📜
๕. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกํ
ขุทฺทกวตฺถุกถา
๒๔๓. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก ¶ ¶ – มลฺลมุฏฺิกาติ มุฏฺิกมลฺลา. คามมุทฺทวาติ ฉวิราคมณฺฑนานุยุตฺตา นาคริกมนุสฺสา. คามโมทฺทวาติปิ ปาโ; เอเสวตฺโถ. ถมฺเภติ นฺหานติตฺเถ นิขณิตฺวา ปิตตฺถมฺเภ.
กุฏฺเฏติ อิฏฺกาสิลาทารุกุฏฺฏานํ อฺตรสฺมึ. อฏฺฏาเน นฺหายนฺตีติ เอตฺถ อฏฺฏานํ นาม รุกฺขํ ผลกํ วิย ตจฺเฉตฺวา อฏฺปทากาเรน ราชิโย ฉินฺทิตฺวา นฺหานติตฺเถ นิขณนฺติ, ตตฺถ จุณฺณานิ อากิริตฺวา มนุสฺสา กายํ ฆํสนฺติ. คนฺธพฺพหตฺถเกนาติ นฺหานติตฺเถ ปิเตน ทารุมยหตฺเถน, เตน กิร จุณฺณานิ คเหตฺวา มนุสฺสา สรีรํ ฆํสนฺติ ¶ . กุรุวินฺทกสุตฺติยาติ กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานิ ลาขาย พนฺธิตฺวา กตคุฬิกกลาปโก วุจฺจติ, ตํ อุโภสุ อนฺเตสุ คเหตฺวา สรีรํ ฆํสนฺติ. วิคฺคยฺห ปริกมฺมํ การาเปนฺตีติ อฺมฺํ สรีเรน สรีรํ ฆํสนฺติ. มลฺลกํ นาม มกรทนฺตเก ฉินฺทิตฺวา มลฺลกมูลสณฺาเนน กตํ มลฺลกนฺติ วุจฺจติ, อิทํ คิลานสฺสาปิ น วฏฺฏติ.
๒๔๔. อกตมลฺลกํ นาม ทนฺเต อจฺฉินฺทิตฺวา กตํ, อิทํ อคิลานสฺเสว น วฏฺฏติ; อิฏฺกาขณฺฑํ ปน กปาลขณฺฑํ วา วฏฺฏติ. อุกฺกาสิกนฺติ วตฺถวฏฺฏึ; ตสฺมา นฺหายนฺตสฺส ยสฺส กสฺสจิ นฺหานสาฏกวฏฺฏิยา ปิฏฺึ ฆํสิตุํ วฏฺฏติ. ปุถุปาณิกนฺติ หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจติ, ตสฺมา สพฺเพสํ หตฺเถน ปิฏฺิปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.
๒๔๕. วลฺลิกาติ ¶ กณฺณโต นิกฺขนฺตมุตฺโตลมฺพกาทีนํ เอตํ อธิวจนํ; น เกวลฺจ วลฺลิกา เอว, ยํกิฺจิ กณฺณปิฬนฺธนํ อนฺตมโส ตาลปณฺณมฺปิ น วฏฺฏติ. ปามงฺคนฺติ ยํกิฺจิ ปลมฺพกสุตฺตํ. กณฺสุตฺตกนฺติ ยํกิฺจิ คีวูปคอาภรณํ. กฏิสุตฺตกนฺติ ยํกิฺจิ กฏิปิฬนฺธนํ อนฺตมโส สุตฺตตนฺตุมตฺตมฺปิ. โอวฏฺฏิกนฺติ วลยํ. กายูราทีนิ ปากฏาเนว, อกฺขกานํ เหฏฺา พาหาภรณํ ยํกิฺจิ อาภรณํ น วฏฺฏติ.
๒๔๖. ทุมาสิกํ ¶ วา ทุวงฺคุลํ วาติ เอตฺถ สเจ เกสา อนฺโตทฺเวมาเส ทฺวงฺคุลํ ปาปุณนฺติ, อนฺโตทฺเวมาเสว ฉินฺทิตพฺพา. ทฺวงฺคุเลหิ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏติ. สเจปิ น ทีฆา, ทฺเวมาสโต เอกทิวสมฺปิ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏติเยว; เอวมยํ อุภเยนปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทว วุตฺโต, ตโต โอรํ ปน นวฏฺฏนภาโว นาม นตฺถิ.
โกจฺเฉน โอสณฺเนฺตีติ โกจฺเฉน โอลิขิตฺวา สนฺนิสีทาเปนฺติ. ผณเกนาติ ทนฺตมยาทีสุ เยน เกนจิ. หตฺถผณเกนาติ ¶ หตฺเถเนว ผณกิจฺจํ กโรนฺตา องฺคุลีหิ โอสณฺเนฺติ. สิตฺถเตลเกนาติ มธุสิตฺถกนิยฺยาสาทีสุ เยน เกนจิ จิกฺกเลน. อุทกเตลเกนาติ อุทกมิสฺสเกน เตเลน. มณฺฑนตฺถาย สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ, อุทฺธโลเมน ปน อนุโลมนิปาตนตฺถํ หตฺถํ เตเมตฺวา สีสํ ปฺุฉิตพฺพํ. อุณฺหาภิตตฺตรชสิรานมฺปิ อลฺลหตฺเถน ปฺุฉิตุํ วฏฺฏติ.
๒๔๗. น ภิกฺขเว อาทาเส วา อุทกปตฺเต วาติ เอตฺถ กํสปตฺตาทีนิปิ เยสุ มุขนิมิตฺตํ ปฺายติ, สพฺพานิ อาทาสสงฺขเมว คจฺฉนฺติ. กฺชิยาทีนิปิ จ อุทกปตฺตสงฺขเมว. ตสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ โอโลเกนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. อาพาธปจฺจยาติ ‘‘สฺฉวิ นุ โข เม วโณ, อุทาหุ น ตาวา’’ติ ชานนตฺถํ; ‘‘ชิณฺโณ นุ โขมฺหิ โน’’ติ เอวํ อายุสงฺขารํ โอโลกนตฺถมฺปิ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ.
มุขํ อาลิมฺปนฺตีติ วิปฺปสนฺนฉวิราคกเรหิ มุขาเลปเนหิ อาลิมฺปนฺติ. อุมฺมทฺเทนฺตีติ นานาอุมฺมทฺทเนหิ อุมฺมทฺเทนฺติ. จุณฺเณนฺตีติ มุขจุณฺณเกน มกฺเขนฺติ. มโนสิลิกาย มุขํ ลฺเฉนฺตีติ มโนสิลาย ติลกาทีนิ ลฺฉนานิ กโรนฺติ, ตานิ หริตาลาทีหิปิ น วฏฺฏนฺติเยว. องฺคราคาทโย ปากฏาเยว. สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ.
๒๔๘. น ¶ ภิกฺขเว นจฺจํ วาติอาทีสุ ยํกิฺจิ นจฺจํ อนฺตมโส โมรนจฺจมฺปิ ทสฺสนาย คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. สยมฺปิ นจฺจนฺตสฺส วา นจฺจาเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏเมว. คีตมฺปิ ยํกิฺจิ นฏคีตํ วา สาธุคีตํ วา อนฺตมโส ทนฺตคีตมฺปิ ‘‘ยํ คายิสฺสามา’’ติ ปุพฺพภาเค โอกูชนฺตา กโรนฺติ, เอตมฺปิ น วฏฺฏติ. สยํ คายนฺตสฺสาปิ คายาเปนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมว. วาทิตมฺปิ ยํกิฺจิ ¶ น วฏฺฏติ. ยํ ปน นิฏฺุภนฺโต วา สาสงฺเก วา ิโต อจฺฉริกํ วา โผเฏติ ¶ , ปาณึ วา ปหรติ, ตตฺถ อนาปตฺติ. สพฺพํ อนฺตราราเม ิตสฺส ปสฺสโต อนาปตฺติ. ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ วิหารโต วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส อาปตฺติเยว. อาสนสาลาย นิสินฺโน ปสฺสติ, อนาปตฺติ. ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุฏฺหิตฺวา คจฺฉโต อาปตฺติ. วีถิยํ ตฺวา คีวํ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสโตปิ อาปตฺติเยว.
๒๔๙. สรกุตฺตินฺติ สรกิริยํ. ภงฺโค โหตีติ อลทฺธํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ; ลทฺธํ สมาปชฺชิตุํ. ปจฺฉิมา ชนตาติ อมฺหากํ อาจริยาปิ อุปชฺฌายาปิ เอวํ คายึสูติ ปจฺฉิโม ชโน ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชติ; ตเถว คายติ. น ภิกฺขเว อายตเกนาติ เอตฺถ อายตโก นาม ตํ ตํ วตฺตํ ภินฺทิตฺวา อกฺขรานิ วินาเสตฺวา ปวตฺโต. ธมฺเม ปน สุตฺตนฺตวตฺตํ นาม อตฺถิ, ชาตกวตฺตํ นาม อตฺถิ, คาถาวตฺตํ นาม อตฺถิ, ตํ วินาเสตฺวา อติทีฆํ กาตุํ น วฏฺฏติ. จตุรสฺเสน วตฺเตน ปริมณฺฑลานิ ปทพฺยฺชนานิ ทสฺเสตพฺพานิ. สรภฺนฺติ สเรน ภณนํ. สรภฺเ กิร ตรงฺควตฺตโธตกวตฺตคลิตวตฺตาทีนิ ทฺวตฺตึส วตฺตานิ อตฺถิ. เตสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ กาตุํ ลภติ. สพฺเพสํ ปทพฺยฺชนํ อวินาเสตฺวา วิการํ อกตฺวา สมณสารุปฺเปน จตุรสฺเสน นเยน ปวตฺตนํเยว ลกฺขณํ.
พาหิรโลมึ อุณฺณินฺติ อุณฺณโลมานิ พหิ กตฺวา อุณฺณปาวารํ ปารุปนฺติ; ตถา ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. โลมานิ อนฺโต กตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏติ. สมณกปฺปกถา ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนายํ วุตฺตา.
๒๕๑. น ภิกฺขเว อตฺตโน องฺคชาตนฺติ องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺเสว ถุลฺลจฺจยํ. อฺํ ปน กณฺณนาสาองฺคุลิอาทึ ยํกิฺจิ ฉินฺทนฺตสฺส ตาทิสํ วา ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. อหิกีฏทฏฺาทีสุ ปน อฺอาพาธปจฺจยา วา โลหิตํ วา โมเจนฺตสฺส ฉินฺทนฺตสฺส วา อนาปตฺติ.
๒๕๒. จนฺทนคณฺิ อุปฺปนฺนา ¶ โหตีติ จนฺทนฆฏิกา อุปฺปนฺนา โหติ. โส กิร อุทฺธฺจ อโธ จ ชาลานิ ปริกฺขิปาเปตฺวา คงฺคาย ¶ นทิยา กีฬติ, ตสฺส นทีโสเตน วุยฺหมานา จนฺทนคณฺิ อาคนฺตฺวา ชาเล ลคฺคา, ตมสฺส ปุริสา อาหริตฺวา อทํสุ; เอวํ สา อุปฺปนฺนา โหติ. อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ เอตฺถ ¶ วิกุพฺพนิทฺธิปาฏิหาริยํ ปฏิกฺขิตฺตํ, อธิฏฺานิทฺธิ ปน อปฺปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา.
น ภิกฺขเว โสวณฺณมโย ปตฺโตติอาทีสุ สเจปิ คิหี ภตฺตคฺเค สุวณฺณตฏฺฏิกาทีสุ พฺยฺชนํ กตฺวา อุปนาเมนฺติ, อามสิตุมฺปิ น วฏฺฏติ. ผลิกมยกาจมยกํสมยานิ ปน ตฏฺฏิกาทีนิ ภาชนานิ ปุคฺคลิกปริโภเคเนว น วฏฺฏนฺติ, สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏานิ วา วฏฺฏนฺติ. ‘‘ตมฺพโลหมโยปิ ปตฺโตว น วฏฺฏติ, ถาลกํ ปน วฏฺฏตี’’ติ อิทํ สพฺพํ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. มณิมโยติ เอตฺถ ปน อินฺทนีลาทิมณิมโย วุตฺโต. กํสมโยติ เอตฺถ วฏฺฏโลหมโยปิ สงฺคหิโต.
๒๕๓. ลิขิตุนฺติ ตนุกรณตฺถาเยตํ วุตฺตํ. ปกติมณฺฑลนฺติ มกรทนฺตจฺฉินฺนกมณฺฑลเมว.
๒๕๔. อาวฏฺฏิตฺวาติ อฺมฺํ ปหริตฺวา. ปตฺตาธารกนฺติ เอตฺถ ‘‘ทนฺตวลฺลิเวตฺตาทีหิ กเต ภูมิอาธารเก ตโย, ทารุอาธารเก ทฺเว ปตฺเต อุปรูปริ เปตุํ วฏฺฏตี’’ติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. มหาอฏฺกถายํ ปน วุตฺตํ – ‘‘ภูมิอาธารเก ติณฺณํ ปตฺตานํ อโนกาโส, ทฺเว เปตุํ วฏฺฏติ. ทารุอาธารกทณฺฑาธารเกสุปิ สุสชฺชิเตสุ เอเสว นโย. ภมโกฏิสทิโส ปน ทารุอาธารโก ตีหิ ทณฺฑเกหิ พทฺโธ ทณฺฑกาธาโร จ เอกสฺสปิ ปตฺตสฺส อโนกาโส, ตตฺถ เปตฺวาปิ หตฺเถน คเหตฺวา เอว นิสีทิตพฺพํ. ภูมิยํ ปน นิกฺกุชฺชิตฺวา เอกเมว เปตพฺพ’’นฺติ.
มิฑฺฒนฺเตติ อาลินฺทกมิฑฺฒิกาทีนํ อนฺเต. สเจ ปน ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺาติ, เอวรูปาย วิตฺถิณฺณาย มิฑฺฒิยา เปตุํ วฏฺฏติ. ปริภณฺฑนฺเตติ พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกมิฑฺฒิกาย ¶ อนฺเต. มิฑฺฒิยํ วุตฺตนเยเนเวตฺถาปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
โจฬกนฺติ ¶ ยํ ปตฺถริตฺวา ปตฺโต ปียติ; ตสฺมึ ปน อสติ กฏสารเก วา ตฏฺฏิกาย วา มตฺติกาปริภณฺฑกตาย ภูมิยา วา ยตฺถ น ทุสฺสติ, ตถารูปาย วาลิกาย วา เปตุํ วฏฺฏติ. ปํสุรชาทีสุ ปน ขรภูมิยํ วา เปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ปตฺตมาฬกํ อิฏฺกาหิ วา ทารูหิ วา กาตุํ วฏฺฏติ ¶ . ปตฺตกุณฺโฑลิกาติ มหามุขกุณฺฑสณฺานา ภณฺฑกุกฺขลิกา วุจฺจติ. โย ลคฺเคยฺยาติ ยตฺถ กตฺถจิ ลคฺเคนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. จีวรวํเสปิ พนฺธิตฺวา เปตุํ น วฏฺฏติ. ภณฺฑกฏฺปนตฺถเมว วา กตํ โหตุ นิสีทนสยนตฺถํ วา ยตฺถ กตฺถจิ มฺเจ วา ปีเ วา เปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อฺเน ปน ภณฺฑเกน สทฺธึ พนฺธิตฺวา เปตุํ วฏฺฏติ. อฏนิยํ พนฺธิตฺวา โอลมฺเพตุํ วา วฏฺฏติ, พนฺธิตฺวาปิ อุปริ เปตุํ น วฏฺฏติเยว. สเจ ปน มฺโจ วา ปีํ วา อุกฺขิปิตฺวา จีวรวํสาทีสุ อฏฺฏกฉนฺเนน ปิตํ โหติ, ตตฺถ เปตุํ วฏฺฏติ. อํสวทฺธนเกน อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา องฺเก เปตุํ วฏฺฏติ. ฉตฺเต ภตฺตปูโรปิ อํสกูเฏ ลคฺคิตปตฺโตปิ เปตุํ น วฏฺฏติ, ภณฺฑเกน ปน สทฺธึ พนฺธิตฺวา วา อฏฺฏกํ กตฺวา วา ปิเต โย โกจิ เปตุํ วฏฺฏติ.
๒๕๕. ปตฺตหตฺเถนาติ เอตฺถ น เกวลํ ยสฺส ปตฺโต หตฺเถ, โส เอว ปตฺตหตฺโถ, น เกวลฺจ กวาฏเมว ปณาเมตุํ น ลภติ; อปิจ โข ปน หตฺเถ วา ปิฏฺิปาเท วา ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเว ปตฺตสฺมึ สติ หตฺเถน วา ปาเทน วา สีเสน วา เยน เกนจิ สรีราวยเวน กวาฏํ วา ปณาเมตุํ ฆฏิกํ วา อุกฺขิปิตุํ สูจึ วา กฺุจิกาย อปาปุริตุํ น ลภติ. อํสกูเฏ ปน ปตฺตํ ลคฺเคตฺวา ยถาสุขํ อวาปุริตุํ ลภติ.
ตุมฺพกฏาหนฺติ ¶ ลาพุกฏาหํ วุจฺจติ, ตํ ปริหริตุํ น วฏฺฏติ. ลภิตฺวา ปน ตาวกาลิกํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ฆฏิกฏาเหปิ เอเสว นโย. ฆฏิกฏาหนฺติ ฆฏิกปาลํ. อภุํ เมติ อุตฺราสวจนเมตํ. สพฺพปํสุกูลิเกนาติ เอตฺถ จีวรฺจ มฺจปีฺจ ปํสุกูลํ วฏฺฏติ, อชฺโฌหรณียํ ปน ทินฺนกเมว คเหตพฺพํ.
จลกานีติ จพฺเพตฺวา อปวิทฺธามิสานิ. อฏฺิกานีติ มจฺฉมํสอฏฺิกานิ. อุจฺฉิฏฺโทกนฺติ มุขวิกฺขาลโนทกํ. เอเตสุ ยํกิฺจิ ปตฺเตน นีหรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺถํ โธวิตุมฺปิ น ลภติ. หตฺถโธตปาทโธตอุทกมฺปิ ปตฺเต อากิริตฺวา นีหริตุํ น วฏฺฏติ. อนุจฺฉิฏฺํ สุทฺธปตฺตํ อุจฺฉิฏฺหตฺเถน คณฺหิตุํ น วฏฺฏติ, วามหตฺเถน ปเนตฺถ อุทกํ ¶ อาสิฺจิตฺวา เอกํ อุทกคณฺฑุสํ ¶ คเหตฺวา อุจฺฉิฏฺหตฺเถน คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. เอตฺตาวตาปิ หิ โส อุจฺฉิฏฺปตฺโต โหติ, หตฺถํ ปน พหิ อุทเกน วิกฺขาเลตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติ. มจฺฉมํสผลาผลาทีนิ ขาทนฺโต ยํ ตตฺถ อฏฺึ วา จลกํ วา ฉฑฺเฑตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต เปตุํ น ลภติ. ยํ ปน ปฏิขาทิตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต เปตุํ ลภติ. อฏฺิกกณฺฏกาทีนิ ตตฺเถว กตฺวา หตฺเถน ลฺุจิตฺวา ขาทิตุํ วฏฺฏติ. มุขโต นีหฏํ ปน ยํกิฺจิ ปุน ขาทิตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต เปตุํ น ลภติ. สิงฺคิเวรนาฬิเกรขณฺฑานิ ฑํสิตฺวา ปุน เปตุํ ลภติ.
๒๕๖. นมตกนฺติ สตฺถกเวนกํ ปิโลติกขณฺฑํ. ทณฺฑสตฺถกนฺติ ปิปฺผลกํ วา อฺมฺปิ วา ยํกิฺจิ ทณฺฑํ โยเชตฺวา กตสตฺถกํ.
กณฺณกิตา โหนฺตีติ มลคฺคหิตา โหนฺติ. กิณฺเณน ปูเรตุนฺติ กิณฺณจุณฺเณน ปูเรตุํ. สตฺตุยาติ ¶ หลิทฺทิมิสฺสเกน ปิฏฺจุณฺเณน. สริตกนฺติ ปาสาณจุณฺณํ วุจฺจติ; เตน ปูเรตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ. มธุสิตฺถเกน สาเรตุนฺติ มธุสิตฺถเกน มกฺเขตุํ. สริตกํ ปริภิชฺชตีติ ตํ มกฺขิตมธุสิตฺถกํ ภิชฺชติ. สริตสิปาฏิกนฺติ มธุสิตฺถกปิโลติกํ; สตฺถโกสกสิปาฏิยา ปน สริตสิปาฏิกาย อนุโลมาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. กถินนฺติ นิสฺเสณิมฺปิ ตตฺถ อตฺถริตพฺพกฏสารกกิลฺชานํ อฺตรมฺปิ. กถินรชฺชุนฺติ ยาย ทุปฏฺฏจีวรํ สิพฺพนฺตา กถิเน จีวรมฺปิ พนฺธนฺติ. กถินํ นปฺปโหตีติ ทีฆสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน กตํ กถินํ; ตตฺถ รสฺสสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ ปตฺถริยมานํ นปฺปโหติ, อนฺโตเยว โหติ; ทณฺฑเก น ปาปุณาตีติ อตฺโถ. ทณฺฑกถินนฺติ ตสฺส มชฺเฌ อิตรสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน อฺํ นิสฺเสณึ พนฺธิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ.
พิทลกนฺติ ทณฺฑกถินปฺปมาเณน กฏสารกสฺส ปริยนฺเต ปฏิสํหริตฺวา ทุคุณกรณํ. สลากนฺติ ทุปฏฺฏจีวรสฺส อนฺตเร ปเวสนสลากํ. วินนฺธนรชฺชุนฺติ มหานิสฺเสณิยา สทฺธึ ขุทฺทกํ นิสฺเสณึ วินนฺธิตุํ รชฺชุํ. วินนฺธนสุตฺตนฺติ ขุทฺทกนิสฺเสณิยา จีวรํ วินนฺธิตุํ สุตฺตกํ. วินนฺธิตฺวา จีวรํ สิพฺเพตุนฺติ เตน สุตฺตเกน ตตฺถ จีวรํ วินนฺธิตฺวา สิพฺพิตุํ. วิสมา โหนฺตีติ กาจิ ขุทฺทกา โหนฺติ, กาจิ มหนฺตา. กฬิมฺภกนฺติ ปมาณสฺากรณํ ยํกิฺจิ ตาลปณฺณาทึ. โมฆสุตฺตกนฺติ วฑฺฒกีนํ ทารูสุ ¶ กาฬสุตฺเตน วิย หลิทฺทิสุตฺเตน สฺากรณํ ¶ . องฺคุลิยา ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ สูจิมุขํ องฺคุลิยา ปฏิจฺฉนฺติ. ปฏิคฺคหนฺติ องฺคุลิโกสกํ.
๒๕๗. อาเวสนวิตฺถกํ นาม ยํกิฺจิ ปาติจงฺโกฏกาทิ. อุจฺจวตฺถุกนฺติ ปํสุํ อากิริตฺวา อุจฺจวตฺถุกํ กาตุํ ¶ อนุชานามีติ อตฺโถ. โอคุมฺเผตฺวา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตํ กาตุนฺติ ฉทนํ โอธุนิตฺวา ฆนทณฺฑกํ กตฺวา อนฺโต เจว พหิ จ มตฺติกาย ลิมฺปิตุนฺติ อตฺโถ. โคฆํสิกายาติ เวฬุํ วา รุกฺขทณฺฑํ วา อนฺโตกตฺวา เตน สทฺธึ สงฺฆริตุนฺติ อตฺโถ. พนฺธนรชฺชุนฺติ ตถา สงฺฆริตสฺส พนฺธนรชฺชุํ.
๒๕๘. กฏจฺฉุปริสฺสาวนํ นาม ตีสุ ทณฺฑเกสุ วินนฺธิตฺวา กตํ.
๒๕๙. โย น ทเทยฺยาติ อปริสฺสาวนกสฺเสว โย น ททาติ, ตสฺส อาปตฺติ. โย ปน อตฺตโน หตฺเถ ปริสฺสาวเน วิชฺชมาเนปิ ยาจติ, ตสฺส น อกามา ทาตพฺพํ. ทณฺฑปริสฺสาวนนฺติ รชกานํ ขารปริสฺสาวนํ วิย จตูสุ ปาเทสุ พทฺธนิสฺเสณิกาย สาฏกํ พนฺธิตฺวา มชฺเฌทณฺฑเก อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ, ตํ อุโภปิ โกฏฺาเส ปูเรตฺวา ปริสฺสวติ. โอตฺถรกํ นาม ยํ อุทเก โอตฺถริตฺวา ฆฏเกน อุทกํ คณฺหนฺติ, ตฺหิ จตูสุ ทณฺฑเกสุ วตฺถํ พนฺธิตฺวา อุทเก จตฺตาโร ขาณุเก นิขณิตฺวา เตสุ พนฺธิตฺวา สพฺพปริยนฺเต อุทกโต โมเจตฺวา มชฺเฌ โอตฺถริตฺวา ฆเฏน อุทกํ คณฺหนฺติ. มกสกุฏิกาติ จีวรกุฏิกา วุจฺจติ.
๒๖๐. อภิสนฺนกายาติ เสมฺหาทิโทสุสฺสนฺนกายา. อคฺคฬวฏฺฏิ นาม ทฺวารพาหาย สมปฺปมาโณเยว อคฺคฬตฺถมฺโภ วุจฺจติ, ยตฺถ ตีณิ จตฺตาริ ฉิทฺทานิ กตฺวา สูจิโย เทนฺติ. กปิสีสกํ นาม ทฺวารพาหํ วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ ปเวสิโต อคฺคฬปาสโก วุจฺจติ. สูจิกาติ ตตฺถ มชฺเฌ ฉิทฺทํ กตฺวา ปเวสิตา. ฆฏิกาติ อุปริ โยชิตา. มณฺฑลิกํ กาตุนฺติ นีจวตฺถุกํ จินิตุํ. ธูมเนตฺตนฺติ ธูมนิกฺขมนฉิทฺทํ. วาเสตุนฺติ คนฺเธน วาเสตุํ. อุทกฏฺานนฺติ อุทกตฺถปนฏฺานํ. ตตฺถ ฆเฏน อุทกํ เปตฺวา ¶ สราวเกน วฬฺเชตพฺพํ. โกฏฺโกติ ทฺวารโกฏฺโก.
๒๖๑. ติสฺโส ¶ ปฏิจฺฉาทิโยติ เอตฺถ ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิ จ อุทกปฏิจฺฉาทิ จ ปริกมฺมํ ¶ กโรนฺตสฺเสว วฏฺฏติ, เสเสสุ อภิวาทนาทีสุ น วฏฺฏติ. วตฺถปฏิจฺฉาทิ สพฺพกมฺเมสุ วฏฺฏติ. อุทกํ น โหตีติ นฺหาโนทกํ น โหติ.
๒๖๒. ตุลนฺติ ปณฺณิกานํ วิย อุทกอุพฺพาหนกตุลํ. กรกฏโก วุจฺจติ โคเณ วา โยเชตฺวา หตฺเถหิ วา คเหตฺวา ทีฆวรตฺตาทีหิ อากฑฺฒนยนฺตํ. จกฺกวฏฺฏกนฺติ อรหฏฆฏิยนฺตํ. จมฺมขณฺฑํ นาม ตุลาย วา กรกฏเก วา โยเชตพฺพกํ จมฺมภาชนํ. ปากฏา โหตีติ อปริกฺขิตฺตา โหติ. อุทกปฺุฉนีติ ทณฺฑมยาปิ วิสาณมยาปิ ทารุมยาปิ วฏฺฏติ, ตสฺสา อสติ โจฬเกนาปิ อุทกํ ปจฺจุทฺธริตุํ วฏฺฏติ.
๒๖๓. อุทกมาติกนฺติ อุทกสฺส อาคมนมาติกํ. นิลฺเลขชนฺตาฆรํ นาม อาวิทฺธปกฺขปาสกํ วุจฺจติ, โคปานสีนํ อุปริ มณฺฑเล ปกฺขปาสเก เปตฺวา กตกูฏจฺฉทนสฺเสตํ นามํ. จาตุมาสํ นิสีทเนนาติ นิสีทเนน จตฺตาโร มาเส น วิปฺปวสิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
๒๖๔. ปุปฺผาภิกิณฺเณสูติ ปุปฺเผหิ สนฺถเตสุ. นมตกํ นาม เอฬกโลเมหิ กตํ อวายิมํ จมฺมขณฺฑปริหาเรน ปริภฺุชิตพฺพํ. อาสิตฺตกูปธานํ นาม ตมฺพโลเหน วา รชเตน วา กตาย เปฬาย เอตํ อธิวจนํ, ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปน ทารุมยาปิ น วฏฺฏติ. มโฬริกาติ ทณฺฑธารโก วุจฺจติ. ยฏฺิอาธารกปณฺณาธารกปจฺฉิกปิฏฺานิปิ เอตฺเถว ปวิฏฺานิ. อาธารกสงฺเขปคมนโต หิ ปฏฺาย ฉิทฺทํ วิทฺธมฺปิ อวิทฺธมฺปิ ¶ วฏฺฏติเยว. เอกภาชเนติ เอตฺถ สเจ เอโก ภิกฺขุ ภาชนโต ผลํ วา ปูวํ วา คเหตฺวา คจฺฉติ, ตสฺมึ อปคเต อิตรสฺส เสสกํ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อิตรสฺสาปิ ตสฺมึ ขีเณ ปุน คเหตุํ วฏฺฏติ.
๒๖๕. อฏฺหงฺเคหีติ เอตฺถ เอเกเกนปิ องฺเคน สมนฺนาคตสฺส อนฺโตสีมาย วา นิสฺสีมํ คนฺตฺวา นทีอาทีสุ วา นิกฺกุชฺชิตุํ วฏฺฏติเยว. เอวํ นิกฺกุชฺชิเต ปน ปตฺเต ตสฺส เคเห โกจิ เทยฺยธมฺโม น คเหตพฺโพ ¶ – ‘‘อสุกสฺส เคเห ภิกฺขํ มา คณฺหิตฺถา’’ติ อฺเสุ วิหาเรสุปิ เปเสตพฺพํ. อุกฺกุชฺชนกาเล ปน ยาวตติยํ ยาจาเปตฺวา หตฺถปาสํ วิชหาเปตฺวา ตฺติทุติยกมฺเมน อุกฺกุชฺชิตพฺโพ.
๒๖๘. ปุรกฺขตฺวาติ ¶ อคฺคโต กตฺวา. สํหรนฺตูติ สํหริยนฺตุ. เจลปฏิกนฺติ เจลสนฺถรํ. โส กิร ‘‘สเจ อหํ ปุตฺตํ ลจฺฉามิ, อกฺกมิสฺสติ เม ภควา เจลปฏิก’’นฺติ อิมินา อชฺฌาสเยน สนฺถริ, อภพฺโพ เจส ปุตฺตลาภาย; ตสฺมา ภควา น อกฺกมิ. ยทิ อกฺกเมยฺย, ปจฺฉา ปุตฺตํ อลภนฺโต ‘‘นายํ สพฺพฺู’’ติ ทิฏฺึ คณฺเหยฺย. อิทํ ตาว ภควโต อนกฺกมเน การณํ. ยสฺมา ปน ภิกฺขูปิ เย อชานนฺตา อกฺกเมยฺยุํ, เต คิหีนํ ปริภูตา ภเวยฺยุํ; ตสฺมา ภิกฺขู ปริภวโต โมเจตุํ สิกฺขาปทํ ปฺเปสิ. อิทํ สิกฺขาปทปฺาปเน การณํ.
มงฺคลตฺถาย ยาจิยมาเนนาติ อปคตคพฺภา วา โหตุ ครุคพฺภา วา, เอวรูเปสุ าเนสุ มงฺคลตฺถาย ยาจิยมาเนน อกฺกมิตุํ วฏฺฏติ. โธตปาทกํ นาม ปาทโธวนฏฺาเน โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมนตฺถาย ปจฺจตฺถรณํ อตฺถตํ โหติ, ตํ อกฺกมิตุํ วฏฺฏติ.
๒๖๙. กตกํ นาม ปทุมกณฺณิกาการํ ปาทฆํสนตฺถํ กณฺฏเก อุฏฺาเปตฺวา กตํ. ตํ วฏฺฏํ วา โหตุ จตุรสฺสาทิเภทํ วา, พาหุลิกานุโยคตฺตา ปฏิกฺขิตฺตเมว, เนว ปฏิคฺคเหตุํ น ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. สกฺขราติ ปาสาโณ วุจฺจติ; ปาสาณเผณโกปิ วฏฺฏติ. วิธูปนนฺติ วีชนี วุจฺจติ ¶ . ตาลวณฺฏํ ปน ตาลปณฺเณหิ วา กตํ โหตุ เวฬุทนฺตวิลีเวหิ วา โมรปิฺเฉหิ วา จมฺมวิกตีหิ วา สพฺพํ วฏฺฏติ. มกสพีชนี ทนฺตมยวิสาณมยทณฺฑกาปิ วฏฺฏติ, วากมยพีชนิยา เกตกปาโรหกุนฺตาลปณฺณาทิมยาปิ สงฺคหิตา.
๒๗๐. คิลานสฺส ฉตฺตนฺติ เอตฺถ ยสฺส กายฑาโห วา ปิตฺตโกโป วา โหติ, จกฺขุ วา ทุพฺพลํ, อฺโ วา โกจิ อาพาโธ วินา ฉตฺเตน อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คาเม วา อรฺเ วา ฉตฺตํ วฏฺฏติ. วสฺเส ปน จีวรคุตฺตตฺถํ วาฬมิคโจรภเยสุ จ อตฺตคุตฺตตฺถมฺปิ วฏฺฏติ. เอกปณฺณจฺฉตฺตํ ปน สพฺพตฺเถว วฏฺฏติ.
อสิสฺสาติ ¶ อสิ อสฺส. วิชฺโชตลตีติ วิชฺโชตติ. ทณฺฑสมฺมุตินฺติ เอตฺถ ปมาณยุตฺโต จตุหตฺโถเยว ทณฺโฑ สมฺมนฺนิตฺวา ทาตพฺโพ. ตโต อูนาติริตฺโต วินาปิ สมฺมุติยา สพฺเพสํ วฏฺฏติ. สิกฺกา ปน อคิลานสฺส น วฏฺฏติ, คิลานสฺสาปิ สมฺมนฺนิตฺวาว ทาตพฺพา.
๒๗๓. โรมนฺถกสฺสาติ ¶ เอตฺถ เปตฺวา โรมนฺถกํ เสสานํ อาคตํ อุคฺคารํ มุเข สนฺธาเรตฺวา คิลนฺตานํ อาปตฺติ. สเจ ปน อสนฺธาริตเมว ปรคลํ คจฺฉติ, วฏฺฏติ.
ยํ ทิยฺยมานนฺติ ยํ ทายเกหิ ทิยฺยมานํ ปฏิคฺคหิตภาชนโต พหิ ปติตํ, ตํ ภิกฺขุนา สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ. อิทํ โภชนวคฺเค วณฺณิตเมว.
๒๗๔. กุปฺปํ กริสฺสามีติ สทฺทํ กริสฺสามิ. นขาทีหิ นขจฺเฉทเน อาปตฺติ นตฺถิ, อนุรกฺขณตฺถํ ปน นขจฺเฉทนํ อนฺุาตํ. วีสติมฏฺนฺติ วีสติปิ นเข ลิขิตมฏฺเ การาเปนฺติ. มลมตฺตนฺติ นขโต มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ.
๒๗๕. ขุรสิปาฏิกนฺติ ขุรโกสกํ ¶ . มสฺสุํ กปฺปาเปนฺตีติ กตฺตริยา มสฺสุํ เฉทาเปนฺติ. มสฺสุํ วฑฺฒาเปนฺตีติ มสฺสุํ ทีฆํ กาเรนฺติ. โคโลมิกนฺติ หนุกมฺหิ ทีฆํ กตฺวา ปิตํ เอฬกมสฺสุ วุจฺจติ. จตุรสฺสกนฺติ จตุโกณํ. ปริมุขนฺติ อุเร โลมสํหรณํ. อฑฺฒทุกนฺติ อุทเร โลมราชิฏฺปนํ. อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ มสฺสุกปฺปาปนาทีสุ สพฺพตฺถ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อาพาธปฺปจฺจยา สมฺพาเธ โลมนฺติ คณฺฑวณรุธิอาทิอาพาธปฺปจฺจยา. กตฺตริกายาติ คณฺฑวณรุธิสีสโรคาพาธปฺปจฺจยา. สกฺขราทีหิ นาสิกาโลมคฺคาหาปเน อาปตฺติ นตฺถิ. อนุรกฺขณตฺถํ ปน สณฺฑาโส อนฺุาโต. น ภิกฺขเว ปลิตํ คาหาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ยํ ภมุกาย วา นลาเฏ วา ทาิกาย วา อุคฺคนฺตฺวา พีภจฺฉํ ิตํ, ตาทิสํ โลมํ ปลิตํ วา อปลิตํ วา คาหาเปตุํ วฏฺฏติ.
๒๗๗. กํสปตฺถริกาติ กํสภณฺฑวาณิชา. พนฺธนมตฺตนฺติ วาสิกตฺตรยฏฺิอาทีนํ พนฺธนมตฺตํ.
๒๗๘. น ¶ ภิกฺขเว อกายพนฺธเนนาติ เอตฺถ อพนฺธิตฺวา นิกฺขมนฺเตน ยตฺถ สรติ, ตตฺถ พนฺธิตพฺพํ. อาสนสาลาย พนฺธิสฺสามีติ คนฺตุํ วฏฺฏติ. สริตฺวา ยาว น พนฺธติ, น ตาว ปิณฺฑาย จริตพฺพํ. กลาพุกํ นาม พหุรชฺชุกํ. เทฑฺฑุภกํ นาม อุทกสปฺปสีสสทิสํ. มุรชํ นาม มุรชวฏฺฏิสณฺานํ เวเตฺวา กตํ. มทฺทวีณํ นาม ปามงฺคสณฺานํ. อีทิสฺหิ เอกมฺปิ น วฏฺฏติ, ปเคว พหูนิ. ปฏฺฏิกํ สูกรนฺตกนฺติ เอตฺถ ปกติวีตา วา มจฺฉกณฺฏกวายิมา วา ¶ ปฏฺฏิกา วฏฺฏติ, เสสา กฺุชรจฺฉิกาทิเภทา น วฏฺฏนฺติ. สูกรนฺตกํ นาม กฺุชิกาโกสกสณฺานํ โหติ. เอกรชฺชุกํ ปน มุทฺทิกกายพนฺธนฺจ สูกรนฺตกํ อนุโลเมติ. อนุชานามิ ภิกฺขเว มุรชํ มทฺทวีณนฺติ อิทํ ทสาสุเยว อนฺุาตํ ¶ . ปามงฺคทสา เจตฺถ จตุนฺนํ อุปริ น วฏฺฏติ. โสภณํ นาม เวเตฺวา มุขวฏฺฏิสิพฺพนํ. คุณกํ นาม มุทิงฺคสณฺาเนน สิพฺพนํ; เอวํ สิพฺพิตา หิ อนฺตา ถิรา โหนฺติ. ปวนนฺโตติ ปาสนฺโต วุจฺจติ.
๒๘๐. หตฺถิโสณฺฑกํ นาม นาภิมูลโต หตฺถิโสณฺฑสณฺานํ โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ โจฬิกอิตฺถีนํ นิวาสนํ วิย. มจฺฉวาฬกํ นาม เอกโต ทสนฺตํ เอกโต ปาสนฺตํ โอลมฺเพตฺวา นิวตฺถํ. จตุกณฺณกํ นาม อุปริ ทฺเว, เหฏฺโต ทฺเวติ เอวํ จตฺตาโร กณฺเณ ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํ. ตาลวณฺฏกํ นาม ตาลวณฺฏากาเรน สาฏกํ โอลมฺเพตฺวา นิวาสนํ. สตวลิกํ นาม ทีฆสาฏกํ อเนกกฺขตฺตุํ โอภฺชิตฺวา โอวฏฺฏิกํ กโรนฺเตน นิวตฺถํ, วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา นิรนฺตรํ วลิโย ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํ. สเจ ปน ชาณุโต ปฏฺาย เอกา วา ทฺเว วา วลิโย ปฺายนฺติ, วฏฺฏติ.
สํเวลฺลิยํ นิวาเสนฺตีติ มลฺลกมฺมการาทโย วิย กจฺฉํ พนฺธิตฺวา นิวาเสนฺติ; เอวํ นิวาเสตุํ คิลานสฺสปิ มคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสปิ น วฏฺฏติ. ยมฺปิ มคฺคํ คจฺฉนฺตา เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺเคนฺติ, อนฺโต วา เอกํ กาสาวํ ตถา นิวาเสตฺวา พหิ อปรํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏติ. คิลาโน ปน อนฺโต กาสาวสฺส โอวฏฺฏิกํ ทสฺเสตฺวา อปรํ อุปริ นิวาเสตุํ ลภติ. อคิลาเนน ทฺเว นิวาเสนฺเตน สคุณํ ¶ กตฺวา นิวาเสตพฺพานิ. อิติ ยฺจ อิธ ปฏิกฺขิตฺตํ, ยฺจ เสขิยวณฺณนายํ; ตํ สพฺพํ วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพํ. ยํกิฺจิ วิการํ กโรนฺโต ทุกฺกฏา น มุจฺจติ. น ภิกฺขเว คิหิปารุตํ ปารุปิตพฺพนฺติ เอวํ ปฏิกฺขิตฺตํ คิหิปารุตํ อปารุปิตฺวา, อุโภ กณฺเณ สมํ กตฺวา ปารุปนํ ปริมณฺฑลปารุปนํ นาม, ตํ ปารุปิตพฺพํ.
ตตฺถ ยํกิฺจิ ¶ เสตปฏปารุตํ ปริพฺพาชกปารุตํ เอกสาฏกปารุตํ โสณฺฑปารุตํ อนฺเตปุริกปารุตํ มหาเชฏฺกปารุตํ กุฏิปเวสกปารุตํ พฺราหฺมณปารุตํ ปาฬิการกปารุตนฺติ เอวมาทิ ¶ ปริมณฺฑลลกฺขณโต อฺถา ปารุตํ, สพฺพเมตํ คิหิปารุตํ นาม. ตสฺมา ยถา เสตปฏา อฑฺฒปาลกนิคณฺา ปารุปนฺติ, ยถา จ เอกจฺเจ ปริพฺพาชกา อุรํ วิวริตฺวา ทฺวีสุ อํสกูเฏสุ ปาวุรณํ เปนฺติ, ยถา จ เอกสาฏกา มนุสฺสา นิวตฺถสาฏกสฺส เอเกนนฺเตน ปิฏฺึ ปารุปิตฺวา อุโภ กณฺเณ อุโภสุ อํสกูเฏสุ เปนฺติ, ยถา จ สุราโสณฺฑาทโย สาฏเกน คีวํ ปริกฺขิปนฺตา อุโภ อนฺเต อุทเร วา โอลมฺเพนฺติ; ปิฏฺิยํ วา ขิปนฺติ, ยถา จ อนฺเตปุริกาโย อกฺขิตารกมตฺตํ ทสฺเสตฺวา โอคุณฺิกํ ปารุปนฺติ, ยถา จ มหาเชฏฺา ทีฆสาฏกํ นิวาเสตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สกลสรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ กสฺสกา เขตฺตกุฏึ ปวิสนฺตา สาฏกํ ปลิเวเตฺวา อุปกจฺฉเก ปกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ พฺราหฺมณา อุภินฺนํ อุปกจฺฉกานํ อนฺตเรน สาฏกํ ปเวเสตฺวา อํสกูเฏสุ ปกฺขิปนฺติ, ยถา จ ปาฬิการโก ภิกฺขุ เอกํสปารุปเนน ปารุตํ วามพาหุํ วิวริตฺวา จีวรํ อํสกูฏํ อาโรเปติ; เอวํ อปารุปิตฺวา สพฺเพปิ เอเต อฺเ จ เอวรูเป ปารุปนโทเส วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพํ. ตถา อปารุปิตฺวา อาราเม วา อนฺตรฆเร วา อนาทเรน ยํกิฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
๒๘๑. มุณฺฑวฏฺฏีติ ยถา รฺโ กุหิฺจิ คจฺฉโต ปริกฺขารภณฺฑวหนมนุสฺสาติ อธิปฺปาโย. อนฺตรากาชนฺติ มชฺเฌ ลคฺเคตฺวา ทฺวีหิ วหิตพฺพภารํ.
๒๘๒. อจกฺขุสฺสนฺติ ¶ จกฺขูนํ หิตํ น โหติ; ปริหานึ ชเนติ. นจฺฉาเทตีติ น รุจฺจติ. อฏฺงฺคุลปรมนฺติ มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุเลน ¶ อฏฺงฺคุลปรมํ. อติมฏาหกนฺติ อติขุทฺทกํ.
๒๘๓. ทายํ อาลิมฺเปนฺตีติ ติณวนาทีสุ อคฺคึ เทนฺติ. ปฏคฺคินฺติ ปฏิอคฺคึ. ปริตฺตนฺติ อปฺปหริตกรเณน วา ปริขาขณเนน วา ปริตฺตาณํ. เอตฺถ ปน อนุปสมฺปนฺเน สติ สยํ อคฺคึ ทาตุํ น ลภติ, อสติ อคฺคิมฺปิ ทาตุํ ลภติ, ภูมึ ตจฺเฉตฺวา ติณานิปิ หริตุํ, ปริขมฺปิ ขณิตุํ, อลฺลสาขํ ภฺชิตฺวาปิ อคฺคึ นิพฺพาเปตุํ ลภติ, เสนาสนํ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ตถา นิพฺพาเปตุํ ลภติเยว. อุทเกน ปน กปฺปิเยเนว ลภติ, น อิตเรน.
๒๘๔. สติ กรณีเยติ สุกฺขกฏฺาทิคฺคหณกิจฺเจ สติ. โปริสิยนฺติ ปุริสปฺปมาณํ. อาปทาสูติ ¶ วาฬมิคาทโย วา ทิสฺวา มคฺคมูฬฺโห วา ทิสา โอโลเกตุกาโม หุตฺวา ทวฑาหํ วา อุทโกฆํ วา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เอวรูปาสุ อาปทาสุ อติอุจฺจมฺปิ รุกฺขํ อาโรหิตุํ วฏฺฏติ.
๒๘๕. กลฺยาณวากฺกรณาติ มธุรสทฺทา. ฉนฺทโส อาโรเปมาติ เวทํ วิย สกฺกตภาสาย วาจนามคฺคํ อาโรเปม. สกาย นิรุตฺติยาติ เอตฺถ สกา นิรุตฺติ นาม สมฺมาสมฺพุทฺเธน วุตฺตปฺปกาโร มาคธิโก โวหาโร.
๒๘๖. โลกายตํ นาม สพฺพํ อุจฺฉิฏฺํ, สพฺพํ อนุจฺฉิฏฺํ, เสโต กาโก, กาโฬ พโก; อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ เอวมาทินิรตฺถกการณปฏิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ.
๒๘๘. อนฺตรา อโหสีติ อนฺตริตา อโหสิ ปฏิจฺฉนฺนา.
๒๘๙. อาพาธปฺปจฺจยาติ ยสฺส อาพาธสฺส ลสุณํ เภสชฺชํ; ตปฺปจฺจยาติ อตฺโถ.
๒๙๐. ปสฺสาวปาทุกนฺติ เอตฺถ ปาทุกา อิฏฺกาหิปิ สิลาหิปิ ทารูหิปิ กาตุํ วฏฺฏติ. วจฺจปาทุกายปิ เอเสว นโย. ปริเวณนฺติ วจฺจกุฏิปริกฺเขปพฺภนฺตรํ.
๒๙๓. ยถาธมฺโม ¶ กาเรตพฺโพติ ทุกฺกฏวตฺถุมฺหิ ทุกฺกเฏน ปาจิตฺติยวตฺถุมฺหิ ปาจิตฺติเยน กาเรตพฺโพ. ปหรณตฺถํ ¶ กตํ ปหรณีติ วุจฺจติ, ยสฺส กสฺสจิ อาวุธสงฺขาตสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ เปตฺวา อฺํ สพฺพํ โลหภณฺฑํ อนุชานามีติ อตฺโถ. กตกฺจ กุมฺภการิกฺจาติ เอตฺถ กตกํ วุตฺตเมว. กุมฺภการิกฺจาติ ธนิยสฺเสว สพฺพมตฺติกามยกุฏิ วุจฺจติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ขุทฺทกวตฺถุกถา นิฏฺิตา.
ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.