📜
๑๐. โกสมฺพกกฺขนฺธกํ
โกสมฺพกวิวาทกถา
๔๕๑. โกสมฺพกกฺขนฺธเก ¶ ¶ – ตํ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปึสูติ เอตฺถ อยมนุปุพฺพิกถา – ทฺเว กิร ภิกฺขู เอกสฺมึ อาวาเส วสนฺติ วินยธโร จ สุตฺตนฺติโก จ. เตสุ สุตฺตนฺติโก ภิกฺขุ เอกทิวสํ วจฺจกุฏึ ปวิฏฺโ อาจมนอุทกาวเสสํ ภาชเน เปตฺวาว นิกฺขมิ. วินยธโร ปจฺฉา ปวิฏฺโ ตํ อุทกํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิ – ‘‘อาวุโส, ตยา อิทํ อุทกํ ปิต’’นฺติ? ‘‘อามาวุโส’’ติ. ‘‘กึ ตฺวํ เอตฺถ อาปตฺติภาวํ น ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, น ชานามี’’ติ. ‘‘โหติ, อาวุโส เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ? ‘‘สเจ โหติ, เทสิสฺสามี’’ติ. ‘‘สเจ ปน เต, อาวุโส, อสฺจิจฺจ อสติยา กตํ, นตฺถิ ¶ อาปตฺตี’’ติ. โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺิ อโหสิ.
วินยธโรปิ อตฺตโน นิสฺสิตกานํ ‘‘อยํ สุตฺตนฺติโก อาปตฺตึ อาปชฺชมาโนปิ น ชานาตี’’ติ อาโรเจสิ. เต ตสฺส นิสฺสิตเก ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวาปิ อาปตฺติภาวํ น ชานาตี’’ติ อาหํสุ. เต คนฺตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส อาโรเจสุํ. โส เอวมาห – ‘‘อยํ วินยธโร ปุพฺเพ อนาปตฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘อิทานิ อาปตฺตี’’ติ วทติ. มุสาวาที เอโสติ. เต คนฺตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย มุสาวาที’’ติ เอวํ อฺมฺํ กลหํ วฑฺฒยึสุ. ตโต วินยธโร โอกาสํ ลภิตฺวา ตสฺส อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมํ อกาสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ตํ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปึสู’’ติ.
๔๕๓. ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆติ เอตฺถ น ตาว ภินฺโน; อปิจ โข ยถา เทเว วุฏฺเ ‘‘อิทานิ สสฺสํ นิปฺผนฺน’’นฺติ วุจฺจติ, อวสฺสฺหิ ตํ นิปฺผชฺชิสฺสติ, เอวเมว อิมินา การเณน อายตึ อวสฺสํ ภิชฺชิสฺสติ, โส จ โข กลหวเสน น สงฺฆเภทวเสน, ตสฺมา ‘‘ภินฺโน’’ติ วุตฺตํ. สมฺภมอตฺถวเสน เจตฺถ อาเมฑิตํ เวทิตพฺพํ.
๔๕๔. เอตมตฺถํ ¶ ¶ ภาสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามีติ กสฺมา เอวํ ภาสิตฺวา ปกฺกามิ? สเจ หิ ภควา อุกฺเขปเก วา ‘‘อการเณ ตุมฺเหหิ โส ภิกฺขุ อุกฺขิตฺโต’’ติ วเทยฺย, อุกฺขิตฺตานุวตฺตเก วา ‘‘ตุมฺเห อาปตฺตึ อาปนฺนา’’ติ วเทยฺย, ‘‘เอเตสํ ภควา ปกฺโข, เอเตสํ ภควา ปกฺโข’’ติ วตฺวา อาฆาตํ พนฺเธยฺยุํ, ตสฺมา ตนฺติเมว เปตฺวา เอตมตฺถํ ภาสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.
๔๕๕. อตฺตนา วา อตฺตานนฺติ เอตฺถ โย สงฺเฆน อุกฺเขปนียกตานํ อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสินฺโน ‘‘ตุมฺเห กึ ภณถา’’ติ เตสฺจ อิตเรสฺจ ลทฺธึ สุตฺวา ‘‘อิเม อธมฺมวาทิโน, อิตเร ธมฺมวาทิโน’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทติ, อยํ เตสํ มชฺเฌ นิสินฺโนว เตสํ นานาสํวาสโก โหติ, กมฺมํ โกเปติ, อิตเรสมฺปิ หตฺถปาสํ อนาคตตฺตา โกเปติ. เอวํ อตฺตนา วา อตฺตานํ นานาสํวาสกํ กโรติ. สมานสํวาสกนฺติ เอตฺถาปิ โย อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสินฺโน ‘‘อธมฺมวาทิโน อิเม, อิตเร ธมฺมวาทิโน’’ติ เตสํ มชฺฌํ ปวิสติ, ยตฺถ วา ตตฺถ ¶ วา ปน ปกฺเข นิสินฺโน ‘‘อิเม ธมฺมวาทิโน’’ติ คณฺหาติ, อยํ อตฺตนา วา อตฺตานํ สมานสํวาสกํ กโรตีติ เวทิตพฺโพ.
๔๕๖. กายกมฺมํ วจีกมฺมนฺติ เอตฺถ กาเยน ปหรนฺตา กายกมฺมํ อุปทํเสนฺติ, ผรุสํ วทนฺตา วจีกมฺมํ อุปทํเสนฺตีติ เวทิตพฺพา. หตฺถปรามาสํ กโรนฺตีติ โกธวเสน หตฺเถหิ อฺมฺํ ปรามสนํ กโรนฺติ. อธมฺมิยายมาเนติ อธมฺมิยานิ กิจฺจานิ กุรุมาเน. อสมฺโมทิกาวตฺตมานายาติ อสมฺโมทิกาย วตฺตมานาย. อยเมว วา ปาโ. สมฺโมทนกถาย อวตฺตมานายาติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา น อฺมฺนฺติ เอตฺถ ทฺเว ปนฺติโย กตฺวา อุปจารํ มฺุจิตฺวา นิสีทิตพฺพํ, ธมฺมิยายมาเน ปน สมฺโมทิกาย วตฺตมานาย อาสนนฺตริกาย นิสีทิตพฺพํ, เอเกกํ อาสนํ อนฺตรํ กตฺวา นิสีทิตพฺพํ.
๔๕๗-๔๕๘. มา ภณฺฑนนฺติอาทีสุ ‘‘อกตฺถา’’ติ ปาเสสํ คเหตฺวา ‘‘มา ภณฺฑนํ อกตฺถา’’ติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อธมฺมวาทีติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตเกสุ อฺตโร. อยํ ปน ภิกฺขุ ภควโต อตฺถกาโม, อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย ¶ ‘‘อิเม ภิกฺขู โกธาภิภูตา สตฺถุ วจนํ น คณฺหนฺติ, มา ภควา เอเต โอวทนฺโต กิลมิตฺถา’’ติ ตสฺมา เอวมาห. ภควา ปน ‘‘ปจฺฉาปิ สฺํ ลภิตฺวา โอรมิสฺสนฺตี’’ติ เตสํ อนุกมฺปาย อตีตวตฺถุํ อาหริตฺวา กเถสิ. ตตฺถ อนตฺถโตติ อนตฺโถ อโต; เอตสฺมา เม ปุริสา อนตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา อนตฺถโตติ อนตฺถโท. เสสํ ปากฏเมว.
๔๖๔. ปุถุสทฺโทติอาทิคาถาสุ ¶ ปน ปุถุ มหา สทฺโท อสฺสาติ ปุถุสทฺโท. สมชโนติ สมาโน เอกสทิโส ชโน; สพฺโพ จายํ ภณฺฑนการโกชโน สมนฺตโต สทฺทนิจฺฉารเณน ปุถุสทฺโท เจว สทิโส จาติ วุตฺตํ โหติ. น พาโล โกจิ มฺถาติ ตตฺถ โกจิ เอโกปิ ‘‘อหํ พาโล’’ติ น มฺิตฺถ; สพฺเพปิ ปณฺฑิตมานิโนเยว. นาฺํ ภิยฺโย อมฺรุนฺติ โกจิ เอโกปิ ‘‘อหํ พาโล’’ติ จ น มฺิตฺถ; ภิยฺโย จ สงฺฆสฺมึ ภิชฺชมาเน อฺมฺปิ เอกํ ‘‘มยฺหํ การณา สงฺโฆ ภิชฺชตี’’ติ อิทํ การณํ น มฺิตฺถาติ อตฺโถ.
ปริมุฏฺาติ ปริมุฏฺสฺสติโน. วาจาโคจรภาณิโนติ ราการสฺส รสฺสาเทโส กโต ¶ , วาจาโคจรา น สติปฏฺานาทิโคจรา. ภาณิโน จ กถํ ภาณิโน? ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ ยาว มุขํ ปสาเรตุํ อิจฺฉนฺติ, ตาว ปสาเรตฺวา ภาณิโน, เอโกปิ สงฺฆคารเวน มุขสงฺโกจํ น กโรตีติ อตฺโถ. เยน นีตาติ เยน กลเหน อิมํ นิลฺลชฺชภาวํ นีตา. น ตํ วิทูติ น ตํ ชานนฺติ, ‘‘เอวํ สาทีนโว อย’’นฺติ.
เย จ ตํ อุปนยฺหนฺตีติ ตํ ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ, อวธิ ม’’นฺติอาทิกํ อาการํ เย จ อุปนยฺหนฺติ. สนนฺตโนติ โปราโณ.
ปเรติ ปณฺฑิเต เปตฺวา ตโต อฺเ ภณฺฑนการกา ปเร นาม. เต เอตฺถ สงฺฆมชฺเฌ กลหํ กโรนฺตา ‘‘มยํ ยมามเส อุปยมาม; สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น ชานนฺติ. เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย ตตฺถ ปณฺฑิตา ‘‘มยํ มจฺจุสมีปํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติ. ตโต ¶ สมฺมนฺติ เมธคาติ เอวฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติ.
อฏฺิจฺฉินฺนาติ อยํ คาถา พฺรหฺมทตฺตฺจ ทีฆาวุกุมารฺจ สนฺธาย วุตฺตา. เตสมฺปิ โหติ สงฺคติ, กสฺมา ตุมฺหากํ น โหติ, เยสํ โว เนว มาตาปิตูนํ อฏฺีนิ ฉินฺนานิ, น ปาณา หตา, น ควาสฺสธนานิ หฏานีติ.
สเจ ลเภถาติอาทิคาถา ปณฺฑิตสหายสฺส จ พาลสหายสฺส จ วณฺณาวณฺณทีปนตฺถํ วุตฺตา. อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ ปากฏปริสฺสเย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จ อภิภวิตฺวา เตน สทฺธึ อตฺตมโน สติมา จเรยฺย.
ราชาว ¶ รฏฺํ วิชิตนฺติ ยถา อตฺตโน วิชิตํ รฏฺํ มหาชนกราชา จ อรินฺทมมหาราชา จ ปหาย เอกกา จรึสุ; เอวํ จเรยฺยาติ อตฺโถ. มาตงฺครฺเว นาโคติ มาตงฺโค อรฺเ นาโคว. มาตงฺโคติ หตฺถี วุจฺจติ; นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมตํ. ยถา หิ มาตุโปสโก มาตงฺคนาโค อรฺเ เอโก จริ, น จ ปาปานิ ¶ อกาสิ. ยถา จ ปาลิเลยฺยโก, เอวํ เอโก จเร, น จ ปาปานิ กยิราติ วุตฺตํ โหติ.
ปาลิเลยฺยกคมนกถา
๔๖๗. ปาลิเลยฺยเก วิหรติ รกฺขิตวนสณฺเฑติ ปาลิเลยฺยกํ อุปนิสฺสาย รกฺขิตวนสณฺเฑ วิหรติ. หตฺถินาโคติ มหาหตฺถี. หตฺถิกลเภหีติ หตฺถิโปตเกหิ. หตฺถิจฺฉาเปหีติ ขีรูปเกหิ ทหรโปตเกหิ. ฉินฺนคฺคานีติ เตหิ ปุรโต ปุรโต คจฺฉนฺเตหิ ฉินฺนคฺคานิ ขายิตาวเสสานิ ขาณุสทิสานิ ติณานิ ขาทติ. โอภคฺโคภคฺคนฺติ เตน หตฺถินาเคน อุจฺจฏฺานโต ภฺชิตฺวา ภฺชิตฺวา ปาติตํ. อสฺส สาขาภงฺคนฺติ เอตสฺส สนฺตกํ สาขาภงฺคํ เต ขาทนฺติ. อาวิลานีติ เตหิ ปมตรํ โอตริตฺวา ปิวนฺเตหิ อาลุลิตานิ กทฺทโมทกานิ ปิวติ. โอคาหาติ ติตฺถโต.
นาคสฺส นาเคนาติ หตฺถินาคสฺส พุทฺธนาเคน. อีสาทนฺตสฺสาติ รถอีสาสทิสทนฺตสฺส. ยเทโก รมตี วเนติ ยสฺมา พุทฺธนาโค วิย อยมฺปิ หตฺถินาโค เอโก ปวิวิตฺโต วเน รมติ; ตสฺมาสฺส นาคสฺส ¶ นาเคน จิตฺตํ สเมติ, เอกีภาวรติยา เอกสทิสํ โหตีติ อตฺโถ.
ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวาติ เอตฺถ เตมาสํ ภควา ตตฺถ วิหาสีติ เวทิตพฺโพ. เอตฺตาวตา โกสมฺพเกหิ กิร อุพฺพาฬฺโห ภควา เตมาสํ อรฺํ ปวิสิตฺวา วสีติ สพฺพตฺถ กถา ปตฺถฏา อโหสิ.
อถ โข โกสมฺพกา อุปาสกาติ อถ โข อิมํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา โกสมฺพิวาสิโน อุปาสกา.
อฏฺารสวตฺถุกถา
๔๖๘. อธมฺมํ ธมฺโมติอาทีนิ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก วณฺณยิสฺสาม.
๔๗๕. ตํ ¶ อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ โอสาเรตฺวาติ ตํ คเหตฺวา สีมํ คนฺตฺวา อาปตฺตึ เทสาเปตฺวา กมฺมวาจาย โอสาเรตฺวา. ตาวเทว อุโปสโถติ ตํทิวสเมว อุโปสถกฺขนฺธเก วุตฺตนเยเนว สามคฺคีอุโปสโถ กาตพฺโพ.
๔๗๖. อมูลา มูลํ คนฺตฺวาติ น มูลา มูลํ คนฺตฺวา; ตํ วตฺถุํ อวินิจฺฉินิตฺวาติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจติ อุปาลิ สงฺฆสามคฺคี อตฺถาเปตา พฺยฺชนูเปตาติ อตฺถโต อปคตา, ‘‘สงฺฆสามคฺคี’’ติ อิมํ ปน พฺยฺชนมตฺตํ อุเปตา.
๔๗๗. สงฺฆสฺส กิจฺเจสูติ สงฺฆสฺส กรณีเยสุ อุปฺปนฺเนสุ. มนฺตนาสูติ ¶ วินยมนฺตนาสุ. อตฺเถสุ ชาเตสูติ วินยอตฺเถสุ อุปฺปนฺเนสุ. วินิจฺฉเยสูติ เตสํเยว อตฺถานํ วินิจฺฉเยสุ. มหตฺถิโกติ มหาอุปกาโร. ปคฺคหารโหติ ปคฺคณฺหิตุํ วุตฺโต.
อนานุวชฺโช ปเมน สีลโตติอาทิมฺหิเยว ตาว สีลโต น อุปวชฺโช. อเวกฺขิตาจาโรติ อเปกฺขิตาจาโร; อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการีติอาทินา นเยน อุปปริกฺขิตาจาโร. อฏฺกถาสุ ปน ‘‘อปฺปฏิจฺฉนฺนาจาโร’’ติ วุตฺตํ.
วิสยฺหาติ ¶ อภิภวิตฺวา. อนุยฺยุตํ ภณนฺติ อนฺุาตํ อนปคตํ ภณนฺโต. ยสฺมา หิ โส อนุยฺยุตํ ภณติ, อุสูยาย วา อคติคมนวเสน วา การณาปคตํ น ภณติ, ตสฺมา อตฺถํ น หาเปติ. อุสูยาย ปน อคติคมนวเสน วา ภณนฺโต อตฺถํ หาเปติ, การณํ น เทติ, ตสฺมา โส ปริสคโต ฉมฺภติ เจว เวธติ จ. โย อีทิโส น โหติ, อยํ ‘‘ปคฺคหารโห’’ติ ทสฺเสติ.
กิฺจ ภิยฺโย ‘‘ตเถว ปฺห’’นฺติ คาถา, ตสฺสตฺโถ – ยถา จ อนุยฺยุตํ ภณนฺโต อตฺถํ น หาเปติ, ตเถว ปริสาย มชฺเฌ ปฺหํ ปุจฺฉิโต สมาโน น เจว ปชฺฌายติ, น จ มงฺกุ โหติ. โย หิ อตฺถํ น ชานาติ, โส ปชฺฌายติ. โย วตฺตุํ น สกฺโกติ, โส มงฺกุ โหติ. โย ปน อตฺถฺจ ชานาติ, วตฺตฺุจ สกฺโกติ; โส น ปชฺฌายติ, น มงฺกุ โหติ. กาลาคตนฺติ กเถตพฺพยุตฺตกาเล อาคตํ. พฺยากรณารหนฺติ ปฺหสฺส อตฺถานุโลมตาย พฺยากรณานุจฺฉวิกํ. วโจติ วทนฺโต; เอวรูปํ วจนํ ภณนฺโตติ อตฺโถ. รฺเชตีติ โตเสติ. วิฺูปริสนฺติ วิฺูนํ ปริสํ.
อาเจรกมฺหิ ¶ จ สเกติ อตฺตโน อาจริยวาเท. อลํ ปเมตุนฺติ วีมํสิตุํ ตํ ตํ การณํ ปฺาย ตุลยิตุํ สมตฺโถ. ปคุโณติ กตปริจโย ลทฺธาเสวโน. กเถตเวติ กเถตพฺเพ. วิรทฺธิโกวิโทติ วิรทฺธฏฺานกุสโล.
ปจฺจตฺถิกา เยน วชนฺตีติ อยํ คาถา ยาทิเส กเถตพฺเพ ปคุโณ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตา. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยาทิเสน กถิเตน ปจฺจตฺถิกา จ นิคฺคหํ คจฺฉนฺติ, มหาชโน จ สฺปนํ คจฺฉติ; สฺตฺตึ อวโพธนํ คจฺฉตีติ ¶ อตฺโถ. ยฺจ กเถนฺโต สกํ อาทายํ อตฺตโน อาจริยวาทํ น หาเปติ, ยสฺมึ วตฺถุสฺมึ อธิกรณํ อุปฺปนฺนํ, ตทนุรูปํ อนุปฆาตกรํ ปฺหํ พฺยากรมาโน ตาทิเส กเถตพฺเพ ปคุโณ โหตีติ.
ทูเตยฺยกมฺเมสุ อลนฺติ อฏฺหิ ทูตงฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา สงฺฆสฺส ทูเตยฺยกมฺเมสุ สมตฺโถ. สุฏฺุ อุคฺคณฺหาตีติ สมุคฺคโห. อิทํ วุตฺตํ โหติ ¶ – ยถา นาม อาหุนํ อาหุติปิณฺฑํ สมุคฺคณฺหนฺติ, เอวํ ปีติโสมนสฺสชาเตเนว เจตสา สงฺฆสฺส กิจฺเจสุ สมุคฺคโห, สงฺฆสฺสกิจฺเจสุ ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส ปฏิคฺคาหโกติ อตฺโถ. กรํ วโจติ วจนํ กโรนฺโต. น เตน มฺตีติ เตน วจนกรเณน ‘‘อหํ กโรมิ, สงฺฆภารํ นิตฺถรามี’’ติ น มานาติมานํ ชปฺเปติ.
อาปชฺชติ ยาวตเกสุ วตฺถูสูติ ยตฺตเกสุ วตฺถูสุ อาปตฺตึ อาปชฺชมาโน อาปชฺชติ. โหติ ยถา จ วุฏฺิตีติ ตสฺสา จ อาปตฺติยา ยถา วุฏฺานํ โหติ. เอเต วิภงฺคาติ เยสุ วตฺถูสุ อาปชฺชติ, ยถา จ วุฏฺานํ โหติ, อิเมสํ อตฺถานํ โชตกา เอเต วิภงฺคา. อุภยสฺสาติ อุภเย อสฺส. สฺวาคตาติ สุฏฺุ อาคตา. อาปตฺติวุฏฺานปทสฺส โกวิโทติ อาปตฺติวุฏฺานการณกุสโล.
ยานิ จาจรนฺติ ยานิ จ ภณฺฑนการณาทีนิ อาจรนฺโต ตชฺชนียกมฺมาทิวเสน นิสฺสารณํ คจฺฉติ. โอสารณํ ตํวุสิตสฺส ชนฺตุโนติ ตํ วตฺตํ วุสิตสฺส ชนฺตุโน, ยา โอสารณา กาตพฺพา, เอตมฺปิ ชานาติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
โกสมฺพกกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
มหาวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
มหาวคฺค-อฏฺกถา นิฏฺิตา.