📜
อุปาลิปฺจกํ
อนิสฺสิตวคฺควณฺณนา
๔๑๗. อุปาลิปฺเหสุ ¶ ¶ กติหิ นุ โข ภนฺเตติ ปุจฺฉาย อยํ สมฺพนฺโธ. เถโร กิร รโหคโต สพฺพานิ อิมานิ ปฺจกานิ อาวชฺเชตฺวา ‘‘ภควนฺตํ ทานิ ปุจฺฉิตฺวา อิเมสํ นิสฺสาย วสนกาทีนํ อตฺถาย ตนฺตึ เปสฺสามี’’ติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กติหิ นุ โข ภนฺเต’’ติอาทินา นเยน ปฺเห ปุจฺฉิ. เตสํ วิสฺสชฺชเน อุโปสถํ น ชานาตีติ นววิธํ อุโปสถํ น ชานาติ. อุโปสถกมฺมํ น ชานาตีติ อธมฺเมนวคฺคาทิเภทํ จตุพฺพิธํ อุโปสถกมฺมํ น ชานาติ. ปาติโมกฺขํ น ชานาตีติ ทฺเว มาติกา น ชานาติ. ปาติโมกฺขุทฺเทสํ น ชานาตีติ ภิกฺขูนํ ปฺจวิธํ ภิกฺขุนีนํ จตุพฺพิธนฺติ นววิธํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ น ชานาติ.
ปวารณํ น ชานาตีติ นววิธํ ปวารณํ น ชานาติ. ปวารณากมฺมํ น ชานาตีติ อธมฺเมนวคฺคาทิเภทํ จตุพฺพิธํ ปวารณากมฺมํ น ชานาติ.
อาปตฺตานาปตฺตึ น ชานาตีติ ตสฺมึ ตสฺมึ สิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺํ อาปตฺติฺจ อนาปตฺติฺจ น ชานาติ.
อาปนฺโน กมฺมกโตติ อาปตฺตึ อาปนฺโน ตปฺปจฺจยาว สงฺเฆน กมฺมํ กตํ โหติ.
นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺควณฺณนา
๔๒๐. กมฺมํ ¶ นปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพนฺติ อยํ ยสฺมา อนุโลมวตฺเต น วตฺตติ, ตสฺมา นาสฺส กมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพํ; สรชฺชุโกว วิสฺสชฺเชตพฺโพติ อตฺโถ.
๔๒๑. สเจ อุปาลิ สงฺโฆ สมคฺคกรณียานิ กมฺมานิ กโรตีติ สเจ สมคฺเคหิ กรณียานิ อุโปสถาทีนิ กมฺมานิ กโรติ, อุโปสถปวารณาทีสุ หิ ิตาสุ อุปตฺถมฺโภ น ทาตพฺโพ. สเจ หิ สงฺโฆ อจฺจยํ เทสาเปตฺวา สงฺฆสามคฺคึ กโรติ, ติณวตฺถารกสมถํ วา กตฺวา อุโปสถปวารณํ กโรติ ¶ , เอวรูปํ สมคฺคกรณียํ นาม กมฺมํ โหติ. ตตฺร เจติ สเจ ตาทิเส กมฺเม ภิกฺขุโน นกฺขมติ, ทิฏฺาวิกมฺมมฺปิ ¶ กตฺวา ตถารูปา สามคฺคี อุเปตพฺพา, เอวํ วิโลมคฺคาโห น คณฺหิตพฺโพ. ยตฺร ปน อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุ สาสนํ ทีเปนฺติ, ตตฺถ ทิฏฺาวิกมฺมํ น วฏฺฏติ, ปฏิพาหิตฺวา ปกฺกมิตพฺพํ.
อุสฺสิตมนฺตี จาติ โลภโทสโมหมานุสฺสนฺนํ วาจํ ภาสิตา กณฺหวาโจ อนตฺถกทีปโน. นิสฺสิตชปฺปีติ อตฺตโน ธมฺมตาย อุสฺสทยุตฺตํ ภาสิตุํ น สกฺโกติ; อถ โข ‘‘มยา สทฺธึ ราชา เอวํ กเถสิ, อสุกมหามตฺโต เอวํ กเถสิ, อสุโก นาม มยฺหํ อาจริโย วา อุปชฺฌาโย วา เตปิฏโก มยา สทฺธึ เอวํ กเถสี’’ติ เอวํ อฺํ นิสฺสาย ชปฺปติ. น จ ภาสานุสนฺธิกุสโลติ กถานุสนฺธิวจเน จ วินิจฺฉยานุสนฺธิวจเน จ อกุสโล โหติ. น ยถาธมฺเม ยถาวินเยติ น ภูเตน วตฺถุนา อาปตฺตึ สาเรตฺวา โจเทตา โหติ.
อุสฺสาเทตา โหตีติ ‘‘อมฺหากํ อาจริโย มหาเตปิฏโก ปรมธมฺมกถิโก’’ติอาทินา นเยน เอกจฺจํ อุสฺสาเทติ. ทุติยปเท ‘‘อาปตฺตึ กึ โส น ชานาตี’’ติอาทินา เอกจฺจํ อปสาเทติ. อธมฺมํ คณฺหาตีติ อนิยฺยานิกปกฺขํ คณฺหาติ. ธมฺมํ ปฏิพาหตีติ นิยฺยานิกปกฺขํ ปฏิพาหติ. สมฺผฺจ พหุํ ภาสตีติ พหุํ นิรตฺถกกถํ กเถติ.
ปสยฺห ปวตฺตา โหตีติ อนชฺฌิฏฺโ ภาเร อนาโรปิเต เกวลํ มานํ นิสฺสาย อชฺโฌตฺถริตฺวา อนธิกาเร กเถตา โหติ. อโนกาสกมฺมํ กาเรตฺวาติ โอกาสกมฺมํ อกาเรตฺวา ปวตฺตา โหติ. น ยถาทิฏฺิยา พฺยากตา โหตีติ ยสฺส อตฺตโน ทิฏฺิ ตํ ปุรกฺขตฺวา น พฺยากตา ¶ ; ลทฺธึ นิกฺขิปิตฺวา อยถาภุจฺจํ อธมฺมาทีสุ ธมฺมาทิลทฺธิโก หุตฺวา กเถตา โหตีติ อตฺโถ.
โวหารวคฺควณฺณนา
๔๒๔. อาปตฺติยา ปโยคํ น ชานาตีติ ‘‘อยํ อาปตฺติ กายปฺปโยคา, อยํ วจีปโยคา’’ติ น ชานาติ. อาปตฺติยา วูปสมํ น ชานาตีติ ‘‘อยํ อาปตฺติ เทสนาย วูปสมติ, อยํ วุฏฺาเนน, อยํ เนว เทสนาย น วุฏฺาเนนา’’ติ น ชานาติ. อาปตฺติยา น วินิจฺฉยกุสโล ¶ โหตีติ ‘‘อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ อยํ อาปตฺตี’’ติ น ชานาติ, โทสานุรูปํ อาปตฺตึ อุทฺธริตฺวา ปติฏฺาเปตุํ ¶ น สกฺโกติ.
อธิกรณสมุฏฺานํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ อธิกรณํ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสาย สมุฏฺาติ, อิทํ จตสฺโส วิปตฺติโย, อิทํ ปฺจ วา สตฺต วา อาปตฺติกฺขนฺเธ, อิทํ จตฺตาริ สงฺฆกิจฺจานิ นิสฺสาย สมุฏฺาตี’’ติ น ชานาติ. ปโยคํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ อธิกรณํ ทฺวาทสมูลปฺปโยคํ, อิทํ จุทฺทสมูลปฺปโยคํ, อิทํ ฉมูลปโยคํ, อิทํ เอกมูลปโยค’’นฺติ น ชานาติ. อธิกรณานฺหิ ยถาสกํมูลเมว ปโยคา นาม โหนฺติ, ตํ สพฺพมฺปิ น ชานาตีติ อตฺโถ. วูปสมํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ อธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ วูปสมติ, อิทํ ตีหิ, อิทํ จตูหิ, อิทํ เอเกน สมเถน วูปสมตี’’ติ น ชานาติ. น วินิจฺฉยกุสโล โหตีติ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา สมถํ ปาเปตุํ น ชานาติ.
กมฺมํ น ชานาตีติ ตชฺชนียาทิ สตฺตวิธํ กมฺมํ น ชานาติ. กมฺมสฺส กรณํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ กมฺมํ อิมินา นีหาเรน กาตพฺพ’’นฺติ น ชานาติ. กมฺมสฺส วตฺถุํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ ตชฺชนียสฺส วตฺถุ, อิทํ นิยสฺสาทีน’’นฺติ น ชานาติ. วตฺตนฺติ สตฺตสุ กมฺเมสุ เหฏฺา จตุนฺนํ กมฺมานํ อฏฺารสวิธํ ติวิธสฺส จ อุกฺเขปนียกมฺมสฺส เตจตฺตาลีสวิธํ วตฺตํ น ชานาติ. กมฺมสฺส วูปสมํ น ชานาตีติ ‘‘โย ภิกฺขุ วตฺเต วตฺติตฺวา ยาจติ, ตสฺส กมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพํ, อจฺจโย เทสาเปตพฺโพ’’ติ น ชานาติ.
วตฺถุํ น ชานาตีติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ วตฺถุํ น ชานาติ. นิทานํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ ¶ สิกฺขาปทํ อิมสฺมึ นคเร ปฺตฺตํ, อิทํ อิมสฺมิ’’นฺติ น ชานาติ. ปฺตฺตึ น ชานาตีติ ปฺตฺติอนุปฺตฺติอนุปฺปนฺนปฺตฺติวเสน ติวิธํ ปฺตฺตึ น ชานาติ. ปทปจฺจาภฏฺํ น ชานาตีติ สมฺมุขา กาตพฺพํ ปทํ น ชานาติ. ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา พุทฺโธ’’ติ เหฏฺุปริยํ กตฺวา ปทํ โยเชติ.
อกุสโล จ โหติ วินเยติ วินยปาฬิยฺจ อฏฺกถายฺจ อกุสโล โหติ.
ตฺตึ น ชานาตีติ สงฺเขปโต หิ ทุวิธา ตฺติ – ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺา จ อนิทฺทิฏฺา จ. ตตฺถ ยา เอวํ อนิทฺทิฏฺา, สา ‘‘กมฺมตฺติ’’ นาม โหติ. ยา นิทฺทิฏฺา, สา ‘‘กมฺมปาทตฺติ’’ นาม, ตํ สพฺเพน สพฺพํ ตฺตึ น ชานาติ. ตฺติยา ¶ กรณํ น ชานาตีติ นวสุ าเนสุ กมฺมตฺติยา กรณํ น ชานาติ, ทฺวีสุ าเนสุ ¶ กมฺมปาทตฺติยา. ตฺติยา อนุสฺสาวนนฺติ ‘‘อิมิสฺสา ตฺติยา เอกา อนุสฺสาวนา, อิมิสฺสา ติสฺโส’’ติ น ชานาติ. ตฺติยา สมถํ น ชานาตีติ ยฺวายํ สติวินโย, อมูฬฺหวินโย, ตสฺสปาปิยสิกา, ติณวตฺถารโกติ จตุพฺพิโธ สมโถ ตฺติยา วินา น โหติ, ตํ ตฺติยา สมโถติ น ชานาติ. ตฺติยา วูปสมํ น ชานาตีติ ยํ อธิกรณํ อิมินา จตุพฺพิเธน ตฺติสมเถน วูปสมติ, ตสฺส ตํ วูปสมํ ‘‘อยํ ตฺติยา วูปสโม กโต’’ติ น ชานาติ.
สุตฺตํ น ชานาตีติ อุภโตวิภงฺคํ น ชานาติ. สุตฺตานุโลมํ น ชานาตีติ จตฺตาโร มหาปเทเส น ชานาติ. วินยํ น ชานาตีติ ขนฺธกปริวารํ น ชานาติ. วินยานุโลมํ น ชานาตีติ จตฺตาโร มหาปเทเสเยว น ชานาติ. น จ านาานกุสโลติ การณาการณกุสโล น โหติ.
ธมฺมํ น ชานาตีติ เปตฺวา วินยปิฏกํ อวเสสํ ปิฏกทฺวยํ น ชานาติ. ธมฺมานุโลมํ น ชานาตีติ สุตฺตนฺติเก จตฺตาโร มหาปเทเส น ชานาติ. วินยํ น ชานาตีติ ขนฺธกปริวารเมว น ชานาติ. วินยานุโลมํ น ชานาตีติ จตฺตาโร มหาปเทเส น ชานาติ. อุภโตวิภงฺคา ปเนตฺถ อสงฺคหิตา โหนฺติ, ตสฺมายํ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ – ‘‘วินยนฺติ สกลํ วินยปิฏกํ น ชานาตี’’ติ ตํ น คเหตพฺพํ. น จ ปุพฺพาปรกุสโล โหตีติ ปุเรกถาย จ ปจฺฉากถาย ¶ จ อกุสโล โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เยฺยตฺตา ปุพฺเพ ปกาสิตตฺตา จ อุตฺตานเมวาติ.
อนิสฺสิตวคฺคนปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺคโวหารวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ทิฏฺาวิกมฺมวคฺควณฺณนา
๔๒๕. ทิฏฺาวิกมฺมวคฺเค – ทิฏฺาวิกมฺมาติ ทิฏฺีนํ อาวิกมฺมานิ; ลทฺธิปฺปกาสนานิ อาปตฺติเทสนาสงฺขาตานํ วินยกมฺมานเมตํ อธิวจนํ. อนาปตฺติยา ทิฏฺึ อาวิ กโรตีติ อนาปตฺติเมว อาปตฺตีติ เทเสตีติ อตฺโถ ¶ . อเทสนาคามินิยาติ ครุกาปตฺติยา ทิฏฺึ อาวิกโรติ; สงฺฆาทิเสสฺจ ปาราชิกฺจ เทเสตีติ อตฺโถ. เทสิตายาติ ลหุกาปตฺติยาปิ เทสิตาย ทิฏฺึ อาวิกโรติ; เทสิตํ ปุน เทเสตีติ ¶ อตฺโถ.
จตูหิ ปฺจหิ ทิฏฺินฺติ ยถา จตูหิ ปฺจหิ ทิฏฺิ อาวิกตา โหติ, เอวํ อาวิกโรติ; จตฺตาโร ปฺจ ชนา เอกโต อาปตฺตึ เทเสนฺตีติ อตฺโถ. มโนมานเสนาติ มนสงฺขาเตน มานเสน ทิฏฺึ อาวิกโรติ; วจีเภทํ อกตฺวา จิตฺเตเนว อาปตฺตึ เทเสตีติ อตฺโถ.
นานาสํวาสกสฺสาติ ลทฺธินานาสํวาสกสฺส วา กมฺมนานาสํวาสกสฺส วา สนฺติเก ทิฏฺึ อาวิกโรติ; อาปตฺตึ เทเสตีติ อตฺโถ. นานาสีมายาติ สมานสํวาสกสฺสาปิ นานาสีมาย ิตสฺส สนฺติเก อาวิกโรติ. มาฬกสีมาย หิ ิเตน สีมนฺตริกาย ิตสฺส สีมนฺตริกาย วา ิเตน อวิปฺปวาสสีมาย ิตสฺสาปิ อาปตฺตึ เทเสตุํ น วฏฺฏติ. อปกตตฺตสฺสาติ อุกฺขิตฺตกสฺส วา, ยสฺส วา อุโปสถปวารณา ปิตา โหนฺติ, ตสฺส สนฺติเก เทเสตีติ อตฺโถ.
๔๓๐. นาลํ โอกาสกมฺมํ กาตุนฺติ น ปริยตฺตํ กาตุํ; น กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. อิธาปิ อปกตตฺโต อุกฺขิตฺตโก จ ปิตอุโปสถปวารโณ จ. จาวนาธิปฺปาโยติ สาสนโต จาเวตุกาโม.
๔๓๒. มนฺทตฺตา ¶ โมมูหตฺตาติ มนฺทภาเวน โมมูหภาเวน วิสฺสชฺชิตมฺปิ ชานิตุํ อสมตฺโถ, เกวลํ อตฺตโน โมมูหภาวํ ปกาเสนฺโตเยว ปุจฺฉติ อุมฺมตฺตโก วิย. ปาปิจฺโฉติ ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ ปาปิกาย อิจฺฉาย ปุจฺฉติ. ปริภวาติ ปริภวํ อาโรเปตุกาโม หุตฺวา ปุจฺฉติ. อฺพฺยากรเณสุปิ เอเสว นโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ. อตฺตาทานวคฺเค จ ธุตงฺควคฺเค จ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ทิฏฺาวิกมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
มุสาวาทวคฺควณฺณนา
๔๔๔. มุสาวาทวคฺเค ¶ – ปาราชิกํ คจฺฉตีติ ปาราชิกคามี; ปาราชิกาปตฺติภาวํ ปาปุณาตีติ อตฺโถ. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ อสนฺตอุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนมุสาวาโท ปาราชิกคามี, อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํสนมุสาวาโท สงฺฆาทิเสสคามี, ‘‘โย เต วิหาเร วสตี’’ติอาทินา ปริยาเยน ชานนฺตสฺส วุตฺตมุสาวาโท ถุลฺลจฺจยคามี, อชานนฺตสฺส ทุกฺกฏคามี, ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ อาคโต ปาจิตฺติยคามีติ เวทิตพฺโพ.
อทสฺสเนนาติ วินยธรสฺส อทสฺสเนน. กปฺปิยากปฺปิเยสุ หิ กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน ¶ วินยธรํ ทิสฺวา กปฺปิยากปฺปิยภาวํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา อกปฺปิยํ ปหาย กปฺปิยํ กเรยฺย, ตํ อปสฺสนฺโต ปน อกปฺปิยมฺปิ กปฺปิยนฺติ กโรนฺโต อาปชฺชติ. เอวํ อาปชฺชิตพฺพํ อาปตฺตึ วินยธรสฺส ทสฺสเนน นาปชฺชติ, อทสฺสเนเนว อาปชฺชติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อทสฺสเนนา’’ติ. อสฺสวเนนาติ เอกวิหาเรปิ วสนฺโต ปน วินยธรสฺส อุปฏฺานํ คนฺตฺวา กปฺปิยากปฺปิยํ อปุจฺฉิตฺวา วา อฺเสฺจ วุจฺจมานํ อสุณนฺโต อาปชฺชติเยว, เตน วุตฺตํ ‘‘อสฺสวเนนา’’ติ. ปสุตฺตกตาติ ปสุตฺตกตาย. สหคารเสยฺยฺหิ ปสุตฺตกภาเวนปิ อาปชฺชติ. อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาย อาปชฺชนฺโต ปน ตถาสฺี อาปชฺชติ. สติสมฺโมสา เอกรตฺตาติกฺกมาทิวเสน อาปชฺชิตพฺพํ อาปชฺชติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
มุสาวาทวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ภิกฺขุโนวาทวคฺควณฺณนา
๔๕๐. ภิกฺขุนิวคฺเค ¶ – อลาภายาติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อลาภตฺถาย; ยถา ปจฺจเย น ลภนฺติ, ตถา ปริสกฺกติ วายมตีติ อตฺโถ. อนตฺถายาติ อนตฺถํ กลิสาสนํ อาโรเปนฺโต ปริสกฺกติ. อวาสายาติ อวาสตฺถาย; ยสฺมึ คามเขตฺเต วสนฺติ, ตโต นีหรณตฺถาย. สมฺปโยเชตีติ อสทฺธมฺมปฏิเสวนตฺถาย สมฺปโยเชติ.
๔๕๑. ‘‘กติหิ ¶ นุ โข ภนฺเต องฺเคหิ สมนฺนาคตาย ภิกฺขุนิยา กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ สตฺตนฺนํ กมฺมานํ อฺตรํ สนฺธาย ปุจฺฉติ.
๔๕๔. น สากจฺฉาตพฺโพติ กปฺปิยากปฺปิยนามรูปปริจฺเฉทสมถวิปสฺสนาทิเภโท กถามคฺโค น กเถตพฺโพ. ยสฺมา ปน ขีณาสโว ภิกฺขุ น วิสํวาเทติ, ตถารูปสฺส กถามคฺคสฺส สามี หุตฺวา กเถติ, น อิตโร; ตสฺมา ปมปฺจเก ‘‘น อเสกฺเขนา’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทุติยปฺจเก ‘‘อเสกฺเขนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
น อตฺถปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ อฏฺกถาย ปฏิสมฺภิทาปตฺโต ปเภทคตาณปฺปตฺโต น โหติ. น ธมฺมปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ ปาฬิธมฺเม ปฏิสมฺภิทาปตฺโต น โหติ. น นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ โวหารนิรุตฺติยํ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต น โหติ. น ปฏิภานปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ ยานิ ตานิ ปฏิภานสงฺขาตานิ อตฺถปฏิสมฺภิทาทีนิ าณานิ, เตสุ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต น โหติ. ยถาวิมุตฺตํ ¶ จิตฺตํ น ปจฺจเวกฺขิตาติ จตุนฺนํ ผลวิมุตฺตีนํ วเสน ยถาวิมุตฺตํ จิตฺตํ เอกูนวีสติเภทาย ปจฺจเวกฺขณาย น ปจฺจเวกฺขิตา โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ภิกฺขุโนวาทวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อุพฺพาหิกวคฺควณฺณนา
๔๕๕. อุพฺพาหิกวคฺเค – น อตฺถกุสโลติ น อฏฺกถากุสโล; อตฺถุทฺธาเร เฉโก น โหติ. น ธมฺมกุสโลติ อาจริยมุขโต อนุคฺคหิตตฺตา ปาฬิยํ น กุสโล, น ปาฬิสูโร. น ¶ นิรุตฺติกุสโลติ ภาสนฺตรโวหาเร น กุสโล. น พฺยฺชนกุสโลติ สิถิลธนิตาทิวเสน ปริมณฺฑลพฺยฺชนาโรปเน กุสโล น โหติ; น อกฺขรปริจฺเฉเท นิปุโณติ อตฺโถ. น ปุพฺพาปรกุสโลติ อตฺถปุพฺพาปเร ธมฺมปุพฺพาปเร นิรุตฺติปุพฺพาปเร พฺยฺชนปุพฺพาปเร ปุเรกถาปจฺฉากถาสุ จ น กุสโล โหติ.
โกธโนติอาทีนิ ยสฺมา โกธาทีหิ อภิภูโต การณาการณํ น ชานาติ, วินิจฺฉิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา วุตฺตานิ. ปสาเรตา โหติ ¶ โน สาเรตาติ โมเหตา โหติ, น สติอุปฺปาเทตา; โจทกจุทิตกานํ กถํ โมเหติ ปิทหติ น สาเรตีติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ อุพฺพาหิกวคฺเค อุตฺตานเมวาติ.
อุพฺพาหิกวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อธิกรณวูปสมวคฺควณฺณนา
๔๕๗. อธิกรณวูปสมวคฺเค – ปุคฺคลครุ โหตีติ ‘‘อยํ เม อุปชฺฌาโย, อยํ เม อาจริโย’’ติอาทีนิ จินฺเตตฺวา ตสฺส ชยํ อากงฺขมาโน ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติ ทีเปติ. สงฺฆครุ โหตีติ ธมฺมฺจ วินยฺจ อมฺุจิตฺวา วินิจฺฉินนฺโต สงฺฆครุโก นาม โหติ. จีวราทีนิ คเหตฺวา วินิจฺฉินนฺโต อามิสครุโก นาม โหติ, ตานิ อคฺคเหตฺวา ยถาธมฺมํ วินิจฺฉินนฺโต สทฺธมฺมครุโก นาม โหติ.
๔๕๘. ปฺจหุปาลิ อากาเรหีติ ปฺจหิ การเณหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ – กมฺเมน, อุทฺเทเสน, โวหรนฺโต, อนุสฺสาวเนน, สลากคฺคาเหนาติ. เอตฺถ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ อฺตเรน กมฺเมน. อุทฺเทเสนาติ ปฺจสุ ปาติโมกฺขุทฺเทเสสุ อฺตเรน อุทฺเทเสน. โวหรนฺโตติ กถยนฺโต; ตาหิ ตาหิ อุปปตฺตีหิ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ ทีเปนฺโต ¶ . อนุสฺสาวเนนาติ ‘‘นนุ ตุมฺเห ชานาถ มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวํ พหุสฺสุตภาวฺจ, มาทิโส นาม อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุ สาสนํ คาเหยฺยาติ จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ ตุมฺหากํ ยุตฺตํ, กึ มยฺหํ อวีจิ นีลุปฺปลวนมิว สีตโล, กิมหํ อปายโต น ภายามี’’ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนน. สลากคฺคาเหนาติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา ¶ เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺเม กตฺวา ‘‘คณฺหถ อิมํ สลาก’’นฺติ สลากคฺคาเหน.
เอตฺถ จ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปน ปุพฺพภาคา. อฏฺารสวตฺถุทีปนวเสน หิ โวหรนฺเต ตตฺถ รุจิชนนตฺถํ ¶ อนุสฺสาเวตฺวา สลากาย คาหิตายปิ อภินฺโนว โหติ สงฺโฆ. ยทา ปน เอวํ จตฺตาโร วา อติเรเก วา สลากํ คาเหตฺวา อาเวณิกํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรติ, ตทา สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหติ. อิติ ยํ สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนายํ อโวจุมฺหา ‘‘เอวํ อฏฺารสสุ วตฺถูสุ ยํกิฺจิ เอกมฺปิ วตฺถุํ ทีเปตฺวา เตน เตน การเณน ‘อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถา’ติ สฺาเปตฺวา สลากํ คาเหตฺวา วิสุํ สงฺฆกมฺเม กเต สงฺโฆ ภินฺโน โหติ. ปริวาเร ปน ‘ปฺจหิ, อุปาลิ, อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชตี’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺส อิมินา อิธ วุตฺเตน สงฺฆเภทลกฺขเณน อตฺถโต นานากรณํ นตฺถิ. ตํ ปนสฺส นานากรณาภาวํ ตตฺเถว ปกาสยิสฺสามา’’ติ, สฺวายํ ปกาสิโต โหติ.
ปฺตฺเตตนฺติ ปฺตฺตํ เอตํ. กฺว ปฺตฺตํ? วตฺตกฺขนฺธเก. ตตฺร หิ จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ ปฺตฺตานิ. เตนาห – ‘‘ปฺตฺเตตํ, อุปาลิ, มยา อาคนฺตุกานํ ภิกฺขูนํ อาคนฺตุกวตฺต’’นฺติอาทิ. เอวมฺปิ โข อุปาลิ สงฺฆราชิ โหติ, โน จ สงฺฆเภโทติ เอตฺตาวตา หิ สงฺฆราชิมตฺตเมว โหติ, น ตาว สงฺฆเภโท; อนุปุพฺเพน ปน อยํ สงฺฆราชิ วฑฺฒมานา สงฺฆเภทาย สํวตฺตตีติ อตฺโถ. ยถารตฺตนฺติ รตฺติปริมาณานุรูปํ; ยถาเถรนฺติ อตฺโถ. อาเวนิภาวํ กริตฺวาติ วิสุํ ววตฺถานํ กริตฺวา. กมฺมากมฺมานิ กโรนฺตีติ อปราปรํ สงฺฆกมฺมํ อุปาทาย ขุทฺทกานิ เจว มหนฺตานิ จ กมฺมานิ กโรนฺติ. เสสเมตฺถาปิ อธิกรณวูปสมวคฺเค อุตฺตานเมว.
สงฺฆเภทกวคฺคทฺวยวณฺณนา
๔๕๙. สงฺฆเภทวคฺคทฺวเย ¶ – วินิธาย ทิฏฺึ กมฺเมนาติ เตสุ อธมฺมาทีสุ อธมฺมาทโย เอเตติ เอวํทิฏฺิโกว หุตฺวา ตํ ทิฏฺึ วินิธาย เต ธมฺมาทิวเสน ทีเปตฺวา วิสุํ กมฺมํ กโรติ. อิติ ยํ วินิธาย ทิฏฺึ กมฺมํ กโรติ, เตน เอวํ กเตน วินิธาย ทิฏฺึ กมฺเมน สทฺธึ ปฺจงฺคานิ โหนฺติ, ‘‘อิเมหิ โข อุปาลิ ปฺจหงฺเคหี’’ติ อยเมกสฺมึ ปฺจเก อตฺถโยชนา ¶ . เอเตน นเยน สพฺพปฺจกานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถาปิ จ โวหาราทิ องฺคตฺตยํ ปุพฺพภาควเสเนว วุตฺตํ. กมฺมุทฺเทสวเสน ปน อเตกิจฺฉตา เวทิตพฺพา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว. น เหตฺถ กิฺจิ อตฺถิ ยํ ปุพฺเพ อวุตฺตนยํ.
อาวาสิกวคฺควณฺณนา
๔๖๑. อาวาสิกวคฺเค ¶ – ยถาภตํ นิกฺขิตฺโตติ ยถา อาหริตฺวา ปิโต.
๔๖๒. วินยพฺยากรณาติ วินยปฺเห วิสฺสชฺชนา. ปริณาเมตีติ นิยาเมติ ทีเปติ กเถติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
กถินตฺถารวคฺควณฺณนา
๔๖๗. กถินตฺถารวคฺเค – โอตมสิโกติ อนฺธการคโต; ตฺหิ วนฺทนฺตสฺส มฺจปาทาทีสุปิ นลาฏํ ปฏิหฺเยฺย. อสมนฺนาหรนฺโตติ กิจฺจยปสุตตฺตา วนฺทนํ อสมนฺนาหรนฺโต. สุตฺโตติ นิทฺทํ โอกฺกนฺโต. เอกาวตฺโตติ เอกโต อาวตฺโต สปตฺตปกฺเข ิโต เวรี วิสภาคปุคฺคโล วุจฺจติ; อยํ อวนฺทิโย. อยฺหิ วนฺทิยมาโน ปาเทนปิ ปหเรยฺย. อฺวิหิโตติ อฺํ จินฺตยมาโน.
ขาทนฺโตติ ปิฏฺขชฺชกาทีนิ ขาทนฺโต. อุจฺจารฺจ ปสฺสาวฺจ กโรนฺโต อโนกาสคตตฺตา อวนฺทิโย. อุกฺขิตฺตโกติ ติวิเธนปิ อุกฺเขปนียกมฺเมน อุกฺขิตฺตโก อวนฺทิโย. ตชฺชนียาทิกมฺมกตา ปน จตฺตาโร วนฺทิตพฺพา. อุโปสถปวารณาปิ เตหิ สทฺธึ ลพฺภนฺติ. อาทิโต ปฏฺาย จ วุตฺเตสุ อวนฺทิเยสุ นคฺคฺจ อุกฺขิตฺตกฺจ วนฺทนฺตสฺเสว อาปตฺติ. อิตเรสํ ปน อสารุปฺปฏฺเน จ อนฺตรา วุตฺตการเณน จ วนฺทนา ปฏิกฺขิตฺตา. อิโต ปรํ ปจฺฉาอุปสมฺปนฺนาทโย ทสปิ อาปตฺติวตฺถุภาเวเนว อวนฺทิยา. เต วนฺทนฺตสฺส หิ นิยเมเนว อาปตฺติ. อิติ อิเมสุ ปฺจสุ ปฺจเกสุ เตรส ชเน วนฺทนฺตสฺส อนาปตฺติ, ทฺวาทสนฺนํ วนฺทนาย อาปตฺติ.
๔๖๘. อาจริโย ¶ วนฺทิโยติ ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย นิสฺสยาจริโย อุทฺเทสาจริโย โอวาทาจริโยติ อยํ ปฺจวิโธปิ อาจริโย วนฺทิโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
กถินตฺถารวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ อุปาลิปฺจกวณฺณนา.