📜
อปรทุติยคาถาสงฺคณิกํ
(๑) กายิกาทิอาปตฺติวณฺณนา
๔๗๔. ‘‘กติ ¶ ¶ อาปตฺติโย กายิกา’’ติอาทิคาถานํ วิสฺสชฺชเน ฉ อาปตฺติโย กายิกาติ อนฺตรเปยฺยาเล จตุตฺเถน อาปตฺติสมุฏฺาเนน ฉ อาปตฺติโย อาปชฺชติ, ‘‘ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตาปตฺติโย. กายทฺวาเร สมุฏฺิตตฺตา หิ เอตา กายิกาติ วุจฺจนฺติ. ฉ วาจสิกาติ ตสฺมึเยว อนฺตรเปยฺยาเล ปฺจเมน อาปตฺติสมุฏฺาเนน ฉ อาปตฺติโย อาปชฺชติ, ‘‘ภิกฺขุ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต’’ติอาทินา นเยน วุตฺตาปตฺติโย. ฉาเทนฺตสฺส ติสฺโสติ วชฺชปฏิจฺฉาทิกาย ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํ, ภิกฺขุสฺส สงฺฆาทิเสสปฏิจฺฉาทเน ปาจิตฺติยํ, อตฺตโน ทุฏฺุลฺลาปตฺติปฏิจฺฉาทเน ทุกฺกฏํ. ปฺจ สํสคฺคปจฺจยาติ ¶ ภิกฺขุนิยา กายสํสคฺเค ปาราชิกํ, ภิกฺขุโน สงฺฆาทิเสโส, กาเยน กายปฏิพทฺเธ ถุลฺลจฺจยํ, นิสฺสคฺคิเยน กายปฏิพทฺเธ ทุกฺกฏํ, องฺคุลิปโตทเก ปาจิตฺติยนฺติ อิมา กายสํสคฺคปจฺจยา ปฺจาปตฺติโย.
อรุณุคฺเค ติสฺโสติ เอกรตฺตฉารตฺตสตฺตาหทสาหมาสาติกฺกมวเสน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ภิกฺขุนิยา รตฺติวิปฺปวาเส สงฺฆาทิเสโส, ‘‘ปมมฺปิ ยามํ ฉาเทติ, ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ยามํ ฉาเทติ, อุทฺธสฺเต อรุเณ ฉนฺนา โหติ อาปตฺติ, โย ฉาเทติ โส ทุกฺกฏํ เทสาเปตพฺโพ’’ติ อิมา อรุณุคฺเค ติสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชติ. ทฺเว ยาวตติยกาติ เอกาทส ยาวตติยกา นาม, ปฺตฺติวเสน ปน ทฺเว โหนฺติ ภิกฺขูนํ ยาวตติยกา ภิกฺขุนีนํ ยาวตติยกาติ. เอเกตฺถ อฏฺวตฺถุกาติ ภิกฺขุนีนํเยว เอกา เอตฺถ อิมสฺมึ สาสเน อฏฺวตฺถุกา นาม. เอเกน สพฺพสงฺคโหติ ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺยา’’ติ อิมินา เอเกน นิทานุทฺเทเสน สพฺพสิกฺขาปทานฺจ สพฺพปาติโมกฺขุทฺเทสานฺจ สงฺคโห โหติ.
วินยสฺส ทฺเว มูลานีติ กาโย เจว วาจา จ. ครุกา ทฺเว วุตฺตาติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสา ¶ . ทฺเว ทุฏฺุลฺลจฺฉาทนาติ วชฺชปฏิจฺฉาทิกาย ปาราชิกํ ¶ สงฺฆาทิเสสํ ปฏิจฺฉาทกสฺส ปาจิตฺติยนฺติ อิมา ทฺเว ทุฏฺุลฺลจฺฉาทนาปตฺติโย นาม.
คามนฺตเร จตสฺโสติ ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิทหติ, ทุกฺกฏํ; อฺสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมติ, ปาจิตฺติยํ; ภิกฺขุนิยา คามนฺตรํ คจฺฉนฺติยา ปริกฺขิตฺเต คาเม ปมปาเท ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปาเท สงฺฆาทิเสโส; อปริกฺขิตฺตสฺส ปมปาเท อุปจาโรกฺกมเน ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปาเท สงฺฆาทิเสโส’’ติ อิมา คามนฺตเร ทุกฺกฏปาจิตฺติยถุลฺลจฺจยสงฺฆอาทิเสสวเสน จตสฺโส อาปตฺติโย. จตสฺโส นทิปารปจฺจยาติ ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิทหติ, ทุกฺกฏํ; นาวํ อภิรุหติ, ปาจิตฺติยํ; ภิกฺขุนิยา นทิปารํ คจฺฉนฺติยา อุตฺตรณกาเล ปมปาเท ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปาเท สงฺฆาทิเสโส’’ติ อิมา จตสฺโส. เอกมํเส ถุลฺลจฺจยนฺติ มนุสฺสมํเส. นวมํเสสุ ทุกฺกฏนฺติ เสสอกปฺปิยมํเสสุ.
ทฺเว วาจสิกา รตฺตินฺติ ภิกฺขุนี รตฺตนฺธกาเร อปฺปทีเป ปุริเสน สทฺธึ หตฺถปาเส ิตา สลฺลปติ ¶ , ปาจิตฺติยํ; หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิตา สลฺลปติ, ทุกฺกฏํ. ทฺเว วาจสิกา ทิวาติ ภิกฺขุนี ทิวา ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส ปุริเสน สทฺธึ หตฺถปาเส ิตา สลฺลปติ, ปาจิตฺติยํ; หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา สลฺลปติ, ทุกฺกฏํ. ททมานสฺส ติสฺโสติ มรณาธิปฺปาโย มนุสฺสสฺส วิสํ เทติ, โส เจ เตน มรติ, ปาราชิกํ; ยกฺขเปตานํ เทติ, เต เจ มรนฺติ, ถุลฺลจฺจยํ; ติรจฺฉานคตสฺส เทติ, โส เจ มรติ, ปาจิตฺติยํ; อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรทาเน ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ ททมานสฺส ติสฺโส อาปตฺติโย. จตฺตาโร จ ปฏิคฺคเหติ หตฺถคฺคาห-เวณิคฺคาเหสุ สงฺฆาทิเสโส, มุเขน องฺคชาตคฺคหเณ ปาราชิกํ, อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรปฏิคฺคหเณ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, อวสฺสุตาย อวสฺสุตสฺส หตฺถโต ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิคฺคณฺหนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ; เอวํ ปฏิคฺคเห จตฺตาโร อาปตฺติกฺขนฺธา โหนฺติ.
(๒) เทสนาคามินิยาทิวณฺณนา
๔๗๕. ปฺจ เทสนาคามินิโยติ ลหุกา ปฺจ. ฉ สปฺปฏิกมฺมาติ ปาราชิกํ เปตฺวา อวเสสา. เอเกตฺถ อปฺปฏิกมฺมาติ เอกา ปาราชิกาปตฺติ.
วินยครุกา ¶ ทฺเว วุตฺตาติ ปาราชิกฺเจว สงฺฆาทิเสสฺจ. กายวาจสิกานิ จาติ สพฺพาเนว สิกฺขาปทานิ กายวาจสิกานิ, มโนทฺวาเร ปฺตฺตํ ¶ เอกสิกฺขาปทมฺปิ นตฺถิ. เอโก วิกาเล ธฺรโสติ โลณโสวีรกํ. อยเมว หิ เอโก ธฺรโส วิกาเล วฏฺฏติ. เอกา ตฺติจตุตฺเถน สมฺมุตีติ ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ. อยเมว หิ เอกา ตฺติจตุตฺถกมฺเมน สมฺมุติ อนฺุาตา.
ปาราชิกา กายิกา ทฺเวติ ภิกฺขูนํ เมถุนปาราชิกํ ภิกฺขุนีนฺจ กายสํสคฺคปาราชิกํ. ทฺเว สํวาสภูมิโยติ อตฺตนา วา อตฺตานํ สมานสํวาสกํ กโรติ, สมคฺโค วา สงฺโฆ อุกฺขิตฺตํ โอสาเรติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘สมานสํวาสกภูมิ จ นานาสํวาสกภูมิ จา’’ติ เอวํ ทฺเว สํวาสภูมิโย วุตฺตา. ทฺวินฺนํ รตฺติจฺเฉโทติ ปาริวาสิกสฺส จ มานตฺตจาริกสฺส จ ปฺตฺตา. ทฺวงฺคุลา ทุเวติ ทฺเว ทฺวงฺคุลปฺตฺติโย, ‘‘ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ อาทาตพฺพ’’นฺติ อยเมกา, ‘‘ทฺวงฺคุลํ วา ทฺเวมาสํ วา’’ติ อยเมกา.
ทฺเว อตฺตานํ วธิตฺวานาติ ภิกฺขุนี อตฺตานํ วธิตฺวา ทฺเว อาปตฺติโย อาปชฺชติ; วธติ โรทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส; วธติ น โรทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ทฺวีหิ สงฺโฆ ภิชฺชตีติ กมฺเมน จ สลากคฺคาเหน จ. ทฺเวตฺถ ¶ ปมาปตฺติกาติ เอตฺถ สกเลปิ วินเย ทฺเว ปมาปตฺติกา อุภินฺนํ ปฺตฺติวเสน. อิตรถา ปน นว ภิกฺขูนํ นว ภิกฺขุนีนนฺติ อฏฺารส โหนฺติ. ตฺติยา กรณา ทุเวติ ทฺเว ตฺติกิจฺจานิ – กมฺมฺจ กมฺมปาทกา จ. นวสุ าเนสุ กมฺมํ โหติ, ทฺวีสุ กมฺมปาทภาเวน ติฏฺติ.
ปาณาติปาเต ติสฺโสติ ‘‘อโนทิสฺส โอปาตํ ขณติ, สเจ มนุสฺโส มรติ, ปาราชิกํ; ยกฺขเปตานํ มรเณ ถุลฺลจฺจยํ; ติรจฺฉานคตสฺส มรเณ ปาจิตฺติย’’นฺติ อิมา ติสฺโส โหนฺติ. วาจา ปาราชิกา ตโยติ วชฺชปฏิจฺฉาทิกาย อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย อฏฺวตฺถุกายาติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘อาณตฺติยา อทินฺนาทาเน, มนุสฺสมรเณ, อุตฺตริมนุสฺสธมฺมอุลฺลปเน จา’’ติ เอวํ ตโย วุตฺตา. โอภาสนา ตโยติ วจฺจมคฺคํ ปสฺสาวมคฺคํ อาทิสฺส วณฺณาวณฺณภาสเน สงฺฆาทิเสโส, วจฺจมคฺคํ ปสฺสาวมคฺคํ เปตฺวา อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณาวณฺณภณเน ถุลฺลจฺจยํ, อุพฺภกฺขกํ อโธชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณาวณฺณภณเน ทุกฺกฏํ. สฺจริตฺเตน วา ตโยติ ปฏิคฺคณฺหาติ วีมํสติ ปจฺจาหรติ ¶ , อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส; ¶ ปฏิคฺคณฺหาติ วีมํสติ น ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส; ปฏิคฺคณฺหาติ น วีมํสติ น ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ อิเม สฺจริตฺเตน การณภูเตน ตโย อาปตฺติกฺขนฺธา โหนฺติ.
ตโย ปุคฺคลา น อุปสมฺปาเทตพฺพาติ อทฺธานหีโน องฺคหีโน วตฺถุวิปนฺโน จ เตสํ นานากรณํ วุตฺตเมว. อปิเจตฺถ โย ปตฺตจีวเรน อปริปูโร, ปริปูโร จ น ยาจติ, อิเมปิ องฺคหีเนเนว สงฺคหิตา. มาตุฆาตกาทโย จ กรณทุกฺกฏกา ปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนกติรจฺฉานคตสงฺขาเตน วตฺถุวิปนฺเนเนว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. เอส นโย กุรุนฺทิยํ วุตฺโต. ตโย กมฺมานํ สงฺคหาติ ตฺติกปฺปนา, วิปฺปกตปจฺจตฺตํ, อตีตกรณนฺติ. ตตฺถ ‘‘ทเทยฺย กเรยฺยา’’ติอาทิเภทา ตฺติกปฺปนา; ‘‘เทติ กโรตี’’ติอาทิเภทํ วิปฺปกตปจฺจตฺตํ; ‘‘ทินฺนํ กต’’นฺติอาทิเภทํ อตีตกรณํ นามาติ อิเมหิ ตีหิ กมฺมานิ สงฺคยฺหนฺติ. อปเรหิปิ ตีหิ กมฺมานิ สงฺคยฺหนฺติ – วตฺถุนา, ตฺติยา, อนุสฺสาวนายาติ. วตฺถุสมฺปนฺนฺหิ ตฺติสมฺปนฺนํ อนุสฺสาวนสมฺปนฺนฺจ กมฺมํ นาม โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ตโย กมฺมานํ สงฺคหา’’ติ. นาสิตกา ตโย นาม เมตฺติยํ ¶ ภิกฺขุนึ นาเสถ, ทูสโก นาเสตพฺโพ, ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคโต สามเณโร นาเสตพฺโพ, กณฺฏกํ สมณุทฺเทสํ นาเสถาติ เอวํ ลิงฺคสํวาสทณฺฑกมฺมนาสนาวเสน ตโย นาสิตกา เวทิตพฺพา. ติณฺณนฺนํ เอกวาจิกาติ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ทฺเว ตโย เอกานุสฺสาวเน กาตุ’’นฺติ วจนโต ติณฺณํ ชนานํ เอกุปชฺฌาเยน นานาจริเยน เอกานุสฺสาวนา วฏฺฏติ.
อทินฺนาทาเน ติสฺโสติ ปาเท วา อติเรกปาเท วา ปาราชิกํ, อติเรกมาสเก ถุลฺลจฺจยํ, มาสเก วา อูนมาสเก วา ทุกฺกฏํ. จตสฺโส เมถุนปจฺจยาติ อกฺขยิเต ปาราชิกํ, เยภุยฺเยน ขยิเต ถุลฺลจฺจยํ, วิวฏกเต มุเข ทุกฺกฏํ, ชตุมฏฺเก ปาจิตฺติยํ. ฉินฺทนฺตสฺส ติสฺโสติ วนปฺปตึ ฉินฺทนฺตสฺส ปาราชิกํ, ภูตคาเม ปาจิตฺติยํ, องฺคชาเต ถุลฺลจฺจยํ. ปฺจ ฉฑฺฑิตปจฺจยาติ อโนทิสฺส วิสํ ฉฑฺเฑติ, สเจ เตน มนุสฺโส มรติ, ปาราชิกํ; ยกฺขเปเตสุ ถุลฺลจฺจยํ; ติรจฺฉานคเต ปาจิตฺติยํ; วิสฺสฏฺิฉฑฺฑเน สงฺฆาทิเสโส; เสขิเยสุ หริเต อุจฺจารปสฺสาวฉฑฺฑเน ทุกฺกฏํ – อิมา ฉฑฺฑิตปจฺจยา ปฺจาปตฺติโย โหนฺติ.
ปาจิตฺติเยน ¶ ทุกฺกฏา กตาติ ภิกฺขุโนวาทกวคฺคสฺมึ ทสสุ สิกฺขาปเทสุ ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ¶ ทุกฺกฏา กตา เอวาติ อตฺโถ. จตุเรตฺถ นวกา วุตฺตาติ ปมสิกฺขาปทมฺหิเยว อธมฺมกมฺเม ทฺเว, ธมฺมกมฺเม ทฺเวติ เอวํ จตฺตาโร นวกา วุตฺตาติ อตฺโถ. ทฺวินฺนํ จีวเรน จาติ ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย จีวรํ เทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย เทนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขุนีนํ จีวรํ เทนฺตสฺส จีวเรน การณภูเตน อาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
อฏฺ ปาฏิเทสนียาติ ปาฬิยํ อาคตา เอว. ภฺุชนฺตามกธฺเน ปาจิตฺติเยน ทุกฺกฏา กตาติ อามกธฺํ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนฺติยา ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏา กตาเยว.
คจฺฉนฺตสฺส จตสฺโสติ ภิกฺขุนิยา วา มาตุคาเมน วา สทฺธึ สํวิธาย คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, คามูปจาโรกฺกมเน ปาจิตฺติยํ, ยา ภิกฺขุนี เอกา คามนฺตรํ คจฺฉติ, ตสฺสา คามูปจารํ โอกฺกมนฺติยา ปมปาเท ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปาเท สงฺฆาทิเสโสติ คจฺฉนฺตสฺส อิมา จตสฺโส อาปตฺติโย โหนฺติ. ิตสฺส จาปิ ตตฺตกาติ ¶ ิตสฺสปิ จตสฺโส เอวาติ อตฺโถ. กถํ? ภิกฺขุนี อนฺธกาเร วา ปฏิจฺฉนฺเน วา โอกาเส มิตฺตสนฺถววเสน ปุริสสฺส หตฺถปาเส ติฏฺติ, ปาจิตฺติยํ; หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ติฏฺติ, ทุกฺกฏํ; อรุณุคฺคมนกาเล ทุติยิกาย หตฺถปาสํ วิชหนฺตี ติฏฺติ, ถุลฺลจฺจยํ; วิชหิตฺวา ติฏฺติ, สงฺฆาทิเสโสติ นิสินฺนสฺส จตสฺโส อาปตฺติโย. นิปนฺนสฺสาปิ ตตฺตกาติ สเจปิ หิ สา นิสีทติ วา นิปชฺชติ วา, เอตาเยว จตสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชติ.
(๓) ปาจิตฺติยวณฺณนา
๔๗๖. ปฺจ ปาจิตฺติยานีติ ปฺจ เภสชฺชานิ ปฏิคฺคเหตฺวา นานาภาชเนสุ วา เอกภาชเน วา อมิสฺเสตฺวา ปิตานิ โหนฺติ, สตฺตาหาติกฺกเม โส ภิกฺขุ ปฺจ ปาจิตฺติยานิ สพฺพานิ นานาวตฺถุกานิ เอกกฺขเณ อาปชฺชติ, ‘‘อิมํ ปมํ อาปนฺโน, อิมํ ปจฺฉา’’ติ น วตฺตพฺโพ.
นว ปาจิตฺติยานีติ โย ภิกฺขุ นว ปณีตโภชนานิ วิฺาเปตฺวา เตหิ สทฺธึ เอกโต เอกํ กพฬํ โอมทฺทิตฺวา มุเข ปกฺขิปิตฺวา ปรคฬํ อติกฺกาเมติ, อยํ นว ปาจิตฺติยานิ สพฺพานิ ¶ นานาวตฺถุกานิ เอกกฺขเณ อาปชฺชติ ¶ ‘‘อิมํ ปมํ อาปนฺโน, อิมํ ปจฺฉา’’ติ น วตฺตพฺโพ. เอกวาจาย เทเสยฺยาติ ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปฺจ เภสชฺชานิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ อติกฺกาเมตฺวา ปฺจ อาปตฺติโย อาปนฺโน, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ เอวํ เอกวาจาย เทเสยฺย, เทสิตาว โหนฺติ, ทฺวีหิ ตีหิ วาจาหิ กิจฺจํ นาม นตฺถิ. ทุติยวิสฺสชฺชเนปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, นว ปณีตโภชนานิ วิฺาเปตฺวา ภฺุชิตฺวา นว อาปตฺติโย อาปนฺโน, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺตพฺพํ.
วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา เทเสยฺยาติ ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปฺจ เภสชฺชานิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ อติกฺกาเมสึ, ยถาวตฺถุกํ ตํ ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ เอวํ วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา เทเสยฺย, เทสิตาว โหนฺติ อาปตฺติโย, อาปตฺติยา นามคฺคหเณน กิจฺจํ นตฺถิ. ทุติยวิสฺสชฺชเนปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, นว ปณีตโภชนานิ วิฺาเปตฺวา ภุตฺโต, ยถาวตฺถุกํ ตํ ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺตพฺพํ.
ยาวตติยเก ติสฺโสติ อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ปาราชิกํ เภทกานุวตฺตกานํ โกกาลิกาทีนํ สงฺฆาทิเสสํ, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค จณฺฑกาฬิกาย จ ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติยนฺติ อิมา ยาวตติยกา ติสฺโส อาปตฺติโย. ฉ โวหารปจฺจยาติ ปยุตฺตวาจาปจฺจยา ฉ ¶ อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ อตฺโถ. กถํ? อาชีวเหตุ อาชีวการณา ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อสนฺตํ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา สฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา โย เต วิหาเร วสติ โส อรหาติ วทติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุ ปณีตโภชนานิ อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุนี ปณีตโภชนานิ อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ปาฏิเทสนียสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา สูปํ วา โอทนํ วา อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ.
ขาทนฺตสฺส ติสฺโสติ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจยํ, อวเสเสสุ อกปฺปิยมํเสสุ ทุกฺกฏํ, ภิกฺขุนิยา ลสุเณ ปาจิตฺติยํ. ปฺจ โภชนปจฺจยาติ อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสสฺส หตฺถโต โภชนํ คเหตฺวา ตตฺเถว ¶ มนุสฺสมํสํ ลสุณํ อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา คหิตปณีตโภชนานิ อวเสสฺจ อกปฺปิยมํสํ ปกฺขิปิตฺวา โวมิสฺสกํ โอมทฺทิตฺวา อชฺโฌหรมานา ¶ สงฺฆาทิเสสํ, ถุลฺลจฺจยํ, ปาจิตฺติยํ, ปาฏิเทสนียํ, ทุกฺกฏนฺติ อิมา ปฺจ อาปตฺติโย โภชนปจฺจยา อาปชฺชติ.
ปฺจ านานีติ ‘‘อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ภิกฺขุนิยา ยาวตติยํ สมนุภาสนาย อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺติยา ตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจยํ, กมฺมวาจาปริโยสาเน อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนาทีสุ สงฺฆาทิเสโส, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค ปาจิตฺติย’’นฺติ เอวํ สพฺพา ยาวตติยกา ปฺจ านานิ คจฺฉนฺติ. ปฺจนฺนฺเจว อาปตฺตีติ อาปตฺติ นาม ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ โหติ, ตตฺถ ทฺวินฺนํ นิปฺปริยาเยน อาปตฺติเยว, สิกฺขามานสามเณริสามเณรานํ ปน อกปฺปิยตฺตา น วฏฺฏติ. อิมินา ปริยาเยน เตสํ อาปตฺติ น เทสาเปตพฺพา, ทณฺฑกมฺมํ ปน เตสํ กาตพฺพํ. ปฺจนฺนํ อธิกรเณน จาติ อธิกรณฺจ ปฺจนฺนเมวาติ อตฺโถ. เอเตสํเยว หิ ปฺจนฺนํ ปตฺตจีวราทีนํ อตฺถาย วินิจฺฉยโวหาโร อธิกรณนฺติ วุจฺจติ, คิหีนํ ปน อฑฺฑกมฺมํ นาม โหติ.
ปฺจนฺนํ วินิจฺฉโย โหตีติ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํเยว วินิจฺฉโย นาม ¶ โหติ. ปฺจนฺนํ วูปสเมน จาติ เอเตสํเยว ปฺจนฺนํ อธิกรณํ วินิจฺฉิตํ วูปสนฺตํ นาม โหตีติ อตฺโถ. ปฺจนฺนฺเจว อนาปตฺตีติ เอเตสํเยว ปฺจนฺนํ อนาปตฺติ นาม โหตีติ อตฺโถ. ตีหิ าเนหิ โสภตีติ สงฺฆาทีหิ ตีหิ การเณหิ โสภติ. กตวีติกฺกโม หิ ปุคฺคโล สปฺปฏิกมฺมํ อาปตฺตึ สงฺฆมชฺเฌ คณมชฺเฌ ปุคฺคลสนฺติเก วา ปฏิกริตฺวา อพฺภุณฺหสีโล ปากติโก โหติ, ตสฺมา ตีหิ าเนหิ โสภตีติ วุจฺจติ.
ทฺเว กายิกา รตฺตินฺติ ภิกฺขุนี รตฺตนฺธกาเร ปุริสสฺส หตฺถปาเส านนิสชฺชสยนานิ กปฺปยมานา ปาจิตฺติยํ, หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา านาทีนิ กปฺปยมานา ทุกฺกฏนฺติ ทฺเว กายทฺวารสมฺภวา อาปตฺติโย รตฺตึ อาปชฺชติ. ทฺเว กายิกา ทิวาติ เอเตเนว อุปาเยน ทิวา ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส ทฺเว อาปตฺติโย อาปชฺชติ. นิชฺฌายนฺตสฺส เอกา อาปตฺตีติ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, สารตฺเตน มาตุคามสฺส องฺคชาตํ อุปนิชฺฌายิตพฺพํ ¶ . โย อุปนิชฺฌาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๖๖) นิชฺฌายนฺตสฺส อยเมกา อาปตฺติ. เอกา ปิณฺฑปาตปจฺจยาติ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขาทายิกาย มุขํ โอโลเกตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๓๖๖) เอตฺถ ทุกฺกฏาปตฺติ, อนฺตมโส ยาคุํ วา พฺยฺชนํ วา เทนฺตสฺส สามเณรสฺสาปิ หิ มุขํ อุลฺโลกยโต ¶ ทุกฺกฏเมว. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘เอกา ปิณฺฑปาตปจฺจยาติ ภิกฺขุนิปริปาจิตํ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชนฺตสฺส ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํ.
อฏฺานิสํเส สมฺปสฺสนฺติ โกสมฺพกกฺขนฺธเก วุตฺตานิสํเส. อุกฺขิตฺตกา ตโย วุตฺตาติ อาปตฺติยา อทสฺสเน อปฺปฏิกมฺเม ปาปิกาย จ ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเคติ. เตจตฺตาลีส สมฺมาวตฺตนาติ เตสํเยว อุกฺขิตฺตกานํ เอตฺตเกสุ วตฺเตสุ วตฺตนา.
ปฺจาเน มุสาวาโทติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยทุกฺกฏสงฺขาเต ปฺจฏฺาเน มุสาวาโท คจฺฉติ. จุทฺทส ปรมนฺติ วุจฺจตีติ ทสาหปรมาทินเยน เหฏฺา วุตฺตํ. ทฺวาทส ปาฏิเทสนียาติ ภิกฺขูนํ จตฺตาริ ภิกฺขุนีนํ อฏฺ. จตุนฺนํ เทสนาย จาติ จตุนฺนํ อจฺจยเทสนายาติ อตฺโถ. กตมา ปน สาติ? เทวทตฺเตน ปโยชิตานํ อภิมารานํ อจฺจยเทสนา, อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อุปฏฺายิกาย อจฺจยเทสนา, วฑฺฒสฺส ลิจฺฉวิโน อจฺจยเทสนา, วาสภคามิยตฺเถรสฺส อุกฺเขปนียกมฺมํ กตฺวา อาคตานํ ภิกฺขูนํ อจฺจยเทสนาติ อยํ จตุนฺนํ อจฺจยเทสนา ¶ นาม.
อฏฺงฺคิโก มุสาวาโทติ ‘‘ปุพฺเพวสฺส โหติ มุสา ภณิสฺส’’นฺติ อาทึ กตฺวา ‘‘วินิธาย สฺ’’นฺติ ปริโยสาเนหิ (ปาจิ. ๔-๕; ปริ. ๔๕๙) อฏฺหิ องฺเคหิ อฏฺงฺคิโก. อุโปสถงฺคานิปิ ปาณํ น หเนติอาทินา นเยน วุตฺตาเนว. อฏฺ ทูเตยฺยงฺคานีติ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โสตา จ โหติ สาเวตา จา’’ติอาทินา (จูฬว. ๓๔๗) นเยน สงฺฆเภทเก วุตฺตานิ. อฏฺ ติตฺถิยวตฺตานิ มหาขนฺธเก วุตฺตานิ.
อฏฺวาจิกา อุปสมฺปทาติ ภิกฺขุนีนํ อุปสมฺปทํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฏฺนฺนํ ปจฺจุฏฺาตพฺพนฺติ ภตฺตคฺเค อฏฺนฺนํ ภิกฺขุนีนํ อิตราหิ ปจฺจุฏฺาย อาสนํ ทาตพฺพํ ¶ . ภิกฺขุโนวาทโก อฏฺหีติ อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมนฺนิตพฺโพ.
เอกสฺส เฉชฺชนฺติ คาถาย นวสุ ชเนสุ โย สลากํ คาเหตฺวา สงฺฆํ ภินฺทติ, ตสฺเสว เฉชฺชํ โหติ, เทวทตฺโต วิย ปาราชิกํ อาปชฺชติ. เภทกานุวตฺตกานํ จตุนฺนํ ถุลฺลจฺจยํ โกกาลิกาทีนํ ¶ วิย, ธมฺมวาทีนํ จตุนฺนํ อนาปตฺติ. อิมา ปน อาปตฺติโย จ อนาปตฺติโย จ สพฺเพสํ เอกวตฺถุกา สงฺฆเภทวตฺถุกา เอว.
นว อาฆาตวตฺถูนีติ คาถาย นวหีติ นวหิ ภิกฺขูหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ. ตฺติยา กรณา นวาติ ตฺติยา กาตพฺพานิ กมฺมานิ นวาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมว.
(๔) อวนฺทนียปุคฺคลาทิวณฺณนา
๔๗๗. ทส ปุคฺคลา นาภิวาเทตพฺพาติ เสนาสนกฺขนฺธเก วุตฺตา ทส ชนา. อฺชลิ สามีเจน จาติ สามีจิกมฺเมน สทฺธึ อฺชลิ จ เตสํ น กาตพฺโพ, เนว ปานียาปุจฺฉนตาลวณฺฏคฺคหณาทิ ขนฺธกวตฺตํ เตสํ ทสฺเสตพฺพํ, น อฺชลิ ปคฺคณฺหิตพฺโพติ อตฺโถ. ทสนฺนํ ทุกฺกฏนฺติ เตสํเยว ทสนฺนํ เอวํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหติ. ทส จีวรธารณาติ ทส ทิวสานิ อติเรกจีวรสฺส ธารณา อนฺุาตาติ อตฺโถ.
ปฺจนฺนํ วสฺสํวุฏฺานํ, ทาตพฺพํ อิธ จีวรนฺติ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ สมฺมุขาว ทาตพฺพํ. สตฺตนฺนํ สนฺเตติ ทิสาปกฺกนฺตอุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏานํ ติณฺณฺจ อุกฺขิตฺตกานนฺติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ สนฺเต ปติรูเป คาหเก ปรมฺมุขาปิ ทาตพฺพํ. โสฬสนฺนํ น ทาตพฺพนฺติ เสสานํ จีวรกฺขนฺธเก วุตฺตานํ ปณฺฑกาทีนํ โสฬสนฺนํ น ทาตพฺพํ.
กติสตํ รตฺติสตํ, อาปตฺติโย ฉาทยิตฺวานาติ ¶ กติสตํ อาปตฺติโย รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวาน. ทสสตํ รตฺติสตํ, อาปตฺติโย ฉาทยิตฺวานาติ ทสสตํ อาปตฺติโย รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวาน. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – โย ทิวเส สตํ สตํ สงฺฆาทิเสสาปตฺติโย อาปชฺชิตฺวา ทส ทส ทิวเส ปฏิจฺฉาเทติ, เตน รตฺติสตํ อาปตฺติสหสฺสํ ปฏิจฺฉาทิตํ โหติ, โส สพฺพาว ตา อาปตฺติโย ทสาหปฏิจฺฉนฺนาติ ¶ ปริวาสํ ยาจิตฺวา ทส รตฺติโย วสิตฺวาน มุจฺเจยฺย ปาริวาสิโกติ.
ทฺวาทส กมฺมโทสา วุตฺตาติ อปโลกนกมฺมํ อธมฺเมนวคฺคํ, อธมฺเมนสมคฺคํ, ธมฺเมนวคฺคํ, ตถา ¶ ตฺติกมฺมตฺติทุติยกมฺมตฺติจตุตฺถกมฺมานิปีติ เอวํ เอเกกสฺมึ กมฺเม ตโย ตโย กตฺวา ทฺวาทส กมฺมโทสา วุตฺตา.
จตสฺโส กมฺมสมฺปตฺติโยติ อปโลกนกมฺมํ ธมฺเมนสมคฺคํ, ตถา เสสานิปีติ เอวํ จตสฺโส กมฺมสมฺปตฺติโย วุตฺตา.
ฉ กมฺมานีติ อธมฺเมนวคฺคกมฺมํ, อธมฺเมนสมคฺคกมฺมํ, ธมฺมปติรูปเกนวคฺคกมฺมํ, ธมฺมปติรูปเกนสมคฺคกมฺมํ, ธมฺเมนวคฺคกมฺมํ, ธมฺเมนสมคฺคกมฺมนฺติ เอวํ ฉ กมฺมานิ วุตฺตานิ. เอเกตฺถ ธมฺมิกา กตาติ เอกํ ธมฺเมน สมคฺคกมฺมเมเวตฺถ ธมฺมิกํ กตนฺติ อตฺโถ. ทุติยคาถาวิสฺสชฺชเนปิ เอตเทว ธมฺมิกํ.
ยํ เทสิตาติ ยานิ เทสิตานิ วุตฺตานิ ปกาสิตานิ. อนนฺตชิเนนาติอาทีสุ ปริยนฺตปริจฺเฉทภาวรหิตตฺตา อนนฺตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ ภควตา รฺา สปตฺตคณํ อภิมทฺทิตฺวา รชฺชํ วิย กิเลสคณํ อภิมทฺทิตฺวา ชิตํ วิชิตํ อธิคตํ สมฺปตฺตํ, ตสฺมา ภควา ‘‘อนนฺตชิโน’’ติ วุจฺจติ. สฺเวว อิฏฺานิฏฺเสุ นิพฺพิการตาย ตาทิ, วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกสงฺขาตํ วิเวกปฺจกํ อทฺทสาติ วิเวกทสฺสี; เตน อนนฺตชิเนน ตาทินา วิเวกทสฺสินา ยานิ อาปตฺติกฺขนฺธานิ เทสิตานิ วุตฺตานิ. เอเกตฺถ สมฺมติ วินา สมเถหีติ อยเมตฺถ ปทสมฺพนฺโธ, ยานิ สตฺถารา สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธานิ เทสิตานิ, ตตฺถ เอกาปิ อาปตฺติ วินา สมเถหิ น สมฺมติ, อถ โข ฉ สมถา จตฺตาริ อธิกรณานีติ สพฺเพปิเม ธมฺมา สมฺมุขาวินเยน สมฺมนฺติ, สมาโยคํ คจฺฉนฺติ. เอตฺถ ปน เอโก สมฺมุขาวินโยว วินา สมเถหิ สมฺมติ, สมถภาวํ ¶ คจฺฉติ. น หิ ตสฺส อฺเน สมเถน วินา อนิปฺผตฺติ นาม อตฺถิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘เอเกตฺถ สมฺมติ วินา สมเถหี’’ติ. อิมินา ตาว อธิปฺปาเยน อฏฺกถาสุ อตฺโถ วุตฺโต. มยํ ปน ‘‘วินา’’ติ นิปาตสฺส ปฏิเสธนมตฺตมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘เอเกตฺถ สมฺมติ วินา สมเถหี’’ติ ¶ เอเตสุ สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ เอโก ปาราชิกาปตฺติกฺขนฺโธ วินา สมเถหิ สมฺมตีติ เอตมตฺถํ โรเจยฺยาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ยา สา อาปตฺติ อนวเสสา, สา อาปตฺติ น กตเมน อธิกรเณน กตมมฺหิ าเน น กตเมน สมเถน สมฺมตี’’ติ.
ฉอูนทิยฑฺฒสตาติ ¶ ‘‘อิธ, อุปาลิ, ภิกฺขุ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปติ, ตสฺมึ อธมฺมทิฏฺิ เภเท อธมฺมทิฏฺิ, ตสฺมึ อธมฺมทิฏฺิ เภเท ธมฺมทิฏฺิ, ตสฺมึ อธมฺมทิฏฺิ เภเท เวมติโก, ตสฺมึ ธมฺมทิฏฺิ เภเท อธมฺมทิฏฺิ, ตสฺมึ ธมฺมทิฏฺิ เภเท เวมติโก, ตสฺมึ เวมติโก เภเท อธมฺมทิฏฺิ, ตสฺมึ เวมติโก เภเท ธมฺมทิฏฺิ, ตสฺมึ เวมติโก เภเท เวมติโก’’ติ เอวํ ยานิ อฏฺารสนฺนํ เภทกรวตฺถูนํ วเสน อฏฺารส อฏฺกานิ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก วุตฺตานิ, เตสํ วเสน ฉอูนทิยฑฺฒสตํ อาปายิกา เวทิตพฺพา.
อฏฺารส อนาปายิกาติ ‘‘อิธ, อุปาลิ, ภิกฺขุ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปติ, ตสฺมึ ธมฺมทิฏฺิ เภเท ธมฺมทิฏฺิ อวินิธาย ทิฏฺึ อวินิธาย ขนฺตึ อวินิธาย รุจึ อวินิธาย ภาวํ อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหติ ‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถา’ติ, อยมฺปิ โข, อุปาลิ, สงฺฆเภทโก น อาปายิโก น เนรยิโก น กปฺปฏฺโ น อเตกิจฺโฉ’’ติ เอวํ เอเกกสฺมึ วตฺถุสฺมึ เอเกกํ กตฺวา สงฺฆเภทกกฺขนฺธกาวสาเน วุตฺตา อฏฺารส ชนา. อฏฺารส อฏฺกา ฉอูนทิยฑฺฒสตวิสฺสชฺชเน วุตฺตาเยว.
(๕) โสฬสกมฺมาทิวณฺณนา
๔๗๘. กติ กมฺมานีติอาทีนํ สพฺพคาถานํ วิสฺสชฺชนํ อุตฺตานเมวาติ.
อปรทุติยคาถาสงฺคณิกวณฺณนา นิฏฺิตา.