‘‘วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ. เอกธมฺมํ, ภิกฺขเว, ปชหถ, อหํ โว ปาฏิโภโค อนาคามิตาย. กตมํ เอกธมฺมํ? โลภํ, ภิกฺขเว, เอกธมฺมํ ปชหถ, อหํ โว ปาฏิโภโค อนาคามิตายา’’ติ เอวมาทินา เอกกทุกติกจตุกฺกวเสน อิติวุตฺตกปาฬิยํ (อิติวุ. ๑) สงฺคหมาโรปิตานิ ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตานิ อิติวุตฺตกํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิ. ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตาติ เอตฺถาปิ ‘‘ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ. ตถา หิ เอกกนิปาเต ตาว สตฺตวีสติ สุตฺตานิ, ทุกนิปาเต ทฺวาวีสติ, ติกนิปาเต ¶ ปฺาส, จตุกฺกนิปาเต เตรสาติ ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตาเนว อิติวุตฺตกปาฬิยํ อาคตานิ. ตโตเยว จ ปาฬิยํ –
‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ,
โกโธ มกฺเขน ปฺจมํ;
มาโน สพฺพํ ปุน มาโน,
โลโภ โทเสน เตรส.
‘‘โมโห โกโธ ปุน มกฺโข,
นีวรณา ตณฺหาย ปฺจมํ;
ทฺเว เสกฺขเภทา สามคฺคี,
ปทุฏฺนิรเยน เตรส.
‘‘ปสนฺนา เอกมาภายิ, ปุคฺคลํ อตีเตน ปฺจมํ;
เอวฺเจ โอปธิกํ ปฺุํ, สตฺตวีส ปกาสิตา’’ติ. –
เอวมาทินา อุทฺทานคาถาหิ ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตานิ คเณตฺวา ทสฺสิตานิ. เตเนว จ อฏฺกถายมฺปิ (อิติวุ. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) –
‘‘สุตฺตโต เอกกนิปาเต ตาว สตฺตวีสติ สุตฺตานิ, ทุกนิปาเต ทฺวาวีสติ, ติกนิปาเต ปฺาส, จตุกฺกนิปาเต เตรสาติ ทฺวาทสาธิกสตสุตฺตสงฺคห’’นฺติ –
วุตฺตํ. กามฺเจตฺถ อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา ‘‘ทฺวาสีติ ขนฺธกวตฺตานี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อสีติ ขนฺธกวตฺตานี’’ติ วุตฺตวจนํ วิย ‘‘ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ติ วุตฺตนฺติปิ สกฺกา ¶ วตฺตุํ, ตถาปิ อีทิเส าเน ปมาณํ ทสฺเสนฺเตน ยาถาวโตว นิยเมตฺวา ทสฺเสตพฺพนฺติ ‘‘ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ อิจฺเจว ปาเน ภวิตพฺพํ.
ชาตํ ภูตํ ปุราวุตฺถํ ภควโต ปุพฺพจริตํ กายติ กเถติ ปกาเสตีติ ชาตกํ.
‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา อานนฺเท. กตเม จตฺตาโร? สเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมติ, ทสฺสเนนปิ สา อตฺตมนา โหติ. ตตฺถ เจ อานนฺโท ธมฺมํ ภาสติ, ภาสิเตนปิ สา อตฺตมนา โหติ, อติตฺตาว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุปริสา โหติ, อถ อานนฺโท ตุณฺหี ภวติ. สเจ ภิกฺขุนีปริสา…เป… อุปาสกปริสา…เป… อุปาสิกา ปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมติ, ทสฺสเนนปิ สา อตฺตมนา โหติ. ตตฺถ เจ อานนฺโท ธมฺมํ ภาสติ, ภาสิเตนปิ สา อตฺตมนา โหติ, อติตฺตาว, ภิกฺขเว, อุปาสิกาปริสา โหติ, อถ อานนฺโท ตุณฺหี ภวติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา อานนฺเท’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๒๙) เอวมาทินยปฺปวตฺตา สพฺเพปิ อจฺฉริยอพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺตา สุตฺตนฺตา อพฺภุตธมฺมํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว’’ติอาทิ.
จูฬเวทลฺลาทีสุ (ม. นิ. ๑.๔๖๐ อาทโย) วิสาเขน นาม อุปาสเกน ปุฏฺาย ธมฺมทินฺนาย นาม ภิกฺขุนิยา ภาสิตํ สุตฺตํ จูฬเวทลฺลนฺติ เวทิตพฺพํ. มหาเวทลฺลํ (ม. นิ. ๑.๔๔๙ อาทโย) ปน มหาโกฏฺิกตฺเถเรน ปุจฺฉิเตน อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตํ. สมฺมาทิฏฺิสุตฺตมฺปิ (ม. นิ. ๑.๘๙ อาทโย) ภิกฺขูหิ ปุฏฺเน เตเนวายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตํ. เอตานิ มชฺฌิมนิกายปริยาปนฺนานิ. สกฺกปฺหํ (ที. นิ. ๒.๓๔๔ อาทโย) ปน สกฺเกน ปุฏฺโ ภควา อภาสิ, ตฺจ ทีฆนิกายปริยาปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํ. มหาปุณฺณมสุตฺตมฺปิ (ม. นิ. ๓.๘๕ อาทโย) ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณมาย รตฺติยา อฺตเรน ภิกฺขุนา ปุฏฺเน ภควตา ภาสิตํ, ตํ ปน มชฺฌิมนิกายปริยาปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํ. เวทนฺติ าณํ. ตุฏฺินฺติ ยถาภาสิตธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา ‘‘สาธุ อยฺเย, สาธาวุโส’’ติอาทินา อพฺภนุโมทนวสปฺปวตฺตํ ปีติโสมนสฺสํ. ลทฺธา ลทฺธาติ ลภิตฺวา ลภิตฺวา, ปุนปฺปุนํ ลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
เอวํ ¶ องฺควเสน สกลมฺปิ พุทฺธวจนํ วิภชิตฺวา อิทานิ ธมฺมกฺขนฺธวเสน วิภชิตฺวา กเถตุกาโม อาห ‘‘กถํ ธมฺมกฺขนฺธวเสนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ ธมฺมราสิวเสน. ทฺวาสีติ สหสฺสานิ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต คณฺหินฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ พุทฺธโต คณฺหินฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธโต อุคฺคณฺหึ, ทฺเวสหสฺสาธิกานิ อสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ สตฺถุ สนฺติกา อธิคณฺหินฺติ อตฺโถ. ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ ทฺเว ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ภิกฺขุโต อุคฺคณฺหึ, ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา อธิคณฺหึ. สาริปุตฺตตฺเถราทีหิ ภาสิตานํ สมฺมาทิฏฺิสุตฺตนฺตาทีนํ วเสน หิ ‘‘ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต’’ติ วุตฺตํ. จตุราสีติ สหสฺสานีติ ¶ ตทุภยํ สโมธาเนตฺวา จตุสหสฺสาธิกานิ อสีติ สหสฺสานิ. เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนติ เย ธมฺมา มม ปวตฺติโน ปวตฺตมานา ปคุณา วาจุคฺคตา ชิวฺหคฺเค ปริวตฺตนฺติ, เต ธมฺมา จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วุตฺตํ โหติ. เกจิ ปน ‘‘เย อิเม’’ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา ‘‘เย อิเม ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต ภิกฺขูนฺจ ปวตฺติโน, เตหิ ปวตฺติตา, เตสฺวาหํ ทฺวาสีติ สหสฺสานิ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ เอวํ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺธํ วทนฺติ.
เอตฺถ จ สุภสุตฺตํ (ที. นิ. ๑.๔๔๔ อาทโย) โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตฺจ (ม. นิ. ๓.๗๙ อาทโย) ปรินิพฺพุเต ภควติ อานนฺทตฺเถเรน วุตฺตตฺตา จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ อนฺโตคธํ โหติ, น โหตีติ? ตตฺถ ปฏิสมฺภิทาคณฺิปเท ตาว อิทํ วุตฺตํ ‘‘สยํ วุตฺตธมฺมกฺขนฺธานํ ภิกฺขุโต คหิเตเยว สงฺคเหตฺวา เอวมาหาติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ. ภควตา ปน ทินฺนนเย ตฺวา ภาสิตตฺตา สยํ วุตฺตธมฺมกฺขนฺธานมฺปิ ‘‘พุทฺธโต คณฺหิ’’นฺติ เอตฺถ สงฺคหํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ วตฺตุํ ยุตฺตตรํ วิย ทิสฺสติ. ภควตาเยว หิ ทินฺนนเย ตฺวา สาวกา ธมฺมํ เทเสนฺติ. เตเนว หิ ตติยสงฺคีติยฺจ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน ภาสิตมฺปิ กถาวตฺถุปฺปกรณํ พุทฺธภาสิตํ นาม ชาตํ, ตโตเยว จ อตฺตนา ภาสิตมฺปิ สุภสุตฺตาทิ สงฺคีตึ อาโรเปนฺเตน อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ วุตฺตํ.
เอวํ ปริทีปิตธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ โคปกโมคฺคลฺลาเนน พฺราหฺมเณน ‘‘ตฺวํ พหุสฺสุโตติ พุทฺธสาสเน ปากโฏ, กิตฺตกา ธมฺมา เต สตฺถารา ภาสิตา, ตยา ธาริตา’’ติ ปุจฺฉิเต ตสฺส ปฏิวจนํ เทนฺเตน อายสฺมตา ¶ อานนฺทตฺเถเรน เอวํ ‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิ’’นฺติอาทินา ปริทีปิตธมฺมกฺขนฺธานํ วเสน. เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ สติปฏฺานาทิ. สติปฏฺานสุตฺตฺหิ ‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๓๗๓) จตฺตาโร สติปฏฺาเน อารภิตฺวา เตสํเยว วิภาคทสฺสนวเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘เอกานุสนฺธิก’’นฺติ วุจฺจติ. อเนกานุสนฺธิกนฺติ นานานุสนฺธิกํ ปรินิพฺพานสุตฺตาทิ. ปรินิพฺพานสุตฺตฺหิ นานาาเนสุ นานาธมฺมเทสนานํ วเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘อเนกานุสนฺธิก’’นฺติ วุจฺจติ. คาถาพนฺเธสุ ปฺหปุจฺฉนนฺติ –
‘‘กติ ฉินฺเท กติ ชเห, กติ จุตฺตริ ภาวเย;
กติ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, ‘โอฆติณฺโณ’ติ วุจฺจตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๕) –
เอวมาทินยปฺปวตฺตํ ¶ ปฺหปุจฺฉนํ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธติ อตฺโถ.
‘‘ปฺจ ฉินฺเท ปฺจ ชเห, ปฺจ จุตฺตริ ภาวเย;
ปฺจ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, ‘โอฆติณฺโณ’ติ วุจฺจตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๕) –
เอวมาทินยปฺปวตฺตํ วิสชฺชนนฺติ เวทิตพฺพํ. ติกทุกภาชนํ นิกฺเขปกณฺฑอฏฺกถากณฺฑวเสน เวทิตพฺพํ. ตสฺมา ‘‘กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา’’ติ เอวมาทีสุ ติเกสุ กุสลตฺติกสฺส วิภชนวเสน ยํ วุตฺตํ นิกฺเขปกณฺเฑ (ธ. ส. ๙๘๕-๙๘๗) –
‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ตีณิ กุสลมูลานิ อโลโภ อโทโส อโมโห, ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ. อิเม ธมฺมา กุสลา.
‘‘กตเม ธมฺมา อกุสลา? ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห, ตเทกฏฺา จ กิเลสา, ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ…เป… มโนกมฺมํ. อิเม ธมฺมา อกุสลา.
‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา อปริยาปนฺนา เวทนากฺขนฺโธ ¶ …เป… วิฺาณกฺขนฺโธ, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา สพฺพฺจ รูปํ อสงฺขตา จ ธาตุ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ –
อยเมโก ธมฺมกฺขนฺโธ. เอวํ เสสตฺติกานมฺปิ เอเกกสฺส ติกสฺส วิภชนํ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธติ เวทิตพฺพํ.
ตถา ‘‘เหตู ธมฺมา’’ติ เอวมาทิเกสุ ทุเกสุ เอเกกสฺส ทุกสฺส วิภชนวเสน ยํ วุตฺตํ –
‘‘กตเม ¶ ธมฺมา เหตู? ตโย กุสลา เหตู, ตโย อกุสลา เหตู, ตโย อพฺยากตา เหตู’’ติ (ธ. ส. ๑๐๕๙) –
อาทิ, ตตฺถาปิ เอเกกสฺส ทุกสฺส วิภชนํ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธ. ปุน อฏฺกถากณฺเฑ (ธ. ส. ๑๓๘๔-๑๓๘๖) –
‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ. อิเม ธมฺมา กุสลา. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา. อิเม ธมฺมา อกุสลา. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ รูปฺจ นิพฺพานฺจ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ –
เอวมาทินา กุสลตฺติกาทิวิภชนวเสน ปวตฺเตสุ ติกภาชเนสุ เอเกกสฺส ติกสฺส ภาชนํ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธ. ตถา –
‘‘กตเม ธมฺมา เหตู? ตโย กุสลา เหตู, ตโย อกุสลา เหตู, ตโย อพฺยากตา เหตู’’ติ (ธ. ส. ๑๔๔๑) –
อาทินยปฺปวตฺเตสุ ทุกภาชเนสุ เอกเมกํ ทุกภาชนํ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธติ เอวเมตฺถ ติกทุกภาชนวเสน ธมฺมกฺขนฺธวิภาโค เวทิตพฺโพ.
เอกเมกฺจ จิตฺตวารภาชนนฺติ เอตฺถ ปน –
‘‘ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. ๑) –
เอวมาทินยปฺปวตฺเต ¶ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ เอกเมกํ จิตฺตวารภาชนํ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธติ คเหตพฺพํ. เอโก ธมฺมกฺขนฺโธติ เอตฺถ ‘‘เอเกกติกทุกภาชนํ เอกเมกํ จิตฺตวารภาชน’’นฺติ วุตฺตตฺตา เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘เอเกโก’’ติ อวุตฺเตปิ หิ อยมตฺโถ อตฺถโต วิฺายมาโนว โหตีติ ‘‘เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํ. อตฺถิ วตฺถูติอาทีสุ วตฺถุ นาม สุทินฺนกณฺฑาทิ ¶ . มาติกาติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติอาทินา (ปารา. ๔๔) ตสฺมึ ตสฺมึ อชฺฌาจาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทํ. ปทภาชนียนฺติ ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทสฺส ‘‘โย ปนาติ โย ยาทิโส’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ปารา. ๔๕) วิภชนํ. อนฺตราปตฺตีติ ‘‘ปฏิลาตํ อุกฺขิปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๕๕) เอวมาทินา สิกฺขาปทนฺตเรสุ ปฺตฺตา อาปตฺติ. อนาปตฺตีติ ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺส อสาทิยนฺตสฺส อุมฺมตฺตกสฺส ขิตฺตจิตฺตสฺส เวทนาฏฺฏสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติอาทินยปฺปวตฺโต กจฺเฉโทติ ‘‘ทสาหาติกฺกนฺเต อติกฺกนฺตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ทสาหาติกฺกนฺเต เวมติโก นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ทสาหาติกฺกนฺเต อนติกฺกนฺตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๔๖๘) เอวมาทินยปฺปวตฺโต ติกปาจิตฺติยติกทุกฺกฏาทิเภโท ติกปริจฺเฉโท.
อิทานิ เอวเมตํ อเภทโต รสวเสน เอกวิธนฺติอาทินา ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย…เป… อิมานิ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ พุทฺธวจนํ ธมฺมวินยาทิเภเทน ววตฺถเปตฺวา สงฺคายนฺเตน มหากสฺสปปมุเขน วสีคเณน อเนกจฺฉริยปาตุภาวปฏิมณฺฑิตาย สงฺคีติยา อิมสฺส ปิฏกสฺส วินยภาโว มชฺฌิมพุทฺธวจนาทิภาโว จ ววตฺถาปิโตติ ทสฺเสติ. น เกวลํ อิมเมวิมสฺส ยถาวุตฺตปฺปเภทํ ววตฺถเปตฺวา สงฺคีตํ, อถ โข อฺมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น เกวลฺจ อิมเมวา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุทฺทานสงฺคโห ปมปาราชิกาทีสุ อาคตานํ วินีตวตฺถุอาทีนํ สงฺเขปโต สงฺคหทสฺสนวเสน ธมฺมสงฺคาหเกหิ กถิตา –
‘‘มกฺกฏี วชฺชิปุตฺตา จ, คิหี นคฺโค จ ติตฺถิยา;
ทาริกุปฺปลวณฺณา จ, พฺยฺชเนหิปเร ทุเว’’ติ. (ปารา. ๖๖) –
อาทิกา ¶ คาถาโย. สีลกฺขนฺธวคฺคมูลปริยายวคฺคาทิวเสน สงฺคโห วคฺคสงฺคโห. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมเปยฺยาลนีลจกฺกเปยฺยาลาทิววตฺถาปนวเสน เปยฺยาลสงฺคโห. องฺคุตฺตรนิกายาทีสุ เอกกนิปาตาทิสงฺคโห. สํยุตฺตนิกาเย เทวตาสํยุตฺตาทิวเสน สํยุตฺตสงฺคโห. มชฺฌิมนิกายาทีสุ มูลปณฺณาสกาทิวเสน ปณฺณาสกสงฺคโห.
อสฺส พุทฺธวจนสฺส สงฺคีติปริโยสาเน สาธุการํ ททมานา วิยาติ สมฺพนฺโธ. สงฺกมฺปีติ อุทฺธํ อุทฺธํ คจฺฉนฺตี สุฏฺุ กมฺปิ. สมฺปกมฺปีติ อุทฺธํ อโธ จ คจฺฉนฺตี สมฺปกมฺปิ. สมฺปเวธีติ จตูสุ ทิสาสุ คจฺฉนฺตี สุฏฺุ ปเวธิ. อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตานิ อจฺฉริยานิ, ปุปฺผวสฺสเจลุกฺเขปาทีนิ ¶ . ยา ปมมหาสงฺคีติ ธมฺมสงฺคาหเกหิ มหากสฺสปาทีหิ ปฺจหิ สเตหิ เยน กตา สงฺคีตา, เตน ปฺจสตานิ เอติสฺสา อตฺถีติ ‘‘ปฺจสตา’’ติ จ, เถเรเหว กตตฺตา เถรา มหากสฺสปาทโย เอติสฺสา อตฺถีติ ‘‘เถริกา’’ติ จ โลเก วุจฺจติ, อยํ ปมมหาสงฺคีติ นามาติ สมฺพนฺโธ.
เอวํ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสตฺวา ยทตฺถํ สา อิธ นิทสฺสิตา, ตํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมิสฺสา’’ติอาทิมาห. อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน วุตฺตนฺติ ‘‘เตน สมเยนา’’ติอาทิ วกฺขมานํ สพฺพํ นิทานวจนํ วุตฺตํ. กิมตฺถํ ปเนตฺถ ธมฺมวินยสงฺคเห กถิยมาเน นิทานวจนํ วุตฺตํ, นนุ จ ภควตา ภาสิตวจนสฺเสว สงฺคโห กาตพฺโพติ? วุจฺจเต – เทสนาย ิติอสมฺโมสสทฺธเอยฺยภาวสมฺปาทนตฺถํ. กาลเทสเทสกปริสาปเทเสหิ อุปนิพนฺธิตฺวา ปิตา หิ เทสนา จิรฏฺิติกา โหติ อสมฺโมสธมฺมา สทฺเธยฺยา จ, เทสกาลกตฺตุเหตุนิมิตฺเตหิ อุปนิพนฺโธ วิย โวหารวินิจฺฉโย. เตเนว จ อายสฺมตา มหากสฺสเปน ‘‘ปมปาราชิกํ อาวุโส, อุปาลิ, กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติอาทินา เทสาทิปุจฺฉาสุ กตาสุ ตาสํ วิสชฺชนํ กโรนฺเตน อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน ‘‘เตน สมเยนา’’ติอาทินา ปมปาราชิกสฺส นิทานํ ภาสิตํ.
อปิจ สาสนสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจนํ. าณกรุณาปริคฺคหิตสพฺพกิริยสฺส หิ ภควโต นตฺถิ นิรตฺถกา ปฏิปตฺติ อตฺตหิตตฺถา วา, ตสฺมา ¶ ปเรสํเยวตฺถาย ปวตฺตสพฺพกิริยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลมฺปิ กายวจีมโนกมฺมํ ยถาปวตฺตํ วุจฺจมานํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺตานํ อนุสาสนฏฺเน สาสนํ, น กพฺพรจนา. ตยิทํ สตฺถุรจิตํ กาลเทสเทสกปริสาปเทเสหิ สทฺธึ ตตฺถ ตตฺถ นิทานวจเนหิ ยถารหํ ปกาสียติ.
อปิจ สตฺถุโน ปมาณภาวปฺปกาสเนน สาสนสฺส ปมาณภาวทสฺสนตฺถํ นิทานวจนํ, ตฺจสฺส ปมาณภาวทสฺสนํ ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อิมินา ปททฺวเยน วิภาวิตนฺติ เวทิตพฺพํ. พุทฺโธติ หิ อิมินา ตถาคตสฺส อนฺสาธารณสุปริสุทฺธาณาทิคุณวิเสสโยคปริทีปเนน, ภควาติ จ อิมินา ราคโทสโมหาทิสพฺพกิเลสมลทุจฺจริตาทิโทสปฺปหานทีปเนน, ตโต เอว จ สพฺพสตฺตุตฺตมภาวทีปเนน อยมตฺโถ สพฺพถา ปกาสิโต โหตีติ อิทเมตฺถ นิทานวจนปฺปโยชนสฺส มุขมตฺตนิทสฺสนํ.
ตตฺรายํ อาจริยปรมฺปราติ ตสฺมึ ชมฺพุทีเป อยํ อาจริยานํ ปรมฺปรา ปเวณี ปฏิปาฏิ. อุปาลิ ทาสโกติอาทีสุ อุปาลิตฺเถโร ปากโฏเยว, ทาสกตฺเถราทโย ปน เอวํ เวทิตพฺพา ¶ . เวสาลิยํ กิร เอโก ทาสโก นาม พฺราหฺมณมาณโว ติณฺณํ อนฺเตวาสิกสตานํ เชฏฺนฺเตวาสิโก หุตฺวา อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺโต ทฺวาทสวสฺสิโกเยว ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อโหสิ. โส เอกทิวสํ อนฺเตวาสิกปริวุโต ธมฺมวินยํ สงฺคายิตฺวา วาลิการาเม นิวสนฺตํ อายสฺมนฺตํ อุปาลิตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน เวเทสุ สพฺพานิ คณฺิฏฺานานิ เถรํ ปุจฺฉิ. เถโรปิ สพฺพํ พฺยากริตฺวา สยมฺปิ เอกํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺโต นามํ สนฺธาย อิมํ ปฺหํ ปุจฺฉิ ‘‘เอกธมฺโม โข, มาณว, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปตติ, สพฺเพปิ, มาณว, ธมฺมา เอกธมฺมสฺมึ โอสรนฺติ, กตโม นุ โข โส, มาณวก, ธมฺโม’’ติ. โสปิ โข มาณโว ปฺหสฺส อตฺถํ อชานนฺโต ‘‘กิมิทํ โภ ปพฺพชิตา’’ติ อาห. พุทฺธมนฺโตยํ มาณวาติ. สกฺกา ปนายํ โภ มยฺหมฺปิ ทาตุนฺติ. สกฺกา, มาณว, อมฺเหหิ คหิตปพฺพชฺชํ คณฺหนฺตสฺส ทาตุนฺติ. ‘‘สาธุ โข โภ ปพฺพชิตา’’ติ มาณโว สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน มาตรํ ปิตรํ อาจริยฺจ อนุชานาเปตฺวา ตีหิ อนฺเตวาสิกสเตหิ สทฺธึ เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปริปุณฺณวีสติวสฺโส อุปสมฺปทํ ¶ ลภิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เถโร ตํ ธุรํ กตฺวา ขีณาสวสหสฺสสฺส ปิฏกตฺตยํ วาเจสิ.
โสณโก ปน ทาสกตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริโก. โส กิร กาสีสุ เอกสฺส วาณิชกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา ปฺจทสวสฺสุทฺเทสิโก เอกํ สมยํ มาตาปิตูหิ สทฺธึ วาณิชฺชาย คิริพฺพชํ คโต. ตโต ปฺจปฺาสทารเกหิ สทฺธึ เวฬุวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทาสกตฺเถรํ สปริสํ ทิสฺวา อติวิย ปสนฺโน ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา เถเรน มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ‘‘ปพฺพชาหี’’ติ วุตฺโต มาตาปิตุสนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา เตสุ อนิจฺฉนฺเตสุ ฉินฺนภตฺโต หุตฺวา มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ปฺจปฺาสาย ทารเกหิ สทฺธึ เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตํ เถโร สกลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปสิ. โสปิ คณปาโมกฺโข หุตฺวา พหูนํ ธมฺมวินยํ วาเจสิ.
สิคฺควตฺเถโร ปน โสณกตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริโก อโหสิ. โส กิร ปาฏลิปุตฺเต สิคฺคโว นาม อมจฺจปุตฺโต หุตฺวา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ สมฺปตฺตึ อนุภวมาโน เอกทิวสํ อตฺตโน สหาเยน จณฺฑวชฺชินา เสฏฺิปุตฺเตน สทฺธึ สปริวาโร กุกฺกุฏารามํ คนฺตฺวา ตตฺถ โสณกตฺเถรํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตนา สทฺธึ อนาลปนฺตํ ตฺวา คนฺตฺวา ตํ การณํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขูหิ ‘‘สมาปตฺตึ สมาปนฺนา นาลปนฺตี’’ติ วุตฺโต ‘‘กถํ, ภนฺเต, สมาปตฺติโต วุฏฺหนฺตี’’ติ ปุน ปุจฺฉิตฺวา เตหิ จ ภิกฺขูหิ ‘‘สตฺถุโน เจว สงฺฆสฺส จ ปกฺโกสนาย ยถาปริจฺฉินฺนกาลโต อายุสงฺขยา ¶ จ วุฏฺหนฺตี’’ติ วตฺวา ตสฺส สปริวารสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา สงฺฆสฺส วจเนน นิโรธา วุฏฺาปิตํ โสณกตฺเถรํ ทิสฺวา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, มยา สทฺธึ นาลปิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เถเรน ‘‘ภฺุชิตพฺพกํ กุมาร ภฺุชิมฺหา’’ติ วุตฺเต ‘‘สกฺกา นุ โข, ภนฺเต, อมฺเหหิปิ ตํ โภเชตุ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สกฺกา, กุมาร, อมฺหาทิเส กตฺวา โภเชตุ’’นฺติ วุตฺเต ตมตฺถํ มาตาปิตูนํ อาโรเจตฺวา เตหิ อนฺุาโต อตฺตโน สหาเยน จณฺฑวชฺชินา เตหิ จ ปฺจหิ ปุริสสเตหิ สทฺธึ โสณกตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺโน อโหสิ. ตตฺถ สิคฺคโว จ จณฺฑวชฺชี จ ทฺเว ¶ อุปชฺฌายสฺเสว สนฺติเก ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อปรภาเค ฉฬภิฺา อเหสุํ.
ติสฺสสฺส ปน โมคฺคลิปุตฺตสฺส อนุปุพฺพกถา ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. วิชิตาวิโนติ วิชิตสพฺพกิเลสปฏิปกฺขตฺตา วิชิตวนฺโต. ปรมฺปรายาติ ปฏิปาฏิยา, อนุกฺกเมนาติ วุตฺตํ โหติ. ชมฺพุสิริวฺหเยติ ชมฺพุสทิสนาเม, ชมฺพุนามเกติ วุตฺตํ โหติ. มหนฺเตน หิ ชมฺพุรุกฺเขน อภิลกฺขิตตฺตา ทีโปปิ ‘‘ชมฺพู’’ติ วุจฺจติ. อจฺฉิชฺชมานํ อวินสฺสมานํ กตฺวา.
วินยวํสนฺติอาทีหิ ตีหิ วินยปาฬิเยว กถิตา ปริยายวจนตฺตา. ปกตฺุตนฺติ เวยฺยตฺติยํ, ปฏุภาวนฺติ วุตฺตํ โหติ. ธุรคฺคาโห อโหสีติ ปธานคฺคาหี อโหสิ, สพฺเพสํ ปาโมกฺโข หุตฺวา คณฺหีติ วุตฺตํ โหติ. ภิกฺขูนํ สมุทาโย สมูโห ภิกฺขุสมุทาโย, สมณคโณติ อตฺโถ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา สมตฺตา.
ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา
‘‘ยทา นิพฺพายึสู’’ติ สมฺพนฺโธ. โชตยิตฺวา จ สพฺพธีติ ตเมว สทฺธมฺมํ สพฺพตฺถ ปกาสยิตฺวา. ‘‘ชุติมนฺโต’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ‘‘ชุตีมนฺโต’’ติ วุตฺตํ, ปฺาโชติสมฺปนฺนาติ อตฺโถ, เตชวนฺโตติ วา, มหานุภาวาติ วุตฺตํ โหติ. นิพฺพายึสูติ อนุปาทิเสสาย ¶ นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายึสุ. ปหีนสพฺพกิเลสตฺตา นตฺถิ เอเตสํ กตฺถจิ อาลโย ตณฺหาติ อนาลยา, วีตราคาติ วุตฺตํ โหติ.
วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควตีติ วสฺสสตํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ วสฺสสตปรินิพฺพุโต, ภควา, ตสฺมึ ปรินิพฺพานโต วสฺสสเต อติกฺกนฺเตติ วุตฺตํ โหติ. เวสาลิกาติ เวสาลีนิวาสิโน. วชฺชิปุตฺตกาติ วชฺชิรฏฺเ เวสาลิยํ กุลานํ ปุตฺตา. กปฺปติ สิงฺคีโลณกปฺโปติ สิงฺเคน โลณํ ปริหริตฺวา ปริหริตฺวา อโลณกปิณฺฑปาเตน สทฺธึ ภฺุชิตุํ กปฺปติ, น สนฺนิธึ กโรตีติ อธิปฺปาโย. กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโปติ ทฺวงฺคุลํ ¶ อติกฺกนฺตาย ฉายาย วิกาเล โภชนํ ภฺุชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ คามนฺตรกปฺโปติ ‘‘คามนฺตรํ คมิสฺสามี’’ติ ปวาริเตน อนติริตฺตโภชนํ ภฺุชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ อาวาสกปฺโปติ เอกสีมายํ นานาเสนาสเนสุ วิสุํ วิสุํ อุโปสถาทีนิ สงฺฆกมฺมานิ กาตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. กปฺปติ อนุมติกปฺโปติ ‘‘อนาคตานํ อาคตกาเล อนุมตึ คเหสฺสามี’’ติ เตสุ อนาคเตสุเยว วคฺเคน สงฺเฆน กมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา อนุมตึ คเหตุํ กปฺปติ, วคฺคกมฺมํ น โหตีติ อธิปฺปาโย. กปฺปติ อาจิณฺณกปฺโปติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อาจิณฺโณ กปฺปตีติ อตฺโถ. โส ปน เอกจฺโจ กปฺปติ ธมฺมิโก, เอกจฺโจ น กปฺปติ อธมฺมิโกติ เวทิตพฺโพ. กปฺปติ อมถิตกปฺโปติ ยํ ขีรํ ขีรภาวํ วิชหิตํ ทธิภาวํ อสมฺปตฺตํ, ตํ ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อนติริตฺตํ ภฺุชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ ชโลคึ ปาตุนฺติ เอตฺถ ชโลคีติ ตรุณสุรา. ยํ มชฺชสมฺภารํ เอกโต กตํ มชฺชภาวมสมฺปตฺตํ, ตํ ปาตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ชาตรูปรชตนฺติ สรสโต วิการํ อนาปชฺชิตฺวา สพฺพทา ชาตํ รูปเมว โหตีติ ชาตํ รูปเมตสฺสาติ ชาตรูปํ, สุวณฺณํ. ธวลสภาวตาย ราชตีติ รชตํ, รูปิยํ. สุสุนาคปุตฺโตติ สุสุนาคสฺส ปุตฺโต.
กากณฺฑกปุตฺโตติ กากณฺฑกพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต. วชฺชีสูติ ชนปทวจนตฺตา พหุวจนํ กตํ. เอโกปิ หิ ชนปโท รุฬฺหีสทฺทตฺตา พหุวจเนน วุจฺจติ. เยน เวสาลี, ตทวสรีติ เยน ทิสาภาเคน เวสาลี อวสริตพฺพา, ยสฺมึ วา ปเทเส เวสาลี, ตทวสริ, ตํ ปตฺโตติ อตฺโถ. มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติ เอตฺถ มหาวนํ นาม สยํชาตมโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํ. กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ิตํ, อิทํ ตาทิสํ น โหตีติ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนนฺติ มหาวนํ. กูฏาคารสาลา ปน มหาวนํ นิสฺสาย กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโต กตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน หํสมณฺฑลากาเรน กตา.
ตทหุโปสเถติ ¶ เอตฺถ ตทหูติ ตสฺมึ อหนิ, ตสฺมึ ทิวเสติ อตฺโถ. อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสิตพฺพทิวโส. อุปวสนฺตีติ จ สีเลน วา สพฺพโส อาหารสฺส จ อภฺุชนสงฺขาเตน อนสเนน ¶ วา ขีรปานมธุปานาทิมตฺเตน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถ. โส ปเนส ทิวโส อฏฺมีจาตุทฺทสีปนฺนรสีเภเทน ติวิโธ. กตฺถจิ ปน ปาติโมกฺเขปิ สีเลปิ อุปวาเสปิ ปฺตฺติยมฺปิ อุโปสถสทฺโท อาคโต. ตถา เหส ‘‘อายามาวุโส กปฺปิน, อุโปสถํ คมิสฺสามา’’ติอาทีสุ ปาติโมกฺขุทฺเทเส อาคโต. ‘‘เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๔๓) สีเล. ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา เผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๗๙) อุปวาเส. ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๔๖; ม. นิ. ๓.๒๕๘) ปฺตฺติยฺจ อาคโต. ตตฺถ อุเปจฺจ วสิตพฺพโต อุโปสโถ ปาติโมกฺขุทฺเทโส. อุเปเตน สมนฺนาคเตน หุตฺวา วสิตพฺพโต สนฺตาเน วาเสตพฺพโต อุโปสโถ สีลํ. อสนาทิสํยมาทึ วา อุเปจฺจ วสนฺตีติ อุโปสโถ อุปวาโส. ตถารูเป หตฺถิอสฺสวิเสเส อุโปสโถติ สมฺามตฺตโต อุโปสโถ ปฺตฺติ. อิธ ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา’’ติอาทีสุ (มหาว. ๑๘๑) วิย อุโปสถทิวโส อธิปฺเปโต, ตสฺมา ตทหุโปสเถติ ตสฺมึ อุโปสถทิวเสติ อตฺโถ. กํสปาตินฺติ สุวณฺณปาตึ. กหาปณมฺปีติอาทีสุ กหาปณสฺส สมภาโค อฑฺโฒ. ปาโท จตุตฺถภาโค. มาสโกเยว มาสกรูปํ. สพฺพํ ตาว วตฺตพฺพนฺติ อิมินา สตฺตสติกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๔๖ อาทโย) อาคตา สพฺพาปิ ปาฬิ อิธ อาเนตฺวา วตฺตพฺพาติ ทสฺเสติ. สา กุโต วตฺตพฺพาติ อาห ‘‘ยาว อิมาย ปน วินยสงฺคีติยา’’ติอาทิ. สงฺคายิตสทิสเมว สงฺคายึสูติ สมฺพนฺโธ.
ปุพฺเพ กตํ อุปาทายาติ ปุพฺเพ กตํ ปมสงฺคีติมุปาทาย. สา ปนายํ สงฺคีตีติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ เตสุ สงฺคีติการเกสุ เถเรสุ. วิสฺสุตาติ คณปาโมกฺขตาย วิสฺสุตา สพฺพตฺถ ปากฏา. ตสฺมิฺหิ สนฺนิปาเต อฏฺเว คณปาโมกฺขา มหาเถรา อเหสุํ, เตสุ จ วาสภคามี สุมโนติ ทฺเว เถรา อนุรุทฺธตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกา, อวเสสา ฉ อานนฺทตฺเถรสฺส. เอเต ปน สพฺเพปิ อฏฺ มหาเถรา ภควนฺตํ ทิฏฺปุพฺพา. อิทานิ เต เถเร สรูปโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพกามี จา’’ติอาทิ. สาณสมฺภูโตติ สาณเทสวาสี สมฺภูตตฺเถโร ¶ . ทุติโย สงฺคโหติ สมฺพนฺโธ. ปนฺนภาราติ ปติตกฺขนฺธภารา. ‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๒๒) หิ วุตฺตํ. กตกิจฺจาติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพสฺส ปริฺาปหานสอฉกิริยาภาวนาสงฺขาตสฺส โสฬสวิธสฺสปิ กิจฺจสฺส ปรินิฏฺิตตฺตา กตกิจฺจา.
อพฺพุทนฺติ อุปทฺทวํ วทนฺติ โจรกมฺมมฺปิ ภควโต วจนํ เถเนตฺวา อตฺตโน วจนสฺส ทีปนโต ¶ . คณฺิปเท ปน ‘‘อพฺพุทํ คณฺโฑ’’ติ วุตฺตํ. อิมนฺติ วกฺขมานนิทสฺสนํ. สนฺทิสฺสมานา มุขา สมฺมุขา. อุปริพฺรหฺมโลกูปปตฺติยา ภาวิตมคฺคนฺติ อุปริพฺรหฺมโลเก อุปปตฺติยา อุปฺปาทิตชฺฌานํ. ฌานฺหิ ตตฺรูปปตฺติยา อุปายภาวโต อิธ ‘‘มคฺโค’’ติ วุตฺตํ. อุปาโย หิ ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ – ตํ ตํ อุปปตฺตึ มคฺคติ คเวสติ ชเนติ นิปฺผาเทตีติ มคฺโคติ เอวํ เวทิตพฺโพ. อตฺถโต จายํ มคฺโค นาม เจตนาปิ โหติ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ตทุภยมฺปิ. ‘‘นิรยฺจาหํ, สาริปุตฺต, ชานามิ นิรยคามิฺจ มคฺค’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๑๕๓) หิ เอตฺถ เจตนา มคฺโค นาม.
‘‘สทฺธา หิริยํ กุสลฺจ ทานํ,
ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา;
เอตฺหิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ,
เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลก’’นฺติ. (อ. นิ. ๘.๓๒; กถา. ๔๗๙) –
เอตฺถ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มคฺโค นาม. ‘‘อยํ ภิกฺขเว มคฺโค อยํ ปฏิปทา’’ติ สงฺขารูปปตฺติสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๖๑) เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ มคฺโค นาม. อิมสฺมึ าเน ฌานสฺส อธิปฺเปตตฺตา เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา คเหตพฺพา.
โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺสาติ โลกสมฺมตสฺส อปุตฺตกสฺส โมคฺคลินามพฺราหฺมณสฺส. นนุ จ กถเมตํ นาม วุตฺตํ ‘‘โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คเหสฺสตี’’ติ. กึ อุปรูปปตฺติยา ปฏิลทฺธสมาปตฺตีนมฺปิ กามาวจเร อุปฺปตฺติ โหตีติ? โหติ. สา จ กตาธิการานํ มหาปฺุานํ เจโตปณิธิวเสน โหติ, น สพฺเพสนฺติ ทฏฺพฺพํ. อถ มหคฺคตสฺส ครุกกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตกมฺมํ กถมตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตีติ? เอตฺถ จ ตาว ตีสุปิ คณฺิปเทสุ อิทํ ¶ วุตฺตํ ‘‘นิกนฺติพเลเนว ฌานา ปริหายติ, ตโต ปริหีนชฺฌานา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ. เกจิ ปน ‘‘อนีวรณาวตฺถาย นิกนฺติยา ฌานสฺส ปริหานิ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา’’ติ วตฺวา เอวเมตฺถ การณํ วทนฺติ ‘‘สติปิ มหคฺคตกมฺมุโน วิปากปฏิพาหนสมตฺถสฺส ปริตฺตกมฺมสฺสปิ อภาเว ‘อิชฺฌติ, ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’ติ (ที. นิ. ๓.๓๓๗; อ. นิ. ๘.๓๕; สํ. นิ. ๔.๓๕๒) วจนโต กามภเว เจโตปณิธิ มหคฺคตกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตกมฺมุโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตี’’ติ.
สาธุ ¶ สปฺปุริสาติ เอตฺถ สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโต, ตํ ยาจามาติ อตฺโถ. หฏฺปหฏฺโติ จิตฺตปีณนวเสน ปุนปฺปุนํ สนฺตุฏฺโ. อุทคฺคุทคฺโคติ สรีรวิการุปฺปาทนปีติวเสน อุทคฺคุทคฺโค. ปีติมา หิ ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา ‘‘อุทคฺโค’’ติ วุจฺจติ. สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวาติ ‘‘สาธู’’ติ ปฏิวจนํ ทตฺวา. ตีเรตฺวาติ นิฏฺเปตฺวา. ปุน ปจฺจาคมึสูติ ปุน อาคมึสุ. เตน โข ปน สมเยนาติ ยสฺมึ สมเย ทุติยสงฺคีตึ อกํสุ, ตสฺมึ สมเยติ อตฺโถ. นวกาติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ทหรภิกฺขู’’ติ วุตฺตํ. ตํ อธิกรณํ น สมฺปาปุณึสูติ ตํ วชฺชิปุตฺตเกหิ อุปฺปาทิตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตุํ น สมฺปาปุณึสุ นาคมึสุ. โน อหุวตฺถาติ สมฺพนฺโธ. อิทํ ทณฺฑกมฺมนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยาวตายุกํ ตฺวา ปรินิพฺพุตาติ สมฺพนฺโธ, ยาว อตฺตโน อตฺตโน อายุปริมาณํ, ตาว ตฺวา ปรินิพฺพุตาติ อตฺโถ.
กึ ปน กตฺวา เต เถรา ปรินิพฺพุตาติ อาห ‘‘ทุติยํ สงฺคหํ กตฺวา’’ติอาทิ. อนาคเตปิ สทฺธมฺมวุฑฺฒิยา เหตุํ กตฺวา ปรินิพฺพุตาติ สมฺพนฺโธ. อิทานิ ‘‘เตปิ นาม เอวํ มหานุภาวา เถรา อนิจฺจตาย วสํ คตา, กิมงฺคํ ปน อฺเ’’ติ สํเวเชตฺวา โอวทนฺโต อาห ‘‘ขีณาสวา’’ติอาทิ. อนิจฺจตาวสนฺติ อนิจฺจตาวสตฺตํ, อนิจฺจตายตฺตภาวํ อนิจฺจตาธีนภาวนฺติ วุตฺตํ โหติ. ชมฺมึ ลามกํ ทุรภิสมฺภวํ อนภิภวนียํ อติกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อนิจฺจตํ เอวํ ตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เกจิ ปน ‘‘ทุรภิสมฺภว’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ปาปุณิตุํ อสกฺกุเณยฺย’’นฺติ อิมมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘ยํ ทุรภิสมฺภวํ นิจฺจํ อมตํ ปทํ, ตํ ปตฺตุํ วายเม ธีโร’’ติ สมฺพนฺธํ ¶ วทนฺติ. สพฺพากาเรนาติ สพฺพปฺปกาเรน วตฺตพฺพํ กิฺจิปิ อเสเสตฺวา ทุติยสงฺคีติ สํวณฺณิตาติ อธิปฺปาโย.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา สมตฺตา.
ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา
อิมิสฺสา ปน สงฺคีติยา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ นิกฺกฑฺฒิตา เต ทสสหสฺสา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ปกฺขํ ปริเยสมานา อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปํ ทุพฺพลปกฺขํ ลภิตฺวา วิสุํ มหาสงฺฆิกํ อาจริยกุลํ ¶ นาม อกํสุ, ตโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ โคกุลิกา จ เอกพฺโยหาริกา จ. โคกุลิกนิกายโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ ปณฺณตฺติวาทา จ พาหุลิยา จ. พหุสฺสุติกาติปิ เตสํเยว นามํ, เตสํเยว อนฺตรา เจติยวาทา นาม อปเร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา. เอวํ มหาสงฺฆิกาจริยกุลโต ทุติเย วสฺสสเต ปฺจาจริยกุลานิ อุปฺปนฺนานิ, ตานิ มหาสงฺฆิเกหิ สทฺธึ ฉ โหนฺติ.
ตสฺมึเยว ทุติเย วสฺสสเต เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา มหิสาสกา จ วชฺชิปุตฺตกา จ. ตตฺถ วชฺชิปุตฺตกวาทโต ภิชฺชิตฺวา อปเร จตฺตาโร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา ธมฺมุตฺตริกา ภทฺทยานิกา ฉนฺนาคาริกา สมิติกาติ. ปุน ตสฺมึเยว ทุติเย วสฺสสเต มหิสาสกวาทโต ภิชฺชิตฺวา สพฺพตฺถิวาทา ธมฺมคุตฺติกาติ ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา. ปุน สพฺพตฺถิวาทกุลโต ภิชฺชิตฺวา กสฺสปิกา นาม ชาตา, กสฺสปิเกสุปิ ภินฺเนสุ อปเร สงฺกนฺติกา นาม ชาตา, สงฺกนฺติเกสุ ภินฺเนสุ สุตฺตวาทา นาม ชาตาติ เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา อิเม เอกาทส อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา, เต เถรวาเทน สทฺธึ ทฺวาทส โหนฺติ. อิติ อิเม จ ทฺวาทส มหาสงฺฆิกานฺจ ฉ อาจริยวาทาติ สพฺเพ อฏฺารส อาจริยวาทา ทุติเย วสฺสสเต ¶ อุปฺปนฺนา. อฏฺารส นิกายาติปิ อฏฺารสาจริยกุลานีติปิ เอเตสํเยว นามํ. เอเตสุ ปน สตฺตรส วาทา ภินฺนกา, เถรวาโทเวโก อสมฺภินฺนโกติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ทีปวํเส –
‘‘นิกฺกฑฺฒิตา ปาปภิกฺขู, เถเรหิ วชฺชิปุตฺตกา;
อฺํ ปกฺขํ ลภิตฺวาน, อธมฺมวาที พหู ชนา.
‘‘ทสสหสฺสา สมาคนฺตฺวา, อกํสุ ธมฺมสงฺคหํ;
ตสฺมายํ ธมฺมสงฺคีติ, มหาสงฺคีติ วุจฺจติ.
‘‘มหาสงฺคีติกา ภิกฺขู, วิโลมํ อกํสุ สาสเน;
ภินฺทิตฺวา มูลสงฺคหํ, อฺํ อกํสุ สงฺคหํ.
‘‘อฺตฺร สงฺคหิตํ สุตฺตํ, อฺตฺร อกรึสุ เต;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, วินเย นิกาเยสุ จ ปฺจสุ.
‘‘ปริยายเทสิตฺจาปิ ¶ , อโถ นิปฺปริยายเทสิตํ;
นีตตฺถฺเจว เนยฺยตฺถํ, อชานิตฺวาน ภิกฺขโว.
‘‘อฺํ สนฺธาย ภณิตํ, อฺํ อตฺถํ ปยึสุ เต;
พฺยฺชนจฺฉายาย เต ภิกฺขู, พหุํ อตฺถํ วินาสยุํ.
‘‘ฉฑฺเฑตฺวาน เอกเทสํ, สุตฺตํ วินยคมฺภิรํ;
ปติรูปํ สุตฺตํ วินยํ, ตฺจ อฺํ กรึสุ เต.
‘‘ปริวารํ อตฺถุทฺธารํ, อภิธมฺมํ ฉปฺปกรณํ;
ปฏิสมฺภิทฺจ นิทฺเทสํ, เอกเทสฺจ ชาตกํ;
เอตฺตกํ วิสฺสชฺเชตฺวาน, อฺานิ อกรึสุ เต.
‘‘นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ;
ปกติภาวํ วิชหิตฺวา, ตฺจ อฺํ อกํสุ เต.
‘‘ปุพฺพงฺคมา ภินฺนวาทา, มหาสงฺคีติการกา;
เตสฺจ อนุกาเรน, ภินฺนวาทา พหู อหุ.
‘‘ตโต อปรกาลมฺหิ, ตสฺมึ เภโท อชายถ;
โคกุลิกา เอกพฺโยหาริ, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว.
‘‘โคกุลิกานํ ¶ ทฺเว เภทา, อปรกาลมฺหิ ชายถ;
พหุสฺสุติกา จ ปฺตฺติ, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว.
‘‘เจติยา จ ปุนวาที, มหาสงฺคีติเภทกา;
ปฺจ วาทา อิเม สพฺเพ, มหาสงฺคีติมูลกา.
‘‘อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, เอกเทสฺจ สงฺคหํ;
คนฺถฺจ เอกเทสฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ อกํสุ เต.
‘‘นามํ ¶ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ;
ปกติภาวํ วิชหิตฺวา, ตฺจ อฺํ อกํสุ เต.
‘‘วิสุทฺธตฺเถรวาทมฺหิ, ปุน เภโท อชายถ;
มหิสาสกา วชฺชิปุตฺตกา, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว.
‘‘วชฺชิปุตฺตกวาทมฺหิ, จตุธา เภโท อชายถ;
ธมฺมตฺตุริกา ภทฺทยานิกา, ฉนฺนาคาริกา จ สมิติ.
‘‘มหิสาสกานํ ทฺเว เภทา, อปรกาลมฺหิ อชายถ;
สพฺพตฺถิวาทา ธมฺมคุตฺตา, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว.
‘‘สพฺพตฺถิวาทานํ กสฺสปิกา, สงฺกนฺติ กสฺสปิเกน จ;
สงฺกนฺติกานํ สุตฺตวาที, อนุปุพฺเพน ภิชฺชถ.
‘‘อิเม เอกาทส วาทา, ปภินฺนา เถรวาทโต;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, เอกเทสฺจ สงฺคหํ;
คนฺถฺจ เอกเทสฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ อกํสุ เต.
‘‘นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ;
ปกติภาวํ วิชหิตฺวา, ตฺจ อฺํ อกํสุ เต.
‘‘สตฺตรส ภินฺนวาทา, เอกวาโท อภินฺนโก;
สพฺเพวฏฺารส โหนฺติ, ภินฺนวาเทน เต สห;
นิคฺโรโธว มหารุกฺโข, เถรวาทานมุตฺตโม.
‘‘อนูนํ อนธิกฺจ, เกวลํ ชินสาสนํ;
กณฺฏกา วิย รุกฺขมฺหิ, นิพฺพตฺตา วาทเสสกา.
‘‘ปเม ¶ ¶ วสฺสสเต นตฺถิ, ทุติเย วสฺสสตนฺตเร;
ภินฺนา สตฺตรส วาทา, อุปฺปนฺนา ชินสาสเน’’ติ.
อปราปรํ ปน เหมวตา ราชคิริกา สิทฺธตฺถิกา ปุพฺพเสลิยา อปรเสลิยา วาชิริยาติ อฺเปิ ฉ อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา. ปุริมกานํ ปน อฏฺารสนฺนํ อาจริยวาทานํ วเสน ปวตฺตมาเน สาสเน อโสโก ธมฺมราชา ปฏิลทฺธสทฺโธ ทิวเส ทิวเส พุทฺธปูชาย สตสหสฺสํ, ธมฺมปูชาย สตสหสฺสํ, สงฺฆปูชาย สตสหสฺสํ, อตฺตโน อาจริยสฺส นิคฺโรธตฺเถรสฺส สตสหสฺสํ, จตูสุ ทฺวาเรสุ เภสชฺชตฺถาย สตสหสฺสนฺติ ปฺจ สตสหสฺสานิ ปริจฺจชนฺโต สาสเน อุฬารํ ลาภสกฺการํ ปวตฺเตสิ. ตทา หตลาภสกฺกาเรหิ ติตฺถิเยหิ อุปฺปาทิตํ อเนกปฺปการํ สาสนมลํ วิโสเธตฺวา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ติปิฏกปริยตฺติธรานํ ปภินฺนปฏิสมฺภิทานํ ภิกฺขูนํ สหสฺสเมกํ คเหตฺวา ยถา มหากสฺสปตฺเถโร จ ยสตฺเถโร จ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายึสุ, เอวเมว สงฺคายนฺโต ตติยสงฺคีตึ อกาสิ. อิทานิ ตํ ตติยสงฺคีตึ มูลโต ปภุติ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติสฺโสปิ โข มหาพฺรหฺมา พฺรหฺมโลกโต จวิตฺวา โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสี’’ติอาทิ.
ตตฺถ เคเห ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสีติ โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสีติ อตฺโถ. เคหสฺส ปน ตนฺนิสฺสยตฺตา นิสฺสิเต นิสฺสยโวหารวเสน ‘‘เคเห ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสี’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺติ, สพฺโพ คาโม อาคโต’’ติ. สตฺตวสฺสานีติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. อติจฺฉถาติ อติกฺกมิตฺวา อิจฺฉถ, อิธ ภิกฺขา น ลพฺภติ, อิโต อฺตฺถ คนฺตฺวา ภิกฺขํ ปริเยสถาติ อธิปฺปาโย. ‘‘โภ ปพฺพชิตา’’ติอาทิ พฺราหฺมโณ อตฺตโน เคเห ภิกฺขาลาภํ อนิจฺฉนฺโต อาห. ปฏิยาทิตภตฺตโตติ สมฺปาเทตฺวา ปิตภตฺตโต. ตทุปิยนฺติ ตทนุรูปํ. อุปสมํ ทิสฺวาติ เถรสฺส กายจิตฺตวูปสมํ ปุนปฺปุนํ ทิสฺวา, ตฺวาติ อตฺโถ. อิริยาปถวูปสมสนฺทสฺสเนน หิ ตนฺนิพนฺธิโน จิตฺตสฺส โยนิโส ปวตฺติอุปสโมปิ วิฺายติ. ภิยฺโยโส มตฺตาย ปสีทิตฺวาติ ¶ ปุนปฺปุนํ วิเสสโต อธิกตรํ ปสีทิตฺวา. ภตฺตวิสฺสคฺคกรณตฺถายาติ ภตฺตกิจฺจกรณตฺถาย. อธิวาเสตฺวาติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา.
โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกติ โสฬสวสฺโสติ อุทฺทิสิตพฺโพ โวหริตพฺโพติ โสฬสวสฺสุทฺเทโส, โสเยว โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก. โสฬสวสฺโสติ วา อุทฺทิสิตพฺพตํ อรหตีติ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก, โสฬสวสฺสานิ วา อุทฺทิสิตพฺพานิ อสฺสาติ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก, โสฬสวสฺโสติ อุทฺเทโส วา อสฺส ¶ อตฺถีติ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก, อตฺถโต ปน โสฬสวสฺสิโกติ วุตฺตํ โหติ. ติณฺณํ เวทานํ ปารคูติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาตานํ ติณฺณํ เวทานํ ปคุณกรณวเสน ปารํ คโตติ ปารคู. ปารคูติ เจตฺถ นิจฺจสาเปกฺขตาย สมาสาทิกํ เวทิตพฺพํ. ลคฺเคตฺวาติ โอลมฺเพตฺวา. น จ กาจีติ เอตฺถ จ-สทฺโท อวธารเณ, กาจิ กถา เนว อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. ปลฺลงฺกนฺติ นิสีทิตพฺพาสนํ. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ เอตฺถาปิ ‘‘กถา’’ติ อิทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. กุปิโต อนตฺตมโนติ โกเปน กุปิโต, อนตฺตมโน โทมนสฺเสน. โทมนสฺสสมงฺคี หิ ปุคฺคโล ปีติสุเขหิ น อตฺตมโน น อตฺตจิตฺโตติ อนตฺตมโนติ วุจฺจติ. น สกมโนติ วา อนตฺตมโน อตฺตโน วเส อฏฺิตจิตฺตตฺตา.
จณฺฑิกฺกภาเวติ จณฺฑิโก วุจฺจติ จณฺโฑ ถทฺธปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว จณฺฑิกฺกํ, ถทฺธภาโวติ อตฺโถ. อิธ ปน ‘‘จณฺฑิกฺกภาเว’’ติ วุตฺตตฺตา จณฺฑิโกเยว จณฺฑิกฺกนฺติ คเหตพฺพํ, เตน ‘‘จณฺฑิกฺกภาเว’’ติ เอตฺถ ถทฺธภาเวติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กิฺจิ มนฺตนฺติ กิฺจิ เวทํ. อฺเ เก ชานิสฺสนฺตีติ น เกจิ ชานิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. ปุจฺฉิตฺวา สกฺกา ชานิตุนฺติ อตฺตโน ปเทสาเณ ิตตฺตา เถโร เอวมาห. สพฺพฺุพุทฺธา เอว หิ ‘‘ปุจฺฉ, มาณว, ยทากงฺขสี’’ติอาทินา ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ อสาธารณํ สพฺพฺุปวารณํ ปวาเรนฺติ. สาวกา ปน ปเทสาเณ ิตตฺตา ‘‘สุตฺวา เวทิสฺสามา’’ติ วา ‘‘ปุจฺฉิตฺวา สกฺกา ชานิตุ’’นฺติ วา วทนฺติ.
ตีสุ เวเทสูติอาทีสุ ตโย เวทา ปุพฺเพ วุตฺตนยา เอว. นิฆณฺฑูติ นามนิฆณฺฑุรุกฺขาทีนํ เววจนปฺปกาสกํ สตฺถํ, เววจนปฺปกาสกนฺติ จ ปริยายสทฺททีปกนฺติ อตฺโถ, เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายวจนวิภาวกนฺติ ¶ วุตฺตํ โหติ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ อเนเกสํ อตฺถานํ เอกสทฺทสฺส วจนียตาวิภาวนวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตา. วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทฺจ นิขณฺเฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ นิขณฺฑุ, โส เอว อิธ ข-การสฺส ฆ-การํ กตฺวา นิฆณฺฑูติ วุตฺโต. เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการสตฺถํ. เอตฺถ จ กิริยากปฺปวิกปฺโปติ วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ กิริยากปฺปวิกปฺโปติ วุจฺจติ. อิทฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ สตสหสฺสปริมาโณ นยาทิจริยาทิกํ ปกรณํ. วจนตฺถโต ปน กิฏติ คเมติ กิริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฏุภนฺติ วุจฺจติ, สห นิฆณฺฑุนา เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภา, ตโย เวทา. เตสุ สนิฆณฺฑุเกฏุเภสุ. านกรณาทิวิภาคโต ¶ นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตนาติ อกฺขรปฺปเภโท, สิกฺขา จ นิรุตฺติ จ. สห อกฺขรปฺปเภเทนาติ สากฺขรปฺปเภทา, เตสุ สากฺขรปฺปเภเทสุ. อิติหาสปฺจเมสูติ อถพฺพนเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา ‘‘อิติห อาส อิติห อาสา’’ติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปฺจมา, ตโย เวทา. เตสุ อิติหาสปฺจเมสุ. เนว อตฺตนา ปสฺสตีติ เนว สยํ ปสฺสติ, เนว ชานาตีติ อตฺโถ. ปุจฺฉ, พฺยากริสฺสามีติ ‘‘สพฺพาปิ ปุจฺฉา เวเทสุเยว อนฺโตคธา’’ติ สลฺลกฺเขนฺโต เอวมาห.
ยสฺส จิตฺตนฺติอาทิปฺหทฺวยํ จุติจิตฺตสมงฺคิโน ขีณาสวสฺส จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ ปมปฺเห อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ. น นิรุชฺฌตีติ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ. ตสฺส จิตฺตนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตโต ปฏฺาย จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉติ. ยสฺส วา ปนาติอาทิเก ปน ทุติยปฺเห นิรุชฺฌิสฺสตีติ ยสฺส จิตฺตํ ภงฺคกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ. นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ภงฺคโต ปรภาเค สยํ วา อฺํ วา นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตีติ ปุจฺฉติ. อิเมสํ ปน ปฺหานํ ปโม ปฺโห วิภชฺชพฺยากรณีโย, ตสฺมา ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ (ยม. ๒.จิตฺตยมก.๖๓) เอวํ ¶ ปุฏฺเน สตา เอวมยํ ปฺโห จ วิสฺสชฺเชตพฺโพ ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, อิตเรสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌิสฺสติ เจว อุปฺปชฺชิสฺสติ จา’’ติ (ยม. ๒.จิตฺตยมก.๖๓). เยสฺหิ ปริจฺฉินฺนวฏฺฏทุกฺขานํ ขีณาสวานํ สพฺพปจฺฉิมสฺส จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ วตฺตติ, เตสํ ตเทว จุติจิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ. อุปฺปาทปฺปตฺตตาย อุปฺปชฺชติ นาม, ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ. ภงฺคํ ปน ปตฺวา ตํ เตสํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อฺํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. เปตฺวา ปน ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิขีณาสวํ อิตเรสํ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิจิตฺตํ อุปฺปาทปฺปตฺตตาย อุปฺปชฺชติ นาม, ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ. ภงฺคํ ปน ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสเตว, อฺํ ปน ตสฺมึ วา อฺสฺมึ วา อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิสฺสติ เจว นิรุชฺฌิสฺสติ จ. ทุติโย ปน ปฺโห อรหโต จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิยมิตตฺตา เอกํสพฺยากรณีโย, ตสฺมา ‘‘ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ ปุฏฺเน ‘‘อามนฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ. ขีณาสวสฺส หิ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิจุติจิตฺตํ ภงฺคํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ ¶ นาม, ตโต ปรํ นุปฺปชฺชิสฺสติ. อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย ปน อุปฺปชฺชติ เจว ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ จาติ วุจฺจติ.
อยํ ปน มาณโว เอวมิเม ปฺเห วิสฺสชฺเชตุมสกฺโกนฺโต วิฆาตํ ปาปุณิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มาณโว อุทฺธํ วา อโธ วา หริตุํ อสกฺโกนฺโต’’ติอาทิ. ตตฺถ อุทฺธํ วา อโธ วา หริตุํ อสกฺโกนฺโตติ อุปริมปเท วา เหฏฺิมปทํ, เหฏฺิมปเท วา อุปริมปทํ อตฺถโต สมนฺนาหริตุํ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถ, ปุพฺเพนาปรํ โยเชตฺวา ปฺหสฺส อตฺถํ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานํ ตาว อาจิกฺขีติ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย’’ติอาทิกํ ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานํ ‘‘มนฺตสฺส อุปจาโร อย’’นฺติ ปมํ อาจิกฺขิ. โสตาปนฺนานํ สีเลสุ ปริปูรการิตาย สมาทินฺนสีลโต นตฺถิ ปริหานีติ อาห ‘‘อภพฺโพ ทานิ สาสนโต นิวตฺติตุ’’นฺติ. วฑฺเฒตฺวาติ อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺานํ วฑฺเฒตฺวา. อปฺโปสฺสุกฺโก ภเวยฺย พุทฺธวจนํ คเหตุนฺติ อรหตฺตปฺปตฺติยา กตกิจฺจภาวโตติ ¶ อธิปฺปาโย. โวหารวิธิมฺหิ เฉกภาวตฺถํ ‘‘อุปชฺฌาโย มํ ภนฺเต ตุมฺหากํ สนฺติกํ ปหิณี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อุทกทนฺตโปนํ อุปฏฺาเปสีติ ปริโภคตฺถาย อุทกฺจ ทนฺตกฏฺฺจ ปฏิยาเทตฺวา เปสิ. ทนฺเต ปุนนฺติ วิโสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํ วุจฺจติ ทนฺตกฏฺํ. คุณวนฺตานํ สงฺคเหตพฺพภาวโต เถโร สามเณรสฺส จ ขนฺติวีริยอุปฏฺานาทิคุเณ ปจฺจกฺขกรณตฺถํ วินาว อภิฺาย ปกติยา วีมํสมาโน ปุน สมฺมชฺชนาทึ อกาสิ. ‘‘สามเณรสฺส จิตฺตทมนตฺถํ อกาสี’’ติปิ วทนฺติ. พุทฺธวจนํ ปฏฺเปสีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปตุํ อารภิ. เปตฺวา วินยปิฏกนฺติ เอตฺถ ‘‘สามเณรานํ วินยปริยาปุณนํ จาริตฺตํ น โหตีติ เปตฺวา วินยปิฏกํ อวเสสํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปสี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อวสฺสิโกว สมาโนติ อุปสมฺปทโต ปฏฺาย อปริปุณฺณเอกวสฺโสติ อธิปฺปาโย. โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส หทเย ปติฏฺาปิตมฺปิ พุทฺธวจนํ โวหารวเสน ตสฺส หตฺเถ ปติฏฺาปิตํ นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘หตฺเถ สกลํ พุทฺธวจนํ ปติฏฺาเปตฺวา’’ติ. ยาวตายุกํ ตฺวา ปรินิพฺพายึสูติ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส หตฺเถ สกลสาสนปติฏฺาปเนน ทุติยสงฺคีติการกาโรปิตทณฺฑกมฺมโต มุตฺตา หุตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา ปรินิพฺพายึสุ.
พินฺทุสารสฺส รฺโ เอกสตปุตฺตาติ เอตฺถ พินฺทุสาโร นาม สกฺยกุลปฺปสุโต จนฺทคุตฺตสฺส นาม รฺโ ปุตฺโต. ตถา หิ วิฏฏูภสงฺคาเม กปิลวตฺถุโต นิกฺขนฺตสกฺยปุตฺเตหิ มาปิเต โมริยนคเร ขตฺติยกุลสมฺภโว จนฺทคุตฺตกุมาโร ปาฏลิปุตฺเต ราชา อโหสิ. ตสฺส ปุตฺโต พินฺทุสาโร ¶ นาม ราชกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน ราชา หุตฺวา เอกสตปุตฺตกานํ ชนโก อโหสิ. เอกสตนฺติ เอกฺจ สตฺจ เอกสตํ, เอเกนาธิกํ สตนฺติ อตฺโถ. เอกาว มาตา อสฺสาติ เอกมาติกํ, อตฺตนา สโหทรนฺติ วุตฺตํ โหติ. น ตาว เอกรชฺชํ กตนฺติ อาห ‘‘อนภิสิตฺโตว รชฺชํ กาเรตฺวา’’ติ. เอกรชฺชาภิเสกนฺติ สกลชมฺพุทีเป เอกาธิปจฺจวเสน กริยมานํ อภิเสกํ. ปฺุปฺปภาเวน ปาปุณิตพฺพาปิ ราชิทฺธิโย อรหตฺตมคฺเคน อาคตา ปฏิสมฺภิทาทโย ¶ อวเสสวิเสสา วิย ปโยคสมฺปตฺติภูตา อภิเสกานุภาเวเนว อาคตาติ อาห ‘‘อภิเสกานุภาเวน จสฺส อิมา ราชิทฺธิโย อาคตา’’ติ.
ตตฺถ ราชิทฺธิโยติ ราชภาวานุคตปฺปภาวา. ยโตติ ยโต โสฬสฆฏโต. สาสเน อุปฺปนฺนสทฺโธติ พุทฺธสาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ. อสนฺธิมิตฺตาติ ตสฺสาว นามํ. ตสฺสา กิร สรีเร สนฺธโย น ปฺายนฺติ, ตสฺมา เอวํนามิกา ชาตาติปิ วทนฺติ. เทวตา เอว ทิวเส ทิวเส อาหรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเส. อคทามลกนฺติ อปฺปเกเนว สรีรโสธนาทิสมตฺถํ สพฺพโทสหรณํ โอสธามลกํ. อคทหรีตกมฺปิ ตาทิสเมว หรีตกํ. เตสุ กิร ทฺวีสุ ยถากามเมกํ ปริภฺุชติ. ฉทฺทนฺตทหโตติ ฉทฺทนฺตทหสมีเป ิตเทววิมานโต กปฺปรุกฺขโต วา. ‘‘ฉทฺทนฺตทเห ตาทิสา รุกฺขวิเสสา สนฺติ, ตโต อาหรนฺตี’’ติปิ วทนฺติ. ทิพฺพฺจ ปานกนฺติ ทิพฺพผลรสปานกฺจ. อสุตฺตมยิกนฺติ กปฺปรุกฺขโต นิพฺพตฺตทิพฺพทุสฺสตฺตา สุตฺเตหิ น กตนฺติ อสุตฺตมยิกํ. สุมนปุปฺผปฏนฺติ สพฺพตฺถ สุขุมํ หุตฺวา อุคฺคตปุปฺผานํ อตฺถิตาย สุมนปุปฺผปฏํ นาม ชาตํ. อุฏฺิตสฺส สาลิโนติ สยํชาตสาลิโน. สมุทายาเปกฺขฺเจตฺถ เอกวจนํ, สาลีนนฺติ อตฺโถ. นว วาหสหสฺสานีติ เอตฺถ ‘‘จตสฺโส มุฏฺิโย เอโก กุฑุโว, จตฺตาโร กุฑุวา เอโก ปตฺโถ, จตฺตาโร ปตฺถา เอโก อาฬฺหโก, จตฺตาโร อาฬฺหกา เอกํ โทณํ, จตฺตาโร โทณา เอกมานิกา, จตสฺโส มานิกา เอกขารี, วีสติ ขาริโย เอโก วาโห, ตเทว เอกํ สกฏ’’นฺติ สุตฺตนิปาตฏฺกถาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๘๑; อ. นิ. ๓.๑๐; ๘๙) วุตฺตํ. อิธ ปน ‘‘ทฺเว สกฏานิ เอโก วาโห’’ติ วทนฺติ. นิตฺถุสกเณ กโรนฺตีติ ถุสกุณฺฑกรหิเต กโรนฺติ. มธุํ กโรนฺตีติ อาคนฺตฺวา สมีปฏฺาเน มธุํ กโรนฺติ. พลิกมฺมํ กโรนฺตีติ สพฺพตฺถ พลิกมฺมการกา รฏฺวาสิโน วิย มธุรสรํ วิกูชนฺตา พลึ กโรนฺติ. ‘‘อาคนฺตฺวา อากาเสเยว สทฺทํ กตฺวา อตฺตานํ อชานาเปตฺวา คจฺฉนฺตี’’ติ วทนฺติ.
สุวณฺณสงฺขลิกาเยว พนฺธนํ สุวณฺณสงฺขลิกพนฺธนํ. จตุนฺนํ พุทฺธานนฺติ กกุสนฺธาทีนํ จตุนฺนํ พุทฺธานํ. อธิคตรูปทสฺสนนฺติ ปฏิลทฺธรูปทสฺสนํ. อยํ กิร กปฺปายุกตฺตา จตุนฺนมฺปิ พุทฺธานํ ¶ รูปสมฺปตฺตึ ปจฺจกฺขโต อทฺทกฺขิ. กาฬํ นาม ¶ นาคราชานํ อานยิตฺวาติ เอตฺถ โส ปน นาคราชา คงฺคายํ นิกฺขิตฺตสุวณฺณสงฺขลิกาย คนฺตฺวา อตฺตโน ปาเทสุ ปติตสฺาย อาคโตติ เวทิตพฺโพ. นนุ จ อโสกสฺส รฺโ อาณา เหฏฺา โยชนโต อุปริ ปวตฺตติ, อิมสฺส จ วิมานํ โยชนปริจฺเฉทโต เหฏฺา ปติฏฺิตํ, ตสฺมา กถํ อยํ นาคราชา รฺโ อาณาย อาคโตติ? กิฺจาปิ อตฺตโน วิมานํ โยชนปริจฺเฉทโต เหฏฺา ปติฏฺิตํ, ตถาปิ รฺโ อาณาปวตฺติฏฺาเนน สห เอกาพทฺธตาย ตสฺส อาณํ อกาสิ. ยถา หิ รชฺชสีมนฺตรวาสิโน มนุสฺสา เตหิ เตหิ ราชูหิ นิปฺปีฬิยมานา เตสํ เตสํ อาณาย ปวตฺตนฺติ, เอวํสมฺปทมิทนฺติ วทนฺติ.
อาปาถํ กโรหีติ สมฺมุขํ กโรหิ, โคจรํ กโรหีติ อตฺโถ. เตน นิมฺมิตํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโตติ สมฺพนฺโธ. กีทิสํ ตํ พุทฺธรูปนฺติ อาห ‘‘สกลสรีรวิปฺปกิณฺณา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปฺุปฺปภาวนิพฺพตฺตคฺคหณํ เตน นิมฺมิตานมฺปิ อสีติอนุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิตานํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานํ ภควโต ปฺุปฺปภาวนิพฺพตฺตอสีติอนุพฺยฺชนาทีหิ สทิสตฺตา กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ เตน ตทา นิมฺมิตํ อเนกาการปริปุณฺณํ พุทฺธรูปํ ภควโต ปฺุปฺปภาเวน นิพฺพตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุํ. อสีติอนุพฺยฺชนํ ตมฺพนขตุงฺคนาสาทิ. ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณํ สุปฺปติฏฺิตปาทตาทิ. วิกสิต…เป… สลิลตลนฺติ สูริยรสฺมิสมฺผสฺเสน วิกสิเตหิ วิกาสมุปคเตหิ กํ อลงฺกโรตีติ ‘‘กมล’’นฺติ ลทฺธนาเมหิ รตฺตปทุเมหิ นีลุปฺปลาทิเภเทหิ อุปฺปเลหิ เจว เสตปทุมสงฺขาเตหิ ปุณฺฑรีเกหิ จ ปฏิมณฺฑิตํ สมนฺตโต สชฺชิตํ ชลตลมิว. ตาราคณ…เป… คคนตลนฺติ สพฺพตฺถ วิปฺปกิณฺณตารกคณสฺส รสฺมิชาลวิสเทหิ วิปฺผุริตาย ภาสมานาย โสภาย กนฺติยา สมุชฺชลํ สมฺมา ภาสมานํ คคนตลมิว อากาสตลมิว. สฺฌาปฺปภา…เป… กนกคิริสิขรนฺติ สฺฌากาลสฺชาตปฺปภานุราเคหิ อินฺทจาเปหิ วิชฺชุลตาหิ จ ปริกฺขิตฺตํ สมนฺตโต ปริวาริตํ กนกคิริสิขรมิว สุวณฺณปพฺพตกูฏมิว. วิมลเกตุมาลาติ เอตฺถ ‘‘เกตุมาลา นาม สีสโต นิกฺขมิตฺวา อุปริ มุทฺธนิ ปฺุโช หุตฺวา ทิสฺสมานรสฺมิราสี’’ติ วทนฺติ. ‘‘มุทฺธนิ มชฺเฌ ปฺายมาโน อุนฺนตปฺปเทโสติปิ วทนฺตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน อโสโก ¶ ธมฺมราชา สฺชาตปีติโสมนสฺโส สตฺตาหํ นิราหาโร หุตฺวา ยถาิโตว อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ปสาทโสมฺเมหิ จกฺขูหิ นิรนฺตรํ พุทฺธรูปเมว โอโลเกสิ, ตสฺมา อกฺขีหิ ปูชา กตา นาม โหตีติ อาห ‘‘อกฺขิปูชํ นาม อกาสี’’ติ. อถ วา จกฺขูนํ ตาทิสสฺส อิฏฺารมฺมณสฺส อุปฏฺาปเนน อกฺขีนํ ปูชา กตา นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อกฺขิปูชํ นาม อกาสี’’ติ.
อิทฺธิวิภาวนาธิการปฺปสงฺเคน ¶ เจตํ วตฺถุ วุตฺตํ, นานุกฺกเมน. อยฺเหตฺถ อนุกฺกโม – อโสโก กิร มหาราชา อุปริ วกฺขมานานุกฺกเมน สีหปฺชเรน โอโลเกนฺโต นิคฺโรธสามเณรํ อิริยาปถสมฺปนฺนํ นาครชนนยนานิ อากฑฺฒนฺตํ ยุคมตฺตํ เปกฺขมานํ ทิสฺวา ปสีทิตฺวา สฺชาตเปโม สพหุมาโน อามนฺตาเปตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา สีหาสเน นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา สามเณรสฺส วจนาทาเส ทิสฺสมานํ ทสพลสฺส ธมฺมกายํ ทิสฺวา รตนตฺตเย ปสีทิตฺวา สปริโส สรณสีเลสุ ปติฏฺาย ตโต ปฏฺาย อภิวฑฺฒมานสทฺโธ ปุพฺเพ โภชิยมานานิ ติตฺถิยสฏฺิสหสฺสานิ นีหริตฺวา ภิกฺขูนํ สฏฺิสหสฺสานํ สุวกาหตสาลิสมฺปาทิตภตฺตํ ปฏฺเปตฺวา เทวโตปนีตํ อโนตตฺตสลิลํ นาคลตาทนฺตกฏฺฺจ อุปนาเมตฺวา นิจฺจสงฺฆุปฏฺานํ กโรนฺโต เอกทิวสํ สุวณฺณสงฺขลิกพนฺธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา กาฬํ นาคราชานํ อานยิตฺวา เตน นิมฺมิตํ วุตฺตปฺปการํ สิรีโสภคฺคสมฺปนฺนํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโต ทีฆปุถุลนิจฺจลนยนปฺปภาหิ สตฺตาหํ อกฺขิปูชมกาสิ.
อิทานิ ปน ยถานุสนฺธึ ฆเฏตฺวา อนุกฺกเมน ตสฺส สาสนาวตารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชา กิร อภิเสกํ ปาปุณิตฺวา’’ติอาทิ. พาหิรกปาสณฺฑนฺติ พาหิรกปฺปเวทิตํ สมยวาทํ. พาหิรกปฺปเวทิตา หิ สมยวาทา สตฺตานํ ตณฺหาปาสํ ทิฏฺิปาสฺจ เฑนฺติ โอฑฺเฑนฺตีติ ‘‘ปาสณฺฑา’’ติ วุจฺจนฺติ. ปริคฺคณฺหีติ วีมํสมาโน ปริคฺคเหสิ. พินฺทุสาโร พฺราหฺมณภตฺโต อโหสีติ อตฺตโน ปิตุ จนฺทคุตฺตสฺส กาลโต ปฏฺาย พฺราหฺมเณสุ สมฺภตฺโต อโหสิ. จนฺทเกน นาม กิร พฺราหฺมเณน สมุสฺสาหิโต จนฺทคุตฺตกุมาโร เตน ทินฺนนเย ตฺวา สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชมกาสิ, ตสฺมา ตสฺมึ พฺราหฺมเณ สฺชาตพหุมานวเสน จนฺทคุตฺตกาลโต ปฏฺาย สฏฺิสหสฺสมตฺตา พฺราหฺมณชาติกา ตสฺมึ ราชกุเล ¶ นิจฺจภตฺติกา อเหสุํ. พฺราหฺมณานนฺติ ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกาทิภาวมนุปคเต ทสฺเสติ. ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกาทโย จ พฺราหฺมณชาติวนฺโตติ อาห ‘‘พฺราหฺมณชาติยปาสณฺฑาน’’นฺติ. เอตฺถ ปน ทิฏฺิปาสาทีนํ โอฑฺฑนโต ปณฺฑรงฺคาทโยว ‘‘ปาสณฺฑา’’ติ วุตฺตา. สีหปฺชเรติ มหาวาตปาเน. อุปสมปริพาหิเรนาติ อุปสมโต ปริพาหิเรน, อุปสมรหิเตนาติ อตฺโถ. อนฺเตปุรํ อติหรถาติ อนฺเตปุรํ ปเวเสถ, อาเนถาติ วุตฺตํ โหติ.
อมา สห ภวนฺติ กิจฺเจสูติ อมจฺจา, รชฺชกิจฺจโวสาปนกา. เทวาติ ราชานํ อาลปนฺติ. ราชาโน หิ ทิพฺพนฺติ กามคุเณหิ กีฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺติ วิชยสมตฺถตาโยเคน ปจฺจตฺถิเก วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, อิสฺสริยานาทิสกฺการทานคหณํ ตํ ตํ อตฺถานุสาสนํ วา กโรนฺติ โวหรนฺติ, ปฺุานุภาวปฺปตฺตาย ชุติยา โชตนฺตีติ วา ‘‘เทวา’’ติ วุจฺจนฺติ ¶ . ตถา หิ เต จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รฺเชนฺตา สยํ ยถาวุตฺเตหิ วิเสเสหิ ราชนฺติ ทิปฺปนฺติ โสภนฺตีติ ‘‘ราชาโน’’ติ จ วุจฺจนฺติ. นิคณฺาทโยติ เอตฺถ นิคณฺโ นาม ‘‘อมฺหากํ คณฺนกิเลโส สํสาเร ปลิพุทฺธนกิจฺโจ ราคาทิกิเลโส เขตฺตวตฺถุปุตฺตทาราทิวิสโย นตฺถิ, กิเลสคณฺิรหิตา มย’’นฺติ เอวํ วาทิตาย ‘‘นิคณฺา’’ติ ลทฺธนามา ติตฺถิยา.
อุจฺจาวจานีติ อุจฺจานิ จ อวจานิ จ, มหนฺตานิ เจว ขุทฺทกานิ จ, อถ วา วิสิฏฺานิ เจว ลามกานิ จาติ อตฺโถ. ภทฺทปีเกสูติ เวตฺตมยปีเสุ. สาโรติ สีลาทิคุณสาโร. ราชงฺคเณนาติ ราชนิเวสนทฺวาเร วิวเฏน ภูมิปฺปเทเสน. องฺคณนฺติ หิ กตฺถจิ กิเลสา วุจฺจนฺติ ‘‘ราโค องฺคณ’’นฺติอาทีสุ (วิภ. ๙๒๔). ราคาทโย หิ องฺคนฺติ เอเตหิ ตํสมงฺคีปุคฺคลา นิหีนภาวํ คจฺฉนฺตีติ องฺคณานีติ วุจฺจนฺติ. กตฺถจิ มลํ วา ปงฺโก วา ‘‘ตสฺเสว รชสฺส วา องฺคณสฺส วา ปหานาย วายมตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๘๔). อฺชติ สมฺมกฺเขตีติ หิ องฺคณํ, มลาทิ. กตฺถจิ ตถารูโป วิวฏปฺปเทโส ‘‘เจติยงฺคณํ โพธิยงฺคณ’’นฺติอาทีสุ. อฺชติ ตตฺถ ิตํ อติสุนฺทรตาย อภิพฺยฺเชตีติ หิ องฺคณํ, วิวโฏ ภูมิปฺปเทโส. อิธาปิ โสเยว อธิปฺเปโต. ทนฺตนฺติอาทีสุ กิเลสวิปฺผนฺทรหิตจิตฺตตาย ทนฺตํ, นิจฺจํ ปจฺจุปฏฺิตสตารกฺขตาย คุตฺตํ, จกฺขาทิอินฺทฺริยานํ ¶ สนฺตตาย สนฺตินฺทฺริยํ, ปาสาทิเกน อิริยาปเถน สมนฺนาคตตฺตา สมฺปนฺนอิริยาปถํ. อิทานิ นิคฺโรธสามเณรํ สรูปโต วิภาเวตุกาโม อาห ‘‘โก ปนายํ นิคฺโรโธ นามา’’ติอาทิ.
ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถาติ เอตฺถ พินฺทุสารสฺส กิร เอกสตปุตฺเตสุ โมริยวํสชาย ธมฺมเทวิยา อโสกติสฺสนามานํ ทฺวินฺนํ ปุตฺตานํ มชฺเฌ เชฏฺโ อโสกกุมาโร อวนฺติรฏฺํ ภฺุชติ. ปิตรา เปสิโต ปาฏลิปุตฺตโต ปฺาสโยชนมตฺถเก วิฏฏูภภยาคตานํ สากิยานมาวาสํ เวฏิสํ นาม นครํ ปตฺวา ตตฺถ เวฏิสํ นาม เสฏฺิธีตรํ อาทาย อุชฺเชนีราชธานิยํ รชฺชํ กโรนฺโต มหินฺทํ นาม กุมารํ สงฺฆมิตฺตฺจ กุมาริกํ ลภิตฺวา เตหิ สทฺธึ รชฺชสุขมนุภวนฺโต ปิตุโน คิลานภาวํ สุตฺวา อุชฺเชนึ ปหาย สีฆํ ปาฏลิปุตฺตํ อุปคนฺตฺวา ปิตุ อุปฏฺานํ กตฺวา ตสฺส อจฺจเยน รชฺชํ อคฺคเหสิ. ตํ สุตฺวา ยุวราชา สุมนาภิธาโน กุชฺฌิตฺวา ‘‘อชฺช เม มรณํ วา โหตุ รชฺชํ วา’’ติ อฏฺนวุติภาติกปริวุโต สํวฏฺฏสาคเร ชลตรงฺคสงฺฆาโต วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต อุปคจฺฉติ. ตโต อโสโก อุชฺเชนีราชา สงฺคามํ ปกฺขนฺทิตฺวา สตฺตุมทฺทนํ กโรนฺโต สุมนํ นาม ราชกุมารํ คเหตฺวา ฆาเตสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘พินฺทุสารรฺโ กิร ทุพฺพลกาเลเยว อโสกกุมาโร อตฺตนา ลทฺธํ อุชฺเชนีรชฺชํ ¶ ปหาย อาคนฺตฺวา สพฺพนครํ อตฺตโน หตฺถคตํ กตฺวา สุมนํ นาม ราชกุมารํ อคฺคเหสี’’ติ.
ปริปุณฺณคพฺภาติ ปริปกฺกคพฺภา. เอกํ สาลนฺติ สพฺพปริจฺฉนฺนํ เอกํ ปาสาทํ. ‘‘เทวตาย ปน อานุภาเวน ตสฺมึ ปาสาเท มหาชเนน อทิสฺสมานา หุตฺวา วาสํ กปฺเปสี’’ติ วทนฺติ. นิพทฺธวตฺตนฺติ ‘‘เอกสฺส ทิวสสฺส เอตฺตก’’นฺติ นิยาเมตฺวา ปิตวตฺตํ. เหตุสมฺปทนฺติ อรหตฺตูปนิสฺสยปฺุสมฺปทํ. ขุรคฺเคเยวาติ ขุรกมฺมปริโยสาเนเยว, ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ตํ ปริคฺคณฺหนฺโต อนฺติมาย เกสวฏฺฏิยา โวโรปนาย สมกาลเมว จ อรหตฺตํ ปาปุณีติ วุตฺตํ โหติ. สรีรํ ชคฺคิตฺวาติ ทนฺตกฏฺขาทนมุขโธวนาทีหิ สรีรปริกมฺมํ กตฺวา.
สีหปฺชเร จงฺกมตีติ สีหปฺชรสมีเป อปราปรํ จงฺกมติ. ตงฺขณฺเวาติ ตสฺมึ ขเณเยว. อยํ ชโนติ ราชงฺคเณ จรมานํ ชนํ ทิสฺวา ¶ วทติ. ภนฺตมิคปฺปฏิภาโคติ อนวฏฺิตตฺตา กายจาปลฺเลน สมนฺนาคตตฺตา ภนฺตมิคสทิโส. อติวิย โสภตีติ สมฺพนฺโธ. อาโลกิตวิโลกิตนฺติ เอตฺถ อาโลกิตํ นาม ปุรโตเปกฺขนํ. อภิมุโขโลกนฺหิ ‘‘อาโลกิต’’นฺติ วุจฺจติ. วิโลกิตนฺติ อนุทิสาเปกฺขนํ, ยํ ทิสาภิมุขํ โอโลเกติ, ตทนุคตทิสาเปกฺขนนฺติ อตฺโถ. สมิฺชนํ ปพฺพสงฺโกจนํ. ปสารณฺจ เตสํเยว ปสารณํ. โลกุตฺตรธมฺโมติ เสสชเนสุ อวิชฺชมาโน วิสิฏฺธมฺโม. เปมํ สณฺหีติ เปมํ ปติฏฺาสิ, อุปฺปชฺชีติ อตฺโถ. วาณิชโก อโหสีติ มธุวาณิชโก อโหสิ.
อตีเต กิร ตโย ภาตโร มธุวาณิชกา อเหสุํ. เตสุ กนิฏฺโ มธุํ วิกฺกิณาติ, อิตเร อรฺโต อาหรนฺติ. ตทา เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ ปณฺฑุกโรคาตุโร อโหสิ. อปโร ปน ปจฺเจกพุทฺโธ ตทตฺถํ มธุภิกฺขาย จรมาโน นครํ ปาวิสิ. ปวิฏฺฺจ ตํ เอกา กุมฺภทาสี อุทกหรณตฺถํ ติตฺถํ คจฺฉมานา อทฺทส. ทิสฺวา จ ปุจฺฉิตฺวา อาคตการณฺจ ตฺวา ‘‘เอตฺถ, ภนฺเต, มธุวาณิชกา วสนฺติ, ตตฺถ คจฺฉถา’’ติ หตฺถํ ปสาเรตฺวา มธุอาปณํ ทสฺเสสิ. โส จ ตตฺถ อคมาสิ. ตํ ทิสฺวา กนิฏฺโ มธุวาณิโช สฺชาตปีติโสมนสฺโส ‘‘เกนาคตาตฺถ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ วิทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา มธุโน ปูเรตฺวา ททมาโน ปตฺตปุณฺณํ มธุํ อุคฺคนฺตฺวา มุขโต วิสฺสนฺทิตฺวา ภูมิยํ ปตมานํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘อิมินาหํ, ภนฺเต, ปฺุกมฺเมน ชมฺพุทีเป เอกรชฺชํ กเรยฺยํ, อาณา จ เม อากาเส ปถวิยฺจ โยชนปฺปมาเณ าเน ผรตู’’ติ ปตฺถนมกาสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ จ ‘‘เอวํ โหตุ อุปาสกา’’ติ วตฺวา คนฺธมาทนํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส เภสชฺชมกาสิ.
กนิฏฺโ ¶ ปน มธุวาณิโช มธุํ ทตฺวา เคเห นิสินฺโน อิตเร อรฺโต อาคเต ทิสฺวา เอวมาห ‘‘ตุมฺหากํ ภาตโร จิตฺตํ ปสาเทถ, มมฺจ ตุมฺหากฺจ มธุํ คเหตฺวา อีทิสสฺส นาม ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ’’นฺติ. เตสุ เชฏฺโ กุชฺฌิตฺวา เอวมาห ‘‘จณฺฑาลาปิ กาสาวนิวาสิโน โหนฺติ, นนุ ตว หตฺถโต มธุํ ปฏิคฺคเหตฺวา คโต จณฺฑาโล ภวิสฺสตี’’ติ. มชฺฌิโม ปน กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตว ปจฺเจกพุทฺธํ คเหตฺวา ปรสมุทฺเท นิกฺขิปาหี’’ติ อาห. ปจฺฉา ปน เตปิ ทฺเว ภาตโร กนิฏฺเน วุจฺจมานํ ¶ ทานานิสํสปฏิสํยุตฺตกถํ สุตฺวา อนุโมทึสุเยว. สาปิ จ กุมฺภทาสี ‘‘ตสฺส มธุทายกสฺส อคฺคมเหสี ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนมกาสิ. เตสุ กนิฏฺโ อโสโก ธมฺมราชา อโหสิ, สา จ กุมฺภทาสี อติวิย รูปโสภคฺคปฺปตฺตา อสนฺธิมิตฺตา นาม ตสฺส อคฺคมเหสี อโหสิ. ปรสมุทฺทวาที ปน มชฺฌิโม อิมสฺมึเยว ตมฺพปณฺณิทีเป เทวานํปิยติสฺโส นาม มหานุภาโว ราชา อโหสิ. เชฏฺโ ปน จณฺฑาลวาทิตาย จณฺฑาลคาเม ชาโต นิคฺโรโธ นาม สามเณโร อโหสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพ หิ กิร ปฺุกรณกาเล เอส รฺโ เชฏฺภาตา วาณิชโก อโหสี’’ติ.
ปุพฺเพ ว สนฺนิวาเสนาติ เอตฺถ (ชา. อฏฺ. ๒.๒.๑๗๔) คาถาพนฺธวเสน วา-สทฺทสฺส รสฺสตฺตํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ, ปุพฺเพ สนฺนิวาเสน วาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ปุพฺเพติ อตีตชาติยํ. สนฺนิวาเสนาติ สหวาเสน. สหสทฺทตฺโถ หิ อยํ สํสทฺโท. ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วาติ ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานภเว หิตจรเณน วา. เอวํ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ สิเนหสงฺขาตํ เปมํ ชายเต อุปฺปชฺชติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เปมํ นาเมตํ ทฺวีหิปิ การเณหิ ชายติ, ปุริมภเว มาตา วา ปิตา วา ธีตา วา ปุตฺโต วา ภาตา วา ภคินี วา ปติ วา ภริยา วา สหาโย วา มิตฺโต วา หุตฺวา โย เยน สทฺธึ เอกฏฺาเน นิวุตฺถปุพฺโพ, ตสฺส อิมินา ปุพฺเพ วา สนฺนิวาเสน ภวนฺตเรปิ อนุพนฺธนฺโต โส สิเนโห น วิชหติ, อิมสฺมึ อตฺตภาเว กเตน ปจฺจุปฺปนฺเนน หิเตน วาติ เอวํ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ ตํ เปมํ นาม ชายตีติ. กึ วิยาติ อาห ‘‘อุปฺปลํ ว ยโถทเก’’ติ. เอตฺถาปิ วา-สทฺทสฺส วุตฺตนเยเนว รสฺสตฺตํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ เจตฺถ วาสทฺโท. เตน ปทุมาทโย สงฺคณฺหาติ. ยถา-สทฺโท อุปมายํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อุปฺปลฺจ เสสฺจ ปทุมาทิ อุทเก ชายมานํ ทฺเว การณานิ นิสฺสาย ชายติ อุทกฺเจว กลลฺจ, ตถา เอเตหิ ทฺวีหิ การเณหิ เปมํ ชายตีติ.
รฺโ หตฺเถติ สนฺติกํ อุปคตสฺส รฺโ หตฺเถ. รฺโ อนุรูปนฺติ เอกูนสตภาตุกานํ ฆาติตตฺตา จณฺฑปกติตาย รชฺเช ิตตฺตา จ ‘‘ปมาทวิหารี อย’’นฺติ มฺมาโน ตทนุรูปํ ธมฺมปเท อปฺปมาทวคฺคํ เทเสตุํ ¶ อารภิ. ตตฺถ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๒๓) อปฺปมาโทติ สติยา ¶ อวิปฺปวาโส, นิจฺจํ อุปฏฺิตาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. อมตปทนฺติ อมตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ. ตฺหิ อชาตตฺตา น ชียติ น มียติ, ตสฺมา ‘‘อมต’’นฺติ วุจฺจติ. อมตสฺส ปทํ อมตปทํ, อมตสฺส อธิคมุปาโยติ วุตฺตํ โหติ. ปมาโทติ ปมชฺชนภาโว, มุฏฺสฺสจฺจสงฺขาตสฺส สติยา โวสฺสคฺคสฺเสตํ นามํ. มจฺจุโนติ มรณสฺส. ปทนฺติ อุปาโย มคฺโค. ปมตฺโต หิ ชาตึ นาติวตฺตติ, ชาโต ปน ชียติ เจว มียติ จาติ ปมาโท มจฺจุโน ปทํ นาม โหติ, มรณํ อุปเนตีติ วุตฺตํ โหติ.
อฺาตํ ตาต, ปริโยสาเปหีติ อิมินา ‘‘สทา อปฺปมาเทน หุตฺวา วตฺติตพฺพนฺติ เอตฺตเกเนว มยา าตํ, ตุมฺเห ธมฺมเทสนํ นิฏฺเปถา’’ติ ตสฺมึ ธมฺเม อตฺตโน ปฏิปชฺชิตุกามตํ ทีเปนฺโต ธมฺมเทสนาย ปริโยสานํ ปาเปตฺวา กถเน อุสฺสาหํ ชเนติ. เกจิ ปน ‘‘อภาสีติ เอตฺถ ‘ภาสิสฺสามิ วิตกฺเกมี’ติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘สพฺพํ อปฺปมาทวคฺคํ ภาสิสฺสามี’ติ สลฺลกฺขิตตฺตา อภาสีติ วุตฺตํ, รฺา ปน อฑฺฒคาถํ สุตฺวาว ‘อฺาตํ ตาต, ปริโยสาเปหี’ติ วุตฺตตฺตา ‘อุปริ น กเถสี’’’ติ วทนฺติ. ‘‘ตํ ปน ยุตฺตํ น โหตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ธุวภตฺตานีติ นิจฺจภตฺตานิ. วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายตีติ อุปชฺฌาโยติ อาห ‘‘วชฺชาวชฺชํ ทิสฺวา โจเทตา สาเรตา จา’’ติ. ตตฺถ วชฺชาวชฺชนฺติ ขุทฺทกํ มหนฺตฺจ วชฺชํ. โจเทตาติ ‘‘อิทํ ตยา ทุกฺกฏํ, อิทํ ทุพฺภาสิต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา โจเทตา. สาเรตาติ อตฺตโน วชฺชํ อสฺสรนฺตสฺส สตึ อุปฺปาเทตา, สมฺมาปฏิปตฺติยํ วา สาเรตา, ปวตฺเตตาติ อตฺโถ.
‘‘เอวํ ตยา พุทฺธวจนํ สชฺฌายิตพฺพํ, เอวํ อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ ปฏิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อาจารสฺส สิกฺขาปนโต อาจริโย นามาติ อาห ‘‘อิมสฺมึ สาสเน สิกฺขิตพฺพกธมฺเมสุ ปติฏฺาเปตา’’ติ. ตตฺถ สิกฺขิตพฺพกธมฺโม นาม สกลํ พุทฺธวจนํ สีลาทโย จ ธมฺมา. ‘‘ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จา’’ติ อิทํ ลพฺภมานวเสน วุตฺตํ ¶ . อาจริยุปชฺฌายานนฺติ อิมินา ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ โยเชตพฺพา, มม จาติ อิมินา ปน ปพฺพชฺชาว. ตทา สามเณรภูมิยํ ิตตฺตา นิคฺโรธสฺส ภาวินึ วา อุปสมฺปทํ สนฺธาย อุภยมฺปิ โยเชตพฺพํ. สรณคมนวเสน ปพฺพชฺชาสิทฺธิโต ภิกฺขุสงฺฆสฺสปิ ปพฺพชฺชาย นิสฺสยภาโว เวทิตพฺโพ. ภณฺฑุกมฺมวเสนปิ นิสฺสยภาโว ลพฺภเตวาติ คเหตพฺพํ. ทิวเส ทิวเส วฑฺฒาเปนฺโตติ วุตฺตนเยเนว ทิวเส ทิวเส ตโต ตโต ทิคุณํ กตฺวา วฑฺฒาเปนฺโต. โปถุชฺชนิเกนาติ ปุถุชฺชนภาวานุรูเปน. นิคฺโรธตฺเถรสฺส อานุภาวกิตฺตนาธิการตฺตา ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ ปจฺฉา วตฺตพฺพมฺปิ สมฺปิณฺเฑตฺวา อาห ‘‘ปุน ราชา อโสการามํ นาม มหาวิหารํ กาเรตฺวา’’ติอาทิ ¶ . เจติยปฏิมณฺฑิตานีติ เอตฺถ จยิตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ เจติยํ, อิฏฺกาทีหิ จิตตฺตา วา เจติยํ, เจติเยหิ ปฏิมณฺฑิตานิ วิภูสิตานีติ เจติยปฏิมณฺฑิตานิ. ธมฺเมนาติ ธมฺมโต อนเปเตน.
วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถารโต วิภาเวนฺโต อาห ‘‘เอกทิวสํ กิรา’’ติอาทิ. อโสการาเม มหาทานํ ทตฺวาติ เอตฺถ กเต อาราเม ปจฺฉา การาปกสฺส รฺโ นามวเสน นิรุฬฺหํ นามปณฺณตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อโสการาเม’’ติ. เกจิ ปน ‘‘ตสฺมึ ทิวเส ราชา อตฺตโน ฆเรเยว สพฺพํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา อิมํ ปฺหํ ปุจฺฉี’’ติ วทนฺติ. มหาทานํ ทตฺวาติ โภเชตฺวา สพฺพปริกฺขารทานวเสน มหาทานํ ทตฺวา. วุตฺตฺเหตํ ทีปวํเส –
‘‘นิเวสนํ ปเวเสตฺวา, นิสีทาเปตฺวาน อาสเน;
ยาคุํ นานาวิธํ ขชฺชํ, โภชนฺจ มหารหํ;
อทาสิ ปยตปาณิ, ยาวทตฺถํ ยทิจฺฉกํ.
‘‘ภุตฺตาวิภิกฺขุสงฺฆสฺส, โอนีตปตฺตปาณิโน;
เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน, อทาสิ ยุคสาฏกํ.
‘‘ปาทอพฺภฺชนํ เตลํ, ฉตฺตฺจาปิ อุปาหนํ;
สพฺพํ สมณปริกฺขารํ, อทาสิ ผาณิตํ มธุํ.
‘‘อภิวาเทตฺวา ¶ นิสีทิ, อโสกธมฺโม มหีปติ;
นิสชฺช ราชา ปวาเรสิ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปจฺจยํ.
‘‘ยาวตา ภิกฺขู อิจฺฉนฺติ, ตาว เทมิ ยทิจฺฉกํ;
สนฺตปฺเปตฺวา ปริกฺขาเรน, ปวาเรตฺวาน ปจฺจเย;
ตโต อปุจฺฉิ คมฺภีรํ, ธมฺมกฺขนฺธํ สุเทสิต’’นฺติ.
องฺคโต, มหาราช, นว องฺคานีติอาทิ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วุตฺตนฺติ วทนฺติ. นวกมฺมาธิฏฺายกํ อทาสีติ จตุราสีติวิหารสหสฺเสสุ กตฺตพฺพสฺส นวกมฺมสฺส อธิฏฺายกํ วิธายกํ กตฺวา อทาสิ. เอกทิวสเมว สพฺพนคเรหิ ปณฺณานิ อาคมึสูติ สพฺพวิหาเรสุ กิร ราหุนา ¶ จนฺทสฺส คหณทิวเส นวกมฺมํ อารภิตฺวา ปุน ราหุนา จนฺทสฺส คหณทิวเสเยว นิฏฺาเปสุํ, ตสฺมา เอกทิวสเมว ปณฺณานิ อาคมึสูติ วทนฺติ. อฏฺ สีลงฺคานีติ อฏฺ อุโปสถงฺคสีลานิ. ‘‘สพฺพาลงฺการวิภูสิตายา’’ติ อิทํ อสมาทินฺนุโปสถงฺคานํ วเสน วุตฺตํ. อมรวติยา ราชธานิยาติ ตาวตึสเทวนคเร. อลงฺกตปฏิยตฺตนฺติ อลงฺกตกรณวเสน สพฺพสชฺชิตํ.
อธิกํ การํ อธิการํ, อธิกํ กิริยนฺติ วุตฺตํ โหติ. โลกวิวรณํ นาม ปาฏิหาริยํ อกํสูติ เอตฺถ อเนกสหสฺสสงฺขฺยสฺส โอกาสโลกสฺส ตนฺนิวาสีสตฺตโลกสฺส จ วิวฏภาวกรณปาฏิหาริยํ โลกวิวรณํ นาม. ตํ ปน กโรนฺโต อิทฺธิมา อนฺธการํ วา อาโลกํ กโรติ, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวฏํ, อนาปาถํ วา อาปาถํ กโรติ. กถํ? อยฺหิ ยถา ปฏิจฺฉนฺโนปิ ทูเร ิโตปิ อตฺตา วา ปโร วา ทิสฺสติ, เอวํ อตฺตานํ วา ปรํ วา ปากฏํ กาตุกาโม ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย ‘‘อิทํ อนฺธการฏฺานํ อาโลกชาตํ โหตู’’ติ วา ‘‘อิทํ ปฏิจฺฉนฺนํ วิวฏํ โหตู’’ติ วา ‘‘อิทํ อนาปาถํ อาปาถํ โหตู’’ติ วา อาวชฺเชตฺวา ปุน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อธิฏฺาติ. สห อธิฏฺาเนน ยถาธิฏฺิตเมว โหติ. อปเร ทูเร ิตาปิ ปสฺสนฺติ, สยมฺปิ ปสฺสิตุกาโม ปสฺสติ ภควา วิย เทโวโรหเณ. ภควา หิ เทวโลเก อภิธมฺมเทสนํ นิฏฺเปตฺวา สงฺกสฺสนครํ โอตรนฺโต สิเนรุมุทฺธนิ ตฺวา ปุรตฺถิมํ โลกธาตุํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ วิวฏานิ วิย หุตฺวา เอกงฺคณํ ¶ วิย หุตฺวา ปกาสึสุ. ยถา จ ปุรตฺถิเมน, เอวํ ปจฺฉิเมนปิ อุตฺตเรนปิ ทกฺขิเณนปิ สพฺพํ วิวฏมทฺทส. เหฏฺาปิ ยาว อวีจิ อุปริ จ ยาว อกนิฏฺภวนํ, ตาว อทฺทส. มนุสฺสาปิ เทเว ปสฺสนฺติ, เทวาปิ มนุสฺเส. ตตฺถ เนว มนุสฺสา อุทฺธํ อุลฺโลเกนฺติ, น เทวา อโธ โอโลเกนฺติ, สพฺเพ สมฺมุขสมฺมุขาว อฺมฺํ ปสฺสนฺติ, ตํ ทิวสํ โลกวิวรณํ นาม อโหสิ.
อปิจ ตมฺพปณฺณิทีเป ตฬงฺครวาสี ธมฺมทินฺนตฺเถโรปิ อิมํ ปาฏิหาริยํ อกาสิ. โส กิร เอกทิวสํ ติสฺสมหาวิหาเร เจติยงฺคณมฺหิ นิสีทิตฺวา ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ อปณฺณกสุตฺตํ (อ. นิ. ๓.๑๖) กเถนฺโต เหฏฺามุขํ พีชนึ อกาสิ, ยาว อวีจิโต เอกงฺคณํ อโหสิ, ตโต อุปริมุขํ อกาสิ, ยาว พฺรหฺมโลกา เอกงฺคณํ อโหสิ. เถโร นิรยภเยน ตชฺเชตฺวา สคฺคสุเขน จ ปโลเภตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามี อนาคามี อรหนฺโตติ เอวํ ตสฺมึ ทิวเสปิ โลกวิวรณํ นาม อโหสิ. อิเม ปน ภิกฺขู ยถา ¶ อโสโก ธมฺมราชา อโสการาเม ิโต จตุทฺทิสา อนุวิโลเกนฺโต สมนฺตโต สมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพุทีปํ ปสฺสติ, จตุราสีติ จ วิหารสหสฺสานิ อุฬาราย วิหารมหปูชาย วิโรจมานานิ, เอวํ อธิฏฺหิตฺวา โลกวิวรณํ นาม ปาฏิหาริยํ อกํสุ.
วิหารมหปูชายาติ วิหารมหสงฺขาตาย ปูชาย. วิภูตินฺติ สมฺปตฺตึ. เอวรูปํ ปีติปาโมชฺชนฺติ อีทิสํ ปริจฺจาคมูลกํ ปีติปาโมชฺชํ. โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ภารมกาสีติ เถรสฺส มหานุภาวตฺตา ‘‘อุตฺตริปิ เจ กเถตพฺพํ อตฺถิ, ตมฺปิ โสเยว กเถสฺสตี’’ติ มฺมาโน ภิกฺขุสงฺโฆ รฺา ปุจฺฉิตปฺหสฺส วิสชฺชนํ เถรสฺส ภารมกาสิ. สาสนสฺส ทายาโท โหมิ, น โหมีติ สาสนสฺส าตโก อพฺภนฺตโร โหมิ, น โหมีติ อตฺโถ. เยสํ สาสเน ปพฺพชิตา ปุตฺตธีตโร น สนฺติ, น เต สาสเน กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺตโน ภารํ กตฺวา วหนฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย เถโร เอวมาห ‘‘น โข, มหาราช, เอตฺตาวตา สาสนสฺส ทายาโท โหตี’’ติ. กถฺจรหิ, ภนฺเต, สาสนสฺส ทายาโท โหตีติ เอตฺถ จรหีติ นิปาโต อกฺขนฺตึ ¶ ทีเปติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ เอวรูปํ ปริจฺจาคํ กตฺวาปิ สาสนสฺส ทายาโท น โหติ, อฺํ กึ นาม กตฺวา โหตีติ.
ติสฺสกุมารสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปภุตีติ ยทา จ ติสฺสกุมาโร ปพฺพชิโต, เยน จ การเณน ปพฺพชิโต, ตํ สพฺพํ วิตฺถารโต อุตฺตริ อาวิ ภวิสฺสติ. สกฺขสีติ สกฺขิสฺสสิ. ปาโมชฺชชาโตติ สฺชาตปาโมชฺโช. ปุตฺตานํ มนํ ลภิตฺวาติ เอตฺถ ปุตฺตีปิ สามฺโต ปุตฺตสทฺเทน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา, ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺตาติ เอวํ เอกเสสนเยน วา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ธีตุสทฺเทน สห ปยุชฺชมาโน หิ ปุตฺตสทฺโท เอโกว อวสิสฺสติ, ธีตุสทฺโท นิวตฺตตีติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ. สิกฺขาย ปติฏฺาเปสุนฺติ ตสฺมึเยว สีมมณฺฑเล สิกฺขาสมฺมุตึ ทตฺวา ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีสุ วิกาลโภชนาเวรมณิปริโยสานาสุ ฉสุ สิกฺขาสุ สมาทปนวเสน สิกฺขาย ปติฏฺาเปสุํ. สฏฺิวสฺสายปิ หิ สามเณริยา ‘‘ปาณาติปาตาเวรมณึ ทฺเว วสฺสานิ อวีติกฺกมฺม สมาทานํ สมาทิยามี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๑๐๗๘-๑๐๗๙) ฉ สิกฺขาโย สมาทิยิตฺวา สิกฺขิตพฺพาเยว. น หิ เอตาสุ ฉสุ สิกฺขาปเทสุ ทฺเว วสฺสานิ อสิกฺขิตสิกฺขํ สามเณรึ อุปสมฺปาเทตุํ วฏฺฏติ. ฉ วสฺสานิ อภิเสกสฺส อสฺสาติ ฉพฺพสฺสาภิเสโก, อภิเสกโต ปฏฺาย อติกฺกนฺตฉวสฺโสติ วุตฺตํ โหติ.
สพฺพํ เถรวาทนฺติ ทฺเว สงฺคีติโย อารุฬฺหา ปาฬิเยเวตฺถ ‘‘เถรวาโท’’ติ เวทิตพฺพา. สา หิ ¶ มหากสฺสปปภุตีนํ มหาเถรานํ วาทตฺตา ‘‘เถรวาโท’’ติ วุจฺจติ. โกนฺตปุตฺตติสฺสตฺเถโรติ เอตฺถ โกนฺตสกุณิโย นาม กินฺนรชาติโย. ‘‘ตาสุ เอกิสฺสา กุจฺฉิยํ สยิโต มนุสฺสชาติโก รฺา โปสิโต โกนฺตปุตฺตติสฺสตฺเถโร นามา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. มหาวํเสปิ เจตํ วุตฺตํ –
‘‘ปุเร ปาฏลิปุตฺตมฺหา, วเน วนจโร จรํ;
โกนฺตกินฺนริยา สทฺธึ, สํวาสํ กิร กปฺปยิ.
‘‘เตน สํวาสมนฺวาย, สา ปุตฺเต ชนยี ทุเว;
ติสฺโส เชฏฺโ กนิฏฺโ ตุ, สุมิตฺโต นาม นามโต.
‘‘มหาวรุณตฺเถรสฺส ¶ , กาเล ปพฺพชิ สนฺติเก;
อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, ฉฬภิฺาคุณํ อุโภ’’ติ.
เกจิ ปน เอวํ วทนฺติ ‘‘โกนฺตา นาม กฏฺวาหนรฺโ วํเส ชาตา เอกา ราชธีตา. ตํ ครุฬยนฺเตน อรฺคตํ เอโก วนจรโก อาเนตฺวา ตาย สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสิ. สา ตสฺส อุโภ ปุตฺเต วิชายิ. ตตฺรายํ เชฏฺโก มาตุนาเมน โกนฺตปุตฺโต นาม ชาโต’’ติ. กฏฺวาหนรฺโ กิร นคเร สพฺเพปิ วิภวสมฺปนฺนา นทีปพฺพตกีฬาทีสุ ครุฬสกุณสทิสํ ยนฺตํ กาเรตฺวา กฏฺวาหนราชา วิย ครุฬวาหเนน วิจรนฺติ.
พฺยาธิปฏิกมฺมตฺถํ ภิกฺขาจารวตฺเตน อาหิณฺฑนฺโต ปสตมตฺตํ สปฺปึ อลภิตฺวาติ ตทา กิร เชฏฺสฺส โกนฺตปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส กุจฺฉิวาโต สมุฏฺาสิ. ตํ พาฬฺหาย ทุกฺขเวทนาย ปีฬิตํ กนิฏฺโ สุมิตฺโต นาม เถโร ทิสฺวา ‘‘กิเมตฺถ, ภนฺเต, ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิ. ติสฺสตฺเถโร, ‘‘อาวุโส, ปสตมตฺตํ สปฺปึ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา รฺโ นิเวทนํ ตสฺส คิลานปจฺจยํ ปจฺฉาภตฺตํ สปฺปิอตฺถาย จรณฺจ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘ภิกฺขาจารเวลายเมว ปิณฺฑาย จรนฺเตน ตยา ยทิ สกฺกา ลทฺธุํ, เอวํ วิจริตฺวา ยํ ลทฺธํ, ตํ อาหรา’’ติ อาห. กนิฏฺโปิ วุตฺตนเยเนว ภิกฺขาจารวตฺเตน จรนฺโต ปสตมตฺตมฺปิ สปฺปึ นาลตฺถ. โส ปน กุจฺฉิวาโต พลวตโร สปฺปิฆฏสเตนปิ วูปสเมตุํ อสกฺกุเณยฺโย อโหสิ. เถโร เตเนว พฺยาธิพเลน กาลมกาสิ. เกจิ ปน ‘‘วิจฺฉิกนามเกน กีฏวิเสน ฑฏฺโ เถโร ตสฺส วิสเวเคน อธิมตฺตาย ¶ ทุกฺขเวทนาย สมนฺนาคโต ตํ วูปสเมตุํ วุตฺตนเยเนว ปสตมตฺตํ สปฺปึ อลภิตฺวา ปรินิพฺพุโต’’ติ วทนฺติ. วุตฺตฺเหตํ มหาวํเส –
‘‘ปาเท กีฏวิเสนาสิ, ฑฏฺโ เชฏฺโ สเวทโน;
อาห ปุฏฺโ กนิฏฺเน, เภสชฺชํ ปสตํ ฆตํ.
‘‘รฺโ นิเวทนํ เถโร, คิลานปจฺจเยปิ จ;
สปฺปิอตฺถฺจ จรณํ, ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิกฺขิปิ.
‘‘ปิณฺฑาย ¶ เจ จรํ สปฺปึ, ลภเส ตฺวํ ตมาหร;
อิจฺจาห ติสฺสตฺเถโร โส, สุมิตฺตํ เถรมุตฺตมํ.
‘‘ปิณฺฑาย จรตา เตน, น ลทฺธํ ปสตํ ฆตํ;
สปฺปิกุมฺภสเตนาปิ, พฺยาธิ ชาโต อสาธิโย.
‘‘เตเนว พฺยาธินา เถโร, ปตฺโต อายุกฺขยนฺติกํ;
โอวทิตฺวปฺปมาเทน, นิพฺพาตุํ มานสํ อกา.
‘‘อากาสมฺหิ นิสีทิตฺวา, เตโชธาตุวเสน โส;
ยถารุจิ อธิฏฺาย, สรีรํ ปรินิพฺพุโต.
‘‘ชาลา สรีรา นิกฺขมฺม, นิมํสฉาริกํ ฑหิ;
เถรสฺส สกลํ กายํ, อฏฺิกานิ ตุ โน ฑหี’’ติ.
อปฺปมาเทน โอวทิตฺวาติ ‘‘อมฺหาทิสานมฺปิ เอวํ ปจฺจยา ทุลฺลภา, ตุมฺเห ลภมาเนสุ ปจฺจเยสุ อปฺปมชฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรถา’’ติ เอวํ อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา. ปลฺลงฺเกนาติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสเนน. อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ กรณวจนํ. เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวาติ เตโชธาตุกสิณารมฺมณํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา. เถรสฺส สกฺการํ กตฺวาติ เถรสฺส ธาตุสกฺการํ กตฺวา. จตูสุ ทฺวาเรสุ โปกฺขรณิโย การาเปตฺวา เภสชฺชสฺส ปูราเปตฺวาติ เอกสฺมึ ทฺวาเร จตสฺโส โปกฺขรณิโย ¶ การาเปตฺวา ตตฺถ เอกํ โปกฺขรณึ สปฺปิสฺส ปูราเปตฺวา เอกํ มธุโน, เอกํ ผาณิตสฺส, เอกํ สกฺกราย ปูราเปสิ. เสสทฺวาเรสุปิ เอวเมว การาเปสีติ วทนฺติ.
สภายํ สตสหสฺสนฺติ นครมชฺเฌ วินิจฺฉยสาลายํ สตสหสฺสํ. อิมินา สกลนครโต สมุฏฺิตํ อายํ นิทสฺเสติ. ปฺจสตสหสฺสานิ รฺโ อุปฺปชฺชนฺตีติ จ รฏฺโต อุปฺปชฺชนกํ อายํ เปตฺวา วุตฺตํ. ตโตติ ยถาวุตฺตปฺจสตสหสฺสโต. นิคฺโรธตฺเถรสฺส เทวสิกํ สตสหสฺสํ วิสชฺเชสีติ กถํ ปน เถรสฺส สตสหสฺสํ วิสชฺเชสิ? ราชา กิร ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ สาฏเก ปริวตฺเตนฺโต ‘‘เถรสฺส จีวรํ นีต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม นีต’’นฺติ สุตฺวาว ปริวตฺเตติ. เถโรปิ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ติจีวรํ ปริวตฺเตติ. ตสฺส หิ ติจีวรํ หตฺถิกฺขนฺเธ เปตฺวา ปฺจหิ จ ¶ คนฺธสมุคฺคสเตหิ ปฺจหิ จ มาลาสมุคฺคสเตหิ สทฺธึ ปาโตว อาหรียิตฺถ, ตถา ทิวา เจว สายฺจ. เถโรปิ น ภณฺฑิกํ พนฺธิตฺวา เปสิ, สมฺปตฺตสพฺรหฺมจารีนํ อทาสิ. ตทา กิร ชมฺพุทีเป ภิกฺขุสงฺฆสฺส เยภุยฺเยน นิคฺโรธตฺเถรสฺเสว สนฺตกํ จีวรํ อโหสิ. เอวํ เถรสฺส ทิวเส ทิวเส สตสหสฺสํ วิสชฺเชสิ. อุฬาโร ลาภสกฺกาโรติ เอตฺถ ลพฺภติ ปาปุณียตีติ ลาโภ, จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตํ อธิวจนํ. สกฺกจฺจํ กาตพฺโพ ทาตพฺโพติ สกฺกาโร, จตฺตาโร ปจฺจยาเยว. ปจฺจยา เอว หิ ปณีตปณีตา สุนฺทรสุนฺทรา อภิสงฺขริตฺวา กตา ‘‘สกฺกาโร’’ติ วุจฺจนฺติ. อถ วา ปเรหิ กาตพฺพคารวกิริยา ปุปฺผาทีหิ ปูชา วา สกฺกาโร.
ทิฏฺิคตานีติ เอตฺถ ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ ‘‘คูถคตํ มุตฺตคตํ (ม. นิ. ๒.๑๑๙), สงฺขารคต’’นฺติอาทีสุ (มหานิ. ๔๑) วิย. คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺิยา คตมตฺตํ ทิฏฺิคตํ, ทิฏฺิยา คหณมตฺตนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺิปฺปกาโร วา ทิฏฺิคตํ, ทิฏฺิเภโทติ วุตฺตํ โหติ. โลกิยา หิ วิธยุตฺตคตปฺปการสทฺเท สมานตฺเถ อิจฺฉนฺติ. น โข ปเนตํ สกฺกา อิเมสํ มชฺเฌ วสนฺเตน วูปสเมตุนฺติ เตสฺหิ มชฺเฌ วสนฺโต เตสุเยว อนฺโตคธตฺตา อาเทยฺยวจโน น โหติ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตสิ. ตทา ตสฺมึ าเน วสนฺตสฺส สุขวิหาราภาวโต ตํ ปหาย อิจฺฉิตพฺพสุขวิหารมตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘อตฺตนา ผาสุกวิหาเรน วิหริตุกาโม’’ติ. อโหคงฺคปพฺพตนฺติ เอวํนามกํ ปพฺพตํ. ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนนาติ เอตฺถ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุ. วินโยติ โจทนา สารณา จ. สตฺถุสาสนนฺติ ตฺติสมฺปทา อนุสาวนสมฺปทา จ, ตสฺมา ภูเตน วตฺถุนา โจเทตฺวา สาเรตฺวา ตฺติสมฺปทาย อนุสาวนสมฺปทาย จ อุกฺเขปนียาทิกมฺมวเสน นิคฺคยฺหมานาปีติ วุตฺตํ โหติ. อพฺพุทํ เถนนฏฺเน, มลํ กิลิฏฺภาวกรณฏฺเน, กณฺฏกํ วิชฺฌนฏฺเน. อคฺคึ ปริจรนฺตีติ อคฺคิหุตฺตกา วิย อคฺคึ ปูเชนฺติ ¶ . ปฺจาตเป ตปฺปนฺตีติ จตูสุ าเนสุ อคฺคึ กตฺวา มชฺเฌ ตฺวา สูริยาตเปน ตปฺปนฺติ. อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺตีติ อุทยกาลโต ปภุติ สูริยํ โอโลกยมานา ยาวตฺถงฺคมนา สูริยาภิมุขาว ปริวตฺตนฺติ. โวภินฺทิสฺสามาติ ปคฺคณฺหึสูติ วินาเสสฺสามาติ อุสฺสาหมกํสุ. อวิสหนฺโตติ อสกฺโกนฺโต.
สตฺตทิวเสน ¶ รชฺชํ สมฺปฏิจฺฉาติ สตฺตทิวเส รชฺชสุขํ ตาว อนุภว. ตมตฺถํ สฺาเปสีติ กุกฺกุจฺจายิตมตฺถํ โพเธสิ. กถํ สฺาเปสีติ อาห ‘‘โส กิรา’’ติอาทิ. จิตฺตรูปนฺติ จิตฺตานุรูปํ, ยถากามนฺติ วุตฺตํ โหติ. กิสฺสาติ เกน การเณน. อเร ตฺวํ นาม ปริจฺฉินฺนมรณนฺติ สตฺตหิ ทิวเสหิ ปริจฺฉินฺนมรณํ. วิสฺสตฺโถติ นิราสงฺกจิตฺโต, มรณสงฺการหิโต นิพฺภโยติ วุตฺตํ โหติ. อสฺสาสปสฺสาสนิพทฺธํ มรณํ เปกฺขมานาติ ‘‘อโห วตาหํ ตทนฺตรํ ชีเวยฺยํ, ยทนฺตรํ อสฺสสิตฺวา ปสฺสสามิ ปสฺสสิตฺวา วา อสฺสสามิ, ภควโต สาสนํ มนสิ กเรยฺยํ, พหุ วต เม กตํ อสฺสา’’ติ เอวํ มรณสฺสติยา อนุยฺุชนโต อสฺสาสปสฺสาสปฺปวตฺติกาลปฏิพทฺธํ มรณํ เปกฺขมานา. ตตฺถ อสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสวาโต. ปสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนวาโต. วุตฺตวิปริยาเยนปิ วทนฺติ.
มิควํ นิกฺขมิตฺวาติ มิคมารณตฺถาย ‘‘อรฺเ มิคปริเยสนํ จริสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา. ตตฺถ มิควนฺติ มิคานํ วานนโต เหสนโต พาธนโต ‘‘มิคว’’นฺติ ลทฺธสมฺํ มิควํ. โยนกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรนฺติ โยนกวิสเย ชาตํ อิธาคนฺตฺวา ปพฺพชิตํ ธมฺมรกฺขิตนามเธยฺยํ มหาเถรํ. หตฺถินาเคนาติ มหาหตฺถินา. มหนฺตปริยาโยปิ หิ นาคสทฺโทติ วทนฺติ. อหินาคาทิโต วา วิเสสนตฺถํ ‘‘หตฺถินาเคนา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺสาสยํ ตสฺส อชฺฌาสยํ. ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํ, ตสฺมึ ปสฺสนฺเตเยวาติ อตฺโถ. อากาเส อุปฺปติตฺวาติ เอตฺถ อยํ วิกุพฺพนิทฺธิ น โหตีติ คิหิสฺสปิ อิมํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. สา หิ ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนิทฺธิ นาม. อธิฏฺานิทฺธิยา ปน ปฏิกฺเขโป นตฺถิ. ตถา จ วกฺขติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนายํ (จูฬว. อฏฺ. ๒๕๒) ‘‘อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ เอตฺถ วิกุพฺพนิทฺธิปาฏิหาริยํ ปฏิกฺขิตฺตํ, อธิฏฺานิทฺธิ ปน อปฺปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา’’ติ. ลคฺเคตฺวาติ อากาเส กายพนฺธนํ ปสาเรตฺวา ตตฺถ จีวรํ ลคฺเคตฺวา.
ฉณเวสนฺติ ¶ ตุฏฺิชนนเวสํ, อุสฺสวเวสนฺติ อตฺโถ. ปฏิยาเทสุนฺติ ‘‘อาคตกาเล จีวราทีนํ ¶ ปริเยสนํ ภาริย’’นฺติ ปมเมว ปตฺตจีวรานิ สมฺปาเทสุํ. ปธานฆรนฺติ ภาวนานุโยควเสน วีริยารมฺภสฺส อนุรูปํ วิวิตฺตเสนาสนํ. โสปีติ รฺโ ภาคิเนยฺยํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนุปพฺพชิโตติ อุฬารวิภเวน ขตฺติยชเนน อนุคนฺตฺวา ปพฺพชิโต. คนฺตฺวาติ อิทฺธิยา คนฺตฺวา. กุสลาธิปฺปาโยติ มนาปชฺฌาสโย. ทฺเวฬฺหกชาโตติ ‘‘อิเม ภิกฺขู น เอกมคฺเคน กเถนฺตี’’ติ สํสยมาปนฺโน. เอเกกํ ภิกฺขุสหสฺสปริวารนฺติ เอเกกสฺส เอเกกสหสฺสปริจฺฉินฺนํ ภิกฺขุปริวารฺจ. คณฺหิตฺวา อาคจฺฉถาติ วุตฺเตปิ ‘‘สาสนํ ปคฺคณฺหิตุํ สมตฺโถ’’ติ วุตฺตตฺตา เถรา ภิกฺขู ‘‘ธมฺมกมฺม’’นฺติ มฺมานา คตา. อีทิเสสุ หิ าเนสุ กุกฺกุจฺจํ น กาตพฺพํ. กปฺปิยสาสนฺเหตํ น คิหิกมฺมปฏิสํยุตฺตํ. เถโร นาคจฺฉีติ กิฺจาปิ ‘‘ราชา ปกฺโกสตี’’ติ วุตฺเตปิ ธมฺมกมฺมตฺถาย อาคนฺตุํ วฏฺฏติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ปน เปสิเตปิ น อาคโต กิร. เถโร หิ สพฺพตฺถ วิขฺยาตวเสน สมฺภาวนุปฺปตฺติโต สมฺภาวิตสฺส จ อุทฺธํ กตฺตพฺพกิจฺจสิทฺธิโต อสารุปฺปวจนเลเสน น อาคจฺฉีติ. มหลฺลโก นุ โข ภนฺเต เถโรติ กิฺจาปิ ราชา เถรํ ทิฏฺปุพฺโพ, นามํ ปน สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺโต เอวํ ปุจฺฉีติ วทนฺติ. วยฺหนฺติ อุปริ มณฺฑปสทิสํ ปทรจฺฉนฺนํ, สพฺพปลิคุณฺิมํ วา ฉาเทตฺวา กตํ สกฏวิเสสํ วยฺหนฺติ วทนฺติ. นาวาสงฺฆาฏํ พนฺธิตฺวาติ เอตฺถ นาวาติ โปโต. โส หิ โอรโต ปารํ ปตติ คจฺฉตีติ โปโต, สตฺเต เนตีติ นาวาติ จ วุจฺจติ. เอกโต สงฺฆฏิตา นาวา นาวาสงฺฆาฏํ, ตถา ตํ พนฺธิตฺวาติ อตฺโถ.
สาสนปจฺจตฺถิกานํ พหุภาวโต อาห ‘‘อารกฺขํ สํวิธายา’’ติ. ยนฺติ ยสฺมา, เยน การเณนาติ อตฺโถ. ‘‘อาคุํ น กโรตีติ นาโค’’ติ (จูฬว. เมตฺตคูมาณวปูจฺฉานิทฺเทส ๒๗) วจนโต ปาปกรณาภาวโต สมโณ อิธ นาโค นามาติ มฺมานา ‘‘เอโก ตํ มหาราช สมณนาโค ทกฺขิณหตฺเถ คณฺหิสฺสตี’’ติ พฺยากรึสุ. อพฺพาหึสูติ อากฑฺฒึสุ. ‘‘รฺโ หตฺถคฺคหณํ ลีฬาวเสน กตํ วิย โหตีติ กสฺมาติอาทิโจทนํ กต’’นฺติ วทนฺติ. พาหิรโตติ อุยฺยานสฺส พาหิรโต. ปสฺสนฺตานํ อติทุกฺกรํ หุตฺวา ปฺายตีติ อาห ‘‘ปเทสปถวีกมฺปนํ ทุกฺกร’’นฺติ. อธิฏฺาเน ปเนตฺถ วิสุํ ทุกฺกรตา นาม นตฺถิ. สีมํ อกฺกมิตฺวาติ อนฺโตสีมํ สีมาย ¶ อพฺภนฺตรํ อกฺกมิตฺวา. อภิฺาปาทกนฺติ อภิฺาย ปติฏฺาภูตํ. วิกุพฺพนิทฺธิยา เอว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปถวีจลนํ อธิฏฺหิ. รถสฺส อนฺโตสีมาย ิโต ปาโทว จลีติ เอตฺถ ปาโทติ รถจกฺกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ รถสฺส คมนกิจฺจสาธนโต ปาทสทิสตฺตา อิธ ‘‘ปาโท’’ติ วุตฺตํ. สกฺขตีติ สกฺขิสฺสติ. เอตมตฺถนฺติ วินา เจตนาย ปาปสฺส อสมฺภวสงฺขาตํ อตฺถํ. เจตนาหนฺติ เอตฺถ ‘‘เจตนํ อห’’นฺติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. เจตยิตฺวาติ เจตนํ ปวตฺตยิตฺวา. ทีปกติตฺติโรติ อตฺตโน นิสินฺนภาวสฺส ทีปนโต เอวํลทฺธนาโม ¶ ติตฺติโร. ยํ อรฺํ เนตฺวา สากุณิโก ตสฺส สทฺเทน อาคตาคเต ติตฺติเร คณฺหาติ.
ตาปสํ ปุจฺฉีติ อตีเต กิร เอกสฺมึ ปจฺจนฺตคาเม เอโก สากุณิโก เอกํ ทีปกติตฺติรํ คเหตฺวา สุฏฺุ สิกฺขาเปตฺวา ปฺชเร ปกฺขิปิตฺวา ปฏิชคฺคติ. โส ตํ อรฺํ เนตฺวา ตสฺส สทฺเทน อาคตาคเต ติตฺติเร คณฺหาติ. ติตฺติโร ‘‘มํ นิสฺสาย พหู มม าตกา นสฺสนฺติ, มยฺเหตํ ปาป’’นฺติ นิสฺสทฺโท อโหสิ. โส ตสฺส นิสฺสทฺทภาวํ ตฺวา เวฬุเปสิกาย ตํ สีเส ปหรติ. ติตฺติโร ทุกฺขาตุรตาย สทฺทํ กโรติ. เอวํ โส สากุณิโก ตํ นิสฺสาย ติตฺติเร คเหตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิ. อถ โส ติตฺติโร จินฺเตสิ ‘‘อิเม มรนฺตูติ มยฺหํ เจตนา นตฺถิ, ปฏิจฺจ กมฺมํ ปน มํ ผุสติ. มยิ สทฺทํ อกโรนฺเต หิ เอเต นาคจฺฉนฺติ, กโรนฺเตเยวาคจฺฉนฺติ, อาคตาคเต อยํ คเหตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปติ, อตฺถิ นุ โข เอตฺถ มยฺหํ ปาปํ, นตฺถี’’ติ. โส ตโต ปฏฺาย ‘‘โก นุ โข เม อิมํ กงฺขํ ฉินฺเทยฺยา’’ติ ตถารูปํ ปณฺฑิตํ อุปธาเรนฺโต จรติ. อเถกทิวสํ โส สากุณิโก พหุเก ติตฺติเร คเหตฺวา ปจฺฉึ ปูเรตฺวา ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ตาปสปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา อรฺเ วสนฺตสฺส อสฺสมํ คนฺตฺวา ตํ ปฺชรํ โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก เปตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา วาลิกาตเล นิปนฺโน นิทฺทํ โอกฺกมิ. ติตฺติโร ตสฺส นิทฺทโมกฺกนฺตภาวํ ตฺวา ‘‘มม กงฺขํ อิมํ ตาปสํ ปุจฺฉิสฺสามิ, ชานนฺโต เม กเถสฺสตี’’ติ ปฺชเร นิสินฺโนเยว –
‘‘าตโก โน นิสินฺโนติ, พหุ อาคจฺฉเต ชโน;
ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสติ, ตสฺมึ เม สงฺกเต มโน’’ติ. (ชา. ๑.๔.๗๕) –
ตาปสํ ¶ ปุจฺฉิ. ตสฺสตฺโถ (ชา. อฏฺ. ๓.๗๕) – ภนฺเต, สจาหํ สทฺทํ น กเรยฺยํ, อยํ ติตฺติรชโน น อาคจฺเฉยฺย, มยิ ปน สทฺทํ กโรนฺเต ‘‘าตโก โน นิสินฺโน’’ติ อยํ พหุชโน อาคจฺฉติ, ตํ อาคตาคตํ ลุทฺโท คเหตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺโต มํ ปฏิจฺจ มํ นิสฺสาย เอตํ ปาณาติปาตกมฺมํ ผุสติ ปฏิลภติ วินฺทติ, ตสฺมึ มํ ปฏิจฺจ กเต ปาเป ‘‘มม นุ โข เอตํ ปาป’’นฺติ เอวํ เม มโน สงฺกติ ปริสงฺกติ กุกฺกุจฺจํ อาปชฺชตีติ.
น ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสตีติอาทิกาย ปน ตาปเสน วุตฺตคาถาย อยมตฺโถ – ยทิ ตว ปาปกิริยาย มโน น ปทุสฺสติ, ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ น โหติ, เอวํ สนฺเต ลุทฺเทน ตํ ปฏิจฺจ กตมฺปิ ¶ ปาปกมฺมํ ตํ น ผุสติ น อลฺลียติ. ปาปกิริยาย หิ อปฺโปสฺสุกฺกสฺส นิราลยสฺส ภทฺรสฺส ปริสุทฺธสฺส สโต ตว ปาณาติปาตเจตนาย อภาวา ตํ ปาปํ น อุปลิมฺปติ, ตว จิตฺตํ น อลฺลียตีติ.
สมยํ อุคฺคณฺหาเปสีติ อตฺตโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ลทฺธึ อุคฺคณฺหาเปสิ. สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวาติ เอตฺถ สาณิปาการนฺติ กรณตฺเถ อุปโยควจนํ, อตฺตานฺจ เถรฺจ ยถา เต ภิกฺขู น ปสฺสนฺติ, เอวํ สาณิปากาเรน สมนฺตโต ปริกฺขิปาเปตฺวาติ อตฺโถ, สาณิปาการํ วา สมนฺตโต ปริกฺขิปาเปตฺวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ. สาณิปาการนฺตเรติ สาณิปาการสฺส อพฺภนฺตเร. เอกลทฺธิเกติ สมานลทฺธิเก. กึ วทติ สีเลนาติ กึวาที. อถ วา โก กตโม วาโท กึวาโท, โส เอตสฺส อตฺถีติ กึวาที. สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ วทนฺติ ปฺเปนฺติ สีเลนาติ สสฺสตวาทิโน. อถ วา วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ทิฏฺิยา เอตํ อธิวจนํ. สสฺสโต วาโท สสฺสตวาโท, โส เอเตสํ อตฺถีติ สสฺสตวาทิโน, สสฺสตทิฏฺิโนติ อตฺโถ. อถ สสฺสโต วาโท เอเตสมตฺถีติ กสฺมา วุตฺตํ, เตสฺหิ อตฺตา โลโก จ สสฺสโตติ อธิปฺเปโต, น วาโทติ? สจฺจเมตํ. สสฺสตสหจริตตาย ปน วาโทปิ สสฺสโตติ วุตฺโต ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ. สสฺสโตติ วาโท เอเตสนฺติ วา อิติสทฺทโลโป ทฏฺพฺโพ. เย รูปาทีสุ อฺตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา ตํ สสฺสตํ อมตํ นิจฺจํ ธุวํ ปฺเปนฺติ, เต สสฺสตวาทิโนติ เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ นิทฺเทเส ปฏิสมฺภิทายฺจ –
‘‘รูปํ ¶ อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺตี’’ติ.
อยฺจ อตฺโถ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ อิมิสฺสา ปฺจวิธาย สกฺกายทิฏฺิยา วเสน วุตฺโต. ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตาน’’นฺติอาทิกาย ปน ปฺจทสวิธาย สกฺกายทิฏฺิยา วเสน จตฺตาโร จตฺตาโร ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทฺโ โลโกติ ปฺเปนฺตีติ อยฺจ อตฺโถ ลพฺภติ. ตถา เอกํ ขนฺธํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา อฺโ อตฺตโน อุปโภคภูโต โลโกติ, สสนฺตติปติเต วา ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทฺโ โลโกติ ปฺเปนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ วา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอตสฺสาติ เอกจฺจสสฺสโต, เอกจฺจสสฺสตวาโท. โส เอเตสมตฺถีติ เอกจฺจสสฺสติกา, เอกจฺจสสฺสตวาทิโน. เต ทุวิธา โหนฺติ สตฺเตกจฺจสสฺสติกา สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกาติ ¶ . ตตฺถ ‘‘อิสฺสโร นิจฺโจ, อฺเ สตฺตา อนิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตวาทา สตฺเตกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ อิสฺสรวาทา. ‘‘นิจฺโจ พฺรหฺมา, อฺเ สตฺตา อนิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตวาทาปิ สตฺเตกจฺจสสฺสติกาติ เวทิตพฺพา. ‘‘ปรมาณโว นิจฺจา, ทฺวิอณุกาทโย อนิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตวาทา สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ กณาทวาทาทโย. ‘‘จกฺขาทโย อนิจฺจา, วิฺาณํ นิจฺจ’’นฺติ เอวํวาทิโนปิ สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกาติ เวทิตพฺพา.
นนุ ‘‘เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตา’’ติ เอตสฺมึ วาเท จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺานํ ยถาสภาวาวโพโธ เอว, ตยิทํ กถํ มิจฺฉาทสฺสนนฺติ? โก วา เอวมาห – ‘‘จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺานํ มิจฺฉาทสฺสน’’นฺติ, อสสฺสเตสุเยว ปน เกสฺจิ ธมฺมานํ สสฺสตภาวาภินิเวโส อิธ มิจฺฉาทสฺสนํ. เตน ปน เอกวาเร ปวตฺตมาเนน จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวาวโพโธ วิทูสิโต สํสฏฺภาวโต, วิสสํสฏฺโ วิย สพฺโพ สปฺปิมณฺโฑ สกิจฺจกรณาสมตฺถตาย สมฺมาทสฺสนปกฺเข ¶ เปตพฺพตํ นารหตีติ. อสสฺสตภาเวน นิจฺฉิตาปิ วา จกฺขุอาทโย สมาโรปิตชีวสภาวา เอว ทิฏฺิคติเกหิ คยฺหนฺตีติ ตทวโพธสฺส มิจฺฉาทสฺสนภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํ. เอวฺจ กตฺวา อสงฺขตาย จ สงฺขตาย จ ธาตุยา วเสน ยถากฺกมํ เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตาติ เอวํ ปวตฺโต วิภชฺชวาโทปิ เอกจฺจสสฺสตวาโท อาปชฺชตีติ เอวํปการา โจทนา อนวกาสา โหติ อวิปรีตธมฺมสภาวสมฺปฏิปตฺติภาวโต. กามฺเจตฺถ ปุริมสสฺสตวาเทปิ อสสฺสตานํ ธมฺมานํ สสฺสตาติ คหณํ วิเสสโต มิจฺฉาทสฺสนํ, สสฺสตานํ ปน สสฺสตาติ คาโห น มิจฺฉาทสฺสนํ ยถาสภาวคฺคหณภาวโต. อสสฺสเตสุเยว ปน เกจิเทว ธมฺมา สสฺสตาติ คเหตพฺพธมฺเมสุ วิภาคปฺปวตฺติยา อิมสฺส วาทสฺส วาทนฺตรตา วุตฺตา. น เจตฺถ สมุทายนฺโตคธตฺตา เอกเทสสฺส สปฺปเทสสสฺสตคฺคาโห นิปฺปเทสสสฺสตคฺคาเห สโมธานํ คจฺฉตีติ สกฺกา วตฺตุํ วาทิตพฺพิสยวิเสสวเสน วาททฺวยสฺส ปวตฺตตฺตา. อฺเ เอว หิ ทิฏฺิคติกา ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สสฺสตา’’ติ อภินิวิฏฺา, อฺเ เอกจฺจสสฺสตาติ สงฺขารานํ อนวเสสปริยาทานํ เอกเทสปริคฺคโห จ วาททฺวยสฺส ปริพฺยตฺโตเยวาติ.
อนฺตานนฺติกาติ เอตฺถ อมติ คจฺฉติ เอตฺถ สภาโว โอสานนฺติ อนฺโต, มริยาทา. ตปฺปฏิเสเธน อนนฺโต. กสฺส ปนายํ อนฺตานนฺโตติ? โลกียติ สํสารนิสฺสรณตฺถิเกหิ ทิฏฺิคติเกหิ, โลกียติ วา เอตฺถ เตหิ ปฺุาปฺุํ ตพฺพิปาโก จาติ โลโกติ สงฺขฺยํ คตสฺส ปฏิภาคนิมิตฺตาทิสภาวสฺส อตฺตโน. อนฺโต จ อนนฺโต จ อนฺตานนฺโต จ เนวนฺตนานนฺโต จาติ อนฺตานนฺโต สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทีสุ ¶ วิย. อนฺตานนฺตสหจริโต วาโท อนฺตานนฺโต ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ. อนฺตานนฺตสนฺนิสฺสโย วา ยถา ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ. โส เอเตสมตฺถีติ อนฺตานนฺติกา, อนฺตานนฺตวาทิโน. ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก, อนนฺโต อยํ โลโก, อนฺตวา จ อยํ โลโก อนนฺโต จ, เนวายํ โลโก อนฺตวา น ปนานนฺโต’’ติ เอวํ อนฺตํ วา อนนฺตํ วา อนฺตานนฺตํ วา เนวนฺตนานนฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺตวาทาติ อตฺโถ. จตุพฺพิธา ¶ หิ อนฺตานนฺตวาทิโน อนฺตวาที อนนฺตวาที อนฺตานนฺตวาที เนวนฺตนานนฺตวาทีติ. ตถา หิ โกจิ ปฏิภาคนิมิตฺตํ จกฺกวาฬปริยนฺตํ อวฑฺเฒตฺวา ตํ ‘‘โลโก’’ติ คเหตฺวา อนฺตสฺี โลกสฺมึ โหติ. จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา วฑฺฒิตกสิเณ ปน อนนฺตสฺี โหติ. อุทฺธมโธ อวฑฺเฒตฺวา ปน ติริยํ วฑฺเฒตฺวา อุทฺธมโธ อนฺตสฺี ติริยํ อนนฺตสฺี โหติ. โกจิ ปน ยสฺมา โลกสฺิโต อตฺตา อธิคตวิเสเสหิ มเหสีหิ กทาจิ อนนฺโต สกฺขิทิฏฺโ อนุสุยฺยติ, ตสฺมา เนวนฺตวา. ยสฺมา ปน เตหิเยว กทาจิ อนฺตวา สกฺขิทิฏฺโ อนุสุยฺยติ, ตสฺมา น ปน อนนฺโตติ เอวํ เนวนฺตนานนฺตสฺี โลกสฺมึ โหติ. เกจิ ปน ยทิ ปนายํ อตฺตา อนฺตวาสิยา, ทูรเทเส อุปปชฺชมานานุสฺสรณาทิกิจฺจนิปฺผตฺติ น สิยา. อถ อนนฺโต อิธ ิตสฺส เทวโลกนิรยาทีสุ สุขทุกฺขานุภวนมฺปิ สิยา. สเจ ปน อนฺตวา จ อนนฺโต จ, ตทุภยปฏิเสธโทสสมาโยโค, ตสฺมา อนฺตวา อนนฺโตติ จ อพฺยากรณีโย อตฺตาติ เอวํ ตกฺกนวเสน เนวนฺตนานนฺตสฺี โหตีติ วณฺณยนฺติ.
เอตฺถ จ ยุตฺตํ ตาว ปุริมานํ ติณฺณํ วาทีนํ อนฺตฺจ อนนฺตฺจ อนฺตานนฺตฺจ อารพฺภ ปวตฺตวาทตฺตา อนฺตานนฺติกตฺตํ, ปจฺฉิมสฺส ปน ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา กถํ อนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา เอว. ยสฺมา อนฺตานนฺตปอเสธวาโทปิ อนฺตานนฺตวิสโย เอว ตํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา. เอตทตฺถเมว หิ อารพฺภ ‘‘ปวตฺตวาทา’’ติ เหฏฺา วุตฺตํ, เอวํ สนฺเตปิ ยุตฺตํ ตาว ปจฺฉิมวาททฺวยสฺส อนฺตานนฺติกตฺตํ, อนฺตานนฺตานํ วเสน อุภยวิสยตฺตา เอเตสํ วาทสฺส, ปุริมวาททฺวยสฺส ปน กถํ วิสุํ อนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? อุปจารวุตฺติยา. สมุทิเตสุ หิ อนฺตานนฺตวาเทสุ ปวตฺตมาโน อนฺตานนฺติกสทฺโท ตตฺถ นิรุฬฺหตาย ปจฺเจกมฺปิ อนฺตานนฺตวาทีสุ ปวตฺตติ ยถา อรูปชฺฌาเนสุ ปจฺเจกํ อฏฺวิโมกฺขปริยาโย, ยถา จ โลเก สตฺติสโยติ.
อมราวิกฺเขปิกาติ เอตฺถ น มรติ น อุปจฺฉิชฺชตีติ อมรา. กา สา? ‘‘เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โน, อฺถาติปิ เม โน, โนติปิ เม โน, โน โนติปิ เม ¶ โน’’ติ (ที. นิ. ๑.๖๒) เอวํ ปวตฺตวาทวเสน ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺิคติกสฺส ทิฏฺิ เจว วาจา จ. ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา วิวิโธ นานปฺปกาโร เขโป ปรวาทีนํ ขิปนํ วิกฺเขโป, อมราย ทิฏฺิยา วาจาย วา วิกฺเขโป ¶ อมราวิกฺเขโป, โส เอเตสมตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกา. อถ วา อมราย ทิฏฺิยา วาจาย วิกฺขิปนฺตีติ อมราวิกฺเขปิโน, อมราวิกฺเขปิโน เอว อมราวิกฺเขปิกา. อถ วา อมรา นาม มจฺฉชาติ, สา อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนาทิวเสน อุทเก สนฺธาวมานา คเหตุํ น สกฺกา, เอวเมว อยมฺปิ วาโท เอกสฺมึ สภาเว อนวฏฺานโต อิโต จิโต จ สนฺธาวติ, คาหํ น อุปคจฺฉตีติ อมราย วิกฺเขโป วิยาติ อมราวิกฺเขโปติ วุจฺจติ. อยฺหิ อมราวิกฺเขปิโก ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติ วา ‘‘อกุสล’’นฺติ วา ปุฏฺโ น กิฺจิ พฺยากโรติ. ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติ วา ปุฏฺโ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติ วทติ. ตโต ‘‘กึ อกุสล’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ตถาติปิ เม โน’’ติ วทติ. ‘‘กึ อุภยโต อฺถา’’ติปิ วุตฺเต ‘‘อฺถาติปิ เม โน’’ติ วทติ. ตโต ‘‘ติวิเธนปิ น โหติ, กึ เต ลทฺธี’’ติ วุตฺเต ‘‘โนติปิ เม โน’’ติ วทติ. ตโต ‘‘กึ โน โน เต ลทฺธี’’ติ วุตฺเต ‘‘โน โนติปิ เม โน’’ติ วทติ. เอวํ วิกฺเขปเมว อาปชฺชติ, เอกเมกสฺมิมฺปิ ปกฺเข น ติฏฺติ. ตโต ‘‘อตฺถิ ปโร โลโก’’ติอาทินา ปุฏฺโปิ เอวเมว วิกฺขิปติ, น เอกสฺมึ ปกฺเข ติฏฺติ. โส วุตฺตปฺปกาโร อมราวิกฺเขโป เอเตสมตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกา.
นนุ จายํ สพฺโพปิ อมราวิกฺเขปิโก กุสลาทโย ธมฺเม ปรโลกตฺถิกาทีนิ จ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌมาโน ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺโ ปุจฺฉาย วิกฺเขปนมตฺตํ อาปชฺชติ, ตสฺส กถํ ทิฏฺิคติกภาโว. น หิ อวตฺตุกามสฺส วิย ปุจฺฉิตํ อชานนฺตสฺส วิกฺเขปกรณมตฺเตน ทิฏฺิคติกตา ยุตฺตาติ? วุจฺจเต – น เหว โข ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณมตฺเตน ตสฺส ทิฏฺิคติกตา, อถ โข มิจฺฉาภินิเวสวเสน สสฺสตาภินิเวสโต. มิจฺฉาภินิวิฏฺโเยว หิ ปุคฺคโล มนฺทพุทฺธิตาย กุสลาทิธมฺเม ปรโลกตฺถิกาทีนิ จ ยาถาวโต อสมฺปฏิปชฺชมาโน อตฺตนา อวิฺาตสฺส อตฺถสฺส ปรํ วิฺาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย มุสาวาทาทิภเยน จ วิกฺเขปํ อาปชฺชตีติ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺิโย’’ติ. อถ วา ปฺุปาปานํ ตพฺพิปากานฺจ อนวโพเธน อสทฺทหเนน จ ตพฺพิสยาย ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณํเยว สุนฺทรนฺติ ขนฺตึ รุจึ อุปฺปาเทตฺวา อภินิวิสนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิสุํเยว เจสา เอกา ทิฏฺิ สตฺตภงฺคทิฏฺิ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. ตโตเยว จ วุตฺตํ ‘‘ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺิคติกสฺส ทิฏฺิ เจว วาจา จา’’ติ.
อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกาติ ¶ ¶ เอตฺถ อธิจฺจ ยทิจฺฉกํ ยํ กิฺจิ การณํ วินา สมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จาติ ทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ. อตฺตโลกสฺิตานฺหิ ขนฺธานํ อธิจฺจุปฺปตฺติอาการารมฺมณํ ทสฺสนํ ตทาการสนฺนิสฺสยวเสน ปวตฺติโต ตทาการสหจริตตาย จ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ ยถา ‘‘มฺจา โฆสนฺติ, กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ จ. ตํ เอเตสมตฺถีติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา.
สฺีวาทาติ สฺี วาโท เอเตสมตฺถีติ สฺีวาทา ‘‘พุทฺธํ อสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ’’ติ ยถา. อถ วา สฺีติ ปวตฺโต วาโท สฺีสหจรณนเยน. สฺี วาโท เยสํ เต สฺีวาทา. ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, สฺีติ นํ ปฺเปนฺติ, อรูปี อตฺตา โหติ, รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ, เนว รูปี นารูปี จ อตฺตา โหติ. อนฺตวา อตฺตา โหติ, อนนฺตวา อตฺตา โหติ, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ, เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ. เอกตฺตสฺี อตฺตา โหติ, นานตฺตสฺี อตฺตา โหติ. ปริตฺตสฺี อตฺตา โหติ, อปฺปมาณสฺี อตฺตา โหติ. เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ, เอกนฺตทุกฺขี อตฺตา โหติ. สุขทุกฺขี อตฺตา โหติ, อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, สฺีติ นํ ปฺเปนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๗๖) เอวํ โสฬสวิเธน วิภตฺตวาทานเมตํ อธิวจนํ.
อสฺีวาทา เนวสฺีนาสฺีวาทา จ สฺีวาเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เกวลฺหิ ‘‘สฺี อตฺตา’’ติ คณฺหนฺตานํ วเสน สฺีวาทา วุตฺตา, ‘‘อสฺี’’ติ จ ‘‘เนวสฺีนาสฺี’’ติ จ คณฺหนฺตานํ วเสน อสฺีวาทา จ เนวสฺีนาสฺีวาทา จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ อสฺีวาทา ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ, อรูปี อตฺตา โหติ, รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ, เนว รูปี นารูปี อตฺตา โหติ. อนฺตวา อตฺตา โหติ, อนนฺตวา อตฺตา โหติ, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ, เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, อสฺีติ นํ ปฺเปนฺตี’’ติ เอวํ อฏฺวิเธน วิภตฺตา. เนวสฺีนาสฺีวาทาปิ เอวเมว ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๘๒) อฏฺวิเธน วิภตฺตาติ เวทิตพฺพา.
อุจฺเฉทวาทาติ ¶ ‘‘อยํ อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก มาตาเปตฺติกสมฺภโว กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’ติ (ที. นิ. ๑.๘๕) เอวมาทินา นเยน ปวตฺตํ ¶ อุจฺเฉททสฺสนํ อุจฺเฉโท สหจรณนเยน. อุจฺเฉโท วาโท เยสํ เต อุจฺเฉทวาทา, อุจฺเฉทวาโท วา เอเตสมตฺถีติ อุจฺเฉทวาทา, อุจฺเฉทํ วทนฺตีติ วา อุจฺเฉทวาทา.
ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอตฺถ ทิฏฺธมฺโม นาม ทสฺสนภูเตน าเณน อุปลทฺธธมฺโม, ปจฺจกฺขธมฺโมติ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํ. ทิฏฺธมฺเม นิพฺพานํ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ, อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ทุกฺขวูปสมนฺติ อตฺโถ. ตํ วทนฺตีติ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา. เต ปน ‘‘ยโต โข โภ อยํ อตฺตา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข โภ อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๙๔) เอวมาทินา นเยน ทิฏฺเว ธมฺเม นิพฺพานํ ปฺเปนฺติ. เต หิ มนฺธาตุกามคุณสทิเส มานุสเก กามคุเณ, ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทวราชสฺส กามคุณสทิเส ทิพฺเพ จ กามคุเณ อุปคตานํ ทิฏฺเว ธมฺเม นิพฺพานปฺปตฺตึ วทนฺติ.
วิภชฺชวาทีติ เวรฺชกณฺเฑ อาคตนเยเนว เวนยิกาทิภาวํ วิภชฺช วทตีติ วิภชฺชวาที.
ตตฺถ หิ ภควตา ‘‘อหฺหิ, พฺราหฺมณ, วินยาย ธมฺมํ เทเสมิ ราคสฺสา’’ติอาทึ วตฺวา ‘‘โน จ โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสี’’ติอาทินา เวรฺชพฺราหฺมณสฺส อตฺตโน เวนยิกาทิภาโว วิภชฺช วุตฺโตติ. อปิจ โสมนสฺสาทีนํ จีวราทีนฺจ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพภาวํ วิภชฺช วทตีติ วิภชฺชวาที, สสฺสตุจฺเฉทวาเท วา วิภชฺช วทตีติ วิภชฺชวาที, ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทีนํ ปนียานํ ปฺหานํ ปนโต ราคาทิขยสงฺขาตสฺส สสฺสตสฺส ราคาทิกายทุจฺจริตาทิอุจฺเฉทสฺส วจนโต วิภชฺชวาที, สสฺสตุจฺเฉทภูเต อุโภ อนฺเต อนุปคฺคมฺม มชฺฌิมปฏิปทาภูตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส เทสนโต วิภชฺชวาที, ภควา. ปรปฺปวาทํ มทฺทนฺโตติ ตสฺมึ ตติยสงฺคีติกาเล อุปฺปนฺนํ วาทํ, ตโต ปฏฺาย ยาว สทฺธมฺมนฺตรธานา อายตึ อุปฺปชฺชนกวาทฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. ตสฺมิฺหิ สมาคเม อยํ เถโร ยานิ จ ตทา อุปฺปนฺนานิ วตฺถูนิ, ยานิ จ อายตึ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปฏิพาหนตฺถํ ¶ สตฺถารา ทินฺนนยวเสเนว ตถาคเตน ปิตมาติกํ วิภชนฺโต สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานิ, ปรวาเท ปฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ อาหริตฺวา ตทา อุปฺปนฺนวาทสฺส มทฺทนโต ปรปฺปวาทมทฺทนํ อายตึ อุปฺปชฺชนกวาทานํ ปฏิเสธนลกฺขณภาวโต อายตึ ปฏิเสธลกฺขณํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ อกาสิ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา สมตฺตา.
อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา
‘‘เกนาภต’’นฺติ ¶ อิมํ ปฺหํ วิสชฺเชนฺเตน ชมฺพุทีเป ตาว อาจริยปรมฺปรา ยาว ตติยสงฺคีติ, ตาว ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีหฬทีเป อาจริยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตติยสงฺคหโต ปน อุทฺธ’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. อิมํ ทีปนฺติ อิมํ ตมฺพปณฺณิทีปํ. กฺจิ กาลนฺติ กิสฺมิฺจิ กาเล. โปราณาติ อฏฺกถาจริยา. ภทฺทนาโมติ ภทฺทสาลตฺเถโร. นามสฺส เอกเทเสนปิ หิ โวหาโร ทิสฺสติ ‘‘เทวทตฺโต ทตฺโต’’ติ ยถา. อาคุํ น กโรนฺตีติ นาคา. วินยปิฏกํ วาจยึสูติ สมฺพนฺโธ. ตมฺพปณฺณิยาติ ภุมฺมวจนํ. นิกาเย ปฺจ วาเจสุนฺติ วินยาภิธมฺมวชฺเช ทีฆนิกายาทิเก ปฺจ นิกาเย จ วาเจสุํ. สตฺต เจว ปกรเณติ ธมฺมสงฺคณีวิภงฺคาทิเก สตฺต อภิธมฺมปฺปกรเณ จ วาเจสุนฺติ อตฺโถ. อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเน วา เมธา, ปฺา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมธาวี. ติเปฏโกติ ตีณิ ปิฏกานิ เอตสฺส อตฺถีติ ติเปฏโก, เตปิฏโกติ วุตฺตํ โหติ, ติปิฏกปริยตฺติธโรติ อตฺโถ. ตารกานํ ราชาติ ตารกราชา, จนฺทิมา. อติโรจถาติ อติวิย วิโรจิตฺถ. ปุปฺผนาโมติ มหาปทุมตฺเถโร. สทฺธมฺมวํสโกวิโทติ สทฺธมฺมตนฺติยา โกวิโท. ปุปฺผนาโมติ สุมนตฺเถโร. ชมฺพุทีเป ปติฏฺิโตติ สุมนตฺเถโร กิร เอกสฺมึ สมเย สีหฬทีปมฺหิ สาสเน โอสกฺกมาเน ชมฺพุทีปํ คนฺตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา สาสนํ อนุรกฺขนฺโต ตตฺเถว ปติฏฺาสิ. มคฺคโกวิทาติ สคฺคมคฺคโมกฺขมคฺเคสุ โกวิทา.
ภารํ ¶ กตฺวาติ เตสํ เตสํ ภิกฺขูนํ สาสนํ ภารํ กตฺวา, ปฏิพทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘เต เต ภิกฺขู ตตฺถ ตตฺถ เปเสสี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มชฺฌนฺติกตฺเถรํ กสฺมีรคนฺธารรฏฺํ เปเสสี’’ติอาทิ. มหึสกมณฺฑลนฺติ อนฺธกรฏฺํ วทนฺติ. วนวาสินฺติ วนวาสิรฏฺํ. อตฺตา ปฺจโม เอเตสนฺติ อตฺตปฺจมา, ตํ ตํ ทิสาภาคํ ปฺจ ปฺเจว ภิกฺขู อคมํสูติ วุตฺตํ โหติ.
อิทานิ ตตฺถ ตตฺถ คตานํ เถรานํ กิจฺจานุภาวํ ทสฺเสตุกาโม มชฺฌนฺติกตฺเถรสฺส คตฏฺาเน กิจฺจํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘เตน โข ปน สมเยน กสฺมีรคนฺธารรฏฺเ’’ติอาทิมาห. กรกวสฺสนฺติ หิมปาตนกวสฺสํ. หราเปตฺวาติ อุทโกเฆน หราเปตฺวา. อรวาฬทหปิฏฺิยนฺติ อรวาฬทหสฺส อุทกปิฏฺิยํ. ฉินฺนภินฺนปฏธโรติ สตฺถเกน ฉินฺนํ รงฺเคน ภินฺนํ วณฺณวิการมาปนฺนํ ปฏํ ธาเรตีติ ฉินฺนภินฺนปฏธโร. อถ วา สตฺถเกน ฉินฺนานํ คิหิวตฺถวิสภาคานํ กาสาวานํ ธารณโต ฉินฺนภินฺนปฏธโร. ภณฺฑูติ มุณฺฑโก. กาสาววสโนติ กาสาววตฺถนิวตฺโถ. มกฺขํ อสหมาโนติ เถรํ ¶ ปฏิจฺจ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนํ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขณํ มกฺขํ อสหมาโน สนฺธาเรตุํ อธิสหิตุํ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺโต. ภึสนกานีติ เภรวารมฺมณานิ. ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต ตโต ภุสา วาตา วายนฺตี’’ติอาทิมาห. ภุสา วาตาติ รุกฺขเภทนปพฺพตกูฏนิปาตนสมตฺถา พลววาตา. อสนิโย ผลนฺตีติ อสนิโย ภิชฺชนฺติ, ปตนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ปหรณวุฏฺิโยติ อเนกปฺปการา อาวุธวุฏฺิโย. นิทฺธมถาติ คเหตฺวา อปเนถ. ภึสนกนฺติ นาคราชสฺส กายิกวาจสิกปโยคชนิตภยนิมิตฺตํ วิปฺปการํ.
เม ภยเภรวํ ชเนตุํ ปฏิพโล น อสฺส น ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ภยเภรวํ นาม ขุทฺทานุขุทฺทกํ ภยํ. อถ วา ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสภยํ, ปฏิฆภยสฺเสตํ อธิวจนํ. เภรวนฺติ ภยชนกมารมฺมณํ. สเจปิ ตฺวํ มหึ สพฺพนฺติ สเจปิ ตฺวํ มหานาค สพฺพํ มหึ สมุทฺเทน สห สสมุทฺทํ ปพฺพเตน สห สปพฺพตํ อุกฺขิปิตฺวา มมูปริ มยฺหํ สีโสปริ ขิเปยฺยาสีติ อตฺโถ. เม ภยเภรวํ ชเนตุํ เนว สกฺกุเณยฺยาสีติ สมฺพนฺโธ. อฺทตฺถูติ เอกํเสน. ตเววสฺส วิฆาโต อุรคาธิปาติ อุรคานํ ¶ นาคานํ อธิปติ ราช ตว เอว วิฆาโต ทุกฺขํ วิหึสา อสฺส ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวาติอาทีสุ ตงฺขณานุรูปาย ธมฺมเทสนาย ทิฏฺธมฺมสมฺปรายิกํ อตฺถํ สนฺทสฺเสตฺวา กุสเล ธมฺเม สมาทเปตฺวา คณฺหาเปตฺวา ตตฺถ จ นํ สมุตฺเตเชตฺวา สอุสฺสาหํ กตฺวา ตาย จ สอุสฺสาหตาย อฺเหิ จ วิชฺชมานคุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา โตเสตฺวาติ อตฺโถ. เถเรน กตํ นาคานุสาสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถายสฺมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิโต อุทฺธํ ยถา ปุเรติ ยถา ตุมฺเห อิโต ปุเร สทฺธมฺมสวนุปฺปตฺติวิรหิตกาเล ปรสฺส โกธํ อุปฺปาทยิตฺถ, อิทานิ อิโต ปฏฺาย อุทฺธํ อนาคเต โกธฺจ มา ชนยิตฺถ, วิชาตมาตุยาปิ ปุตฺเต สิเนหจฺเฉทนํ สพฺพวินาสมูลกํ สสฺสฆาตกฺจ มา กริตฺถาติ อตฺโถ. สุขกามา หิ ปาณิโนติ เอตฺถ หิ-สทฺโท การโณปเทเส, ยสฺมา สพฺเพ สตฺตา สุขกามา, ตสฺมา หิตสุขอุปจฺเฉทกรํ สสฺสฆาตฺจ มา กโรถาติ วุตฺตํ โหติ.
ยถานุสิฏฺนฺติ ยํ ยํ อนุสิฏฺํ ยถานุสิฏฺํ, อนุสิฏฺํ อนติกฺกมฺม วา ยถานุสิฏฺํ, เถเรน ทินฺโนวาทํ อนติกฺกมฺมาติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ ปมมคฺคผลาธิคโม อโหสีติ วทนฺติ. กุลสตสหสฺสนฺติ อิมินา ปุริสานํ สตสหสฺสํ ทสฺเสติ. กสฺมีรคนฺธาราติ กสฺมีรคนฺธารรฏฺวาสิโน. กาสาวปชฺโชตาติ ภิกฺขูนํ นิวตฺถปารุตกาสาววตฺเถหิ โอภาสิตา. อิสิวาตปฏิวาตาติ ¶ ภิกฺขูนํ นิวาสนปารุปนวาเตน เจว หตฺถปาทานํ สมิฺชนปสารณาทิวาเตน จ สมนฺตโต พีชิยมานา อเหสุํ. ทุฏฺนฺติ กุปิตํ. พนฺธนาติ สํสารพนฺธนโต.
ธมฺมจกฺขุนฺติ เหฏฺามคฺคตฺตเย าณํ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปมมคฺคาณเมว เต ปฏิลภึสู’’ติ วทนฺติ. โจเทตฺวา เทวทูเตหีติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๒๖๓ อาทโย) เทวทูตสุตฺตนฺตเทสนาวเสน (ม. นิ. ๓.๒๖๑ อาทโย) ทหรกุมาโร ชราชิณฺณสตฺโต คิลานสตฺโต กมฺมการณา กมฺมการณิกา วา มตสตฺโตติ อิเมหิ ปฺจหิ เทวทูเตหิ โจเทตฺวา โอวทิตฺวา, สํเวคํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถ. ทหรกุมาราทโย ¶ หิ ตตฺถ ‘‘เทวทูตา’’ติ วุจฺจนฺติ. ตถา หิ ทหรกุมาโร อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘‘ปสฺสถ โภ มยฺหมฺปิ ตุมฺหากํ วิย หตฺถปาทา อตฺถิ, สเก ปนมฺหิ มุตฺตกรีเส ปลิปนฺโน, อตฺตโน ธมฺมตาย อุฏฺหิตฺวา นหายิตุํ น สกฺโกมิ, ‘อหํ กิลิฏฺโ, นหาเปถ ม’นฺติ วตฺตุมฺปิ น สกฺโกมิ, ชาติโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต, น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ ชาติโต อปริมุตฺตาว. ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ ชาติ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺสา ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนส เทวทูโต นาม ชาโต.
ชราชิณฺณสตฺโตปิ อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘‘ปสฺสถ โภ อหมฺปิ ตุมฺเห วิย ตรุโณ อโหสึ อูรุพลพาหุพลชวสมฺปนฺโน, ตสฺส เม ตา พลชวสมฺปตฺติโย อนฺตรหิตา, หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจฺจ น กโรนฺติ, ชรายมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต, น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ ชราย อปริมุตฺตาว. ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ ชรา อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺสา ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนส เทวทูโต นาม ชาโต.
คิลานสตฺโตปิ อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘‘ปสฺสถ โภ อหมฺปิ ตุมฺเห วิย นิโรโค อโหสึ, โสมฺหิ เอตรหิ พฺยาธินา อภิหโต สเก มุตฺตกรีเส ปลิปนฺโน, อุฏฺาตุมฺปิ น สกฺโกมิ, วิชฺชมานาปิ เม หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจํ น กโรนฺติ, พฺยาธิโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต, น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ พฺยาธิโต อปริมุตฺตาว. ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ พฺยาธิ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนส เทวทูโต นาม ชาโต.
กมฺมการณา กมฺมการณิกา วา จตุตฺโถ เทวทูโตติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ กมฺมการณปกฺเข ทฺวตฺตึส ตาว กมฺมการณา อตฺถโต เอวํ วทนฺติ นาม ‘‘มยํ นิพฺพตฺตมานา น รุกฺเข วา ปาสาเณ ¶ วา นิพฺพตฺตาม, ตุมฺหาทิสานํ สรีเร นิพฺพตฺตาม, อิติ อมฺหากํ ปุเร นิพฺพตฺติโตว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนตา เทวทูตา นาม ชาตา. กมฺมการณิกาปิ อตฺถโต เอวํ วทนฺติ นาม ‘‘มยํ ทฺวตฺตึส กมฺมการณา กโรนฺตา น รุกฺขาทีสุ ¶ กโรม, ตุมฺหาทิเสสุ สตฺเตสุเยว กโรม, อิติ อมฺหากํ ตุมฺเหสุ ปุเร กมฺมการณาการณโตว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนเตปิ เทวทูตา นาม ชาตา.
มตกสตฺโตปิ อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘‘ปสฺสถ โภ มํ อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ อุทฺธุมาตกาทิภาวํ ปตฺตํ, มรณโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต, น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ มรณโต อปริมุตฺตาว. ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ มรณํ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนส เทวทูโต นาม ชาโต. ตสฺมา ทหรกุมาราทโย เอตฺถ ‘‘เทวทูตา’’ติ เวทิตพฺพา.
อนมตคฺคิยนฺติ อนมตคฺคสํยุตฺตํ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔). ธมฺมามตํ ปาเยสีติ โลกุตฺตรธมฺมามตํ ปานํ ปฏิลาภกรณวเสน ปาเยสีติ อตฺโถ. สมธิกานีติ สหาธิกานิ. สหตฺโถ เหตฺถ สํสทฺโท. อิสีติ สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺมกฺขนฺเธ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ อิสีติ วุจฺจติ. ปฺจ รฏฺานีติ ปฺจวิธจีนรฏฺานิ. หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ ปกาเสนฺโต ยกฺขเสนํ ปสาทยีติ โยเชตพฺพํ.
เตน จ สมเยนาติ ตสฺมึ สมเย เตสํ คมนโต ปุพฺพภาคกาเล. ลทฺธํ ภวิสฺสตีติ เวสฺสวณสนฺติกา ลทฺธํ ภวิสฺสติ. เวคสาติ เวเคน. สมนฺตโต อารกฺขํ เปสีติ ‘‘อิโต ปฏฺาย มา ปวิสนฺตู’’ติ อธิฏฺานวเสน สมนฺตา อารกฺขํ เปสิ. อฑฺฒุฑฺฒานิ สหสฺสานีติ อฑฺเฒน จตุตฺถานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ, อติเรกปฺจสตานิ ตีณิ สหสฺสานีติ วุตฺตํ โหติ. ทิยฑฺฒสหสฺสนฺติ อฑฺเฒน ทุติยํ ทิยฑฺฒํ, อติเรกปฺจสตํ เอกํ สหสฺสนฺติ อตฺโถ. โสณุตฺตราติ โสโณ จ อุตฺตโร จ โสณุตฺตรา. นิทฺธเมตฺวานาติ ปลาเปตฺวาน. อเทสิสุนฺติ อเทสยุํ.
อชฺฌิฏฺโติ อาณตฺโต. ปุน ทานีติ เอตฺถ ทานีติ นิปาตมตฺตํ, ปุน อาคจฺเฉยฺยาม วา น วาติ อตฺโถ. ราชคหนครปริวตฺตเกนาติ ราชคหนครํ ปริวชฺเชตฺวา ตโต พหิ ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตมคฺเคน คมเนน วา. อิทานิ เถรมาตุยา เวฏิสนคเร นิวาสการณํ ทสฺเสตุํ ตสฺส นครสฺส ตสฺสา ชาติภูมิภาวํ เถรสฺส จ อฏฺุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘อโสโก กิร กุมารกาเล’’ติอาทิมาห.
อยํ ¶ ¶ ปเนตฺถ อนุปุพฺพิกถา – ปุพฺเพ กิร โมริยวํเส ชาตสฺส จนฺทคุตฺตสฺส นาม รฺโ ปุตฺโต พินฺทุสาโร นาม กุมาโร ปิตุ อจฺจเยน ปาฏลิปุตฺตมฺหิ นคเร ราชา อโหสิ. ตสฺส ทฺเว ปุตฺตา สอุทริยา อเหสุํ, เตสํ เอกูนสตมตฺตา เวมาติกภาตโร อเหสุํ. ราชา ปน เตสํ สพฺพเชฏฺกสฺส อโสกกุมารสฺส อุปรชฺชฏฺานฺจ อวนฺติรฏฺฺจ ทตฺวา อเถกทิวสํ อตฺตโน อุปฏฺานํ อาคตํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, อุปราช, ตว รฏฺํ คนฺตฺวา ตตฺถ อุชฺเชนีนคเร วสาหี’’ติ อาณาเปสิ. โส ปิตุ วจเนน ตํ อุชฺเชนึ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เวฏิสคิรินคเร เวฏิสนามกสฺส เสฏฺิสฺส ฆเร นิวาสํ อุปคนฺตฺวา ตสฺส เสฏฺิสฺส ธีตรํ ลกฺขณสมฺปนฺนํ โยพฺพนปฺปตฺตํ เวฏิสคิรึ นาม กุมารึ ทิสฺวา ตาย ปฏิพทฺธจิตฺโต มาตาปิตูนํ กถาเปตฺวา ตํ เตหิ ทินฺนํ ปฏิลภิตฺวา ตาย สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสิ. สา เตน สํวาเสน สฺชาตคพฺภา หุตฺวา ตโต อุชฺเชนึ นีตา มหินฺทกุมารํ ชนยิ. ตโต วสฺสทฺวเย อติกฺกนฺเต สงฺฆมิตฺตฺจ ธีตรํ อุปลภิตฺวา อุปราเชน สทฺธึ ตตฺถ วสติ. อุปราชสฺส ปน ปิตา พินฺทุสาโร มรณมฺเจ นิปนฺโน ปุตฺตํ อโสกกุมารํ สริตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตุํ อุชฺเชนึ มนุสฺเส เปเสสิ. เต ตโต อุชฺเชนึ คนฺตฺวา อโสกสฺส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. เตสํ วจเนน โส ปิตุ สนฺติกํ ตุริตคมเนนาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เวฏิสคิรินครมฺหิ ปุตฺตทาเร เปตฺวา ปิตุ สนฺตกํ ปาฏลิปุตฺตนครํ คนฺตฺวา คตสมนนฺตรเมว กาลกตสฺส ปิตุโน สรีรกิจฺจํ การาเปตฺวา ตโต เอกูนสตมตฺเต เวมาติกภาตโร จ ฆาตาเปตฺวา วิหตกณฺฏโก หุตฺวา ตตฺถ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อภิเสกํ คณฺหิ. ตทาปิ เถรมาตา ทารเก รฺโ สนฺติกํ เปเสตฺวา สยํ ตตฺเถว เวฏิสคิรินคเร วสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘สา ตสฺส มาตา เตน สมเยน าติฆเร วสี’’ติ.
อาโรเปสีติ ปฏิปาเทสิ. อมฺหากํ อิธ กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺิตนฺติ มาตุ ทสฺสนสฺส กตภาวํ สนฺธายาห. อนุภวตุ ตาว เม ปิตรา เปสิตํ อภิเสกนฺติอาทีสุ อภิเสกเปสนาทิกถา วิตฺถาเรน อุตฺตรโต อาวิ ภวิสฺสติ. ฉณตฺถนฺติ ฉณนิมิตฺตํ, ฉณเหตูติ อตฺโถ, สยํ ฉณกีฬํ อกาตุกาโมติ วุตฺตํ โหติ. ตทา กิร เทวานํปิยติสฺโส เชฏฺมูลมาสปุณฺณมิยํ นกฺขตฺตํ โฆสาเปตฺวา ‘‘สลิลกีฬาฉณํ ¶ กโรถา’’ติ อมจฺเจ อาณาเปตฺวา สยํ มิควํ กีฬิตุกาโม มิสฺสกปพฺพตํ อคมาสิ. มิสฺสกปพฺพตนฺติ ปํสุปาสาณมิสฺสกตฺตา เอวํลทฺธนามํ ปพฺพตํ. ทิฏฺสจฺโจติ อนาคามิมคฺเคน ปฏิวิทฺธสจฺโจ, อนาคามิผลํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. โส กิร เถเรน อตฺตโน มาตุเทวิยา เทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวา อนาคามิผลํ สจฺฉากาสิ, โส จ เถรสฺส ภาคิเนยฺโยติ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ เถรสฺส มาตุเทวิยา ภคินี ตสฺสา ธีตา, ตสฺสา อยํ ปุตฺโต. วุตฺตฺเหตํ มหาวํเส –
‘‘เทวิยา ¶ ภคินี ธีตุ, ปุตฺโต ภณฺฑุกนามโก;
เถเรน เทวิยา ธมฺมํ, สุตฺวา เทสิตเมว ตุ;
อนาคามิผลํ ปตฺวา, วสิ เถรสฺส สนฺติเก’’ติ.
สมฺมาสมฺพุทฺเธน จ ตุมฺเห พฺยากตาติ โพธิมูเล เอว พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปํ ทิสฺวา อนาคเต ตสฺส ทีปสฺส สมฺปตฺตึ ทิฏฺเน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ‘‘อนาคเต มหินฺโท นาม ภิกฺขุ ตมฺพปณฺณิทีปํ ปสาเทสฺสตี’’ติ ตุมฺเห พฺยากตา. ตตฺถ ตมฺพปณฺณิทีปนฺติ ทีปวาสิโน วุตฺตา. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ อาสยานุสยาณฺจ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ วุจฺจติ. เตน ปน อินฺทฺริยปโรปราทึ วินา อฺํ น สกฺกา ทฏฺุนฺติ ‘‘โวโลเกนฺโต’’ติ อวตฺวา ‘‘โวโลเกตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เอตมตฺถนฺติ ‘‘อนาคเต มหินฺโท นาม ภิกฺขุ ตมฺพปณฺณิทีปํ ปสาเทสฺสตี’’ติ อิมมตฺถํ.
เวฏิสคิริมฺหิ ราชคเหติ เทวิยา กตวิหาเร. กาโลว คมนสฺส, คจฺฉาม ทีปมุตฺตมนฺติ โยเชตพฺพํ. อิทฺจ เตสํ ปริวิตกฺกนิทสฺสนํ. ปฬินาติ อากาสํ ปกฺขนฺทึสุ. อมฺพเรติ อากาเส. เอวมากาสํ ปกฺขนฺทิตฺวา กึ เต อกํสูติ เจติยปพฺพเต นิปตึสูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวมุปฺปติตา เถรา, นิปตึสุ นคุตฺตเม’’ติ. อิทานิ ตสฺส ปพฺพตสฺส ปติฏฺิตฏฺานํ เถรานฺจ ตตฺถ นิปติตฏฺานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุรโต ปุรเสฏฺสฺสา’’ติอาทิคาถมาห. ปุรโตติ ปาจีนทิสาภาเค. ปุรเสฏฺสฺสาติ อนุราธปุรสงฺขาตสฺส ปุรวรสฺส. เมฆสนฺนิเภติ สมนฺตโต นีลวณฺณตฺตา นีลมหาเมฆสทิเส. สีลกูฏมฺหีติ เอวํนามเก ปพฺพตกูเฏ. หํสาว นคมุทฺธนีติ ปพฺพตมุทฺธนิ หํสา วิย.
ตตฺถ ¶ ปน ปติฏฺหนฺโต กทา ปติฏฺหีติ อาห ‘‘เอวํ อิฏฺฏิยาทีหิ สทฺธิ’’นฺติอาทิ. ปรินิพฺพานโตติ ปรินิพฺพานวสฺสโต ตํ อวธิภูตํ มฺุจิตฺวา ตโต อุทฺธํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ ฉตฺตึสติเม วสฺเสติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. กถํ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อชาตสตฺตุสฺส หี’’ติอาทิ. ตสฺมึเยว วสฺเสติ เอตฺถ ยสฺมึ สํวจฺฉเร ยสฺมิฺจ ทิวเส ภควา ปรินิพฺพุโต, ตสฺมึ สํวจฺฉเร ตสฺมึเยว จ ทิวเส วิชยกุมาโร อิมํ ทีปมาคโตติ วทนฺติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ลงฺกายํ วิชยสนามโก กุมาโร,
โอติณฺโณ ถิรมติ ตมฺพปณฺณิทีเป;
สาลานํ ¶ ยมกคุณานมนฺตรสฺมึ,
นิพฺพาตุํ สยิตทิเน ตถาคตสฺสา’’ติ.
สีหกุมารสฺส ปุตฺโตติ เอตฺถ กาลิงฺคราชธีตุ กุจฺฉิสฺมึ สีหสฺส ชาโต กุมาโร สีหกุมาโรติ เวทิตพฺโพ, ปุพฺเพ อมนุสฺสาวาสตฺตา อาห ‘‘มนุสฺสาวาสํ อกาสี’’ติ. จุทฺทสเม วสฺเสติ จุทฺทสเม วสฺเส สมฺปตฺเต. อิธ วิชโย กาลมกาสีติ อิมสฺมึ ตมฺพปณฺณิทีเป วิชยราชกุมาโร อฏฺตึส วสฺสานิ รชฺชํ กาเรตฺวา กาลมกาสิ. ตถา หิ อชาตสตฺตุ ราชา ทฺวตฺตึส วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ, อุทยภทฺโท โสฬส วสฺสานิ, ตสฺมา อชาตสตฺตุสฺส อฏฺมวสฺสํ อิธ วิชยสฺส ปมวสฺสนฺติ กตฺวา ตโต อุทฺธํ อชาตสตฺตุสฺส จตุวีสติ วสฺสานิ อุทยภทฺทสฺส จุทฺทส วสฺสานีติ วิชยสฺส อฏฺตึส วสฺสานิ ปริปูรึสุ. ตถา จ วุตฺตํ –
‘‘วิชโย ลงฺกมาคมฺม, สตฺถุ นิพฺพานวาสเร;
อฏฺตึส สมากาสิ, รชฺชํ ยกฺขวิมทฺทโก’’ติ.
‘‘อุทยภทฺทสฺส ปฺจทสเม วสฺเส ปณฺฑุวาสุเทโว นาม อิมสฺมึ ทีเป รชฺชํ ปาปุณี’’ติ วุตฺตตฺตา อุทยภทฺทสฺส จุทฺทสมวสฺสสงฺขาตํ เอกํ วสฺสํ อิมสฺมึ ทีเป วิชยสฺส ปณฺฑุวาสุเทวสฺส จ อนฺตเร สีหฬํ อราชิกํ หุตฺวา ิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมิฺหิ วสฺเส วิชยราชสฺส อมจฺจา อุปติสฺสํ นาม อมจฺจํ เชฏฺกํ กตฺวา ตสฺส นาเมน กเต อุปติสฺสคาเม วสนฺตา อราชิกํ รชฺชมนุสาสึสุ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ตสฺมึ ¶ มเต อมจฺจา เต, เปกฺขนฺตา ขตฺติยาคมํ;
อุปติสฺสคาเม ตฺวาน, รฏฺํ สมนุสาสิสุํ.
‘‘มเต วิชยราชมฺหิ, ขตฺติยาคมนา ปุรา;
เอกํ วสฺสํ อยํ ลงฺกา-ทีโป อาสิ อราชิโก’’ติ.
ตตฺถาติ ชมฺพุทีเป. อิธ ปณฺฑุวาสุเทโว กาลมกาสีติ อิมสฺมึ สีหฬทีเป ปณฺฑุวาสุเทโว ตึส วสฺสานิ รชฺชมนุสาสิตฺวา กาลมกาสิ. ตถา หิ อุทยภทฺทสฺส อนนฺตรํ อนุรุทฺโธ จ มุณฺโฑ จ อฏฺ วสฺสานิ รชฺชมนุสาสึสุ, ตทนนฺตรํ นาคทาสโก จตุวีสติ วสฺสานิ, ตสฺมา ¶ อุทยภทฺทสฺส ปฺจทสมโสฬสมวสฺเสหิ สทฺธึ อนุรุทฺธสฺส จ มุณฺฑสฺส จ อฏฺ วสฺสานิ, นาคทาสกสฺส จ จตุวีสติวสฺเสสุ วีสติ วสฺสานีติ ปณฺฑุวาสุเทวสฺส รฺโ ตึส วสฺสานิ ปริปูรึสุ. เตเนว วุตฺตํ –
‘‘ตโต ปณฺฑุวาสุเทโว, รชฺชํ ตึส สมา อกา’’ติ;
ตตฺถาติ ชมฺพุทีเป. สตฺตรสเม วสฺเสติ สตฺตรสเม วสฺเส สมฺปตฺเต. ตถา หิ นาคทาสกสฺส อนนฺตรา สุสุนาโค อฏฺารส วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺมา นาคทาสกสฺส จตุวีสติวสฺเสสุ วีสติ วสฺสานิ เปตฺวา เสเสหิ จตูหิ วสฺเสหิ สทฺธึ สุสุนาคสฺส อฏฺารสสุ วสฺเสสุ โสฬส วสฺสานีติ อิธ อภยรฺโ วีสติ วสฺสานิ ปริปูรึสุ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อภโย วีสติ วสฺสานิ, ลงฺการชฺชมการยี’’ติ;
ทามริโกติ ยุทฺธการโก โจโร. ปณฺฑุกาภโย ปน อภยสฺส ภาคิเนยฺโย ราชาเยว, น โจโร, พลกฺกาเรน ปน รชฺชสฺส คหิตตฺตา ‘‘ทามริโก’’ติ วุตฺตํ. รชฺชํ อคฺคเหสีติ เอกเทสสฺส คหิตตฺตา วุตฺตํ. อภยสฺส หิ วีสติเม วสฺเส น ตาว สพฺพํ รชฺชมคฺคเหสีติ. ตถา หิ วีสติมวสฺสโต ปฏฺาย อภยสฺส นว ภาติเก ¶ อตฺตโน มาตุเล ตตฺถ ตตฺถ ยุทฺธํ กตฺวา ฆาเตนฺตสฺส อนภิสิตฺตสฺเสว สตฺตรส วสฺสานิ อติกฺกมึสุ, ตโตเยว จ ตานิ ราชสฺุานิ นาม อเหสุํ. ตถา จ วุตฺตํ –
‘‘ปณฺฑุกาภยรฺโ จ, อภยสฺส จ อนฺตเร;
ราชสฺุานิ วสฺสานิ, อเหสุํ ทส สตฺต จา’’ติ.
ตตฺถาติ ชมฺพุทีเป. ปณฺฑุกสฺสาติ ปณฺฑุกาภยสฺส. ภวติ หิ เอกเทเสนปิ โวหาโร ‘‘เทวทตฺโต ทตฺโต’’ติ ยถา. สตฺตรส วสฺสานิ ปริปูรึสูติ อนภิสิตฺตสฺเสว ปริปูรึสุ. เอตฺถ จ กาฬาโสกสฺส โสฬสมวสฺสํ เปตฺวา ปนฺนรส วสฺสานิ เหฏฺา สุสุนาคสฺส สตฺตรสมอฏฺารสมวสฺสานิ จ ทฺเว คเหตฺวา สตฺตรส วสฺสานิ คณิตพฺพานิ. ตานิ เหฏฺา เอเกน วสฺเสน สห อฏฺารส โหนฺตีติ ตานิ ราชสฺุานิ สตฺตรส วสฺสานิ เหฏฺา วิชยปณฺฑุวาสุเทวราชูนมนฺตเร อราชิเกน เอเกน วสฺเสน สทฺธึ อฏฺารส ราชสฺุวสฺสานิ นาม โหนฺติ.
จนฺทคุตฺตสฺส ¶ จุทฺทสเม วสฺเส อิธ ปณฺฑุกาภโย กาลมกาสีติ จนฺทคุตฺตสฺส จุทฺทสเม วสฺเส อิมสฺมึ ตมฺพปณฺณิทีเป ปณฺฑุกาภโย นาม ราชา สตฺตติ วสฺสานิ รชฺชมนุสาสิตฺวา กาลมกาสิ. ตถา หิ สุสุนาคสฺส ปุตฺโต กาฬาโสโก อฏฺวีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ. ตโต ตสฺส ปุตฺตา ทส ภาตุกา ทฺเววีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสุํ, เตสํ ปจฺฉา นว นนฺทา ทฺเววีสติ, จนฺทคุตฺโต จตุวีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ. ตตฺถ กาฬาโสกสฺส อฏฺวีสติวสฺเสสุ ปนฺนรส วสฺสานิ เหฏฺา คหิตานีติ ตานิ เปตฺวา เสสานิ เตรส วสฺสานิ, ทสภาตุกานํ ทฺเววีสติ, ตถา นวนนฺทานํ ทฺเววีสติ, จนฺทคุตฺตสฺส จุทฺทสมวสฺสํ เปตฺวา เตรส วสฺสานีติ ปณฺฑุกาภยสฺส สตฺตติ วสฺสานิ ปริปูรึสุ. ตถา จ วุตฺตํ –
‘‘ปณฺฑุกาภยนามสฺส, รฺโ วสฺสานิ สตฺตตี’’ติ;
ตตฺถ อโสกธมฺมราชสฺส สตฺตรสเม วสฺเส อิธ มุฏสิวราชา กาลมกาสีติ ตสฺมึ ชมฺพุทีเป อโสกธมฺมราชสฺส สตฺตรสเม วสฺเส อิธ มุฏสิโว นาม ราชา สฏฺิ วสฺสานิ รชฺชมนุสาสิตฺวา กาลมกาสิ ¶ . ตถา หิ จนฺทคุตฺตสฺส ปุตฺโต พินฺทุสาโร อฏฺวีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ, ตโต ตสฺส ปุตฺโต อโสกธมฺมราชา รชฺชํ ปาปุณิ, ตสฺมา จนฺทคุตฺตสฺส เหฏฺา วุตฺเตสุ จตุวีสติวสฺเสสุ เตรส วสฺสานิ คหิตานีติ ตานิ เปตฺวา เสสานิ เอกาทส วสฺสานิ, พินฺทุสารสฺส อฏฺวีสติ วสฺสานิ, อโสกสฺส อนภิสิตฺตสฺส จตฺตาริ วสฺสานิ, อภิสิตฺตสฺส สตฺตรส วสฺสานีติ เอวํ สฏฺิ วสฺสานิ อิธ มุฏสิวสฺส ปริปูรึสุ. ตถา จ วุตฺตํ –
‘‘มุฏสิโว สฏฺิ วสฺสานิ, ลงฺการชฺชมการยี’’ติ;
เทวานํปิยติสฺโส รชฺชํ ปาปุณีติ อโสกธมฺมราชสฺส อฏฺารสเม วสฺเส ปาปุณิ. อิทานิ ปรินิพฺพุเต ภควติ อชาตสตฺตุอาทีนํ วสฺสคณนาวเสน ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ ฉตฺตึสติ วสฺสานิ เอกโต คเณตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปรินิพฺพุเต จ สมฺมาสมฺพุทฺเธ’’ติอาทิ. ตตฺถ อชาตสตฺตุสฺส จตุวีสตีติ ปรินิพฺพานวสฺสสงฺขาตํ อฏฺมวสฺสํ มฺุจิตฺวา วุตฺตํ. อโสกสฺส ปุตฺตกา ทส ภาตุกราชาโนติ กาฬาโสกสฺส ปุตฺตา ภทฺทเสโน โกรณฺฑวณฺโณ มงฺกุโร สพฺพฺชโห ชาลิโก อุภโก สฺจโย โกรพฺโย นนฺทิวฑฺฒโน ปฺจมโกติ อิเม ทส ภาตุกราชาโนติ เวทิตพฺพา. อุคฺคเสนนนฺโท ปณฺฑุกนนฺโท ปณฺฑุคตินนฺโท ภูตปาลนนฺโท รฏฺปาลนนฺโท โควิสาณกนนฺโท สวิทฺธกนนฺโท เกวฏฺฏกนนฺโท ธนนนฺโทติ อิเม นว นนฺทาติ ¶ เวทิตพฺพา. เอเตน ราชวํสานุสาเรนาติ เอเตน ชมฺพุทีปวาสิราชูนํ วํสานุสาเรน เวทิตพฺพเมตนฺติ อตฺโถ.
ตมฺพปณฺณิทีปวาสีนมฺปิ ปุน ราชูนํ วเสน เอวํ คณนา เวทิตพฺพา – สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพานวสฺสํ อิธ วิชยสฺส ปมํ วสฺสนฺติ กตฺวา ตํ อปเนตฺวา ปรินิพฺพานวสฺสโต อุทฺธํ วิชยสฺส สตฺตตึส วสฺสานิ, ตโต อราชิกเมกวสฺสํ, ปณฺฑุวาสุเทวสฺส ตึส วสฺสานิ, อภยสฺส วีสติ วสฺสานิ, ปณฺฑุกาภยสฺส อภิเสกโต ปุพฺเพ สตฺตรส วสฺสานิ, อภิสิตฺตสฺส สตฺตติ วสฺสานิ, มุฏสิวสฺส สฏฺิ วสฺสานิ, เทวานํปิยติสฺสสฺส ปมํ วสฺสนฺติ เอวํ ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ ฉตฺตึส วสฺสานิ เวทิตพฺพานิ.
เชฏฺมาสสฺส ¶ ปุณฺณมิยํ เชฏฺนกฺขตฺตํ มูลนกฺขตฺตํ วา โหตีติ อาห ‘‘เชฏฺมูลนกฺขตฺตํ นาม โหตี’’ติ. ตสฺมึ ปน นกฺขตฺเต กตฺตพฺพฉณมฺปิ ตนฺนิสฺสยตฺตา ตเมว นามํ ลภตีติ เวทิตพฺพํ. มิควนฺติ มิคานํ วานนโต เหสนโต พาธนโต มิควนฺติ ลทฺธสมฺํ มิควํ. โรหิตมิครูปนฺติ โคกณฺณมิคเวสํ. ชิยนฺติ ธนุชิยํ. อนุพนฺธนฺโตติ ปทสา อนุธาวนฺโต. มมํเยว ราชา ปสฺสตูติ เอตฺถ ‘‘อมฺเหสุ พหูสุ ทิฏฺเสุ ราชา อติวิย ภายิสฺสตี’’ติ อิมินา การเณน อตฺตานเมว ทสฺเสตุํ ‘‘มมํเยว ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺาสีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘จินฺเตสี’’ติ วตฺวา ตสฺส จินฺตนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมสฺมึ ทีเป ชาโต’’ติอาทิ. เถโร ตสฺส ปริวิตกฺกํ ชานิตฺวา อตฺตโน สภาวํ กเถตฺวา ตํ อสฺสาเสตุกาโม ‘‘สมณา มยํ มหาราชา’’ติอาทิมาห. มหาราช มยํ สมณา นาม, ตฺวํ ปริวิตกฺกํ มา อกาสีติ วุตฺตํ โหติ. ตเวว อนุกมฺปายาติ ตว อนุกมฺปตฺถาย เอว อาคตา, น วิมุขภาวตฺถายาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อิเม สมณา นามา’’ติ อชานนฺตสฺส ‘‘สมณา มยํ, มหาราชา’’ติ กสฺมา เถโร อาหาติ เจ? อโสกธมฺมราเชน เปสิตสาสเนเนว ปุพฺเพ คหิตสมณสฺํ สาเรตุํ เอวมาหาติ. อิมมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เตน จ สมเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อทิฏฺา หุตฺวา สหายกาติ อทิฏฺสหายกา, อฺมฺํ อทิสฺวาว สหายกภาวํ อุปคตาติ วุตฺตํ โหติ. ฉาตปพฺพตปาเทติ ฉาตวาหสฺส นาม ปพฺพตสฺส ปาเท. ตํ กิร ปพฺพตํ อนุราธปุรา ปุพฺพทกฺขิณทิสาภาเค อติเรกโยชนทฺวยมตฺถเก ติฏฺติ. ตมฺหิ าเน ปจฺฉา สทฺธาติสฺโส นาม มหาราชา วิหารํ การาเปสิ, ตํ ‘‘ฉาตวิหาร’’นฺติ โวหรึสุ. ‘‘รถยฏฺิปฺปมาณาติ อายามโต จ อาวฏฺฏโต จ รถปโตเทน สมปฺปมาณา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. มหาวํเสปิ วุตฺตํ –
‘‘ฉาตปพฺพตปาทมฺหิ ¶ , ติสฺโส จ เวฬุยฏฺิโย;
ชาตา รถปโตเทน, สมานา ปริมาณโต’’ติ.
คณฺิปเท ปน ‘‘รถยฏฺิปฺปมาณาติ รถสฺส ธชยฏฺิปฺปมาณา’’ติ วุตฺตํ. อุปฺปชฺชึสูติ ตสฺส อภิเสกสมกาลเมว อุปฺปชฺชึสุ. เอวมุตฺตริปิ วกฺขมานานํ ¶ อจฺฉริยานํ ปาตุภาโว เวทิตพฺโพ. ตถา จ วุตฺตํ มหาวํเส –
‘‘เทวานํปิยติสฺโส โส, ราชาสิ ปิตุอจฺจเย;
ตสฺสาภิเสเกน สมํ, พหูนจฺฉริยานหู’’ติ.
เอกา ลตา ยฏฺิ นามาติ กฺจนลตาย ปฏิมณฺฑิตตฺตา เอวํลทฺธนามา เอกา ยฏฺิ อโหสิ. ตํ อลงฺกริตฺวา อุปฺปนฺนลตาติ ตํ รชตวณฺณํ ยฏฺึ อลงฺกริตฺวา ตตฺเถว จิตฺตกมฺมกตา วิย อุปฺปนฺนลตา. ขายตีติ ทิสฺสติ. กิฺชกฺขานีติ เกสรานิ. เอตานิ จ ปุปฺผยฏฺิยํ นีลปุปฺผาทีนิ สกุณยฏฺิยฺจ นานปฺปการา มิคปกฺขิโน ตตฺเถว จิตฺตกมฺมกตา วิย ปฺายนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. เสตา รชตยฏฺีวาติ รชตมยยฏฺิ วิย เอกา ยฏฺิ เสตวณฺณาติ อตฺโถ. ลตาติ ตตฺเถว จิตฺตกมฺมกตา วิย ทิสฺสมานลตา. นีลาทิ ยาทิสํ ปุปฺผนฺติ ยาทิสํ โลเก นีลาทิปุปฺผํ อตฺถิ, ตาทิสํ ปุปฺผยฏฺิมฺหิ ขายตีติ อตฺโถ.
อเนกวิหิตํ รตนํ อุปฺปชฺชีติ อเนกปฺปการํ รตนํ สมุทฺทโต สยเมว ตีรํ อารุหิตฺวา เวลนฺเต อูมิเวคาภิชาตมริยาทวฏฺฏิ วิย อุปฺปชฺชิ, อุฏฺหิตฺวา อฏฺาสีติ อตฺโถ. ตมฺพปณฺณิยํ ปน อฏฺ มุตฺตา อุปฺปชฺชึสูติ เอตฺถาปิ ตมฺพปณฺณิยํ สมุทฺทโต สยเมว อุฏฺหิตฺวา ชาติโต อฏฺ มุตฺตา สมุทฺทตีเร วุตฺตนเยเนว ิตาติ เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ มหาวํเส –
‘‘ลงฺกาทีปมฺหิ สกเล, นิธโย รตนานิ จ;
อนฺโติตานิ อุคฺคนฺตฺวา, ปถวีตลมารุหุํ.
‘‘ลงฺกาทีปสมีปมฺหิ, ภินฺนนาวาคตานิ จ;
ตตฺร ชาตานิ จ ถลํ, รตนานิ สมารุหุํ.
‘‘หยคชา ¶ รถามลกา, วลยงฺคุลิเวกา;
กกุธผลา ปากติกา, อิจฺเจตา อฏฺ ชาติโต.
‘‘มุตฺตา สมุทฺทา อุคฺคนฺตฺวา, ตีเร วฏฺฏิ วิย ิตา;
เทวานํปิยติสฺสสฺส, สพฺพปฺุวิชมฺภิต’’นฺติ.
หยมุตฺตาติ ¶ อสฺสรูปสณฺานมุตฺตา. คชมุตฺตาติ หตฺถิรูปสณฺานา. เอวํ สพฺพตฺถ ตํตํสณฺานวเสน มุตฺตาเภโท เวทิตพฺโพ. องฺคุลิเวกมุตฺตาติ องฺคุลียกสณฺานา, มุทฺทิกาสณฺานาติ อตฺโถ. กกุธผลมุตฺตาติ กกุธรุกฺขผลาการา พหู อสามุทฺทิกา มุตฺตา. ราชกกุธภณฺฑานีติ ราชารหอุตฺตมภณฺฑานิ. ตานิ สรูเปน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉตฺตํ จามร’’นฺติอาทิ. อฺฺจ พหุวิธํ ปณฺณาการํ ปหิณีติ สมฺพนฺโธ. สงฺขนฺติ อภิเสกาสิฺจนกํ สามุทฺทิกํ ทกฺขิณาวฏฺฏํ สงฺขํ. อโนตตฺโตทกเมว ‘‘คงฺโคทก’’นฺติ วุตฺตํ. วฑฺฒมานนฺติ อลงฺการจุณฺณํ. ‘‘นหานจุณฺณ’’นฺติ เกจิ. วฏํสกนฺติ กณฺณปิฬนฺธนวฏํสกนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘วฏํสกํ กณฺณจูฬิกฏฺาเน โอลมฺพก’’นฺติปิ วทนฺติ. ภิงฺคารนฺติ สุวณฺณมยํ มหาภิงฺคารํ. ‘‘มกรมุขสณฺานา พลิกมฺมาทิกรณตฺถํ กตา ภาชนวิกตี’’ติปิ วทนฺติ. นนฺทิยาวฏฺฏนฺติ กากปทสณฺานา มงฺคลตฺถํ กตา สุวณฺณภาชนวิกติ. กฺนฺติ ขตฺติยกุมารึ. อโธวิมํ ทุสฺสยุคนฺติ กิลิฏฺเ ชาเต อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตมตฺเต ปริสุทฺธภาวมุปคจฺฉนฺตํ อโธวิมํ ทุสฺสยุคํ. หตฺถปฺุฉนนฺติ ปีตวณฺณํ มหคฺฆํ หตฺถปฺุฉนปฏํ. หริจนฺทนนฺติ หริวณฺณจนฺทนํ, สุวณฺณวณฺณจนฺทนนฺติ อตฺโถ. โลหิตจนฺทนํ วา, โคสิตจนฺทนนฺติ อตฺโถ. ตํ กิร อุทฺธเน กุถิตเตลมฺหิ ปกฺขิตฺตมตฺตํ สกลมฺปิ เตลํ อคฺคิฺจ นิพฺพาปนสมตฺถํ จนฺทนํ. เตเนว ‘‘โคสิตจนฺทน’’นฺติ วุจฺจติ. โคสทฺเทน หิ ชลํ วุจฺจติ, ตํ วิย สิตํ จนฺทนํ โคสิตจนฺทนํ. นาคภวนสมฺภวํ อรุณวณฺณมตฺติกํ. หรีตกํ อามลกนฺติ อคทหรีตกํ อคทามลกํ. ตํ ขิปฺปเมว สรีรมลโสธนาทิกรณสมตฺถํ โหติ.
อุณฺหีสนฺติ อุณฺหีสปฏฺฏํ. เวนนฺติ สีสเวนํ. สารปามงฺคนฺติ อุตฺตมํ รตนปามงฺคสุตฺตํ. วตฺถโกฏิกนฺติ วตฺถยุคเมว. นาคมาหฏนฺติ นาเคหิ อาหฏํ. ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. อมโตสธนฺติ เอวํนามิกา คุฬิกชาติ, อมตสทิสกิจฺจตฺตา เอวํ วุจฺจติ. ตํ กิร ปริปนฺถํ วิธเมตฺวา สพฺพตฺถ สาเธนฺเตหิ อคโทสธสมฺภาเรหิ โยเชตฺวา วฏฺเฏตฺวา กตํ คุฬิกํ. ตํ ปน ราชูนํ มุขโสธนนหานปริโยสาเน มหตา ปริหาเรน อุปเนนฺติ. เตน เต องฺคราคํ นาม กโรนฺติ, กโรนฺตา จ ยถารหํ ทฺวีหิ ตีหิ อคโทสธรงฺคติลกาหิ นลาฏกอํสกูฏอุรมชฺฌสงฺขาตํ ¶ องฺคํ ¶ สชฺเชตฺวา องฺคราคํ กโรนฺตีติ เวทิตพฺพํ. สา ปน คุฬิกา อหิวิจฺฉิกาทีนมฺปิ วิสํ หนติ, เตนปิ ตํ วุจฺจติ ‘‘อมโตสธ’’นฺติ.
อหํ พุทฺธฺจาติอาทีสุ สพฺพธมฺเม ยาถาวโต อพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌีติ พุทฺโธติ สงฺขฺยํ คตํ สมฺมาสมฺพุทฺธฺจ, อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโมติ สงฺขฺยํ คตํ ปริยตฺติยา สทฺธึ นว โลกุตฺตรธมฺมฺจ, ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตตฺตา สงฺโฆติ สงฺขฺยํ คตํ อริยสาวกสงฺฆฺจ อหํ สรณํ คโต ปรายณนฺติ อุปคโต, ภชึ เสวินฺติ อตฺโถ. อถ วา หึสติ ตปฺปสาทตคฺครุกตาหิ วิหตกิเลเสน ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺเตน จิตฺตุปฺปาเทน สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาสํ ทุกฺขํ ทุคฺคตึ ปริกิเลสํ หนติ วินาเสตีติ สรณํ, รตนตฺตยสฺเสตํ อธิวจนํ. อปิจ สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิเต ปวตฺตเนน อหิตา จ นิวตฺตเนน สตฺตานํ ภยํ หึสตีติ สรณนฺติ วุจฺจติ. ธมฺโมปิ ภวกนฺตารา อุตฺตารเณน อสฺสาสทาเนน จ สตฺตานํ ภยํ หึสตีติ สรณนฺติ วุจฺจติ. สงฺโฆปิ อปฺปกานมฺปิ การานํ วิปุลผลปฏิลาภกรเณน สตฺตานํ ภยํ หึสตีติ สรณนฺติ วุจฺจติ. อิมินา อตฺเถน สรณภูตํ รตนตฺตยํ เตเนว การเณน สรณนฺติ คโต อวคโต, ชานินฺติ อตฺโถ. อุปาสกตฺตํ เทเสสินฺติ รตนตฺตยํ อุปาสตีติ อุปาสโกติ เอวํ ทสฺสิตํ อุปาสกภาวํ มยิ อภินิวิฏฺํ วาจาย ปกาเสสินฺติ อตฺโถ, ‘‘อุปาสโกหํ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คโต’’ติ เอวํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสินฺติ วุตฺตํ โหติ. สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนติ สกฺยสฺส สุทฺโธทนสฺส ปุตฺโต โส ภควา สกฺยปุตฺโต, ตสฺส สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนติ อตฺโถ. สทฺธาติ สทฺธาย, ‘‘สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ยการโลโป ทฏฺพฺโพ. อุเปหีติ อุปคจฺฉ.
อโสกรฺา เปสิเตน อภิเสเกนาติ อโสกรฺา เปสิเตน อภิเสกุปกรเณน. ยทา หิ เทวานํปิยติสฺโส มหาราชา อตฺตโน สหายสฺส ธมฺมาโสกรฺโ อิโต เวฬุยฏฺิยาทโย มหารเห ปณฺณากาเร เปเสสิ. ตทา โสปิ เต ทิสฺวา ปสีทิตฺวา อติวิย ตุฏฺโ ‘‘อิเมหิ อติเรกตรํ กึ นาม มหคฺฆํ ปฏิปณฺณาการํ สหายสฺส เม เปเสสฺสามี’’ติ อมจฺเจหิ สทฺธึ ¶ มนฺเตตฺวา ลงฺกาทีเป อภิเสกปริหารํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ตตฺถ อีทิโส อภิเสกปริหาโร อตฺถี’’ติ สุตฺวา ‘‘สาธุ วต เม สหายสฺส อภิเสกปริหารํ เปเสสฺสามี’’ติ วตฺวา สามุทฺทิกสงฺขาทีนิ ตีณิ สงฺขานิ จ คงฺโคทกฺจ อรุณวณฺณมตฺติกฺจ อฏฺฏฺ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติกฺาโย จ สุวณฺณรชตโลหมตฺติกามยฆเฏ จ อฏฺหิ เสฏฺิกุเลหิ สทฺธึ อฏฺ อมจฺจกุลานิ จาติ เอวํ สพฺพฏฺกํ นาม อิธ เปเสสิ ‘‘อิเมหิ เม สหายสฺส ปุน อภิเสกํ กโรถา’’ติ, อฺฺจ อภิเสกตฺถาย ¶ พหุํ ปณฺณาการํ เปเสสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘อโสกรฺา เปสิเตน อภิเสเกนา’’ติ. เอโก มาโส อภิสิตฺตสฺส อสฺสาติ เอกมาสาภิสิตฺโต. กถํ ปน ตสฺส ตทา เอกมาสาภิสิตฺตตา วิฺายตีติ อาห ‘‘วิสาขปุณฺณมายํ หิสฺส อภิเสกมกํสู’’ติ, ปุพฺเพ กตาภิเสกสฺสปิ อโสกรฺา เปสิเตน อนคฺเฆน ปริหาเรน วิสาขปุณฺณมายํ ปุน อภิเสกมกํสูติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ มหาวํเส –
‘‘เต มิคสิรมาสสฺส, อาทิจนฺโททยํ ทิเน;
อภิสิตฺตฺจ ลงฺกินฺทํ, อมจฺจา สามิภตฺติโน.
‘‘ธมฺมาโสกสฺส วจนํ, สุตฺวา สามิหิเต รตา;
ปุนาปิ อภิเสจึสุ, ลงฺกาหิตสุเข รต’’นฺติ.
ทีปวํเสปิ เจตํ วุตฺตํ –
‘‘วิสาขมาเส ทฺวาทสิยํ, ชมฺพุทีปา อิธาคตา;
อภิเสกํ สปริวารํ, อโสกธมฺเมน เปสิตํ.
‘‘ทุติยํ อภิสิฺจิตฺถ, ราชานํ เทวานํปิยํ;
อภิสิตฺโต ทุติยาภิเสเกน, วิสาขมาเส อุโปสเถ.
‘‘ตโต มาเส อติกฺกมฺม, เชฏฺมาเส อุโปสเถ;
มหินฺโท สตฺตโม หุตฺวา, ชมฺพุทีปา อิธาคโต’’ติ.
ตทา ปน ตสฺส รฺโ วิสาขปุณฺณมาย อภิเสกสฺส กตตฺตา ตโต ปภุติ ยาวชฺชตนา วิสาขปุณฺณมายเมว อภิเสกกรณมาจิณฺณํ. อภิเสกวิธานฺเจตฺถ เอวํ เวทิตพฺพํ – อภิเสกมงฺคลตฺถํ อลงฺกตปฺปฏิยตฺตสฺส ¶ มณฺฑปสฺส อนฺโต กตสฺส อุทุมฺพรสาขมณฺฑปสฺส มชฺเฌ สุปฺปติฏฺิเต อุทุมฺพรภทฺทปีมฺหิ อภิเสการหํ อภิชจฺจํ ขตฺติยํ นิสีทาเปตฺวา ปมํ ตาว มงฺคลาภรณภูสิตา ชาติสมฺปนฺนา ขตฺติยกฺา คงฺโคทกปุณฺณํ สามุทฺทิกํ ทกฺขิณาวฏฺฏสงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิฺจติ, เอวฺจ วเทติ ‘‘เทว, ตํ สพฺเพปิ ขตฺติยคณา อตฺตานมารกฺขณตฺถํ ¶ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ ขตฺติยคเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติ.
ตโต ปุน ปุโรหิโตปิ ปุโรหิจฺจฏฺานานุรูปาลงฺกาเรหิ อลงฺกตปฺปฏิยตฺโต คงฺโคทกปุณฺณํ รชตมยสงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา ตสฺส สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิฺจติ, เอวฺจ วเทติ ‘‘เทว, ตํ สพฺเพปิ พฺราหฺมณคณา อตฺตานมารกฺขณตฺถํ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ พฺราหฺมเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติ.
ตโต ปุน เสฏฺิปิ เสฏฺิฏฺานานุรูปภูสนภูสิโต คงฺโคทกปุณฺณํ รตนมยสงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา ตสฺส สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิฺจติ, เอวฺจ วเทติ ‘‘เทว ตํ สพฺเพปิ คหปติคณา อตฺตานมารกฺขณตฺถํ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ คหปติคเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติ.
เต ปน ตสฺส เอวํ วทนฺตา ‘‘สเจ ตฺวํ อมฺหากํ วจนานุรูเปน รชฺชํ กาเรสฺสสิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ กาเรสฺสสิ, ตว มุทฺธา สตฺตธา ผลตู’’ติ เอวํ รฺโ อภิสปนฺติ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. อิมสฺมึ ปน ทีเป เทวานํปิยติสฺสสฺส ¶ มุทฺธนิ ธมฺมาโสเกเนว อิธ เปสิตา ขตฺติยกฺาเยว อโนตตฺโตทกปุณฺเณน สามุทฺทิกทกฺขิณาวฏฺฏสงฺเขน อภิเสโกทกํ อภิสิฺจีติ วทนฺติ. อิทฺจ ยถาวุตฺตํ อภิเสกวิธานํ มชฺฌิมนิกาเย จูฬสีหนาทสุตฺตวณฺณนายํ สีหฬฏฺกถายมฺปิ ‘‘ปมํ ตาว อภิเสกํ คณฺหนฺตานํ ราชูนํ สุวณฺณมยาทีนิ ตีณิ สงฺขานิ จ คงฺโคทกฺจ ขตฺติยกฺฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติอาทินา วุตฺตนฺติ วทนฺติ.
สมฺโมทนียํ กถํ กถยมาโนติ ปีติปาโมชฺชสงฺขาตสมฺโมทชนนโต สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต จ สมฺโมทนียํ ‘‘กจฺจิ ภนฺเต ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โว อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺานํ พลํ ผาสุวิหาโร’’ติ เอวมาทิกถํ กถยมาโน. ฉ ชเน ทสฺเสสีติ รฺา สทฺธึ อาคตานํ ‘‘น อิเม ยกฺขา, มนุสฺสา อิเม’’ติ สฺชานนตฺถํ ภณฺฑุกสฺส ¶ อุปาสกสฺส อานีตตฺตา เตน สทฺธึ ฉ ชเน ทสฺเสสิ. เตวิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยสงฺขาตาหิ ตีหิ วิชฺชาหิ สมนฺนาคตา. อิทฺธิปฺปตฺตาติ อิทฺธิวิธาณํ ปตฺตา. เจโตปริยโกวิทาติ ปเรสํ จิตฺตาจาเร กุสลา. เอวเมตฺถ ปฺจ อภิฺา สรูเปน วุตฺตา, ทิพฺพโสตํ ปน ตาสํ วเสน อาคตเมว โหติ. พหูติ เอวรูปา ฉฬภิฺา พุทฺธสาวกา พหู คณนปถํ อติกฺกนฺตา สกลชมฺพุทีปํ กาสาวปชฺโชตํ กตฺวา วิจรนฺตีติ. เกจิ ปน ‘‘เตวิชฺชา อิทฺธิปฺปตฺตา จ ขีณาสวา เจโตปริยโกวิทา เกจิ ขีณาสวาติ วิสุํ โยเชตฺวา ‘อรหนฺโต’ติ อิมินา สุกฺขวิปสฺสกา วุตฺตา’’ติ วทนฺติ.
ปฺาเวยฺยตฺติยนฺติ ปฺาปาฏวํ, ปฺาย ติกฺขวิสทภาวนฺติ อตฺโถ. อาสนฺนนฺติ อาสนฺเน ิตํ. สาธุ มหาราช ปณฺฑิโตสีติ ราชานํ ปสํสติ. ปุน วีมํสนฺโต ‘‘อตฺถิ ปน เต มหาราชา’’ติอาทิมาห. จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตนฺตํ กเถสีติ ‘‘อยํ ราชา ‘อิเม สมณา นาม อีทิสา, สีลาทิปฏิปตฺติ จ เตสํ อีทิสี’ติ จ น ชานาติ, หนฺท นํ อิมาย จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตนฺตเทสนาย สมณภาวูปคมนํ สมณปฏิปตฺติฺจ วิฺาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปมํ จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตนฺตํ กเถสิ. ตตฺถ หิ –
‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน…เป… สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ, ตํ ธมฺมํ สุณาติ คหปติ ¶ วา คหปติปุตฺโต วา อฺตรสฺมึ วา กุเล ปจฺจาชาโต, โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภติ, โส เตน สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รโชปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา, นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ, ยนฺนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’นฺติ. โส อปเรน สมเยน อปฺปํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย อปฺปํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย มหนฺตํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ.
‘‘โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ.
‘‘อทินฺนาทานํ ¶ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา วิหรตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๙๑-๒๙๒) –
เอวมาทินา สาสเน สทฺธาปฏิลาภํ ปฏิลทฺธสทฺเธหิ จ ปพฺพชฺชุปคมนํ ปพฺพชิเตหิ จ ปฏิปชฺชิตพฺพา สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺมา ปกาสิตา.
ราชา สุตฺตนฺตํ สุณนฺโตเยว อฺาสีติ ‘‘โส พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหติ, เอกภตฺติโก โหติ รตฺตุปรโต วิรโต วิกาลโภชนา’’ติ เอวํ ตสฺมึ สุตฺตนฺเต (ม. นิ. ๑.๒๙๓) อาคตตฺตา ตํ สุณนฺโตเยว อฺาสิ. อิเธว วสิสฺสามาติ น ตาว รตฺติยา อุปฏฺิตตฺตา อนาคตวจนมกาสิ. อาคตผโลติ อนาคามิผลํ สนฺธายาห, สมฺปตฺตอนาคามิผโลติ อตฺโถ. ตโตเยว จ วิเสสโต อวิปรีตวิทิตสตฺถุสาสนตฺตา วิฺาตสาสโน. อิทานิ ปพฺพชิสฺสตีติ คิหิลิงฺเคน อานีตกิจฺจสฺส นิฏฺิตตฺตา เอวมาห. อจิรปกฺกนฺตสฺส รฺโติ รฺเ ¶ อจิรปกฺกนฺเตติ อตฺโถ. อธิฏฺหิตฺวาติ อนฺโตตมฺพปณฺณิทีเป สมาคตา สุณนฺตูติ อธิฏฺหิตฺวา.
ภูมตฺถรณสงฺเขเปนาติ ภูมตฺถรณากาเรน. อุปฺปาตปากาติ นิมิตฺตปากา, เนมิตฺตกาติ อตฺโถ. คหิตา ทานิ อิเมหิ ปถวีติ อาสนานํ ปถวิยํ อตฺถตตฺตา เอวมาหํสุ. ปติฏฺหิสฺสตีติ จินฺเตนฺโตติ เอตฺถ เตน การเณน สาสนปติฏฺานสฺส อภาวโต อวสฺสํ ปติฏฺหนฺตสฺส สาสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตมิทนฺติ เอวํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน สลฺลกฺเขสีติ เวทิตพฺพํ. ปณีเตนาติ อุตฺตเมน. สหตฺถาติ สหตฺเถน สนฺตปฺเปตฺวาติ สุฏฺุ ตปฺเปตฺวา, ปริปุณฺณํ สุหิตํ ยาวทตฺถํ กตฺวาติ อตฺโถ. เปตวตฺถุํ วิมานวตฺถุํ สจฺจสํยุตฺตฺจ กเถสีติ เทสนาวิธิกุสโล เถโร ชนสฺส สํเวคํ ชเนตุํ ปมํ เปตวตฺถุํ กเถตฺวา ตทนนฺตรํ สํเวคชาตํ ชนํ อสฺสาเสตุํ สคฺคกถาวเสน วิมานวตฺถฺุจ กเถตฺวา ตทนนฺตรํ ปฏิลทฺธสฺสาสานํ ‘‘มา เอตฺถ อสฺสาทํ กโรถ นิพฺพานํ วินา น อฺํ กิฺจิ สงฺขารคตํ ธุวํ นาม อตฺถิ, ตสฺมา ปรมสฺสาสกํ นิพฺพานมธิคนฺตุํ วายมถา’’ติ สจฺจปฏิเวธตฺถาย อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อนฺเต สจฺจสํยุตฺตํ กเถสีติ เวทิตพฺพํ.
เตสํ สุตฺวาติ เตสํ สนฺติกา เถรานํ คุณกถํ สุตฺวา. รฺโ สํวิทิตํ กตฺวาติ รฺโ นิเวทนํ กตฺวา, ราชานํ ปฏิเวทยิตฺวาติ อตฺโถ. อลํ คจฺฉามาติ ปุรสฺส อจฺจาสนฺนตฺตา สารุปฺปํ น โหตีติ ปฏิปกฺขิปนฺโต อาห. เมฆวนํ นาม อุยฺยานนฺติ มหาเมฆวนุยฺยานํ. ตสฺส กิร ¶ อุยฺยานสฺส ภูมิคฺคหณทิวเส อกาลมหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา สพฺพตฬากโปกฺขรณิโย ปูเรนฺโต คิมฺหาภิหตรุกฺขลตาทีนํ อนุคฺคณฺหนฺโตว ปาวสฺสิ, เตน การเณน ตํ มหาเมฆวนํ นาม อุยฺยานํ ชาตํ. วุตฺตฺเหตํ มหาวํเส –
‘‘อุยฺยานฏฺานคฺคหเณ, มหาเมโฆ อกาลโช;
ปาวสฺสิ เตน อุยฺยานํ, มหาเมฆวนํ อหู’’ติ.
สุขสยิตภาวํ ปุจฺฉิตฺวาติ ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต, อิธ สุขํ สยิตฺถ, ตุมฺหากํ อิธ นิวาโส สุข’’นฺติ เอวํ สุขสยิตภาวํ ปุจฺฉิตฺวา ตโต เถเรน ‘‘สุขสยิตมฺหิ, มหาราช, ภิกฺขูนํ ผาสุกมิทํ อุยฺยาน’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เอวํ สติ ¶ อิทํ โน อุยฺยานํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กปฺปติ, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาราโม’’ติ ปุจฺฉิ. อิมํ สุตฺตนฺติ เวฬุวนารามปฏิคฺคหเณ วุตฺตมิมํ สุตฺตํ. อุทกนฺติ ทกฺขิโณทกํ. มหาเมฆวนุยฺยานํ อทาสีติ ‘‘อิมํ มหาเมฆวนุยฺยานํ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วตฺวา เชฏฺมาสสฺส กาฬปกฺเข ทุติยทิวเส อทาสิ. มหาวิหารสฺส ทกฺขิโณทกปาเตเนว สทฺธึ ปติฏฺิตภาเวปิ น ตาว ตตฺถ วิหารกมฺมํ นิฏฺิตนฺติ อาห ‘‘อิทฺจ ปมํ วิหารฏฺานํ ภวิสฺสตี’’ติ. ปุนทิวเสปีติ กาฬปกฺขสฺส ทุติยทิวเสเยว. อฑฺฒนวมานํ ปาณสหสฺสานนฺติ อฑฺเฒน นวมานํ ปาณสหสฺสานํ, ปฺจสตาธิกานํ อฏฺสหสฺสานนฺติ อตฺโถ. โชติปาตุภาวฏฺานนฺติ าณาโลกสฺส ปาตุภาวฏฺานํ. อปฺปมาทสุตฺตนฺติ องฺคุตฺตรนิกาเย มหาอปฺปมาทสุตฺตํ, ราโชวาทสุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
มหจฺจนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, มหตา ราชานุภาเวนาติ อตฺโถ. ตุมฺเห ชานนตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ. อริฏฺโ นาม อมจฺโจติ รฺโ ภาคิเนยฺโย อริฏฺโ นาม อมจฺโจ. ปฺจปณฺณาสายาติ เอตฺถ ‘‘จตุปณฺณาสายา’’ติ วตฺตพฺพํ. เอวฺหิ สติ อุปริ วุจฺจมานํ ‘‘ทฺวาสฏฺิ อรหนฺโต’’ติ วจนํ สเมติ. เตเนว จ สีหฬภาสาย ลิขิเต มหาวํเส ‘‘จตุปณฺณาสาย สทฺธิ’’นฺติ วุตฺตํ. ทสภาติกสมากุลํ ราชกุลนฺติ มุฏสิวสฺส ปุตฺเตหิ อภโย เทวานํปิยติสฺโส มหานาโค อุตฺติโย มตฺตาภโย สูรติสฺโสติ เอวมาทีหิ ทสหิ ภาติเกหิ สมากิณฺณํ ราชกุลํ. เจติยคิริมฺหิ วสฺสํ วสึสูติ อาสาฬฺหีปุณฺณมทิวเส รฺา ทินฺนวิหาเรเยว ปฏิคฺคเหตฺวา ปาฏิปททิวเส วสฺสํ วสึสุ. ปวาเรตฺวาติ มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา. กตฺติกปุณฺณมายนฺติ อปรกตฺติกปุณฺณมายํ. มหามหินฺทตฺเถโร หิ ปุริมิกายํ อุปคนฺตฺวา วุตฺถวสฺโส มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา ตโต เอกมาสํ อติกฺกมฺม จาตุมาสินิยํ ปุณฺณมทิวเส อริยคณปริวุโต ราชกุลํ คนฺตฺวา โภชนาวสาเน ‘‘มหาราช, อมฺเหหิ จิรทิฏฺโ ¶ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทิวจนมพฺรฺวิ. เอวฺจ กตฺวา วกฺขติ ‘‘ปุณฺณมายํ มหาวีโร, จาตุมาสินิยา อิธา’’ติ. ยํ ปเนตฺถ เกนจิ วุตฺตํ ‘‘วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวาติ จาตุมาสินิยา ปวารณายาติ อตฺโถ, ปมปวารณาย วา ปวาเรตฺวา เอกมาสํ ตตฺเถว วสิตฺวา กตฺติกปุณฺณมิยํ อโวจ, อฺถา ‘ปุณฺณมายํ ¶ มหาวีโร’ติ วุตฺตตฺตา น สกฺกา คเหตุ’’นฺติ, ตตฺถ จาตุมาสินิยา ปวารณายาติ อยมตฺถวิกปฺโป น ยุชฺชติ. น หิ ปุริมิกาย วสฺสูปคตา จาตุมาสินิยํ ปวาเรนฺติ. จิรทิฏฺโ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ สตฺถุสฺส สรีราวยโว จ สมฺมาสมฺพุทฺโธเยวาติ กตฺวา อวยเว สมุทายโวหารวเสน เอวมาหาติ ทฏฺพฺพํ ยถา ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ.
เถเรน วุตฺตมฺปิ คมนการณํ เปตฺวา อิธ วาเส ปโยชนเมว ทสฺเสตฺวา คมนํ ปฏิเสเธตุกาโม อาห ‘‘อหํ ภนฺเต ตุมฺเห’’ติอาทิ. อภิวาทนาทีสุ อาจริยํ ทิสฺวา อภิวาทนกรณํ อภิวาทนํ นาม. ยสฺมึ วา ทิสาภาเค อาจริโย วสติ อิริยาปเถ กปฺเปนฺโต, ตโต อภิมุโขว วนฺทิตฺวา คจฺฉติ, วนฺทิตฺวา ติฏฺติ, วนฺทิตฺวา นิสีทติ, วนฺทิตฺวา นิปชฺชติ, อิทํ อภิวาทนํ นาม. อาจริยํ ปน ทูรโตว ทิสฺวา ปจฺจุฏฺาย ปจฺจุคฺคมนกรณํ ปจฺจุฏฺานํ นาม. อาจริยํ ปน ทิสฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห สีเส เปตฺวา อาจริยํ นมสฺสติ, ยสฺมึ ทิสาภาเค โส วสติ, ตทภิมุโขปิ ตเถว นมสฺสติ, คจฺฉนฺโตปิ ิโตปิ นิสินฺโนปิ อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสติเยวาติ อิทํ อฺชลิกมฺมํ นาม. อนุจฺฉวิกกมฺมสฺส ปน กรณํ สามีจิกรณํ นาม. จีวราทีสุ หิ จีวรํ เทนฺโต น ยํ วา ตํ วา เทติ, มหคฺฆํ สตมูลคฺฆมฺปิ ปฺจสตมูลคฺฆมฺปิ สตสหสฺสมูลคฺฆมฺปิ เทติเยว. ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโย. อิทํ สามีจิกรณํ นาม. สรีรธาตุโยติ สรีราวยวา. อฺาตนฺติ อฺาตํ, วิทิตํ มยาติ อตฺโถ. กุโต ลจฺฉามาติ กุโต ลภิสฺสาม. สุมเนน สทฺธึ มนฺเตหีติ ปมเมว สามเณรสฺส กถิตตฺตา วา ‘‘ชานาติ เอส อมฺหากมธิปฺปาย’’นฺติ ตฺวา วา เอวมาหาติ ทฏฺพฺพํ.
อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ มหาราชาติ มหาราช ตฺวํ ธาตูนํ ปฏิลาเภ มา อุสฺสุกฺกํ กโรหิ, มา ตฺวํ ตตฺถ วาวโฏ ภว, อฺํ ตยา กตฺตพฺพํ กโรหีติ อธิปฺปาโย. อิทานิ ตเทว รฺา กตฺตพฺพกิจฺจํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วีถิโย โสธาเปตฺวา’’ติอาทิมาห. สพฺพตาฬาวจเร อุปฏฺาเปตฺวาติ กํสตาฬาทิตาฬํ อวจรติ เอตฺถาติ ตาฬาวจรํ วุจฺจติ อาตตวิตตาทิ ¶ สพฺพํ ตูริยภณฺฑํ. เตเนว ปรินิพฺพานสุตฺตฏฺกถายํ ‘‘สพฺพฺจ ตาฬาวจรํ สนฺนิปาเตถาติ เอตฺถ สพฺพฺจ ตาฬาวจรนฺติ สพฺพํ ตูริยภณฺฑ’’นฺติ วุตฺตํ. เอตฺถ ปน สหจรณนเยน สพฺพตูริยภณฺฑานํ วาทกาปิ ¶ คเหตุํ วฏฺฏนฺตีติ เต สพฺเพ อุปฏฺาเปตฺวา สนฺนิปาเตตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ลจฺฉสีติ ลภิสฺสสิ. เถรา เจติยคิริเมว อคมํสูติ ราชนิเวสนโต นิกฺขมิตฺวา ปุน เจติยคิริเมว อคมํสุ.
ตาวเทวาติ ตํ ขณํเยว. ปาฏลิปุตฺตทฺวาเรติ ปาฏลิปุตฺตนครทฺวาเร. กึ ภนฺเต สุมน อาหิณฺฑสีติ สุมน ตฺวํ สมณธมฺมํ อกตฺวา กสฺมา วิจรสีติ ปุจฺฉติ. เจติยคิริมฺหิเยว ปติฏฺาเปตฺวาติ ปจฺฉา ตตฺถ วิหารตฺถาย อากงฺขิตพฺพภาวโต เจติยคิริมฺหิเยว ปติฏฺาเปตฺวา. วฑฺฒมานกจฺฉายายาติ ปจฺฉาภตฺตนฺติ อตฺโถ. ปจฺฉาภตฺตเมว หิ ฉายา วฑฺฒติ. อถสฺส เอตทโหสีติ ธาตุจงฺโกฏกํ ทิสฺวา เอวํ จินฺเตสิ. ฉตฺตํ อปนมตูติ อิทํ เสตจฺฉตฺตํ สยเมว เม สีโสปริโต ธาตุจงฺโกฏกาภิมุขํ หุตฺวา นมตูติ อตฺโถ. มยฺหํ มตฺถเก ปติฏฺาตูติ อิทํ ธาตุจงฺโกฏกํ เถรสฺส หตฺถโต ธาตุยา สห อาคนฺตฺวา สิรสฺมึ เม ปติฏฺาตูติ อตฺโถ. โปกฺขรวสฺสํ นาม โปกฺขรปตฺตปฺปมาณํ วลาหกมชฺเฌ อุฏฺหิตฺวา กเมน ผริตฺวา เตเมตุกาเมเยว เตมยมานํ มหนฺตํ หุตฺวา วสฺสติ. มหาวีโรติ มหาปรกฺกโม. มหาวีราวยวตฺตา เจตฺถ สตฺถุโวหาเรน ธาตุโย เอว นิทฺทิฏฺา. ธาตุสรีเรนาคมนฺหิ สนฺธาย อยํ คาถา วุตฺตา.
ปจฺฉิมทิสาภิมุโขว หุตฺวา อปสกฺกนฺโตติ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโตเยว ปจฺฉิมทิสาภิมุโข หุตฺวา โอสกฺกนฺโต, คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. กิฺจาปิ เอส ปจฺฉิมทิสํ น โอโลเกติ, ตถาปิ ปจฺฉิมทิสํ สนฺธาย คจฺฉตีติ ‘‘ปจฺฉิมทิสาภิมุโข’’ติ วุตฺตํ. ปุรตฺถิเมน ทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวาติ เอตฺถ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโตเยว อาคนฺตฺวา ทฺวาเร สมฺปตฺเต ปริวตฺเตตฺวา อุชุเกเนว นครํ ปาวิสีติ เวทิตพฺพํ. มเหชวตฺถุ นามาติ มเหชนามเกน ยกฺเขน ปริคฺคหิตํ เอกํ เทวฏฺานนฺติ เวทิตพฺพํ ¶ . ปริโภคเจติยฏฺานนฺติ เอตฺถ ปริภุตฺตูปกรณานิ นิทหิตฺวา กตํ เจติยํ ปริโภคเจติยนฺติ ทฏฺพฺพํ. ติวิธฺหิ เจติยํ วทนฺติ ปริโภคเจติยํ ธาตุเจติยํ ธมฺมเจติยนฺติ. ตตฺถ ปริโภคเจติยํ วุตฺตนยเมว. ธาตุเจติยํ ปน ธาตุโย นิทหิตฺวา กตํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิลิขิตโปตฺถกํ นิทหิตฺวา กตํ ปน ธมฺมเจติยํ นาม. สารีริกํ ปริโภคิกํ อุทฺทิสฺสกนฺติ เอวมฺปิ ติปฺปเภทํ เจติยํ วทนฺติ. อยํ ปน ปเภโท ปฏิมารูปสฺสปิ อุทฺทิสฺสกเจติเยเนว สงฺคหิตตฺตา สุฏฺุตรํ ยุชฺชติ.
กถํ ปน อิทํ านํ ติณฺณํ พุทฺธานํ ปริโภคเจติยฏฺานํ อโหสีติ อาห ‘‘อตีเต กิรา’’ติอาทิ. ปชฺชรเกนาติ เอตฺถ ปชฺชรโก นาม โรโค วุจฺจติ. โส จ ยกฺขานุภาเวน สมุปฺปนฺโนติ ¶ เวทิตพฺโพ. ตทา กิร ปุณฺณกาโฬ นาม ยกฺโข อตฺตโน อานุภาเวน มนุสฺสานมฺปิ สรีเร ปชฺชรกํ นาม โรคํ สมุฏฺาเปสิ. วุตฺตฺเหตํ มหาวํเส –
‘‘รกฺขเสหิ ชนสฺเสตฺถ, โรโค ปชฺชรโก อหู’’ติ;
ทีปวํเสปิ เจตํ วุตฺตํ –
‘‘รกฺขสา จ พหู ตตฺถ, ปชฺชรา จ สมุฏฺิตา;
ปชฺชเรน พหู สตฺตา, นสฺสนฺติ ทีปมุตฺตเม’’ติ.
อนยพฺยสนนฺติ เอตฺถ อนโยติ อวฑฺฒิ. กายิกํ เจตสิกฺจ สุขํ พฺยสติ วิกฺขิปติ วินาเสตีติ พฺยสนนฺติ ทุกฺขํ วุจฺจติ. กิฺจาปิ ‘‘พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต’’ติ วุตฺตํ, ตถาปิ ‘‘เต สตฺเต อนยพฺยสนมาปชฺชนฺเต ทิสฺวา’’ติ วจนโต ปมํ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกตฺวา ปจฺฉา สพฺพฺุตฺาเณน โลกํ โอโลเกนฺโต เต สตฺเต อนยพฺยสนมาปชฺชนฺเต ทิสฺวาติ คเหตพฺพํ. น หิ อาสยานุสยาทิพุทฺธจกฺขุสฺส เต สตฺตา อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺตา ทิสฺสนฺติ. ทุพฺพุฏฺิกาติ วิสมวสฺสาทิวเสน ทุฏฺา อโสภนา วุฏฺิเยว ทุพฺพุฏฺิกา, สสฺสุปฺปตฺติเหตุภูตา กายสุขุปฺปตฺติสปฺปายา สตฺตุปการา สมฺมา วุฏฺิ ตตฺถ น โหตีติ อธิปฺปาโย. ตโตเยว จ ‘‘ทุพฺภิกฺขํ ทุสฺสสฺส’’นฺติ วุตฺตํ. ภิกฺขาย อภาโว ¶ , ทุลฺลภภาโว วา ทุพฺภิกฺขํ, สุลภา ตตฺถ ภิกฺขา น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. สสฺสานํ อภาโว, อสมฺปนฺนตา วา ทุสฺสสฺสํ. เทโวติ เมฆสฺเสตํ นามํ. สมฺมาธารมนุปเวจฺฉีติ อุทกธารํ สมฺมา วิมฺุจิ, สมฺมา อนุปวสฺสีติ วุตฺตํ โหติ.
มหาวิวาโท โหตีติ ตสฺมึ กิร กาเล ชยนฺตมหาราเชน จ ตสฺส รฺโ กนิฏฺภาตุเกน สมิทฺธกุมารนามเกน อุปราเชน จ สทฺธึ อิมสฺมึ ทีเป มหายุทฺธํ อุปฏฺิตํ. เตเนตํ วุตฺตํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน มณฺฑทีเป มหาวิวาโท โหตี’’ติ. โหตีติ กิริยา กาลมเปกฺขิตฺวา วตฺตมานปโยโค, วิวาทสฺส ปน อตีตกาลิกตฺตํ ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ อิมินาว วิฺายติ. สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน เหตฺถ อตีตกาลาวคโม ยถา ‘‘ภาสเต วฑฺฒเต ตทา’’ติ. เอวํ สพฺพตฺถ อีทิเสสุ าเนสุ วตฺตมานปโยโค ทฏฺพฺโพ. กลหวิคฺคหชาตาติ เอตฺถ กลโห นาม มตฺถกปฺปตฺโต กายกลโหปิ วาจากลโหปิ. ตตฺถ หตฺถปรามาสาทิวเสน กาเยน กาตพฺโพ กลโห กายกลโห. มมฺมฆฏฺฏนาทิวเสน วาจาย กาตพฺโพ กลโห วาจากลโห ¶ . วิปจฺจนีกคหณํ วิคฺคโห. กลหสฺส ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺโน อฺมฺวิรุทฺธคาโห. อถ วา กลโห นาม วาจากลโห. อฺมฺํ หตฺถปรามาสาทิวเสน วิรูปํ วิรุทฺธํ วา คหณํ วิคฺคโห กายกลโห. ยถาวุตฺโต กลโห จ วิคฺคโห จ ชาโต สฺชาโต เอเตสนฺติ กลหวิคฺคหชาตา, สฺชาตกลหวิคฺคหาติ อตฺโถ.
ตานิ สาสนนฺตรธาเนน นสฺสนฺตีติ ปริยตฺติปฏิเวธปฏิปตฺติสงฺขาตสฺส ติวิธสฺสปิ สาสนสฺส อนฺตรธาเนน ธาตุปรินิพฺพาเน สติ ตานิ เจติยานิ วินสฺสนฺติ. ตีณิ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๖๑; วิภ. อฏฺ. ๘๐๙) หิ ปรินิพฺพานานิ กิเลสปรินิพฺพานํ ขนฺธปรินิพฺพานํ ธาตุปรินิพฺพานนฺติ, ตานิ ปน อมฺหากํ ภควโต วเสน เอวํ เวทิตพฺพานิ. ตสฺส หิ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิปลฺลงฺเก อโหสิ, ขนฺธปรินิพฺพานํ กุสินารายํ. ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติ. สาสนสฺส กิร โอสกฺกนกาเล อิมสฺมึ ตมฺพปณฺณิทีเป ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา ¶ มหาเจติยํ คมิสฺสนฺติ, มหาเจติยโต นาคทีเป ราชายตนเจติยํ, ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติ, นาคภวนโตปิ เทวโลกโตปิ พฺรหฺมโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติ, สาสปมตฺตาปิ ธาตุ น อนฺตรา นสฺสิสฺสติ. สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสิภูตา สุวณฺณกฺขนฺโธ วิย เอกคฺฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ, ตา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติ. ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตา สนฺนิปติตฺวา ‘‘อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพาติ, อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ, ปจฺฉิมทสฺสนํ ทานิ อิทํ อมฺหาก’’นฺติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การฺุํ กริสฺสนฺติ, เปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกภาเวน สณฺาตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. ธาตูสุ เตโชธาตุ อุฏฺหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติ, สาสปมตฺติยาปิ ธาตุยา สติ เอกชาลาว ภวิสฺสติ, ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ ปริจฺฉิชฺชิสฺสติ. เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม โหติ.
ทิวา โพธิรุกฺขฏฺาเน หตฺถิสาลายํ ติฏฺตีติ ทิวา วตฺถุวิจินนาย โอกาสํ กุรุมาโน ตโต ธาตุํ คเหตฺวา กุมฺเภ เปตฺวา สธาตุโกว หุตฺวา ติฏฺตีติ วทนฺติ. วุตฺตฺเหตํ มหาวํเส –
‘‘รตฺตึ นาโคนุปริยาติ, ตํ านํ โส สธาตุกํ;
โพธิฏฺานมฺหิ สาลายํ, ทิวา าติ สธาตุโก’’ติ.
ถูปปติฏฺานภูมึ ปริยายตีติ มตฺถกโต ธาตุํ ตตฺถ ปติฏฺาเปตฺวา สธาตุกํ ถูปปติฏฺานภูมึ รตฺติภาเค ¶ ปริยายติ, สมนฺตโต วิจรตีติ อตฺโถ. ชงฺฆปฺปมาณนฺติ ปุปฺผฏฺานปฺปมาณํ. ถูปกุจฺฉิโต เหฏฺาภาคฺหิ ถูปสฺส ชงฺฆาติ วทนฺติ. ธาตุโอโรปนตฺถายาติ หตฺถิกุมฺภโต ธาตุกรณฺฑกสฺส โอโรปนตฺถาย. สกลนครฺจ ชนปโท จาติ นครวาสิโน ชนปทวาสิโน จ อเภทโต นครชนปทสทฺเทหิ วุตฺตา ‘‘สพฺโพ คาโม อาคโต, มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติอาทีสุ วิย. มหาชนกาเยติ มหาชนสมูเห. สมูหปริยาโย เหตฺถ กายสทฺโท. เอเกกธาตุปฺปเทสโต เตโชทกนิกฺขมนาทิวเสน ยมกยมกํ หุตฺวา ปวตฺตํ ปาฏิหาริยํ ยมกปาฏิหาริยํ ¶ . ฉนฺนํ วณฺณานํ รสฺมิโย จาติ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ. ฉนฺนํ วณฺณานํ อุทกธารา จาติ เอวมฺเปตฺถ สมฺพนฺธํ วทนฺติ. ปรินิพฺพุเตปิ ภควติ ตสฺสานุภาเวน เอวรูปํ ปาฏิหาริยมโหสิเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ อจินฺติยา’’ติอาทิคาถมาห. พุทฺธธมฺมาติ เอตฺถ พุทฺธคุณา.
ธรมานกาเลปิ ติกฺขตฺตุํ อาคมาสีติ ภควา กิร อภิสมฺโพธิโต นวเม มาเส ผุสฺสปุณฺณมทิวเส ยกฺขาธิวาสํ ลงฺกาทีปมุปคนฺตฺวา ลงฺกามชฺเฌ ติโยชนายเต โยชนวิตฺถเต มหานาควนุยฺยาเน มหายกฺขสมาคเม อุปริอากาเส ตฺวา กปฺปุฏฺานสมเย สมุฏฺิตวุฏฺิวาตนิพฺพิเสสวสฺสวายุนา จ โลกนฺตริกนิรยนฺธการสทิสโฆรนฺธการนิกาเยน จ สีตนรกนิพฺพิเสสพหลสีเตน จ สํวฏฺฏกาลสฺชาตวาตสงฺขุภิเตหิ เมฆนภคชฺชิตสทิเสน คคนเมทนีนินฺนาเทน จ ยกฺขานํ ภยํ สนฺตาสํ ชเนตฺวา เตหิ ยาจิตาภโย ‘‘เทถ เม สมคฺคา นิสีทนฏฺาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘เทม เต สกลทีปํ, เทหิ โน, มาริส, อภย’’นฺติ วุตฺเต สพฺพํ ตํ อุปทฺทวํ อนฺตรธาเปตฺวา ยกฺขทตฺตภูมิยา จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺโน สมนฺตโต ชลมานํ จมฺมขณฺฑํ ปสาเรตฺวา กปฺปุฏฺานคฺคิสทิสทหนาภิภูตานํ ชลธิสลิลภีตานํ สมนฺตา เวลนฺเต ภมนฺตานํ ยกฺขานํ คิริทีปํ ทสฺเสตฺวา เตสุ ตตฺถ ปติฏฺิเตสุ ตํ ยถาาเน ปติฏฺาเปตฺวา จมฺมขณฺฑํ สงฺขิปิตฺวา นิสินฺโน ตทา สมาคเต อเนกเทวตาสนฺนิปาเต ธมฺมํ เทเสตฺวา อเนกปาณโกฏีนํ ธมฺมาภิสมยํ กตฺวา สุมนกูฏวาสินา มหาสุมนเทวราเชน สมธิคตโสตาปตฺติผเลน ยาจิตปูชนีโย สีสํ ปรามสิตฺวา มุฏฺิมตฺตา นีลามลเกสธาตุโย ตสฺส ทตฺวา ชมฺพุทีปมคมาสิ.
ทุติยํ อภิสมฺโพธิโต ปฺจเม สํวจฺฉเร จูโฬทรมโหทรานํ ชลถลนิวาสีนํ มาตุลภาคิเนยฺยานํ นาคราชูนํ มณิปลฺลงฺกํ นิสฺสาย อุปฏฺิตมหาสงฺคาเม นาคานํ มหาวินาสํ ทิสฺวา จิตฺตมาสกาฬปกฺขสฺส อุโปสถทิวเส ปาโตว สมิทฺธสุมเนน นาม รุกฺขเทวปุตฺเตน ฉตฺตํ กตฺวา ธาริตราชายตโน นาคทีปํ สมาคนฺตฺวา สงฺคามมชฺเฌ อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน โฆรนฺธกาเรน ¶ นาเค สนฺตาเสตฺวา อสฺสาเสนฺโต อาโลกํ ทสฺเสตฺวา สฺชาตปีติโสมนสฺสานํ อุปคตนาคานํ สามคฺคิกรณียํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มาตุลภาคิเนยฺเยหิ ทฺวีหิ นาคราชูหิ ¶ ปูชิเต ปถวีตลคเต มณิปลฺลงฺเก นิสินฺโน นาเคหิ ทิพฺพนฺนปาเนหิ สนฺตปฺปิโต ชลถลนิวาสิโน อสีติโกฏินาเค สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาเปตฺวา เตหิ นมสฺสิตุํ ปลฺลงฺกฺจ ราชายตนปาทปฺจ ตตฺถ ปติฏฺาเปตฺวา ชมฺพุทีปมคมาสิ.
ตติยมฺปิ อภิสมฺโพธิโต อฏฺเม สํวจฺฉเร มโหทรมาตุเลน มณิอกฺขิกนาคราเชนาภิยาจิโต วิสาขปุณฺณมทิวเส ปฺจภิกฺขุสตปริวุโต กลฺยาณีปเทเส มณิอกฺขิกสฺส ภวนมุปคนฺตฺวา ตตฺถ มาปิตรุจิรรตนมณฺฑเป มโนหรวรปลฺลงฺเก นิสินฺโน นาคราเชน ทิพฺพนฺนปาเนหิ สนฺตปฺเปตฺวา นาคมาณวิกคณปริวุเตน ทิพฺพมาลาคนฺธาทีหิ ปูชิโต ตตฺถ ธมฺมํ เทเสตฺวา วุฏฺายาสนา สุมนกูเฏ ปทํ ทสฺเสตฺวา ปพฺพตปาเท ทิวาวิหารํ กตฺวา ทีฆวาปิเจติยฏฺาเน จ มุภิยงฺคณเจติยฏฺาเน จ กลฺยาณีเจติยฏฺาเน จ มหาโพธิฏฺาเน จ ถูปารามฏฺาเน จ มหาเจติยฏฺาเน จ สสาวโก นิสีทิตฺวา นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา สิลาเจติยฏฺาเนเยว ตฺวา เทวนาเค สมนุสาสิตฺวา ชมฺพุทีปมคมาสิ. เอวํ ภควา ธรมานกาเลปิ อิมํ ทีปํ ติกฺขตฺตุํ อาคมาสีติ เวทิตพฺพํ.
อิทานิ ตเทว ติกฺขตฺตุมาคมนํ สงฺเขปโต วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ปมํ ยกฺขทมนตฺถ’’นฺติอาทิ. รกฺขํ กโรนฺโตติ ยกฺขานํ ปุน อปวิสนตฺถาย รกฺขํ กโรนฺโต. อาวิชฺชีติ สมนฺตโต วิจริ. มาตุลภาคิเนยฺยานนฺติ จูโฬทรมโหทรานํ. เอตฺถ ปน กิฺจาปิ ภควา สมิทฺธสุมเนน นาม เทวปุตฺเตน สทฺธึ อาคโต, ตถาปิ ปจฺฉาสมเณน เอเกนปิ ภิกฺขุนา สทฺธึ อนาคตตฺตา ‘‘เอกโกว อาคนฺตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ตทนุรูปสฺส ปริปนฺถสฺส วิหตตฺตา ‘‘ปริฬาหํ วูปสเมตฺวา’’ติ วุตฺตํ. รฺโ ภาตาติ รฺโ กนิฏฺภาตา. อภโยติ มตฺตาภโย.
อนุฬา เทวีติ รฺโ เชฏฺภาตุชายา อนุฬา เทวี. ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ โพธิ ปติฏฺาสีติ ยทา หิ โส กกุสนฺโธ นาม ภควา อิมสฺมึ ทีเป มนุสฺเส ปชฺชรกาภิภูเต อนยพฺยสนมาปชฺชนฺเต ทิสฺวา กรุณาย สฺโจทิตหทโย อิมํ ทีปมาคโต, ตทา ¶ ตํ โรคภยํ วูปสเมตฺวา สนฺนิปติตานํ ธมฺมํ เทเสนฺโต จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมยํ กตฺวา สายนฺหสมเย โพธิปติฏฺานารหฏฺานํ คนฺตฺวา ตตฺถ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ‘‘มม สิรีสมหาโพธิโต ทกฺขิณมหาสาขมาทาย รุจนนฺทา ภิกฺขุนี อิธาคจฺฉตู’’ติ อธิฏฺาสิ ¶ . สา สตฺถุ จิตฺตํ ตฺวา ตงฺขณฺเว เขมวตีราชธานิยา เขมราชานมาทาย มหาโพธิมุปคนฺตฺวา ทกฺขิณมหาสาขาย มโนสิลาเลขํ เขมราเชน ทาเปตฺวา ตํ สยํ ฉิชฺชิตฺวา สุวณฺณกฏาเห ิตํ โพธิสาขมาทาย ปฺจสตภิกฺขุนีหิ เจว เทวตาหิ จ ปริวาริตา อิทฺธิยา อิธาเนตฺวา ตถาคเตน ปสาริเต ทกฺขิณหตฺเถ สสุวณฺณกฏาหํ มหาโพธึ เปสิ. ตํ ตถาคโต อภยสฺส นาม รฺโ ทตฺวา เตน ตสฺมึ สมเย ‘‘มหาติตฺถวน’’นฺติ ปฺาเต มหาเมฆวนุยฺยาเน ปติฏฺาเปสิ.
โกณาคมโน จ ภควา ทุพฺพุฏฺิปีฬิเต ทีปวาสิโน ทิสฺวา อิมํ ทีปมาคโต ตํ ภยํ วูปสเมตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ มคฺคผเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ปุพฺพโพธิฏฺานํ คนฺตฺวา สมาปตฺติปริโยสาเน ‘‘มม อุทุมฺพรมหาโพธิโต ทกฺขิณมหาสาขมาทาย กรกนตฺตา ภิกฺขุนี อิธาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิ. สา ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา ตงฺขณฺเว โสภราชธานิยา โสภราชานมาทาย มหาโพธิมุปคนฺตฺวา ทกฺขิณมหาสาขาย มโนสิลาเลขํ โสภราเชน ทาเปตฺวา ตํ สยํ ฉิชฺชิตฺวา เหมกฏาเห ปติฏฺิตํ โพธิสาขมาทาย ปฺจสตภิกฺขุนีหิ สทฺธึ สุรคณปริวุตา อิทฺธิยา อิธาหริตฺวา สตฺถารา ปสาริตทกฺขิณปาณิตเล สเหมกฏาหํ มหาโพธึ เปสิ. ตํ ตถาคโต สมิทฺธสฺส รฺโ ทตฺวา เตน ตสฺมึ สมเย ‘‘มหานาควน’’นฺติ สงฺขฺยํ คเต มหาเมฆวนุยฺยาเน มหาโพธึ ปติฏฺาเปสิ.
กสฺสโปปิ จ ภควา อุปฏฺิตราชูปราชยุทฺเธน ปาณิโน วินาสํ ทิสฺวา กรุณาย โจทิโต อิมํ ทีปมาคนฺตฺวา ตํ กลหํ วูปสเมตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ มคฺคผลํ ปาเปตฺวา มหาโพธิฏฺานํ คนฺตฺวา ตตฺถ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ‘‘มม นิคฺโรธมหาโพธิโต ทกฺขิณมหาสาขมาทาย สุธมฺมา ภิกฺขุนี อิธาคจฺฉตู’’ติ อธิฏฺาสิ. สา ภควโต จิตฺตํ วิทิตฺวา ตงฺขณฺเว พาราณสีราชธานิยา ¶ พฺรหฺมทตฺตราชานมาทาย มหาโพธิมุปคนฺตฺวา ทกฺขิณมหาสาขาย มโนสิลาเลขํ พฺรหฺมทตฺเตน ทาเปตฺวา ตํ สยํ ฉิชฺชิตฺวา กนกกฏาเห ิตํ โพธิสาขมาทาย ปฺจสตภิกฺขุนีปริวารา เทวคณปริวุตา อิทฺธิยา เอตฺถ อาเนตฺวา มุนินฺเทน ปสาริเต ทกฺขิณกรตเล สสุวณฺณกฏาหํ มหาโพธึ เปสิ. ตํ ภควา ชยนฺตรฺโ ทตฺวา เตน ตสฺมึ สมเย ‘‘มหาสาลวน’’นฺติ สงฺขฺยํ คเต มหาเมฆวนุยฺยาเน มหาโพธึ ปติฏฺาเปสิ. เอวํ อิมสฺมึ ทีเป ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ โพธึ ปติฏฺาเปสิ. ตํ สนฺธาย เอวมาห ‘‘อิมสฺมิฺจ มหาราช ทีเป ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ โพธิ ปติฏฺาสี’’ติ.
สรสรํสิชาลวิสฺสชฺชนเกนาติ ¶ สินิทฺธตาย รสวนฺตํ โอชวนฺตํ อภินวรํสิชาลํ วิสฺสชฺเชนฺเตน. อถ วา อิโต จิโต จ สํสรณโต สรสํ สชีวํ ชีวมานํ วิย รํสิชาลํ วิสฺสชฺเชนฺเตน. อถ วา สรสกาเล ธรมานกาเล พุทฺเธน วิย รํสิชาลํ มฺุจนฺเตนาติ เอวเมตฺถ อตฺถํ วณฺณยนฺติ. เอกทิวเสเนว อคมาสีติ สมฺพนฺโธ. ปฺจหิ กฺาสเตหีติ อตฺตโน ปริจาริเกหิ ปฺจหิ กฺาสเตหิ. อุปสฺสยํ การาเปตฺวาติ ภิกฺขุนุปสฺสยํ การาเปตฺวา. อปฺเปสีติ เลขสาสนํ ปติฏฺาเปสิ. เอวฺจ อโวจาติ ราชสนฺเทสํ อปฺเปตฺวา เถรสฺส มุขสาสนํ วิฺาเปนฺโต เอวํ อโวจ. อุทิกฺขตีติ อเปกฺขติ ปตฺเถติ.
ฉินฺนหตฺถํ วิยาติ ฉินฺนหตฺถวนฺตํ วิย. ฉินฺนา หตฺถา เอตสฺสาติ ฉินฺนหตฺโถติ อฺปทตฺถสมาโส ทฏฺพฺโพ. ปพฺพชฺชาปุเรกฺขาราติ ปพฺพชฺชาภิมุขา, ปพฺพชฺชาย สฺชาตาภิลาสา ‘‘กทา นุ โข ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ตตฺถ อุสฺสุกฺกมาปนฺนาติ วุตฺตํ โหติ. มํ ปฏิมาเนตีติ มํ อุทิกฺขติ. สตฺเถน ฆาตํ น อรหตีติ อสตฺถฆาตารหํ. หิมวลาหกคพฺภนฺติ หิมปุณฺณวลาหกคพฺภํ. ปาฏิหาริยวเสน ชาตํ หิมเมว ‘‘วลาหกคพฺภ’’นฺติปิ วทนฺติ. โทณมตฺตาติ มคธนาฬิยา โสฬสนาฬิปฺปมาณา.
มคฺคนฺติ สตฺตโยชนิกํ มคฺคํ. ปฏิชคฺคาเปตฺวาติ โสธาเปตฺวา, ขาณุกณฺฏกาทีนิ หราเปตฺวา ตตฺถ พหลวิปุลวาลุกํ โอกิราเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. กมฺมารวณฺณนฺติ รฺโ ปกติสุวณฺณการวณฺณํ. นวหตฺถปริกฺเขปนฺติ นวหตฺถปฺปมาโณ ปริกฺเขโป อสฺสาติ นวหตฺถปริกฺเขปํ, ปริกฺเขปโต ¶ นวหตฺถปฺปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปฺจหตฺถุพฺเพธ’’นฺติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ติหตฺถวิกฺขมฺภนฺติ ติหตฺถปฺปมาณวิตฺถารํ. สมุสฺสิตธชปฏากนฺติ อุสฺสาปิตนีลปีตาทิวิวิธธชปฏากํ. นานารตนวิจิตฺตนฺติ ตตฺถ ตตฺถ รจิตนานารตเนหิ สุวิจิตฺตํ. อเนกาลงฺการปฏิมณฺฑิตนฺติ ปสนฺนชนปูชิเตหิ หตฺถูปคาทีหิ นานาลงฺกาเรหิ สชฺชิตํ. นานาวิธกุสุมสมากิณฺณนฺติ อุปหารวเสน อุปนีเตหิ นานปฺปกาเรหิ วณฺณคนฺธสมฺปนฺเนหิ ชลถลปุปฺเผหิ อากิณฺณํ. อเนกตูริยสงฺฆุฏฺนฺติ อาตภวิตตาทิปฺจงฺคิกตูริยสงฺโฆสิตํ. อวเสสํ อทสฺสนํ อคมาสีติ เอตฺถ ‘‘หนฺท, มหาราช, ตยา คเหตพฺพา อยํ สาขา, ตสฺส อุปนิสฺสยภูโต อยํ ขนฺโธ, น มยํ ตยา คเหตพฺพา’’ติ วทนฺตา วิย อวเสสา สาขา สตฺถุ เตชสา อทสฺสนมคมํสูติ วทนฺติ. ควกฺขชาลสทิสนฺติ ภาวนปุํสกํ, ชาลกวาฏสทิสํ กตฺวาติ อตฺโถ. เจลุกฺเขปสตสหสฺสานิ ปวตฺตึสูติ เตสํ เตสํ ชนานํ สีโสปริ ภมนฺตานํ อุตฺตราสงฺคเจลานํ อุกฺเขปสตสหสฺสานิ ปวตฺตึสูติ ¶ อตฺโถ. มูลสเตนาติ ทสสุ เลขาสุ เอเกกาย ทส ทส หุตฺวา นิกฺขนฺตมูลสเตน. ทส มหามูลาติ ปมเลขาย นิกฺขนฺตทสมหามูลานิ.
เทวทุนฺทุภิโย ผลึสูติ เทวทุนฺทุภิโย ถนึสุ. เทวทุนฺทุภีติ จ น เอตฺถ กาจิ เภรี อธิปฺเปตา, อถ โข อุปฺปาตภาเวน อากาสคโต นิคฺโฆสสทฺโท. เทโวติ หิ เมโฆ. ตสฺส หิ อจฺฉภาเวน อากาสวณฺณสฺส เทวสฺสาภาเวน สุกฺขคชฺชิตสฺิเต สทฺเท นิจฺฉรนฺเต เทวทุนฺทุภีติ สมฺา, ตสฺมา เทวทุนฺทุภิโย ผลึสูติ เทโว สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชีติ วุตฺตํ โหติ. ปพฺพตานํ นจฺเจหีติ ปถวีกมฺเปน อิโต จิโต จ ภมนฺตานํ ปพฺพตานํ นจฺเจหิ. ยกฺขานํ หิงฺกาเรหีติ วิมฺหยชาตานํ ยกฺขานํ วิมฺหยปฺปกาสนวเสน ปวตฺเตหิ หิงฺการสทฺเทหิ. ยกฺขา หิ วิมฺหยชาตา ‘‘หึ หิ’’นฺติ สทฺทํ นิจฺฉาเรนฺติ. ถุติชปฺเปหีติ ปสํสาวจเนหิ. พฺรหฺมานํ อปฺโผฏเนหีติ ปีติโสมนสฺสชาตานํ พฺรหฺมานํ พาหายํ ปหรณสงฺขาเตหิ อปฺโผฏเนหิ. ปีติโสมนสฺสชาตา หิ พฺรหฺมาโน วามหตฺถํ สมิฺชิตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน พาหายํ ปหารํ เทนฺติ. เอกโกลาหลนฺติ เอกโต ปวตฺตโกลาหลํ ¶ . เอกนินฺนาทนฺติ เอกโต ปวตฺตนิคฺโฆสํ. ผลโต นิกฺขนฺตา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย อุชุกํ อุคฺคนฺตฺวา โอนมิตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตมุขวฏฺฏึ อาหจฺจ ติฏฺนฺตีติ อาห ‘‘สกลจกฺกวาฬํ รตนโคปานสีวินทฺธํ วิย กุรุมานา’’ติ. ตงฺขณโต จ ปน ปภุตีติ วุตฺตนเยน สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺิตสฺส มหาโพธิสฺส ฉพฺพณฺณรสฺมีนํ วิสฺสชฺชิตกาลโต ปภุติ. หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา อฏฺาสีติ สุวณฺณกฏาเหเนว สทฺธึ อุคฺคนฺตฺวา หิโมทกปุณฺณํ วลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา อฏฺาสิ. ปมํ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺิโตเยว หิ โพธิ ปจฺฉา วุตฺตปฺปการอจฺฉริยปฏิมณฺฑิโต หุตฺวา หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา อฏฺาสิ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ปมํ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺหิ, ตโต หิมคพฺภสตฺตาหํ อภิเสกสตฺตาหฺจ วีตินาเมตฺวา’’ติอาทิ. ตโตเยว จ มหาวํเสปิ วุตฺตํ –
‘‘เอวํ สเตน มูลานํ, ตตฺเถสา คนฺธกทฺทเม;
ปติฏฺาสิ มหาโพธิ, ปสาเทนฺตี มหาชนํ.
‘‘ตสฺสา ขนฺโธ ทสหตฺโถ, ปฺจ สาขา มโนรมา;
จตุหตฺถา จตุหตฺถา, ทสฑฺฒผลมณฺฑิตา.
‘‘สหสฺสนฺตุ ปสาขานํ, สาขานํ ตาสมาสิ จ;
เอวํ อาสิ มหาโพธิ, มโนหรสิรินฺธรา.
‘‘กฏาหมฺหิ ¶ มหาโพธิ, ปติฏฺิตกฺขเณ มหี;
อกมฺปิ ปาฏิหีรานิ, อเหสุํ วิวิธานิ จ.
‘‘สยํ นาเทหิ ตูริยานํ, เทเวสุ มานุเสสุ จ;
สาธุการนินฺนาเทหิ, เทวพฺรหฺมคณสฺส จ.
‘‘เมฆานํ มิคปกฺขีนํ, ยกฺขาทีนํ รเวหิ จ;
รเวหิ จ มหีกมฺเป, เอกโกลาหลํ อหุ.
‘‘โพธิยา ผลปตฺเตหิ, ฉพฺพณฺณรํสิโย สุภา;
นิกฺขมิตฺวา จกฺกวาฬํ, สกลํ โสภยึสุ จ.
‘‘สกฏาหา มหาโพธิ, อุคฺคนฺตฺวาน ตโต นภํ;
อฏฺาสิ หิมคพฺภมฺหิ, สตฺตาหานิ อทสฺสนา’’ติ.
ตสฺมา ¶ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺิโตเยว โพธิ กฏาเหเนว สทฺธิ อุคฺคนฺตฺวา หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา อฏฺาสีติ เวทิตพฺพํ.
เหฏฺา ปน ภควโต อธิฏฺานกฺกมํ ทสฺเสนฺเตน ยํ วุตฺตํ –
‘‘ภควา กิร มหาปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺโน ลงฺกาทีเป มหาโพธิปติฏฺาปนตฺถาย อโสกมหาราชา มหาโพธิคฺคหณตฺถํ คมิสฺสติ, ตทา มหาโพธิสฺส ทกฺขิณสาขา สยเมว ฉิชฺชิตฺวา สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺาตูติ อธิฏฺาสิ, อิทเมกมธิฏฺานํ.
‘‘ตตฺถ ปติฏฺานกาเล จ ‘มหาโพธิ หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา ติฏฺตู’ติ อธิฏฺาสิ, อิทํ ทุติยมธิฏฺานํ.
‘‘สตฺตเม ทิวเส หิมวลาหกคพฺภโต โอรุยฺห สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺหนฺโต ปตฺเตหิ จ ผเลหิ จ ฉพฺพณฺณรสฺมิโย มฺุจตูติ อธิฏฺาสิ, อิทํ ตติยมธิฏฺาน’’นฺติ.
ตํ ¶ อิมินา น สเมติ. ตตฺถ หิ ปมํ หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปจฺฉา สตฺตเม ทิวเส หิมวลาหกคพฺภโต โอรุยฺห ฉพฺพณฺณรํสิวิสฺสชฺชนํ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺหนฺจ วุตฺตํ, ตสฺมา อฏฺกถาย ปุพฺเพนาปรํ น สเมติ. มหาวํเส ปน อธิฏฺาเนปิ ปมํ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺหนํ ปจฺฉาเยว ฉพฺพณฺณรํสิวิสฺสชฺชนํ หิมวลาหกคพฺภปวิสนฺจ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ปรินิพฺพานมฺจมฺหิ, นิปนฺเนน ชิเนน หิ;
กตํ มหาอธิฏฺานํ, ปฺจกํ ปฺจจกฺขุนา.
‘‘คยฺหมานา มหาโพธิ-สาขาโสเกน ทกฺขิณา;
ฉิชฺชิตฺวาน สยํเยว, ปติฏฺาตุ กฏาหเก.
‘‘ปติฏฺหิตฺวา สา สาขา, ฉพฺพณฺณรสฺมิโย สุภา;
ราชยนฺตี ทิสา สพฺพา, ผลปตฺเตหิ มฺุจตุ.
‘‘สสุวณฺณกฏาหา สา, อุคฺคนฺตฺวาน มโนรมา;
อทิสฺสมานา สตฺตาหํ, หิมคพฺภมฺหิ ติฏฺตู’’ติ.
โพธิวํเสปิ ¶ จ อยเมว อธิฏฺานกฺกโม วุตฺโต, ตสฺมา อฏฺกถายํ วุตฺโต อธิฏฺานกฺกโม ยถา ปุพฺเพนาปรํ น วิรุชฺฌติ, ตถา วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพ.
หิมฺจ ฉพฺพณฺณรํสิโย จ อาวตฺติตฺวา มหาโพธิเมว ปวิสึสูติ มหาโพธึ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ิตํ หิมฺจ โพธิโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณรสฺมิโย จ อาวตฺติตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา โพธิเมว ปวิสึสุ, โพธิปวิฏฺา วิย หุตฺวา อนฺตรหิตาติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ ปน ‘‘หิมฺจ รํสิโย จา’’ติ อยเมว ปาโ สตโสธิตสมฺมเต โปราณโปตฺถเก เสเสสุ จ สพฺพโปตฺถเกสุ ทิสฺสติ. มหาวํเสปิ เจตํ วุตฺตํ –
‘‘อตีเต ตมฺหิ สตฺตาเห, สพฺเพ หิมวลาหกา;
ปวิสึสุ มหาโพธึ, สพฺพา ตา รํสิโยปิ จา’’ติ.
เกนจิ ปน ‘‘ปฺจ รํสิโย’’ติ ปาํ ปริกปฺเปตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘สพฺพทิสาหิ ปฺจ รสฺมิโย อาวตฺติตฺวาติ ¶ ปฺจหิ ผเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา ปฺจ, ตา ปน ฉพฺพณฺณาวา’’ติ, ตํ ตสฺส สมฺโมหวิชมฺภิตมตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปริปุณฺณขนฺธสาขาปสาขปฺจผลปฏิมณฺฑิโตติ ปริปุณฺณขนฺธสาขาปสาขาหิ เจว ปฺจหิ จ ผเลหิ ปฏิมณฺฑิโต, สมนฺตโต วิภูสิโตติ อตฺโถ. อภิเสกํ ทตฺวาติ อโนตตฺโตทเกน อภิเสกํ ทตฺวา. มหาโพธิฏฺาเนเยว อฏฺาสีติ โพธิสมีเปเยว วสิ.
ปุพฺพกตฺติกปวารณาทิวเสติ อสฺสยุชมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปุณฺณมิยํ. จาตุทฺทสีอุโปสถตฺตา ทฺวิสตฺตาเห ชาเต อุโปสโถ สมฺปตฺโตติ อาห ‘‘กาฬปกฺขสฺส อุโปสถทิวเส’’ติ, อสฺสยุชมาสกาฬปกฺขสฺส จาตุทฺทสีอุโปสเถติ อตฺโถ. ปาจีนมหาสาลมูเล เปสีติ นครสฺส ปาจีนทิสาภาเค ชาตสฺส มหาสาลรุกฺขสฺส เหฏฺา มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตตฺถ เปสิ. สตฺตรสเม ทิวเสติ ปาฏิปททิวสโต ทุติยทิวเส. กตฺติกฉณปูชํ อทฺทสาติ กตฺติกฉณวเสน โพธิสฺส กริยมานํ ปูชํ สุมนสามเณโร อทฺทส, ทิสฺวา จ อาคโต สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตํ สนฺธาเยว จ เถโร โพธิอาหรณตฺถํ เปเสสิ.
อฏฺารส เทวตากุลานีติ มหาโพธึ ปริวาเรตฺวา ิตนาคยกฺขาทิเทวตากุลานิ ทตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อมจฺจกุลานิ โพธิสฺส กตฺตพฺพวิจารณตฺถาย ¶ อทาสิ, พฺราหฺมณกุลานิ โลกสมฺมตตฺตา อุทกาสิฺจนตฺถาย อทาสิ, กุฏุมฺพิยกุลานิ โพธิสฺส กตฺตพฺพปูโชปกรณโคปนตฺถาย อทาสิ. ‘‘โคปกา ราชกมฺมิโน ตถา ตรจฺฉา’’ติ มหาคณฺิปเท วุตฺตํ. คณฺิปเท ปน ‘‘โคปกกุลานิ โพธิสิฺจนตฺถํ ขีรเธนุปาลนตฺถาย ตรจฺฉกุลานิ กาลิงฺคกุลานิ วิสฺสาสิกานิ ปธานมนุสฺสกุลานี’’ติ วุตฺตํ. กาลิงฺคกุลานีติ เอตฺถ ‘‘อุทกาทิคาหกา กาลิงฺคา’’ติ มหาคณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘กลิงฺเคสุ ชนปเท ชาติสมฺปนฺนกุลํ กาลิงฺคกุล’’นฺติ เกจิ. อิมินา ปริวาเรนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ, อิมินา วุตฺตปฺปการปริวาเรน สทฺธินฺติ อตฺโถ. วิฺฌาฏวึ สมติกฺกมฺมาติ ราชา สยมฺปิ มหาโพธิสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺโต เสนงฺคปริวุโต ถลปเถน คจฺฉนฺโต วิฺฌาฏวึ นาม อฏวึ อติกฺกมิตฺวา. ตามลิตฺตึ อนุปฺปตฺโตติ ตามลิตฺตึ นาม ติตฺถํ สมฺปตฺโต. อิทมสฺส ตติยนฺติ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺิตมหาโพธิสฺส รชฺชสมฺปทานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตโต ปุพฺเพ ปเนส เอกวารํ สทฺธาย สกลชมฺพุทีปรชฺเชน มหาโพธึ ปูเชสิเยว, ตสฺมา เตน สทฺธึ จตุตฺถมิทํ รชฺชสมฺปทานํ. มหาโพธึ ปน ยสฺมึ ยสฺมึ ทิวเส รชฺเชน ปูเชสิ, ตสฺมึ ตสฺมึ ทิวเส สกลชมฺพุทีปรชฺชโต อุปฺปนฺนํ อายํ คเหตฺวา มหาโพธิปูชํ กาเรสิ.
มาคสิรมาสสฺสาติ ¶ มิคสิรมาสสฺส. ปมปาฏิปททิวเสติ สุกฺกปกฺขปาฏิปททิวเส. ตฺหิ กณฺหปกฺขปาฏิปททิวสํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ปมปาฏิปททิวส’’นฺติ วุจฺจติ. อิทฺจ อิมสฺมึ ทีเป ปวตฺตมานโวหารํ คเหตฺวา วุตฺตํ. ตตฺถ ปน ปุณฺณมิโต ปฏฺาย ยาว อปรา ปุณฺณมี, ตาว เอโก มาโสติ โวหารสฺส ปวตฺตตฺตา เตน โวหาเรน ‘‘ทุติยปาฏิปททิวเส’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. ตตฺถ หิ กณฺหปกฺขปาฏิปททิวสํ ‘‘ปมปาฏิปท’’นฺติ วุจฺจติ. อุกฺขิปิตฺวาติ มหาสาลมูเล ทินฺเนหิ โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหิ สทฺธึ อุกฺขิปิตฺวาติ วทนฺติ. คจฺฉติ วตเรติ เอตฺถ อเรติ เขเท. เตเนวาห ‘‘กนฺทิตฺวา’’ติ, โพธิยา อทสฺสนํ อสหมาโน โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวาติ อตฺโถ. สรสรํสิชาลนฺติ เอตฺถ ปน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มหาโพธิสมารุฬฺหาติ มหาโพธินา สมารุฬฺหา. ปสฺสโต ปสฺสโตติ อนาทเร สามิวจนํ, ปสฺสนฺตสฺเสวาติ อตฺโถ ¶ . มหาสมุทฺทตลํ ปกฺขนฺตาติ มหาสมุทฺทสฺส อุทกตลํ ปกฺขนฺทิ. สมนฺตา โยชนนฺติ สมนฺตโต เอเกเกน ปสฺเสน โยชนปฺปมาเณ ปเทเส. อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. วีจิโย วูปสนฺตาติ วีจิโย น อุฏฺหึสุ, นาเหสุนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปวชฺชึสูติ วิรวึสุ, นาทํ ปวตฺตยึสูติ อตฺโถ. รุกฺขาทิสนฺนิสฺสิตาหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปพฺพตาทิสนฺนิสฺสิตา เทวตา สงฺคณฺหาติ.
สุปณฺณรูเปนาติ สุปณฺณสทิเสน รูเปน. นาคกุลานิ สนฺตาเสสีติ มหาโพธิคฺคหณตฺถํ อาคตานิ นาคกุลานิ สนฺตาเสสิ, เตสํ ภยํ อุปฺปาเทตฺวา ปลาเปสีติ วุตฺตํ โหติ. ตทา หิ สมุทฺทวาสิโน นาคา มหาโพธึ คเหตุํ วาตวสฺสนฺธการาทีหิ มหนฺตํ วิกุพฺพนํ อกํสุ. ตโต สงฺฆมิตฺตตฺเถรี ครุฬวณฺณํ มาเปตฺวา เตน ครุฬรูเปน อากาสํ ปูรยมานา สิขามรีจิชาเลน คคนํ เอกนฺธการํ กตฺวา ปกฺขปฺปหารวาเตน มหาสมุทฺทํ อาโลเฬตฺวา สํวฏฺฏชลธินาทสทิเสน รเวน นาคานํ หทยานิ ภินฺทนฺตี วิย ตาเสตฺวา นาเค ปลาเปสิ. เต จ อุตฺรสฺตรูปา นาคา อาคนฺตฺวาติ เต จ วุตฺตนเยน อุตฺตาสิตา นาคา ปุน อาคนฺตฺวา. ตํ วิภูตินฺติ ตํ อิทฺธิปาฏิหาริยสงฺขาตํ วิภูตึ, ตํ อจฺฉริยนฺติ วุตฺตํ โหติ. เถรี ยาจิตฺวาติ ‘‘อยฺเย, อมฺหากํ ภควา มุจลินฺทนาคราชสฺส โภคาวลึ อตฺตโน คนฺธกุฏึ กตฺวา สตฺตาหํ ตสฺส สงฺคหํ อกาสิ. อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส เนรฺชรานทีตีเร อตฺตโน อุจฺฉิฏฺปตฺตํ มหากาฬนาคสฺส วิสฺสชฺเชสิ. อุรุเวลนาเคน มาปิตํ วิสธูมทหนํ อคเณตฺวา ตสฺส สรณสีลาภรณมทาสิ. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ เปเสตฺวา นนฺโทปนนฺทนาคราชานํ ทเมตฺวา นิพฺพิสํ อกาสิ. เอวํ โส โลกนายโก อมฺหากํ อุปการโก, ตฺวมฺปิ โน โทสมสฺสริตฺวา มุหุตฺตํ มหาโพธึ วิสฺสชฺเชตฺวา นาคโลกสฺส สคฺคโมกฺขมคฺคํ สมฺปาเทหี’’ติ เอวํ ยาจิตฺวา. มหาโพธิวิโยคทุกฺขิโตติ มหาโพธิวิโยเคน ¶ ทุกฺขิโต สฺชาตมานสิกทุกฺโข. กนฺทิตฺวาติ อิมสฺส ปริยายวจนมตฺตํ โรทิตฺวาติ, คุณกิตฺตนวเสน วา ปุนปฺปุนํ โรทิตฺวา, วิลาปํ กตฺวาติ อตฺโถ.
อุตฺตรทฺวารโตติ อนุราธปุรสฺส อุตฺตรทฺวารโต. มคฺคํ โสธาเปตฺวาติ ขาณุกณฺฏกาทีนํ อุทฺธราปนวเสน มคฺคํ โสธาเปตฺวา. อลงฺการาเปตฺวาติ ¶ วาลุกาทีนํ โอกิราปนาทิวเสน สชฺเชตฺวา. สมุทฺทสาลวตฺถุสฺมินฺติ สมุทฺทาสนฺนสาลาย วตฺถุภูเต ปเทเส. ตสฺมึ กิร ปเทเส ิเตหิ สมุทฺทสฺส ทิฏฺตฺตา ตํ อจฺฉริยํ ปกาเสตุํ ตตฺถ เอกา สาลา กตา. สา นาเมน ‘‘สมุทฺทาสนฺนสาลา’’ติ ปากฏา ชาตา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สมุทฺทาสนฺนสาลาย, าเน ตฺวา มหณฺณเว;
อาคจฺฉนฺตํ มหาโพธึ, มหาเถริทฺธิยาทฺทส.
‘‘ตสฺมึ าเน กตา สาลา, ปกาเสตุํ ตมพฺภุตํ;
‘สมุทฺทาสนฺนสาลา’ติ, นาเมนาสิธ ปากฏา’’ติ.
ตาย วิภูติยาติ ตาย วุตฺตปฺปการาย ปูชาสกฺการาทิสมฺปตฺติยา. เถรสฺสาติ มหามหินฺทตฺเถรสฺส. มคฺคสฺส กิร อุโภสุ ปสฺเสสุ อนฺตรนฺตรา ปุปฺเผหิ กูฏาคารสทิสสณฺานานิ ปุปฺผเจติยานิ การาเปสิ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘อนฺตรนฺตเร ปุปฺผอคฺฆิยานิ เปนฺโต’’ติ. อาคโต วตเรติ เอตฺถ อเรติ ปสํสายํ, สาธุ วตาติ อตฺโถ. โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหีติ อฏฺหิ อมจฺจกุเลหิ อฏฺหิ จ พฺราหฺมณกุเลหีติ เอวํ โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหิ. สมุทฺทตีเร มหาโพธึ เปตฺวาติ สมุทฺทเวลาตเล อลงฺกตปฺปฏิยตฺเต รมณีเย มณฺฑเป มหาโพธึ เปตฺวา. เอวํ ปน กตฺวา สกลตมฺพปณฺณิรชฺเชน มหาโพธึ ปูเชตฺวา โสฬสนฺนํ กุลานํ รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา สยํ โทวาริกฏฺาเน ตฺวา ตโย ทิวเส อเนกปฺปการํ ปูชํ การาเปสิ. ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีณิ ทิวสานี’’ติอาทิมาห. รชฺชํ วิจาเรสีติ รชฺชํ วิจาเรตุํ วิสฺสชฺเชสิ, โสฬสหิ วา ชาติสมฺปนฺนกุเลหิ รชฺชํ วิจาราเปสีติ อตฺโถ. จตุตฺเถ ทิวเสติ มิคสิรมาสสฺส สุกฺกปกฺขทสมิยํ. อนุปุพฺเพน อนุราธปุรํ สมฺปตฺโตติ ทสมิยํ อลงฺกตปฺปฏิยตฺตรเถ มหาโพธึ เปตฺวา อุฬารปูชํ กุรุมาโน ปาจีนปสฺสวิหารสฺส ปติฏฺาตพฺพฏฺานมาเนตฺวา ตตฺถ สงฺฆสฺส ปาตราสํ ปวตฺเตตฺวา มหินฺทตฺเถเรน ภาสิตํ นาคทีเป ทสพเลน กตํ นาคทมนํ สุตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน นิสชฺชาทินา ปริภุตฺตฏฺาเนสุ ถูปาทีหิ สกฺการํ กริสฺสามี’’ติ สฺาณํ กาเรตฺวา ตโต อาหริตฺวา ตวกฺกพฺราหฺมณสฺส ¶ คามทฺวาเร เปตฺวา ปูเชตฺวา เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน ปูชํ กตฺวา อิมินา อนุกฺกเมน อนุราธปุรํ ¶ สมฺปตฺโต. จาตุทฺทสีทิวเสติ มิคสิรมาสสฺเสว สุกฺกปกฺขจาตุทฺทเส. วฑฺฒมานกจฺฉายายาติ ฉายาย วฑฺฒมานสมเย, สายนฺหสมเยติ วุตฺตํ โหติ. สมาปตฺตินฺติ ผลสมาปตฺตึ. ติลกภูเตติ อลงฺการภูเต. ราชวตฺถุทฺวารโกฏฺกฏฺาเนติ ราชุยฺยานสฺส ทฺวารโกฏฺกฏฺาเน. ‘‘สกลรชฺชํ มหาโพธิสฺส ทินฺนปุพฺพตฺตา อุปจารตฺถํ ราชา โทวาริกเวสํ คณฺหี’’ติ วทนฺติ.
อนุปุพฺพวิปสฺสนนฺติ อุทยพฺพยาทิอนุปุพฺพวิปสฺสนํ. ปฏฺเปตฺวาติ อารภิตฺวา. อตฺถงฺคมิเตติ อตฺถงฺคเต. ‘‘สห โพธิปติฏฺาเนนา’’ติ วตฺตพฺเพ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา ‘‘สห โพธิปติฏฺานา’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ กตํ. สติ หิ สหโยเค กรณวจเนน ภวิตพฺพํ. มหาปถวี อกมฺปีติ จ อิทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ, อฺานิปิ อเนกานิ อจฺฉริยานิ อเหสุํเยว. ตถา หิ สห โพธิปติฏฺาเนน อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี อกมฺปิ, ตานิ มูลานิ กฏาหมุขวฏฺฏิโต อุคฺคนฺตฺวา ตํ กฏาหํ วินนฺธนฺตา ปถวีตลโมตรึสุ, สมนฺตโต ทิพฺพกุสุมานิ วสฺสึสุ, อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชึสุ, มหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา วุฏฺิธารมกาสิ, อากาสปเทสา วิรวึสุ, วิชฺชุลตา นิจฺฉรึสุ. เทวตา สาธุการมทํสุ, สมาคตา สกลทีปวาสิโน คนฺธมาลาทีหิ ปูชยึสุ, คหิตมกรนฺทา มนฺทมารุตา วายึสุ, สมนฺตโต ฆนสีตลหิมวลาหกา มหาโพธึ ฉาทยึสุ. เอวํ โพธิ ปถวิยํ ปติฏฺหิตฺวา หิมคพฺเภ สนฺนิสีทิตฺวา สตฺตาหํ โลกสฺส อทสฺสนํ อคมาสิ. หิมคพฺเภ สนฺนิสีทีติ หิมคพฺภสฺส อนฺโต อฏฺาสิ. วิปฺผุรนฺตาติ วิปฺผุรนฺตา อิโต จิโต จ สํสรนฺตา. นิจฺฉรึสูติ นิกฺขมึสุ. ทสฺสึสูติ ปฺายึสุ. สพฺเพ ทีปวาสิโนติ สพฺเพ ตมฺพปณฺณิทีปวาสิโน. อุตฺตรสาขโต เอกํ ผลนฺติ อุตฺตรสาขาย ิตํ เอกํ ผลํ. ‘‘ปาจีนสาขาย เอกํ ผล’’นฺติปิ เกจิ. มหาอาสนฏฺาเนติ ปุพฺพปสฺเส มหาสิลาสเนน ปติฏฺิตฏฺาเน. อิสฺสรนิมฺมานวิหาเรติ อิสฺสรนิมฺมานสงฺขาเต กสฺสปคิริวิหาเร. ‘‘อิสฺสรนิมฺมานวิหาเร’’ติ หิ ปุพฺพสงฺเกตวเสน วุตฺตํ, อิทานิ ปน โส วิหาโร ‘‘กสฺสปคิรี’’ติ ปฺาโต. ‘‘อิสฺสรสมณาราเม’’ติปิ เกจิ ปนฺติ. ตถา จ วุตฺตํ –
‘‘ตวกฺกพฺราหฺมณคาเม ¶ , ถูปาราเม ตเถว จ;
อิสฺสรสมณาราเม, ปเม เจติยงฺคเณ’’ติ.
โยชนิยอาราเมสูติ อนุราธปุรสฺส สมนฺตา โยชนสฺส อนฺโต กตอาราเมสุ. สมนฺตา ปติฏฺิเต ¶ มหาโพธิมฺหีติ สมฺพนฺโธ. อนุราธปุรสฺส สมนฺตา เอวํ ปุตฺตนตฺตุปรมฺปราย มหาโพธิมฺหิ ปติฏฺิเตติ อตฺโถ. โลหปาสาทฏฺานํ ปูเชสีติ โลหปาสาทสฺส กตฺตพฺพฏฺานํ ปูเชสิ. ‘‘กิฺจาปิ โลหปาสาทํ เทวานํปิยติสฺโสเยว มหาราชา กาเรสฺสติ, ตถาปิ ตสฺมึ สมเย อภาวโต ‘อนาคเต’ติ วุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ทุฏฺคามณิอภเยเนว การิโต โลหปาสาโท’’ติ วทนฺติ. มูลานิ ปนสฺส น ตาว โอตรนฺตีติ อิมินา, มหาราช, อิมสฺมึ ทีเป สตฺถุสาสนํ ปติฏฺิตมตฺตเมว อโหสิ, น ตาว สุปติฏฺิตนฺติ ทสฺเสติ, อสฺส สตฺถุสาสนสฺส มูลานิ ปน น ตาว โอติณฺณานีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โอตรนฺตีติ หิ อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ. เตเนวาห ‘‘กทา ปน ภนฺเต มูลานิ โอติณฺณานิ นาม ภวิสฺสนฺตี’’ติ. โย อมจฺโจ จตุปณฺณาสาย เชฏฺกกนิฏฺภาตุเกหิ สทฺธึ เจติยคิริมฺหิ ปพฺพชิโต, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มหาอริฏฺโ ภิกฺขู’’ติ. เมฆวณฺณาภยสฺส อมจฺจสฺส ปริเวณฏฺาเนติ เมฆวณฺณาภยสฺส รฺโ อมจฺเจน กตฺตพฺพสฺส ปริเวณสฺส วตฺถุภูเต าเน. มณฺฑปปฺปการนฺติ มณฺฑปสทิสํ. สทิสตฺถมฺปิ หิ ปการสทฺทํ วณฺณยนฺติ. สาสนสฺส มูลานิ โอตรนฺตานิ ปสฺสิสฺสามีติ อิมินา สาสนสฺส สุฏฺุ ปติฏฺานาการํ ปสฺสิสฺสามีติ ทีเปติ.
เมฆวิรหิตสฺส นิมฺมลสฺเสว อากาสสฺส วิรวิตตฺตา ‘‘อากาสํ มหาวิรวํ รวี’’ติ วุตฺตํ. ปจฺเจกคณีหีติ วิสุํ วิสุํ คณาจริเยหิ. ปจฺเจกํ คณํ เอเตสํ อตฺถีติ ปจฺเจกคณิโน. ยถา เวชฺโช คิลาเนสุ กรุณาย ติกิจฺฉนเมว ปุรกฺขตฺวา วิคตจฺฉนฺทโทโส ชิคุจฺฉนีเยสุ วเณสุ คุยฺหฏฺาเนสุ จ เภสชฺชเลปนาทินา ติกิจฺฉนเมว กโรติ, เอวํ ภควาปิ กิเลสพฺยาธิปีฬิเตสุ สตฺเตสุ กรุณาย เต สตฺเต กิเลสพฺยาธิทุกฺขโต โมเจตุกาโม อวตฺตพฺพารหานิ คุยฺหฏฺานนิสฺสิตานิปิ อสปฺปายานิ วทนฺโต วินยปฺตฺติยา สตฺตานํ กิเลสพฺยาธึ ¶ ติกิจฺฉติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺถุ กรุณาคุณปริทีปก’’นฺติ. อนุสิฏฺิกรานนฺติ อนุสาสนีกรานํ, เย ภควโต อนุสาสนึ สมฺมา ปฏิปชฺชนฺติ, เตสนฺติ อตฺโถ. กายกมฺมวจีกมฺมวิปฺผนฺทิตวินยนนฺติ กายวจีทฺวาเรสุ อชฺฌาจารวเสน ปวตฺตสฺส กิเลสวิปฺผนฺทิตสฺส วินยนกรํ.
ราชิโนติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, ราชานมนุสาสึสูติ อตฺโถ. อาโลกนฺติ าณาโลกํ. นิพฺพายึสุ มเหสโยติ เอตฺถ มหามหินฺทตฺเถโร ทฺวาทสวสฺสิโก หุตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปํ สมฺปตฺโต, ตตฺถ ทฺเว วสฺสานิ วสิตฺวา วินยํ ปติฏฺเปสิ. ทฺวาสฏฺิวสฺสิโก หุตฺวา ปรินิพฺพุโตติ วทนฺติ.
เตสํ ¶ เถรานํ อนฺเตวาสิกาติ เตสํ มหามหินฺทตฺเถรปฺปมุขานํ เถรานํ อนฺเตวาสิกา. ติสฺสทตฺตาทโย ปน มหาอริฏฺตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกา, ตสฺมา ติสฺสทตฺตกาฬสุมนทีฆสุมนาทโย มหาอริฏฺตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกา จาติ โยเชตพฺพํ. อนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกาติ อุภยถา วุตฺตอนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกา. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการาติ –
‘‘ตโต มหินฺโท อิฏฺฏิโย, อุตฺติโย สมฺพโล ตถา;
ภทฺทนาโม จ ปณฺฑิโต.
‘‘เอเต นาคา มหาปฺา, ชมฺพุทีปา อิธาคตา;
วินยํ เต วาจยึสุ, ปิฏกํ ตมฺพปณฺณิยา.
‘‘นิกาเย ปฺจ วาเจสุํ, สตฺต เจว ปกรเณ;
ตโต อริฏฺโ เมธาวี, ติสฺสทตฺโต จ ปณฺฑิโต.
‘‘วิสารโท กาฬสุมโน, เถโร จ ทีฆนามโก’’ติ. –
เอวมาทินา ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการา อาจริยปรมฺปรา.
อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วินยานิสํสกถาวณฺณนา
เอตฺตาวตา ¶ จ ‘‘เกนาภต’’นฺติ อิมํ ปฺหํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา อิทานิ ‘‘กตฺถ ปติฏฺิต’’นฺติ อิมํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต อาห ‘‘กตฺถ ปติฏฺิต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เตลมิวาติ สีหเตลมิว. อธิมตฺตสติคติธีติมนฺเตสูติ เอตฺถ สตีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ธารณกสติ. คตีติ อุคฺคณฺหนกคติ. ธีตีติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา คณฺหนกาณํ. คตีติ วา ปฺาคติ. ธีตีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนวีริยํ สชฺฌายนวีริยํ ธารณวีริยฺจ. ลชฺชีสูติ ปาปชิคุจฺฉนกลกฺขณาย ลชฺชาย สมนฺนาคเตสุ. กุกฺกุจฺจเกสูติ อณุมตฺเตสุปิ วชฺเชสุ โทสทสฺสาวิตาย ¶ กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺจการีสุ. สิกฺขากาเมสูติ อธิสีลออจิตฺตอธิปฺาวเสน ติสฺโส สิกฺขา กามยมาเนสุ สมฺปิยายิตฺวา สิกฺขนฺเตสุ.
อกตฺตพฺพโต นิวาเรตฺวา กตฺตพฺเพสุ ปติฏฺาปนโต มาตาปิตุฏฺานิโยติ วุตฺตํ. อาจารโคจรกุสลตาติ เวฬุทานาทิมิจฺฉาชีวสฺส กายปาคพฺภิยาทีนฺจ อกรเณน สพฺพโส อนาจารํ วชฺเชตฺวา ‘‘กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม’’ติ (วิภ. ๕๑๑) เอวํ วุตฺตภิกฺขุสารุปฺปอาจารสมฺปตฺติยา เวสิยาทิอโคจรํ วชฺเชตฺวา ปิณฺฑปาตาทิอตฺถํ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺานสงฺขาตโคจเรน จ สมฺปนฺนตฺตา สมณาจาเรสุ เจว สมณโคจเรสุ จ กุสลตา. อปิจ โย ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว สปฺปติสฺโส สพฺรหฺมจารีสุ สคารโว สปฺปติสฺโส หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิฺชิเตน ปสาริเตน โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตฺู ชาคริยมนุยุตฺโต สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโ อารทฺธวีริโย ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโ อาภิสมาจาริเกสุ สกฺกจฺจการี ครุจิตฺตีการพหุโล วิหรติ, อยํ วุจฺจติ อาจาโร.
โคจโร ปน อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติ ติวิโธ. ตตฺถ ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต, ยํ นิสฺสาย อสฺสุตํ สุณาติ, สุตํ ปริโยทาเปติ, กงฺขํ วิตรติ ¶ , ทิฏฺึ อุชุํ กโรติ, จิตฺตํ ปสาเทติ, ยสฺส วา ปน อนุสิกฺขมาโน สทฺธาย วฑฺฒติ, สีเลน, สุเตน, จาเคน, ปฺาย วฑฺฒติ, อยํ อุปนิสฺสยโคจโร. โย ปน ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถิปฏิปนฺโน โอกฺขิตฺตจกฺขุ ยุคมตฺตทสฺสาวี สํวุโต คจฺฉติ, น หตฺถึ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ, น รถํ, น ปตฺตึ, น อิตฺถึ, น ปุริสํ โอโลเกนฺโต, น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, น อโธ โอโลเกนฺโต, น ทิสาวิทิสมฺปิ เปกฺขมาโน คจฺฉติ, อยํ อารกฺขโคจโร. อุปนิพนฺธโคจโร ปน จตฺตาโร สติปฏฺานา, ยตฺถ ภิกฺขุ อตฺตโน จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย, ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ. อยํ อุปนิพนฺธโคจโร. อิติ อิมินา จ อาจาเรน อิมินา จ โคจเรน สมนฺนาคตตฺตา อาจารโคจรกุสลตา. เอวํ อนาจารํ อโคจรฺจ วชฺเชตฺวา สทฺธาปพฺพชิตานํ ยถาวุตฺตอาจารโคจเรสุ กุสลภาโว วินยธรายตฺโตติ อยมานิสํโส วินยปริยตฺติยา ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ.
วินยปริยตฺตึ นิสฺสายาติ วินยปริยาปุณนํ นิสฺสาย. อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ ¶ สุรกฺขิโตติ กถมสฺส อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโต? อาปตฺติฺหิ อาปชฺชนฺโต ฉหากาเรหิ อาปชฺชติ อลชฺชิตา, อฺาณตา, กุกฺกุจฺจปกตตา, อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา, สติสมฺโมสาติ. วินยธโร ปน อิเมหิ ฉหากาเรหิ อาปตฺตึ นาปชฺชติ.
กถํ อลชฺชิตาย นาปชฺชติ? โส หิ ‘‘ปสฺสถ โภ, อยํ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานนฺโตเยว ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ กโรตี’’ติ อิมํ ปรูปวาทํ รกฺขนฺโตปิ อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโตเยว มทฺทิตฺวา วีติกฺกมํ น กโรติ. เอวํ อลชฺชิตาย นาปชฺชติ. สหสา อาปนฺนมฺปิ เทสนาคามินึ เทเสตฺวา วุฏฺานคามินิยา วุฏฺหิตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺาติ, ตโต –
‘‘สฺจิจฺจ อาปตฺตึ นาปชฺชติ, อาปตฺตึ น ปริคูหติ;
อคติคมนฺจ น คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ ลชฺชิปุคฺคโล’’ติ. (ปริ. ๓๕๙) –
อิมสฺมึ ลชฺชิภาเว ปติฏฺิโตว โหติ.
กถํ ¶ อฺาณตาย นาปชฺชติ? โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานาติ, ตสฺมา กปฺปิยํเยว กโรติ, อกปฺปิยํ น กโรติ. เอวํ อฺาณตาย นาปชฺชติ.
กถํ กุกฺกุจฺจปกตตาย นาปชฺชติ? กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน วตฺถุํ โอโลเกตฺวา มาติกํ ปทภาชนํ อนฺตราปตฺตึ อนาปตฺตึ โอโลเกตฺวา กปฺปิยํ เจ โหติ, กโรติ, อกปฺปิยํ เจ, น กโรติ. อุปฺปนฺนํ ปน กุกฺกุจฺจํ อวินิจฺฉินิตฺวาว ‘‘วฏฺฏตี’’ติ มทฺทิตฺวา น วีติกฺกมติ. เอวํ กุกฺกุจฺจปกตตาย นาปชฺชติ.
กถํ อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาทีหิ นาปชฺชติ? โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานาติ, ตสฺมา อกปฺปิเย กปฺปิยสฺี น โหติ, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺี น โหติ, สุปติฏฺิตา จสฺส สติ โหติ, อธิฏฺาตพฺพํ อธิฏฺเติ, วิกปฺเปตพฺพํ วิกปฺเปติ. อิติ อิเมหิ ฉหากาเรหิ อาปตฺตึ นาปชฺชติ, อาปตฺตึ อนาปชฺชนฺโต อขณฺฑสีโล โหติ ปริสุทฺธสีโล. เอวมสฺส อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโต.
กุกฺกุจฺจปกตานนฺติ ¶ กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน กุกฺกุจฺเจน อภิภูตานํ. กถํ ปน กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติ? ติโรรฏฺเสุ ติโรชนปเทสุ จ อุปฺปนฺนกุกฺกุจฺจา ภิกฺขู ‘‘อสุกสฺมึ กิร วิหาเร วินยธโร วสตี’’ติ ทูรโตปิ ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา กุกฺกุจฺจํ ปุจฺฉนฺติ. โส เตหิ กตกมฺมสฺส วตฺถุํ โอโลเกตฺวา อาปตฺตานาปตฺตึ ครุกลหุกาทิเภทํ สลฺลกฺเขตฺวา เทสนาคามินึ เทสาเปตฺวา วุฏฺานคามินิยา วุฏฺาเปตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺาเปติ. เอวํ กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติ.
วิสารโท สงฺฆมชฺเฌ โวหรตีติ วิคโต สารโท ภยํ เอตสฺสาติ วิสารโท, อภีโตติ อตฺโถ. อวินยธรสฺส หิ สงฺฆมชฺเฌ กเถนฺตสฺส ภยํ สารชฺชํ โอกฺกมติ, วินยธรสฺส ตํ น โหติ. กสฺมา? ‘‘เอวํ กเถนฺตสฺส โทโส โหติ, เอวํ น โทโส’’ติ ตฺวา กถนโต.
ปจฺจตฺถิเก ¶ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาตีติ เอตฺถ ทฺวิธา ปจฺจตฺถิกา นาม อตฺตปจฺจตฺถิกา จ สาสนปจฺจตฺถิกา จ. ตตฺถ เมตฺติยภุมฺมชกา จ ภิกฺขู วฑฺโฒ จ ลิจฺฉวี อมูลเกน อนฺติมวตฺถุนา โจเทสุํ, อิเม อตฺตปจฺจตฺถิกา นาม. เย วา ปนฺเปิ ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, สพฺเพ เต อตฺตปจฺจตฺถิกา. วิปรีตทสฺสนา ปน อริฏฺภิกฺขุกณฺฏกสามเณรเวสาลิกวชฺชิปุตฺตกา มหาสงฺฆิกาทโย จ อพุทฺธสาสนํ ‘‘พุทฺธสาสน’’นฺติ วตฺวา กตปคฺคหา สาสนปจฺจตฺถิกา นาม. เต สพฺเพปิ สหธมฺเมน สหการเณน วจเนน ยถา ตํ อสทฺธมฺมํ ปติฏฺาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวํ สุนิคฺคหิตํ กตฺวา นิคฺคณฺหาติ.
สทฺธมฺมฏฺิติยา ปฏิปนฺโน โหตีติ เอตฺถ ปน ติวิโธ สทฺธมฺโม ปริยตฺติปฏิปตฺติอธิคมวเสน. ตตฺถ ติปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นาม. เตรส ธุตงฺคคุณา จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ ทฺเวอสีติ มหาวตฺตานีติ อยํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นาม. จตฺตาโร มคฺคา จ จตฺตาริ ผลานิ จ, อยํ อธิคมสทฺธมฺโม นาม. ตตฺถ เกจิ เถรา ‘‘โย โว, อานนฺท, มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปฺตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๑๖) อิมินา สุตฺเตน ‘‘สาสนสฺส ปริยตฺติ มูล’’นฺติ วทนฺติ. เกจิ เถรา ‘‘อิเม จ, สุภทฺท, ภิกฺขู สมฺมา วิหเรยฺยุํ, อสฺุโ โลโก อรหนฺเตหิ อสฺสา’’ติ อิมินา สุตฺเตน (ที. นิ. ๒.๒๑๔) ‘‘สาสนสฺส ปฏิปตฺติ มูล’’นฺติ วตฺวา ‘‘ยาว ปฺจ ภิกฺขู สมฺมา ปฏิปนฺนา สํวิชฺชนฺติ, ตาว สาสนํ ิตํ โหตี’’ติ อาหํสุ. อิตเร ปน เถรา ‘‘ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย สุปฺปฏิปนฺนสฺสปิ ธมฺมาภิสมโย นตฺถี’’ติ วตฺวา อาหํสุ. สเจปิ ปฺจ ภิกฺขู จตฺตาริ ปาราชิกานิ รกฺขณกา โหนฺติ, เต สทฺเธ กุลปุตฺเต ปพฺพาเชตฺวา ปจฺจนฺติเม ชนปเท อุปสมฺปาเทตฺวา ¶ ทสวคฺคคณํ ปูเรตฺวา มชฺฌิมชนปเทปิ อุปสมฺปทํ กริสฺสนฺติ. เอเตนุปาเยน วีสติวคฺคสงฺฆํ ปูเรตฺวา อตฺตโนปิ อพฺภานกมฺมํ กตฺวา สาสนํ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ คมยิสฺสนฺติ. เอวมยํ วินยธโร ติวิธสฺสปิ สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺิติยา ปฏิปนฺโน โหตีติ. เอวมยํ วินยธโร อิเม ปฺจานิสํเส ปฏิลภตีติ เวทิตพฺโพ.
วินโย สํวรตฺถายาติอาทีสุ (ปริ. อฏฺ. ๓๖๖) วินโยติ วินยสฺส ปริยาปุณนํ, วินโยติ วา วินยปฺตฺติ วุตฺตา, ตสฺมา สกลาปิ วินยปฺตฺติ วินยปริยาปุณนํ ¶ วา กายวจีทฺวารสํวรตฺถายาติ อตฺโถ, อาชีวปาริสุทฺธิปริโยสานสฺส สีลสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อวิปฺปฏิสาโรติ ปาปปฺุานํ กตากตานุโสจนวเสน ปวตฺตจิตฺตวิปฺปฏิสาราภาโว. ปาโมชฺชนฺติ ทุพฺพลา ตรุณปีติ. ปีตีติ พลวปีติ. ปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิ. สุขนฺติ กายิกํ เจตสิกฺจ สุขํ. ตฺหิ ทุวิธมฺปิ สมาธิสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ. สมาธีติ จิตฺเตกคฺคตา. ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห. นิพฺพิทาติ วิปสฺสนา. อถ วา ยถาภูตาณทสฺสนํ ตรุณวิปสฺสนา, อุทยพฺพยาณสฺเสตํ อธิวจนํ. จิตฺเตกคฺคตา หิ ตรุณวิปสฺสนาย อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ. นิพฺพิทาติ สิขาปฺปตฺตา วุฏฺานคามินิพลววิปสฺสนา. วิราโคติ อริยมคฺโค. วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํ. จตุพฺพิโธปิ หิ อริยมคฺโค อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ. วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายาติ กฺจิ ธมฺมํ อคฺคเหตฺวา อนวเสเสตฺวา ปรินิพฺพานตฺถาย, อปฺปจฺจยปรินิพฺพานตฺถายาติ อตฺโถ. อปฺปจฺจยปรินิพฺพานสฺส หิ วิมุตฺติาณทสฺสนํ ปจฺจโย โหติ ตสฺมึ อนุปฺปตฺเต อวสฺสํ ปรินิพฺพายิตพฺพโต, น จ ปจฺจเวกฺขณาเณ อนุปฺปนฺเน อนฺตรา ปรินิพฺพานํ โหติ.
เอตทตฺถา กถาติ อยํ วินยกถา นาม เอตทตฺถาย, อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายาติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถปิ. มนฺตนาปิ วินยมนฺตนาเอว, ‘‘เอวํ กริสฺสาม, น กริสฺสามา’’ติ วินยปฏิพทฺธสํสนฺทนา. เอตทตฺถา อุปนิสาติ อุปนิสีทติ เอตฺถ ผลํ ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตายาติ อุปนิสา วุจฺจติ การณํ ปจฺจโยติ. ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิกา การณปรมฺปรา เอตทตฺถาติ อตฺโถ. เอตทตฺถํ โสตาวธานนฺติ อิมิสฺสา ปรมฺปรปจฺจยกถาย โสตาวธานํ อิมํ กถํ สุตฺวา ยํ อุปฺปชฺชติ าณํ, ตมฺปิ เอตทตฺถํ. ยทิทํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ ยทิทนฺติ นิปาโต. สพฺพลิงฺควิภตฺติวจเนสุ ตาทิโสว ตตฺถ ตตฺถ อตฺถโต ปริณาเมตพฺโพ, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – โย อยํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตสฺส อรหตฺตผลสงฺขาโต วิโมกฺโข, โสปิ เอตทตฺถาย อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายาติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. โย อยํ ¶ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขสงฺขาโต มคฺโค, เหฏฺา วุตฺตํ สพฺพมฺปิ เอตทตฺถเมวาติ. เอวฺจ สติ อิมินา มหุสฺสาหโต สาธิตพฺพํ ¶ นิยตปฺปโยชนํ ทสฺสิตํ โหติ. เหฏฺา ‘‘วิราโค…เป… นิพฺพานตฺถายา’’ติ อิมินา ปน ลพฺภมานานิสํสผลํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อาโยโคติ อุคฺคหณจินฺตนาทิวเสน ปุนปฺปุนํ อภิโยโค.
วินยานิสํสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
พาหิรนิทานวณฺณนา สมตฺตา.