📜
๕. จมฺมกฺขนฺธกํ
โสณโกฬิวิสวตฺถุกถา
๒๔๒. จมฺมกฺขนฺธเก ¶ ¶ – อิสฺสริยาธิปจฺจนฺติ อิสฺสรภาเวน จ อธิปติภาเวน จ สมนฺนาคตํ. รชฺชนฺติ ราชภาวํ, รฺา กตฺตพฺพกิจฺจํ วา. โสโณ นาม โกฬิวิโสติ เอตฺถ โสโณติ ตสฺส นามํ; โกฬิวิโสติ โคตฺตํ. ปาทตเลสุ โลมานีติ รตฺเตสุ ปาทตเลสุ สุขุมานิ อฺชนวณฺณานิ กมฺมจิตฺตีกตานิ โลมานิ ชาตานิ โหนฺติ. โส กิร ปุพฺเพ อสีติสหสฺสานํ ปุริสานํ เชฏฺปุริโส หุตฺวา เตหิ สทฺธึ ปจฺเจกพุทฺธสฺส วสนฏฺาเน ปณฺณสาลํ กตฺวา อตฺตโน สสฺสิริกํ อุณฺณปาวารกํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปาเทหิ อกฺกมนฏฺาเน ปาทปฺุฉนิกํ กตฺวา เปสิ. เตมาสํ ปน สพฺเพว ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺหึสุ. อยํ ตสฺส จ เตสฺจ อสีติยา คามิกสหสฺสานํ ¶ ปุพฺพโยโค.
อสีติคามิกสหสฺสานีติ เตสุ คาเมสุ วสนฺตานํ กุลปุตฺตานํ อสีติสหสฺสานิ. เกนจิเทว กรณีเยนาติ เกนจิ กรณีเยน วิย; น ปนสฺส กิฺจิ กรณียํ อตฺถิ อฺตฺร ตสฺส ทสฺสนา. ราชา กิร ตานิปิ อสีติกุลปุตฺตสหสฺสานิ สนฺนิปาตาเปนฺโต ‘‘เอวํ อปริสงฺกนฺโต โสโณ อาคมิสฺสตี’’ติ สนฺนิปาตาเปสิ. ทิฏฺธมฺมิเก อตฺเถติ ‘‘กสิวณิชฺชาทีนิ ธมฺเมน กตฺตพฺพานิ, มาตาปิตโร ธมฺเมน โปสิตพฺพา’’ติ เอวมาทินา นเยน อิธโลกหิเต อตฺเถ อนุสาสิตฺวา. โส โน ภควาติ โส อมฺหากํ ภควา ตุมฺเห สมฺปรายิเก อตฺเถ อนุสาสิสฺสตีติ อตฺโถ.
ภควนฺตํ ปฏิเวเทมีติ ภควนฺตํ ชานาเปมิ. ปาฏิกาย นิมุชฺชิตฺวาติ โสปานสฺส เหฏฺา อฑฺฒจนฺทปาสาเณ นิมุชฺชิตฺวา. ยสฺส ทานิ ภนฺเต ภควา กาลํ มฺตีติ ยสฺส เตสํ หิตกิริยตฺถสฺส ภควา กาลํ ชานาติ. วิหารปจฺฉายายนฺติ วิหารปจฺจนฺเต ฉายายํ. สมนฺนาหรนฺตีติ ปสาทวเสน ปุนปฺปุนํ มนสิ กโรนฺติ. ภิยฺโยโสมตฺตายาติ ภิยฺโยโสมตฺตาย ปุน วิสิฏฺตรํ ทสฺเสหีติ อตฺโถ. อนฺตรธายตีติ อทสฺสนํ โหติ.
โสณสฺส ปพฺพชฺชากถา
๒๔๓. โลหิเตน ¶ ¶ ผุโฏ โหตีติ โลหิเตน มกฺขิโต โหติ. ควาฆาตนนฺติ ยตฺถ คาโว หฺนฺติ, ตาทิโสติ อตฺโถ. กุสโล นาม วีณาย วาทนกุสโล. วีณาย ตนฺติสฺสเรติ วีณาย ตนฺติยา สเร. อจฺจายตาติ อติอายตา ขรมุจฺฉิตา. สรวตีติ สรสมฺปนฺนา. กมฺมฺาติ กมฺมกฺขมา. อติสิถิลาติ มนฺทมุจฺฉนา. สเม คุเณ ปติฏฺิตาติ มชฺฌิเม สเร เปตฺวา มุจฺฉิตา. วีริยสมตํ อธิฏฺหาติ วีริยสมฺปยุตฺตสมตํ อธิฏฺาหิ, วีริยํ สมเถน โยเชหีติ อตฺโถ. อินฺทฺริยานฺจ สมตํ ปฏิวิชฺฌาติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมตํ สมภาวํ. ตตฺถ สทฺธํ ปฺาย, ปฺฺจ สทฺธาย, วีริยํ สมาธินา, สมาธิฺจ วีริเยน โยชยมาโน อินฺทฺริยานํ สมตํ ปฏิวิชฺฌ. ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหีติ ตสฺมึ สมเถ สติ, เยน อาทาเส มุขพิมฺเพเนว นิมิตฺเตน อุปฺปชฺชิตพฺพํ ¶ , ตํ สมถนิมิตฺตํ วิปสฺสนานิมิตฺตํ มคฺคนิมิตฺตํ ผลนิมิตฺตฺจ คณฺหาหิ, นิพฺพตฺเตหีติ อตฺโถ.
๒๔๔. อฺํ พฺยากเรยฺยนฺติ อรหา อหนฺติ ชานาเปยฺยํ. ฉ านานีติ ฉ การณานิ. อธิมุตฺโต โหตีติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา ิโต โหติ. เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติอาทิ สพฺพํ อรหตฺตวเสน วุตฺตํ. อรหตฺตฺหิ สพฺพกิเลเสหิ นิกฺขนฺตตฺตา เนกฺขมฺมํ, เตเหว ปวิวิตฺตตฺตา ปวิเวโก, พฺยาปชฺชาภาวโต อพฺยาปชฺชํ, อุปาทานสฺส ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อุปาทานกฺขโย, ตณฺหากฺขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ตณฺหกฺขโย, สมฺโมหาภาวโต อสมฺโมโหติ จ วุจฺจติ.
เกวลํ สทฺธามตฺตกนฺติ ปฏิเวธรหิตํ เกวลํ ปฏิเวธปฺาย อสมฺมิสฺสํ สทฺธามตฺตกํ. ปฏิจยนฺติ ปุนปฺปุนํ กรเณน วุฑฺฒึ. วีตราคตฺตาติ มคฺคปฺปฏิเวเธน ราคสฺส วิคตตฺตาเยว เนกฺขมฺมสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต โหติ. ผลสมาปตฺติวิหาเรเนว วิหรติ, ตนฺนินฺนมานโสเยว โหตีติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
ลาภสกฺการสิโลกนฺติ ¶ จตุปจฺจยลาภฺจ เตสํเยว สุกตภาวฺจ วณฺณภณนฺจ. นิกามยมาโนติ อิจฺฉมาโน ปตฺถยมาโน. ปวิเวกาธิมุตฺโตติ วิเวเก อธิมุตฺโต อหนฺติ เอวํ อรหตฺตํ พฺยากโรตีติ อตฺโถ.
สีลพฺพตปรามาสนฺติ สีลฺจ วตฺจ ปรามสิตฺวา คหิตคหณมตฺตํ. สารโต ปจฺจาคจฺฉนฺโตติ ¶ สารภาเวน ชานนฺโต. อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโตติ อพฺยาปชฺชํ อรหตฺตํ พฺยากโรตีติ อตฺโถ. อิมินาว นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ภุสาติ พลวนฺโต. เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺตีติ เอตสฺส ขีณาสวสฺส จิตฺตํ คเหตฺวา าตุํ น สกฺโกนฺติ. อมิสฺสีกตนฺติ อมิสฺสกตํ. กิเลสาหิ อารมฺมเณน สทฺธึ จิตฺตํ มิสฺสํ กโรนฺติ, เตสํ อภาวา อมิสฺสีกตํ. ิตนฺติ ปติฏฺิตํ. อาเนฺชปฺปตฺตนฺติ อจลนปฺปตฺตํ. วยฺจสฺสานุปสฺสตีติ ¶ ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทมฺปิ วยมฺปิ ปสฺสติ.
เนกฺขมฺมํ อธิมุตฺตสฺสาติ อรหตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตสฺส. เสสปเทหิปิ อรหตฺตเมว กถิตํ. อุปาทานกฺขยสฺสาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. อสมฺโมหฺจ เจตโสติ จิตฺตสฺส จ อสมฺโมหํ อธิมุตฺตสฺส. ทิสฺวา อายตนุปฺปาทนฺติ อายตนานํ อุปฺปาทฺจ วยฺจ ทิสฺวา. สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ สมฺมา เหตุนา นเยน อิมาย วิปสฺสนาย ปฏิปตฺติยา ผลสมาปตฺติวเสน จิตฺตํ วิมุจฺจติ, นิพฺพานารมฺมเณ อธิมุจฺจติ. สนฺตจิตฺตสฺสาติ นิพฺพุตจิตฺตสฺส. ตาทิโนติ อิฏฺานิฏฺเ อนุนยปฏิเฆหิ อกมฺปิยตฺตา ตาที, ตสฺส ตาทิโน.
ทิคุณาทิอุปาหนปฏิกฺเขปกถา
๒๔๕. อฺํ พฺยากโรนฺตีติ อรหตฺตํ พฺยากโรนฺติ. อตฺโถ จ วุตฺโตติ เยน อรหาติ ายติ, โส อตฺโถ วุตฺโต. สุตฺตตฺโถ ปน สุตฺตวณฺณนโตเยว คเหตพฺโพ. อตฺตา จ อนุปนีโตติ อหํ อรหาติ เอวํ พฺยฺชนวเสน อตฺตา น อุปนีโต. อถ จ ปนิเธกจฺเจ โมฆปุริสาติ อฺเ ปน ตุจฺฉปุริสา หสมานา วิย อสนฺตเมว อฺํ วจนมตฺเตน สนฺตํ กตฺวา พฺยากโรนฺติ. เอกปลาสิกนฺติ เอกปฏลํ ¶ . อสีติสกฏวาเหติ เอตฺถ ทฺเว สกฏภารา เอโก วาโหติ เวทิตพฺโพ. สตฺตหตฺถิกฺจ อนีกนฺติ เอตฺถ ฉ หตฺถินิโย เอโก จ หตฺถีติ อิทเมกํ อนีกํ. อีทิสานิ สตฺต อนีกานิ สตฺตหตฺถิกํ อนีกํ นาม. ทิคุณาติ ทฺวิปฏลา. ติคุณาติ ติปฏลา. คณงฺคุณูปาหนาติ จตุปฏลโต ปฏฺาย วุจฺจติ.
สพฺพนีลิกาทิปฏิกฺเขปกถา
๒๔๖. สพฺพนีลิกาติ สพฺพาว นีลิกา. เอส นโย สพฺพปีติกาทีสุปิ. ตตฺถ จ นีลิกา อุมาปุปฺผวณฺณา โหติ, ปีติกา กณิการปุปฺผวณฺณา, โลหิติกา ชยสุมนปุปฺผวณฺณา ¶ , มฺชิฏฺิกา มฺชิฏฺวณฺณา เอว, กณฺหา อทฺทาริฏฺกวณฺณา, มหารงฺครตฺตา สตปทิปิฏฺิวณฺณา, มหานามรตฺตา สมฺภินฺนวณฺณา โหติ ปณฺฑุปลาสวณฺณา. กุรุนฺทิยํ ปน ¶ ‘‘ปทุมปุปฺผวณฺณา’’ติ วุตฺตา. เอตาสุ ยํกิฺจิ ลภิตฺวา รชนํ โจฬเกน ปฺุฉิตฺวา วณฺณํ ภินฺทิตฺวา ธาเรตุํ วฏฺฏติ. อปฺปมตฺตเกปิ ภินฺเน วฏฺฏติเยว.
นีลกวทฺธิกาติ ยาสํ วทฺธาเยว นีลา. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. เอตาปิ วณฺณเภทํ กตฺวา ธาเรตพฺพา. ขลฺลกพทฺธาติ ปณฺหิปิธานตฺถํ ตเล ขลฺลกํ พนฺธิตฺวา กตา. ปุฏพทฺธาติ โยนกอุปาหนา วุจฺจติ, ยา ยาวชงฺฆโต สพฺพปาทํ ปฏิจฺฉาเทติ. ปาลิคุณฺิมาติ ปลิคุณฺิตฺวา กตา; ยา อุปริ ปาทมตฺตเมว ปฏิจฺฉาเทติ, น ชงฺฆํ. ตูลปุณฺณิกาติ ตูลปิจุนา ปูเรตฺวา กตา. ติตฺติรปตฺติกาติ ติตฺติรปตฺตสทิสา วิจิตฺตพทฺธา. เมณฺฑวิสาณวทฺธิกาติ กณฺณิกฏฺาเน เมณฺฑกสิงฺคสณฺาเน วทฺเธ โยเชตฺวา กตา. อชวิสาณวทฺธิกาทีสุปิ เอเสว นโย. วิจฺฉิกาฬิกาปิ ตตฺเถว วิจฺฉิกนงฺคุฏฺสณฺาเน วทฺเธ โยเชตฺวา กตา. โมรปิฺฉปริสิพฺพิตาติ ตเลสุ วา วทฺเธสุ วา โมรปิฺเฉหิ สุตฺตกสทิเสหิ ปริสิพฺพิตา. จิตฺราติ วิจิตฺรา; เอตาสุ ยํกิฺจิ ลภิตฺวา, สเจ ตานิ ขลฺลกาทีนิ อปเนตฺวา สกฺกา โหนฺติ วฬฺชิตุํ, วฬฺเชตพฺพา. เตสุ ปน สติ วฬฺชนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. สีหจมฺมปริกฺขฏา นาม ปริยนฺเตสุ จีวเร อนุวาตํ วิย สีหจมฺมํ โยเชตฺวา กตา. ลูวกจมฺมปริกฺขฏาติ ปกฺขิพิฬาลจมฺมปริกฺขฏา ¶ . เอตาสุปิ ยา กาจิ ลภิตฺวา ตํ จมฺมํ อปเนตฺวา ธาเรตพฺพา.
๒๔๗. โอมุกฺกนฺติ ปฏิมฺุจิตฺวา อปนีตํ. นวาติ อปริภุตฺตา.
อชฺฌาราเมอุปาหนปฏิกฺเขปกถา
๒๔๘. อภิชีวนิกสฺสาติ เยน สิปฺเปน อภิชีวนฺติ, ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, ตสฺส การณาติ อตฺโถ. อิธ โข ตํ ภิกฺขเวติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, อิธ โข ภิกฺขเว โสเภยฺยาถาติ ¶ อตฺโถ. ยํ ตุมฺเหติ เย ตุมฺเห. อถ วา ยทิ ตุมฺเหติ วุตฺตํ โหติ. ยทิสทฺทสฺส หิ อตฺเถ อยํ นิปาโต. อาจริเยสูติอาทิมฺหิ ปพฺพชฺชาจริโย, อุปสมฺปทาจริโย, นิสฺสยาจาริโย, อุทฺเทสาจริโยติ อิเม จตฺตาโรปิ อิธ อาจริยา เอว. อวสฺสิกสฺส ฉพฺพสฺโส อาจริยมตฺโต. โส หิ จตุวสฺสกาเล ตํ นิสฺสาย วจฺฉติ; เอวํ เอกวสฺสสฺส สตฺตวสฺโส, ทุวสฺสสฺส อฏฺวสฺโส, ติวสฺสสฺส นววสฺโส, จตุวสฺสสฺส ทสวสฺโส. อิเมปิ อาจริยมตฺตา เอว ¶ . อุปชฺฌายสฺส สนฺทิฏฺสมฺภตฺตา ปน สหายภิกฺขู, เย วา ปน เกจิ ทสหิ วสฺเสหิ มหนฺตตรา เต สพฺเพปิ อุปชฺฌายมตฺตา นาม. เอตฺตเกสุ ภิกฺขูสุ อนุปาหเนสุ จงฺกมนฺเตสุ สอุปาหนสฺส จงฺกมโต อาปตฺติ.
๒๔๙. ปาทขีลาพาโธ นาม ปาทโต ขีลสทิสํ มํสํ นิกฺขนฺตํ โหติ.
๒๕๑. ติณปาทุกาติ เยน เกนจิ ติเณน กตปาทุกา. หินฺตาลปาทุกาติ ขชฺชูรีปตฺเตหิ กตปาทุกา; หินฺตาลปตฺเตหิปิ น วฏฺฏติเยว. กมลปาทุกาติ กมลติณํ นาม อตฺถิ, เตน กตปาทุกา; อุสีรปาทุกาติปิ วทนฺติ. กมฺพลปาทุกาติ อุณฺณาหิ กตปาทุกา. อสงฺกมนียาติ ภูมิยํ สุปฺปติฏฺิตา นิจฺจลา อสํหาริยา.
๒๕๒. องฺคชาตํ ฉุปนฺตีติ องฺคชาเตเนว องฺคชาตํ ฉุปนฺติ. โอคาเหตฺวา มาเรนฺตีติ อนฺโต อุทเก ทฬฺหํ คเหตฺวา มาเรนฺติ.
ยานาทิปฏิกฺเขปกถา
๒๕๓. อิตฺถิยุตฺเตนาติ ¶ เธนุยุตฺเตน. ปุริสนฺตเรนาติ ปุริสสารถินา. ปุริสยุตฺเตนาติ โคณยุตฺเตน. อิตฺถนฺตเรนาติ อิตฺถิสารถินา. คงฺคามหิยายาติ คงฺคามหกีฬิกาย. ปุริสยุตฺตํ หตฺถวฏฺฏกนฺติ เอตฺถ ปุริสยุตฺตํ อิตฺถิสารถิ วา โหตุ, ปุริสสารถิ วา วฏฺฏติ. หตฺถวฏฺฏกํ ปน อิตฺถิโย วา วฏฺเฏนฺตุ ปุริสา วา, วฏฺฏติเยว. ยานุคฺฆาเตนาติ ยานํ อภิรุหนฺตสฺส สพฺโพ กาโย จลติ ตปฺปจฺจยา. สิวิกนฺติ ปีกสิวิกํ. ปาฏงฺกินฺติ วํเส ลคฺเคตฺวา กตํ ปฏโปตลิกํ.
๒๕๔. อุจฺจาสยนมหาสยนนานีติ ¶ เอตฺถ อุจฺจาสยนนฺติ ปมาณาติกฺกนฺตํ มฺจํ. มหาสยนนฺติ อกปฺปิยตฺถรณํ, อาสนฺทีอาทีสุ อาสนฺทีติ ปมาณาติกฺกนฺตาสนํ. ปลฺลงฺโกติ ปาเทสุ วาฬรูปานิ เปตฺวา กโต. โคนโกติ ทีฆโลมโก มหาโกชโว; จตุรงฺคุลาธิกานิ กิร ตสฺส โลมานิ. จิตฺตกาติ วานจิตฺโร อุณฺณามยตฺถรโณ. ปฏิกาติ อุณฺณามโย เสตตฺถรโณ. ปฏลิกาติ ฆนปุปฺผโก อุณฺณามยโลหิตตฺถรโณ; โย อามลกปฏฺโฏติปิ วุจฺจติ. ตูลิกาติ ปกติตูลิกาเยว. วิกติกาติ สีหพฺยคฺฆาทิรูปวิจิตฺโร อุณฺณามยตฺถรโณ. อุทฺทโลมีติ เอกโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณํ; ‘‘อุทฺธโลมี’’ติปิ ปาโ. เอกนฺตโลมีติ อุภโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณํ. กฏฺฏิสฺสนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยํ ปจฺจตฺถรณํ ¶ . โกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกสิยสุตฺตมยํ ปจฺจตฺถรณํ; สุทฺธโกเสยฺยํ ปน วฏฺฏติ.
กุตฺตกนฺติ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ตฺวา นจฺจนโยคฺคํ อุณฺณามยอตฺถรณํ. หตฺถตฺถรอสฺสตฺถราติ หตฺถิอสฺสปิฏฺีสุ อตฺถรณกอตฺถรณา เอว. รถตฺถเรปิ เอเสว นโย. อชินปฺปเวณีติ อชินจมฺเมหิ มฺจปฺปมาเณน สิพฺพิตฺวา กตา ปเวณี. กทลีมิคปวรปจฺจตฺถรณนฺติ กทลีมิคจมฺมํ นาม อตฺถิ, เตน กตํ ปวรปจฺจตฺถรณํ, อุตฺตมปจฺจตฺถรณนฺติ อตฺโถ. ตํ กิร เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลีมิคจมฺมํ ปตฺถริตฺวา สิพฺพิตฺวา กโรนฺติ. สอุตฺตรจฺฉทนฺติ สห อุตฺตรจฺฉทเนน; อุปริพทฺเธน รตฺตวิตาเนน ¶ สทฺธินฺติ อตฺโถ ¶ . เสตวิตานมฺปิ เหฏฺา อกปฺปิยปจฺจตฺถรเณ สติ น วฏฺฏติ, อสติ ปน วฏฺฏติ. อุภโตโลหิตกูปธานนฺติ สีสูปธานฺจ ปาทูปธานฺจาติ มฺจสฺส อุภโตโลหิตกูปธานํ, เอตํ น กปฺปติ. ยํ ปน เอกเมว อุปธานํ อุโภสุ ปสฺเสสุ รตฺตํ วา โหติ, ปทุมวณฺณํ วา จิตฺรํ วา, สเจ ปมาณยุตฺตํ, วฏฺฏติ. มหาอุปธานํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํ.
สพฺพจมฺมปฏิกฺเขปาทิกถา
๒๕๕. ทีปิจฺฉาโปติ ทีปิโปตโก. โอคุมฺผิยนฺตีติ ภิตฺติทณฺฑกาทีสุ เวเตฺวา พนฺธนฺติ.
๒๕๖. อภินิสีทิตุนฺติ อภินิสฺสาย นิสีทิตุํ; อปสฺสยํ กตฺวา นิสีทิตุนฺติ อตฺโถ. คิลาเนน ภิกฺขุนา สอุปาหเนนาติ เอตฺถ คิลาโน นาม โย น สกฺโกติ อนุปาหโน คามํ ปวิสิตุํ.
๒๕๗. กุรรฆเรติ เอวํนามเก นคเร; เอเตนสฺส โคจรคาโม วุตฺโต. ปปตเก ปพฺพเตติ ปปตนามเก ปพฺพเต; เอเตนสฺส นิวาสนฏฺานํ วุตฺตํ. โสโณติ ตสฺส นามํ. โกฏิอคฺฆนกํ ปน กณฺณปิฬนฺธนกํ ธาเรติ, ตสฺมา ‘‘กุฏิกณฺโณ’’ติ วุจฺจติ; โกฏิกณฺโณติ อตฺโถ. ปาสาทิกนฺติ ปสาทชนกํ. ปสาทนียนฺติ อิทํ ตสฺเสว อตฺถเววจนํ. อุตฺตมทมถสมถนฺติ อุตฺตมํ ทมถฺจ สมถฺจ ปฺฺจ สมาธิฺจ กายูปสมฺจ จิตฺตูปสมฺจาติปิ อตฺโถ. ทนฺตนฺติ สพฺเพสํ วิสูกายิกวิปฺผนฺทิตานํ อุปจฺฉินฺนตฺตา ทนฺตํ; ขีณกิเลสนฺติ อตฺโถ. คุตฺตนฺติ สํวรคุตฺติยา คุตฺตํ. สนฺตินฺทฺริยนฺติ ยตินฺทฺริยํ. นาคนฺติ อาคุวิรหิตํ. ติณฺณํ เม วสฺสานํ อจฺจเยนาติ ¶ มม ปพฺพชฺชาทิวสโต ปฏฺาย ติณฺณํ วสฺสานํ อจฺจเยน. อุปสมฺปทํ อลตฺถนฺติ อหํ อุปสมฺปทํ อลภึ ¶ . กณฺหุตฺตราติ กณฺหมตฺติกุตฺตรา; อุปริ วฑฺฒิตกณฺหมตฺติกาติ อตฺโถ. โคกณฺฏกหตาติ คุนฺนํ ขุเรหิ อกฺกนฺตภูมิโต สมุฏฺิเตหิ โคกณฺฏเกหิ อุปหตา. เต กิร โคกณฺฏเก เอกปฏลิกา อุปาหนา รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ; เอวํ ขรา โหนฺติ. เอรคู, โมรคู, มชฺชารู, ชนฺตูติ อิมา จตสฺโสปิ ติณชาติโย; เอเตหิ กฏสารเก จ ตฏฺฏิกาโย จ กโรนฺติ. เอตฺถ เอรคูติ ¶ เอรกติณํ; ตํ โอฬาริกํ. โมรคูติณํ ตมฺพสีสํ มุทุกํ สุขสมฺผสฺสํ, เตน กตตฏฺฏิกา นิปชฺชิตฺวา วุฏฺิตมตฺเต ปุน อุทฺธุมาตา หุตฺวา ติฏฺติ. มชฺชารุนา สาฏเกปิ กโรนฺติ. ชนฺตุสฺส มณิสทิโส วณฺโณ โหติ. เสนาสนํ ปฺเปสีติ ภิสึ วา กฏสารกํ วา ปฺเปสิ; ปฺเปตฺวา จ ปน โสณสฺส อาโรเจติ – ‘‘อาวุโส สตฺถา ตยา สทฺธึ เอกาวาเส วสิตุกาโม, คนฺธกุฏิยํเยว เต เสนาสนํ ปฺตฺต’’นฺติ.
๒๕๘. อยํ ขฺวสฺส กาโลติ อยํ โข กาโล ภเวยฺย. ปริทสฺสีติ ปริทสฺเสสิ. ‘‘อิทฺจิทฺจ วเทยฺยาสีติ ยํ เม อุปชฺฌาโย ชานาเปสิ, ตสฺส อยํ กาโล ภเวยฺย, หนฺท ทานิ อาโรเจมิ ตํ สาสน’’นฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.
๒๕๙. วินยธรปฺจเมนาติ อนุสฺสาวนาจริยปฺจเมน. อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ คุณงฺคุณูปาหนนฺติ เอตฺถ มนุสฺสจมฺมํ เปตฺวา เยน เกนจิ จมฺเมน อุปาหนา วฏฺฏติ. อุปาหนโกสกสตฺถโกสกกฺุจิกโกสเกสุปิ เอเสว นโย. จมฺมานิ อตฺถรณานีติ เอตฺถ ปน ยํกิฺจิ เอฬกจมฺมํ อชจมฺมฺจ อตฺถริตฺวา นิปชฺชิตุํ วา นิสีทิตุํ วา วฏฺฏติ. มิคจมฺเม เอณีมิโค วาตมิโค ปสทมิโค กุรงฺคมิโค มิคมาตุโก โรหิตมิโคติ ¶ เอเตสํเยว จมฺมานิ วฏฺฏนฺติ. อฺเสํ ปน –
มกฺกโฏ กาฬสีโห จ, สรโภ กทลีมิโค;
เย จ วาฬมิคา เกจิ, เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏติ.
ตตฺถ วาฬมิคาติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉา; น เกวลฺจ เอเตสํเยว, เยสํ ปน จมฺมํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ, เต เปตฺวา อวเสสา อนฺตมโส โคมหึสสสพิฬาราทโยปิ สพฺเพ อิมสฺมึ อตฺเถ วาฬมิคาตฺเวว เวทิตพฺพา. เอเตสฺหิ สพฺเพสํ จมฺมํ น วฏฺฏติ. น ตาว ตํ คณนูปคํ ยาว น หตฺถํ คจฺฉตีติ ยาว อาหริตฺวา วา น ทินฺนํ, ตุมฺหากํ ภนฺเต จีวรํ อุปฺปนฺนนฺติ ปหิณิตฺวา วา นาโรจิตํ, ตาว คณนํ น อุเปติ. สเจ อนธิฏฺิตํ, วฏฺฏติ; อธิฏฺิตฺจ คณนํ น อุเปตีติ อตฺโถ. ยทา ปน อาเนตฺวา วา ทินฺนํ โหติ, อุปฺปนฺนนฺติ วา สุตํ, ตโต ปฏฺาย ทสาหเมว ปริหารํ ลภตีติ.
จมฺมกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.