📜
เอกุตฺตริกนโย
เอกกวารวณฺณนา
๓๒๑. อาปตฺติกรา ¶ ¶ ธมฺมา ชานิตพฺพาติอาทิมฺหิ เอกุตฺตริกนเย อาปตฺติกรา ธมฺมา นาม ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ. เอเตสฺหิ วเสน ปุคฺคโล อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘อาปตฺติกรา’’ติ วุตฺตา. อนาปตฺติกรา นาม สตฺต สมถา. อาปตฺติ ชานิตพฺพาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สิกฺขาปเท จ วิภงฺเค จ วุตฺตา อาปตฺติ ชานิตพฺพา. อนาปตฺตีติ ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ อสาทิยนฺตสฺสา’’ติอาทินา นเยน อนาปตฺติ ชานิตพฺพา. ลหุกาติ ลหุเกน วินยกมฺเมน วิสุชฺฌนโต ปฺจวิธา อาปตฺติ. ครุกาติ ครุเกน วินยกมฺเมน วิสุชฺฌนโต สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติ. เกนจิ อากาเรน อนาปตฺติภาวํ อุปเนตุํ อสกฺกุเณยฺยโต ปาราชิกาปตฺติ จ. สาวเสสาติ เปตฺวา ปาราชิกํ เสสา. อนวเสสาติ ปาราชิกาปตฺติ. ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ทุฏฺุลฺลา; อวเสสา อทุฏฺุลฺลา. สปฺปฏิกมฺมทุกํ สาวเสสทุกสทิสํ. เทสนาคามินิทุกํ ลหุกทุกสงฺคหิตํ.
อนฺตรายิกาติ สตฺตปิ อาปตฺติโย สฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตา สคฺคนฺตรายฺเจว โมกฺขนฺตรายฺจ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา. อชานนฺเตน วีติกฺกนฺตา ปน ปณฺณตฺติวชฺชาปตฺติ เนว สคฺคนฺตรายํ น โมกฺขนฺตรายํ กโรตีติ อนนฺตรายิกา. อนฺตรายิกํ อาปนฺนสฺสาปิ เทสนาคามินึ เทเสตฺวา วุฏฺานคามินิโต วุฏฺาย สุทฺธิปตฺตสฺส สามเณรภูมิยํ ิตสฺส จ อวาริโต สคฺคโมกฺขมคฺโคติ. สาวชฺชปฺตฺตีติ โลกวชฺชา. อนวชฺชปฺตฺตีติ ปณฺณตฺติวชฺชา. กิริยโต สมุฏฺิตา นาม ยํ กโรนฺโต อาปชฺชติ ปาราชิกาปตฺติ วิย. อกิริยโตติ ¶ ยํ อกโรนฺโต อาปชฺชติ, จีวรอนธิฏฺานาปตฺติ วิย. กิริยากิริยโตติ ยํ กโรนฺโต จ อกโรนฺโต จ อาปชฺชติ, กุฏิการาปตฺติ วิย.
ปุพฺพาปตฺตีติ ปมํ อาปนฺนาปตฺติ. อปราปตฺตีติ ปาริวาสิกาทีหิ ปจฺฉา อาปนฺนาปตฺติ. ปุพฺพาปตฺตีนํ อนฺตราปตฺติ นาม มูลวิสุทฺธิยา อนฺตราปตฺติ. อปราปตฺตีนํ อนฺตราปตฺติ นาม อคฺฆวิสุทฺธิยา ¶ อนฺตราปตฺติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘ปุพฺพาปตฺติ นาม ปมํ อาปนฺนา. อปราปตฺติ นาม มานตฺตารหกาเล อาปนฺนา. ปุพฺพาปตฺตีนํ อนฺตราปตฺติ นาม ปริวาเส อาปนฺนา. อปราปตฺตีนํ อนฺตราปตฺติ ¶ นาม มานตฺตจาเร อาปนฺนา’’ติ วุตฺตํ. อิทมฺปิ เอเกน ปริยาเยน ยุชฺชติ.
เทสิตา คณนูปคา นาม ยา ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปุน น อาปชฺชิสฺสามีติ เทสิตา โหติ. อคณนูปคา นาม ยา ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา สอุสฺสาเหเนว จิตฺเตน อปริสุทฺเธน เทสิตา โหติ. อยฺหิ เทสิตาปิ เทสิตคณนํ น อุเปติ. อฏฺเม วตฺถุสฺมึ ภิกฺขุนิยา ปาราชิกเมว โหติ. ปฺตฺติ ชานิตพฺพาติอาทีสุ นวสุ ปเทสุ ปมปาราชิกปุจฺฉาย วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ถุลฺลวชฺชาติ ถุลฺลโทเส ปฺตฺตา ครุกาปตฺติ. อถุลฺลวชฺชาติ ลหุกาปตฺติ. คิหิปฏิสํยุตฺตาติ สุธมฺมตฺเถรสฺส อาปตฺติ, ยา จ ธมฺมิกสฺส ปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเน อาปตฺติ, อวเสสา น คิหิปฏิสํยุตฺตา. ปฺจานนฺตริยกมฺมาปตฺติ นิยตา, เสสา อนิยตา. อาทิกโรติ สุทินฺนตฺเถราทิ อาทิกมฺมิโก. อนาทิกโรติ มกฺกฏิสมณาทิ อนุปฺตฺติการโก. อธิจฺจาปตฺติโก นาม โย กทาจิ กรหจิ อาปตฺตึ อาปชฺชติ. อภิณฺหาปตฺติโก นาม โย นิจฺจํ อาปชฺชติ.
โจทโก นาม โย วตฺถุนา วา อาปตฺติยา วา ปรํ โจเทติ. โย ปน เอวํ โจทิโต อยํ จุทิตโก นาม. ปฺจทสสุ ธมฺเมสุ อปฺปติฏฺหิตฺวา อภูเตน วตฺถุนา โจเทนฺโต อธมฺมโจทโก นาม, เตน ตถา โจทิโต อธมฺมจุทิตโก นาม. วิปริยาเยน ธมฺมโจทกจุทิตกา เวทิตพฺพา. มิจฺฉตฺตนิยเตหิ วา สมฺมตฺตนิยเตหิ วา ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต นิยโต, วิปรีโต อนิยโต.
สาวกา ¶ ภพฺพาปตฺติกา นาม, พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ อภพฺพาปตฺติกา นาม. อุกฺเขปนียกมฺมกโต อุกฺขิตฺตโก นาม, อวเสสจตุพฺพิธตชฺชนียาทิกมฺมกโต อนุกฺขิตฺตโก นาม. อยฺหิ อุโปสถํ วา ปวารณํ วา ธมฺมปริโภคํ วา อามิสปริโภคํ วา น โกเปติ. ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถ, ทูสโก นาเสตพฺโพ, กณฺฏโก สมณุทฺเทโส นาเสตพฺโพ’’ติ เอวํ ลิงฺคทณฺฑกมฺม-สํวาสนาสนาหิ นาสิตพฺโพ นาสิตโก นาม. เสสา สพฺเพ อนาสิตกา. เยน สทฺธึ อุโปสถาทิโก สํวาโส อตฺถิ, อยํ สมานสํวาสโก, อิตโร ¶ นานาสํวาสโก ¶ . โส กมฺมนานาสํวาสโก ลทฺธินานาสํวาสโกติ ทุวิโธ โหติ. ปนํ ชานิตพฺพนฺติ ‘‘เอกํ ภิกฺขเว อธมฺมิกํ ปาติโมกฺขฏฺปน’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํ ปาติโมกฺขฏฺปนํ ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
เอกกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุกวารวณฺณนา
๓๒๒. ทุเกสุ สจิตฺตกา อาปตฺติ สฺาวิโมกฺขา, อจิตฺตกา โนสฺาวิโมกฺขา. ลทฺธสมาปตฺติกสฺส อาปตฺติ นาม ภูตาโรจนาปตฺติ, อลทฺธสมาปตฺติกสฺส อาปตฺติ นาม อภูตาโรจนาปตฺติ. สทฺธมฺมปฏิสฺุตฺตา นาม ปทโสธมฺมาทิกา, อสทฺธมฺมปฏิสฺุตฺตา นาม ทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติ. สปริกฺขารปฏิสฺุตฺตา นาม นิสฺสคฺคิยวตฺถุโน อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริโภเค, ปตฺตจีวรานํ นิทหเน, กิลิฏฺจีวรานํ อโธวเน, มลคฺคหิตปตฺตสฺส อปจเนติ เอวํ อยุตฺตปริโภเค อาปตฺติ. ปรปริกฺขารปฏิสฺุตฺตา นาม สงฺฆิกมฺจปีาทีนํ อชฺโฌกาเส สนฺถรณอนาปุจฺฉาคมนาทีสุ อาปชฺชิตพฺพา อาปตฺติ. สปุคฺคลปฏิสฺุตฺตา นาม ‘‘มุทุปิฏฺิกสฺส ลมฺพิสฺส อูรุนา องฺคชาตํ ปีเฬนฺตสฺสา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตาปตฺติ. ปรปุคฺคลปฏิสฺุตฺตา นาม เมถุนธมฺมกายสํสคฺคปหารทานาทีสุ วุตฺตาปตฺติ, ‘‘สิขรณีสี’’ติ สจฺจํ ภณนฺโต ครุกํ อาปชฺชติ, ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ มุสา ภณนฺโต ลหุกํ. อภูตาโรจเน มุสา ภณนฺโต ครุกํ. ภูตาโรจเน สจฺจํ ภณนฺโต ลหุกํ.
‘‘สงฺฆกมฺมํ วคฺคํ กริสฺสามี’’ติ อนฺโตสีมาย เอกมนฺเต นิสีทนฺโต ภูมิคโต อาปชฺชติ นาม. สเจ ปน องฺคุลิมตฺตมฺปิ อากาเส ติฏฺเยฺย, น อาปชฺเชยฺย, เตน วุตฺตํ ‘‘โน เวหาสคโต’’ติ. เวหาสกุฏิยา อาหจฺจปาทกํ มฺจํ วา ปีํ วา อภินิสีทนฺโต เวหาสคโต ¶ อาปชฺชติ นาม. สเจ ปน ตํ ภูมิยํ ปฺาเปตฺวา นิปชฺเชยฺย น อาปชฺเชยฺย, เตน วุตฺตํ – ‘‘โน ภูมิคโต’’ติ. คมิโย คมิยวตฺตํ อปูเรตฺวา คจฺฉนฺโต นิกฺขมนฺโต อาปชฺชติ นาม, โน ปวิสนฺโต. อาคนฺตุโก อาคนฺตุกวตฺตํ อปูเรตฺวา สฉตฺตุปาหโน ปวิสนฺโต ปวิสนฺโต อาปชฺชติ นาม, โน นิกฺขมนฺโต.
อาทิยนฺโต ¶ อาปชฺชติ นาม ภิกฺขุนี อติคมฺภีรํ อุทกสุทฺธิกํ ¶ อาทิยมานา; ทุพฺพณฺณกรณํ อนาทิยิตฺวา จีวรํ ปริภฺุชนฺโต ปน อนาทิยนฺโต อาปชฺชติ นาม. มูคพฺพตาทีนิ ติตฺถิยวตฺตานิ สมาทิยนฺโต สมาทิยนฺโต อาปชฺชติ นาม. ปาริวาสิกาทโย ปน ตชฺชนียาทิกมฺมกตา วา อตฺตโน วตฺตํ อสมาทิยนฺตา อาปชฺชนฺติ, เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อตฺถาปตฺติ น สมาทิยนฺโต อาปชฺชตี’’ติ. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ สิพฺพนฺโต เวชฺชกมฺมภณฺฑาคาริกกมฺมจิตฺตกมฺมาทีนิ วา กโรนฺโต กโรนฺโต อาปชฺชติ นาม. อุปชฺฌายวตฺตาทีนิ อกโรนฺโต อกโรนฺโต อาปชฺชติ นาม. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ ททมาโน เทนฺโต อาปชฺชติ นาม. สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกานํ จีวราทีนิ อเทนฺโต อเทนฺโต อาปชฺชติ นาม. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ คณฺหนฺโต ปฏิคฺคณฺหนฺโต อาปชฺชติ นาม. ‘‘น ภิกฺขเว โอวาโท น คเหตพฺโพ’’ติ วจนโต โอวาทํ อคณฺหนฺโต น ปฏิคฺคณฺหนฺโต อาปชฺชติ นาม.
นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภฺุชนฺโต ปริโภเคน อาปชฺชติ นาม. ปฺจาหิกํ สงฺฆาฏิจารํ อติกฺกามยมานา อปริโภเคน อาปชฺชติ นาม. สหคารเสยฺยํ รตฺตึ อาปชฺชติ นาม, โน ทิวา, ทฺวารํ อสํวริตฺวา ปฏิสลฺลียนฺโต ทิวา อาปชฺชติ, โน รตฺตึ. เอกรตฺตฉารตฺตสตฺตาหทสาหมาสาติกฺกเมสุ วุตฺตอาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต อรุณุคฺเค อาปชฺชติ นาม, ปวาเรตฺวา ภฺุชนฺโต น อรุณุคฺเค อาปชฺชติ นาม.
ภูตคามฺเจว องฺคชาตฺจ ฉินฺทนฺโต ฉินฺทนฺโต อาปชฺชติ นาม, เกเส วา นเข วา น ฉินฺทนฺโต น ฉินฺทนฺโต อาปชฺชติ นาม. อาปตฺตึ ฉาเทนฺโต ฉาเทนฺโต อาปชฺชติ นาม, ‘‘ติเณน วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อาคนฺตพฺพํ, นตฺเวว นคฺเคน อาคนฺตพฺพํ, โย อาคจฺเฉยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิมํ ปน อาปตฺตึ น ฉาเทนฺโต อาปชฺชติ นาม. กุสจีราทีนิ ¶ ธาเรนฺโต ธาเรนฺโต อาปชฺชติ นาม, ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ ปตฺโต ยาว เภทนาย ธาเรตพฺโพ’’ติ อิมํ อาปตฺตึ น ธาเรนฺโต อาปชฺชติ นาม.
‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ นานาสํวาสกํ กโรตี’’ติ เอกสีมายํ ทฺวีสุ สงฺเฆสุ นิสินฺเนสุ เอกสฺมึ ปกฺเข นิสีทิตฺวา ปรปกฺขสฺส ลทฺธึ คณฺหนฺโต ยสฺมึ ¶ ปกฺเข นิสินฺโน เตสํ อตฺตนาว อตฺตานํ นานาสํวาสกํ กโรติ นาม. เยสํ สนฺติเก นิสินฺโน เตสํ คณปูรโก หุตฺวา กมฺมํ โกเปติ, อิตเรสํ หตฺถปาสํ อนาคตตฺตา. สมานสํวาสเกปิ เอเสว ¶ นโย. เยสฺหิ โส ลทฺธึ โรเจติ, เตสํ สมานสํวาสโก โหติ, อิตเรสํ นานาสํวาสโก. สตฺต อาปตฺติโย สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธาติ อาปชฺชิตพฺพโต อาปตฺติโย, ราสฏฺเน ขนฺธาติ เอวํ ทฺเวเยว นามานิ โหนฺตีติ นามวเสน ทุกํ ทสฺสิตํ. กมฺเมน วา สลากคฺคาเหน วาติ เอตฺถ อุทฺเทโส เจว กมฺมฺจ เอกํ, โวหาโร เจว อนุสฺสาวนา จ สลากคฺคาโห จ เอกํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปุพฺพภาคา, กมฺมฺเจว อุทฺเทโส จ ปมาณํ.
อทฺธานหีโน นาม อูนวีสติวสฺโส. องฺคหีโน นาม หตฺถจฺฉินฺนาทิเภโท. วตฺถุวิปนฺโน นาม ปณฺฑโก ติรจฺฉานคโต อุภโตพฺยฺชนโก จ. อวเสสา เถยฺยสํวาสกาทโย อฏฺ อภพฺพปุคฺคลา กรณทุกฺกฏกา นาม. ทุกฺกฏกิริยา ทุกฺกฏกมฺมา, อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว กเตน อตฺตโน กมฺเมน อภพฺพฏฺานํ ปตฺตาติ อตฺโถ. อปริปูโร นาม อปริปุณฺณปตฺตจีวโร. โน จ ยาจติ นาม อุปสมฺปทํ น ยาจติ. อลชฺชิสฺส จ พาลสฺส จาติ อลชฺชี สเจปิ เตปิฏโก โหติ, พาโล จ สเจปิ สฏฺิวสฺโส โหติ, อุโภปิ นิสฺสาย น วตฺถพฺพํ. พาลสฺส จ ลชฺชิสฺส จาติ เอตฺถ พาลสฺส ‘‘ตฺวํ นิสฺสยํ คณฺหา’’ติ อาณายปิ นิสฺสโย ทาตพฺโพ, ลชฺชิสฺส ปน ยาจนฺตสฺเสว. สาติสารนฺติ สโทสํ; ยํ อชฺฌาจรนฺโต อาปตฺตึ อาปชฺชติ.
กาเยน ปฏิกฺโกสนา นาม หตฺถวิการาทีหิ ปฏิกฺโกสนา. กาเยน ปฏิชานาตีติ หตฺถวิการาทีหิ ปฏิชานาติ. อุปฆาติกา นาม อุปฆาตา. สิกฺขูปฆาติกา นาม สิกฺขูปฆาโต. โภคูปฆาติกา นาม ปริโภคูปฆาโต, ตตฺถ ติสฺโส สิกฺขา อสิกฺขโต สิกฺขูปฆาติกาติ เวทิตพฺพา. สงฺฆิกํ วา ปุคฺคลิกํ วา ทุปฺปริโภคํ ภฺุชโต โภคูปฆาติกาติ เวทิตพฺพา. ทฺเว เวนยิกาติ ทฺเว อตฺถา วินยสิทฺธา. ปฺตฺตํ นาม สกเล วินยปิฏเก กปฺปิยากปฺปิยวเสน ปฺตฺตํ. ปฺตฺตานุโลมํ นาม จตูสุ มหาปเทเสสุ ทฏฺพฺพํ. เสตุฆาโตติ ¶ ปจฺจยฆาโต; เยน จิตฺเตน อกปฺปิยํ กเรยฺย, ตสฺส จิตฺตสฺสาปิ อนุปฺปาทนนฺติ อตฺโถ. มตฺตการิตาติ มตฺตาย ¶ ปมาเณน กรณํ; ปมาเณ านนฺติ อตฺโถ. กาเยน อาปชฺชตีติ กายทฺวาริกํ กาเยน อาปชฺชติ; วจีทฺวาริกํ วาจาย. กาเยน วุฏฺาตีติ ติณวตฺถารกสมเถ ¶ วินาปิ เทสนาย กาเยเนว วุฏฺาติ; เทเสตฺวา วุฏฺหนฺโต ปน วาจาย วุฏฺาติ. อพฺภนฺตรปริโภโค นาม อชฺโฌหรณปริโภโค. พาหิรปริโภโค นาม สีสมกฺขนาทิ.
อนาคตํ ภารํ วหตีติ อเถโรว สมาโน เถเรหิ วหิตพฺพํ พีชนคาหธมฺมชฺเฌสนาทิภารํ วหติ; ตํ นิตฺถริตุํ วีริยํ อารภติ. อาคตํ ภารํ น วหตีติ เถโร เถรกิจฺจํ น กโรติ, ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว เถเรน ภิกฺขุนา สามํ วา ธมฺมํ ภาสิตุํ, ปรํ วา อชฺเฌสิตุํ, อนุชานามิ ภิกฺขเว เถราเธยฺยํ ปาติโมกฺข’’นฺติ เอวมาทิ สพฺพํ ปริหาเปตีติ อตฺโถ. น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ กุกฺกุจฺจายตีติ น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ กุกฺกุจฺจายิตฺวา กโรติ. กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ น กุกฺกุจฺจายตีติ กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ น กุกฺกุจฺจายิตฺวา กโรติ. เอเตสํ ทฺวินฺนํ ทิวา จ รตฺโต จ อาสวา วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถ. อนนฺตรทุเกปิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติ.
ทุกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ติกวารวณฺณนา
๓๒๓. ติเกสุ อตฺถาปตฺติ ติฏฺนฺเต ภควติ อาปชฺชตีติ อตฺถิ อาปตฺติ, ยํ ติฏฺนฺเต ภควติ อาปชฺชตีติ อตฺโถ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. ตตฺถ โลหิตุปฺปาทาปตฺตึ ติฏฺนฺเต อาปชฺชติ. ‘‘เอตรหิ โข ปนานนฺท, ภิกฺขู อฺมฺํ อาวุโสวาเทน สมุทาจรนฺติ, น โว มมจฺจเยน เอวํ สมุทาจริตพฺพํ, นวเกน, อานนฺท, ภิกฺขุนา เถโร ภิกฺขู ‘ภนฺเต’ติ วา ‘อายสฺมา’ติ วา สมุทาจริตพฺโพ’’ติ วจนโต เถรํ อาวุโสวาเทน สมุทาจรณปจฺจยา อาปตฺตึ ปรินิพฺพุเต ภควติ อาปชฺชติ, โน ติฏฺนฺเต. อิมา ทฺเว อาปตฺติโย เปตฺวา อวเสสา ธรนฺเตปิ ภควติ อาปชฺชติ, ปรินิพฺพุเตปิ.
ปวาเรตฺวา อนติริตฺตํ ภฺุชนฺโต อาปตฺตึ กาเล อาปชฺชติ โน วิกาเล. วิกาลโภชนาปตฺตึ ¶ ปน วิกาเล อาปชฺชติ โน กาเล. อวเสสา ¶ กาเล เจว อาปชฺชติ วิกาเล จ. สหคารเสยฺยํ รตฺตึ อาปชฺชติ, ทฺวารํ อสํวริตฺวา ปฏิสลฺลียนํ ทิวา. เสสา รตฺติฺเจว ทิวา จ. ‘‘ทสวสฺโสมฺหิ อติเรกทสวสฺโสมฺหี’’ติ พาโล อพฺยตฺโต ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต ทสวสฺโส อาปชฺชติ โน อูนทสวสฺโส ¶ . ‘‘อหํ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต’’ติ นโว วา มชฺฌิโม วา ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต อูนทสวสฺโส อาปชฺชติ โน ทสวสฺโส. เสสา ทสวสฺโส เจว อาปชฺชติ อูนทสวสฺโส จ. ‘‘ปฺจวสฺโสมฺหี’’ติ พาโล อพฺยตฺโต อนิสฺสาย วสนฺโต ปฺจวสฺโส อาปชฺชติ. ‘‘อหํ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต’’ติ นวโก อนิสฺสาย วสนฺโต อูนปฺจวสฺโส อาปชฺชติ. เสสํ ปฺจวสฺโส เจว อาปชฺชติ อูนปฺจวสฺโส จ. อนุปสมฺปนฺนํ ปทโสธมฺมํ วาเจนฺโต, มาตุคามสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต เอวรูปํ อาปตฺตึ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, ปาราชิก-สุกฺกวิสฺสฏฺิ-กายสํสคฺค-ทุฏฺุลฺล-อตฺตกามปาริจริย-ทุฏฺโทส-สงฺฆเภทปหารทาน-ตลสตฺติกาทิเภทํ อกุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, อสฺจิจฺจ สหคารเสยฺยาทึ อพฺยากตจิตฺโต อาปชฺชติ, ยํ อรหาว อาปชฺชติ, สพฺพํ อพฺยากตจิตฺโตว อาปชฺชติ, เมถุนธมฺมาทิเภทมาปตฺตึ สุขเวทนาสมงฺคี อาปชฺชติ, ทุฏฺโทสาทิเภทํ ทุกฺขเวทนาสมงฺคี, ยํ สุขเวทนาสมงฺคี อาปชฺชติ, ตํเยว มชฺฌตฺโต หุตฺวา อาปชฺชนฺโต อทุกฺขมสุขเวทนาสมงฺคี อาปชฺชติ.
ตโย ปฏิกฺเขปาติ พุทฺธสฺส ภควโต ตโย ปฏิกฺเขปา. จตูสุ ปจฺจเยสุ มหิจฺฉตา อสนฺตุฏฺิตา กิเลสสลฺเลขนปฏิปตฺติยา อโคปายนา, อิเม หิ ตโย ธมฺมา พุทฺเธน ภควตา ปฏิกฺขิตฺตา. อปฺปิจฺฉตาทโย ปน ตโย พุทฺเธน ภควตา อนฺุาตา, เตน วุตฺตํ ‘‘ตโย อนฺุาตา’’ติ.
‘‘ทสวสฺโสมฺหี’’ติ ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต ‘‘ปฺจวสฺโสมฺหี’’ติ นิสฺสยํ อคณฺหนฺโต พาโล อาปชฺชติ โน ปณฺฑิโต, อูนทสวสฺโส ‘‘พฺยตฺโตมฺหี’’ติ พหุสฺสุตตฺตา ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต อูนปฺจวสฺโส จ นิสฺสยํ อคณฺหนฺโต ปณฺฑิโต อาปชฺชติ โน พาโล; อวเสสํ ปณฺฑิโต เจว อาปชฺชติ พาโล จ. วสฺสํ อนุปคจฺฉนฺโต กาเฬ อาปชฺชติ โน ชุณฺเห; มหาปวารณาย อปฺปวาเรนฺโต ชุณฺเห อาปชฺชติ โน กาเฬ; อวเสสํ กาเฬ เจว อาปชฺชติ ชุณฺเห จ. วสฺสูปคมนํ กาเฬ ¶ กปฺปติ โน ชุณฺเห; มหาปวารณาย ปวารณา ชุณฺเห กปฺปติ โน กาเฬ; เสสํ อนฺุาตกํ กาเฬ เจว กปฺปติ ชุณฺเห จ.
กตฺติกปุณฺณมาสิยา ¶ ปจฺฉิเม ปาฏิปททิวเส วิกปฺเปตฺวา ปิตํ วสฺสิกสาฏิกํ นิวาเสนฺโต เหมนฺเต อาปชฺชติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘กตฺติกปุณฺณมทิวเส อปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต อาปชฺชตี’’ติ ¶ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตํ. ‘‘จาตุมาสํ อธิฏฺาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. อติเรกมาเส เสเส คิมฺหาเน ปริเยสนฺโต อติเรกฑฺฒมาเส เสเส กตฺวา นิวาเสนฺโต จ คิมฺเห อาปชฺชติ นาม. สติยา วสฺสิกสาฏิกาย นคฺโค กายํ โอวสฺสาเปนฺโต วสฺเส อาปชฺชติ นาม. ปาริสุทฺธิอุโปสถํ วา อธิฏฺานุโปสถํ วา กโรนฺโต สงฺโฆ อาปชฺชติ. สุตฺตุทฺเทสฺจ อธิฏฺานุโปสถฺจ กโรนฺโต คโณ อาปชฺชติ. เอกโก สุตฺตุทฺเทสํ ปาริสุทฺธิอุโปสถฺจ กโรนฺโต ปุคฺคโล อาปชฺชติ. ปวารณายปิ เอเสว นโย.
สงฺฆุโปสโถ จ สงฺฆปวารณา จ สงฺฆสฺเสว กปฺปติ. คณุโปสโถ จ คณปวารณา จ คณสฺเสว กปฺปติ. อธิฏฺานุโปสโถ จ อธิฏฺานปวารณา จ ปุคฺคลสฺเสว กปฺปติ. ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺโนมฺหี’’ติอาทีนิ ภณนฺโต วตฺถุํ ฉาเทติ น อาปตฺตึ, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิ’’นฺติอาทีนิ ภณนฺโต อาปตฺตึ ฉาเทติ โน วตฺถุํ, โย เนว วตฺถุํ น อาปตฺตึ อาโรเจติ, อยํ วตฺถฺุเจว ฉาเทติ อาปตฺติฺจ.
ปฏิจฺฉาเทตีติ ปฏิจฺฉาทิ. ชนฺตาฆรเมว ปฏิจฺฉาทิ ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิ. อิตราสุปิ เอเสว นโย. ทฺวารํ ปิทหิตฺวา อนฺโตชนฺตาฆเร ิเตน ปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ. อุทเก โอติณฺเณนาปิ เอตเทว วฏฺฏติ. อุภยตฺถ ขาทิตุํ ภฺุชิตุํ วา น วฏฺฏติ. วตฺถปฏิจฺฉาทิ สพฺพกปฺปิยตาย ปฏิจฺฉนฺเนน สพฺพํ กาตุํ วฏฺฏติ. วหนฺตีติ ยนฺติ นิยฺยนฺติ; นินฺทํ วา ปฏิกฺโกสํ วา น ลภนฺติ. จนฺทมณฺฑลํ อพฺภามหิกาธูมรชราหุวิมุตฺตํ วิวฏํเยว วิโรจติ, น เตสุ อฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ. ตถา สูริยมณฺฑลํ, ธมฺมวินโยปิ วิวริตฺวา วิภชิตฺวา เทสิยมาโนว วิโรจติ โน ปฏิจฺฉนฺโน.
อฺเน ¶ เภสชฺเชน กรณีเยน อฺํ วิฺาเปนฺโต คิลาโน อาปชฺชติ, น เภสชฺเชน กรณีเยน เภสชฺชํ วิฺาเปนฺโต อคิลาโน อาปชฺชติ, อวเสสํ อาปตฺตึ คิลาโน เจว อาปชฺชติ อคิลาโน จ.
อนฺโต อาปชฺชติ โน พหีติ อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺเปนฺโต อนฺโต อาปชฺชติ โน พหิ, พหิ ¶ อาปชฺชติ โน อนฺโตติ สงฺฆิกํ มฺจาทึ อชฺโฌกาเส สนฺถริตฺวา ปกฺกมนฺโต พหิ อาปชฺชติ โน อนฺโต, อวเสสํ ปน อนฺโต เจว อาปชฺชติ พหิ จ. อนฺโตสีมายาติ อาคนฺตุโก อาคนฺตุกวตฺตํ อทสฺเสตฺวา สฉตฺตุปาหโน วิหารํ ปวิสนฺโต อุปจารสีมํ โอกฺกนฺตมตฺโตว อาปชฺชติ. พหิสีมายาติ คมิโก ¶ ทารุภณฺฑปฏิสามนาทิคมิกวตฺตํ อปูเรตฺวา ปกฺกมนฺโต อุปจารสีมํ อติกฺกนฺตมตฺโตว อาปชฺชติ. อวเสสํ อนฺโตสีมาย เจว อาปชฺชติ พหิสีมาย จ. สติ วุฑฺฒตเร อนชฺฌิฏฺโ ธมฺมํ ภาสนฺโต สงฺฆมชฺเฌ อาปชฺชติ นาม. คณมชฺเฌปิ ปุคฺคลสนฺติเกปิ เอเสว นโย. กาเยน วุฏฺาตีติ ติณวตฺถารกสมเถน วุฏฺาติ. กายํ อจาเลตฺวา วาจาย เทเสนฺตสฺส วาจาย วุฏฺาติ. วจีสมฺปยุตฺตํ กายกิริยํ กตฺวา เทเสนฺตสฺส กาเยน วาจาย วุฏฺาติ นาม. สงฺฆมชฺเฌ เทสนาคามินีปิ วุฏฺานคามินีปิ วุฏฺาติ. คณปุคฺคลมชฺเฌ ปน เทสนาคามินีเยว วุฏฺาติ.
อาคาฬฺหาย เจเตยฺยาติ อาคาฬฺหาย ทฬฺหภาวาย เจเตยฺย; ตชฺชนียกมฺมาทิกตสฺส วตฺตํ น ปูรยโต อิจฺฉมาโน สงฺโฆ อุกฺเขปนียกมฺมํ กเรยฺยาติ อตฺโถ. อลชฺชี จ โหติ พาโล จ อปกตตฺโต จาติ เอตฺถ พาโล ‘‘อยํ ธมฺมาธมฺมํ น ชานาติ’’ อปกตตฺโต วา ‘‘อาปตฺตานาปตฺตึ น ชานาตี’’ติ น เอตฺตาวตา กมฺมํ กาตพฺพํ; พาลภาวมูลกํ ปน อปกตตฺตภาวมูลกฺจ อาปตฺตึ อาปนฺนสฺส กมฺมํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. อธิสีเล สีลวิปนฺโน นาม ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺเธ อาปนฺโน; อาจารวิปนฺโน นาม ปฺจ อาปตฺติกฺขนฺเธ อาปนฺโน; ทิฏฺิวิปนฺโน นาม อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต. เตสํ อาปตฺตึ อปสฺสนฺตานํ อปฺปฏิกโรนฺตานํ ทิฏฺิฺจ อนิสฺสชฺชนฺตานํเยว กมฺมํ กาตพฺพํ.
กายิโก ทโว นาม ปาสกาทีหิ ชูตกีฬนาทิเภโท อนาจาโร; วาจสิโก ทโว นาม มุขาลมฺพรกรณาทิเภโท อนาจาโร; กายิกวาจสิโก นาม นจฺจนคายนาทิเภโท ทฺวีหิปิ ทฺวาเรหิ อนาจาโร ¶ . กายิโก อนาจาโร นาม กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโม; วาจสิโก อนาจาโร นาม วจีทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโม; กายิกวาจสิโก นาม ทฺวารทฺวเยปิ ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโม. กายิเกน อุปฆาติเกนาติ กายทฺวาเร ปฺตฺตสฺส สิกฺขาปทสฺส อสิกฺขเนน, โย หิ ตํ น สิกฺขติ, โส นํ อุปฆาเตติ, ตสฺมา ตสฺส ตํ อสิกฺขนํ ‘‘กายิกํ อุปฆาติก’’นฺติ วุจฺจติ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. กายิเกน มิจฺฉาชีเวนาติ ชงฺฆเปสนิกาทินา วา คณฺฑผาลนาทินา วา เวชฺชกมฺเมน ¶ ; วาจสิเกนาติ สาสนอุคฺคหณอาโรจนาทินา; ตติยปทํ อุภยสมฺปโยควเสน ¶ วุตฺตํ.
อลํ ภิกฺขุ มา ภณฺฑนนฺติ อลํ ภิกฺขุ มา ภณฺฑนํ กริ, มา กลหํ, มา วิวาทํ กรีติ อตฺโถ. น โวหริตพฺพนฺติ น กิฺจิ วตฺตพฺพํ; วทโตปิ หิ ตาทิสสฺส วจนํ น โสตพฺพํ มฺนฺติ. น กิสฺมิฺจิ ปจฺเจกฏฺาเนติ กิสฺมิฺจิ พีชนคฺคาหาทิเก เอกสฺมิมฺปิ เชฏฺกฏฺาเน น เปตพฺโพติ อตฺโถ. โอกาสกมฺมํ กาเรนฺตสฺสาติ ‘‘กโรตุ อายสฺมา โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โอกาสํ กาเรนฺตสฺส. นาลํ โอกาสกมฺมํ กาตุนฺติ ‘‘กึ ตฺวํ กริสฺสสี’’ติ โอกาโส น กาตพฺโพ. สวจนียํ นาทาตพฺพนฺติ วจนํ น อาทาตพฺพํ, วจนมฺปิ น โสตพฺพํ; ยตฺถ คเหตฺวา คนฺตุกาโม โหติ, น ตตฺถ คนฺตพฺพนฺติ อตฺโถ.
ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน วินโยติ ยํ โส ชานาติ, โส ตสฺส วินโย นาม โหติ; โส น ปุจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถ. อนุโยโค น ทาตพฺโพติ ‘‘อิทํ กปฺปตี’’ติ ปุจฺฉนฺตสฺส ปุจฺฉาย โอกาโส น ทาตพฺโพ, ‘‘อฺํ ปุจฺฉา’’ติ วตฺตพฺโพ. อิติ โส เนว ปุจฺฉิตพฺโพ นาสฺส ปุจฺฉา โสตพฺพาติ อตฺโถ. วินโย น สากจฺฉาตพฺโพติ วินยปฺโห น สากจฺฉิตพฺโพ, กปฺปิยากปฺปิยกถา น สํสนฺเทตพฺพา.
อิทมปฺปหายาติ เอตํ พฺรหฺมจาริปฏิฺาตาทิกํ ลทฺธึ อวิชหิตฺวา. สุทฺธํ พฺรหฺมจารินฺติ ขีณาสวํ ภิกฺขุํ. ‘‘ปาตพฺยตํ อาปชฺชตี’’ติ ปาตพฺยภาวํ ปฏิเสวนํ อาปชฺชติ. ‘‘อิทมปฺปหายา’’ติ วจนโต ปน ตํ พฺรหฺมจาริปฏิฺาตํ ปหาย ขีณาสวํ ‘‘มุสา มยา ภณิตํ, ขมถ เม’’ติ ¶ ขมาเปตฺวา ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ ลทฺธึ วิชหิตฺวา คติวิโสธนํ กเรยฺย. อกุสลมูลานีติ อกุสลานิ เจว มูลานิ จ, อกุสลานํ วา มูลานิ อกุสลมูลานิ. กุสลมูเลสุปิ เอเสว นโย. ทุฏฺุ จริตานิ วิรูปานิ วา จริตานิ ทุจฺจริตานิ. สุฏฺุ จริตานิ สุนฺทรานิ วา จริตานิ สุจริตานิ. กาเยน กรณภูเตน กตํ ทุจฺจริตํ กายทุจฺจริตํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติ.
ติกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุกฺกวารวณฺณนา
๓๒๔. จตุกฺเกสุ ¶ สกวาจาย อาปชฺชติ ปรวาจาย วุฏฺาตีติ วจีทฺวาริกํ ปทโสธมฺมาทิเภทํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ติณวตฺถารกสมถฏฺานํ คโต ปรสฺส กมฺมวาจาย วุฏฺาติ ¶ . ปรวาจาย อาปชฺชติ สกวาจาย วุฏฺาตีติ ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค ปรสฺส กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, ปุคฺคลสฺส สนฺติเก เทเสนฺโต สกวาจาย วุฏฺาติ. สกวาจาย อาปชฺชติ สกวาจาย วุฏฺาตีติ วจีทฺวาริกํ ปทโสธมฺมาทิเภทํ อาปตฺตึ สกวาจาย อาปชฺชติ, เทเสตฺวา วุฏฺหนฺโตปิ สกวาจาย วุฏฺาติ. ปรวาจาย อาปชฺชติ ปรวาจาย วุฏฺาตีติ ยาวตติยกํ สงฺฆาทิเสสํ ปรสฺส กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, วุฏฺหนฺโตปิ ปรสฺส ปริวาสกมฺมวาจาทีหิ วุฏฺาติ. ตโต ปเรสุ กายทฺวาริกํ กาเยน อาปชฺชติ, เทเสนฺโต วาจาย วุฏฺาติ. วจีทฺวาริกํ วาจาย อาปชฺชติ, ติณวตฺถารเก กาเยน วุฏฺาติ. กายทฺวาริกํ กาเยน อาปชฺชติ, ตเมว ติณวตฺถารเก กาเยน วุฏฺาติ. วจีทฺวาริกํ วาจาย อาปชฺชติ, ตเมว เทเสนฺโต วาจาย วุฏฺาติ. สงฺฆิกมฺจสฺส อตฺตโน ปจฺจตฺถรเณน อนตฺถรโต กายสมฺผุสเน โลมคณนาย อาปชฺชิตพฺพาปตฺตึ สหคารเสยฺยาปตฺติฺจ ปสุตฺโต อาปชฺชติ, ปพุชฺฌิตฺวา ปน อาปนฺนภาวํ ตฺวา เทเสนฺโต ปฏิพุทฺโธ วุฏฺาติ. ชคฺคนฺโต อาปชฺชิตฺวา ปน ติณวตฺถารกสมถฏฺาเน สยนฺโต ปฏิพุทฺโธ อาปชฺชติ ปสุตฺโต วุฏฺาติ นาม. ปจฺฉิมปททฺวยมฺปิ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
อจิตฺตกาปตฺตึ ¶ อจิตฺตโก อาปชฺชติ นาม. ปจฺฉา เทเสนฺโต สจิตฺตโก วุฏฺาติ. สจิตฺตกาปตฺตึ สจิตฺตโก อาปชฺชติ นาม. ติณวตฺถารกฏฺาเน สยนฺโต อจิตฺตโก วุฏฺาติ. เสสปททฺวยมฺปิ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. โย สภาคํ อาปตฺตึ เทเสติ, อยํ เทสนาปจฺจยา ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺโต ปาจิตฺติยาทีสุ อฺตรํ เทเสติ, ตฺจ เทเสนฺโต ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. ตํ ปน ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺโต ปาจิตฺติยาทิโต วุฏฺาติ. ปาจิตฺติยาทิโต จ วุฏฺหนฺโต ตํ อาปชฺชติ. อิติ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส เอกเมว ปโยคํ สนฺธาย ‘‘อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต เทเสตี’’ติ อิทํ จตุกฺกํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
กมฺมจตุกฺเก ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺคาปตฺตึ กมฺเมน อาปชฺชติ, เทเสนฺโต อกมฺเมน วุฏฺาติ. วิสฺสฏฺิอาทิกํ อกมฺเมน อาปชฺชติ, ปริวาสาทินา กมฺเมน วุฏฺาติ. สมนุภาสนํ ¶ กมฺเมเนว อาปชฺชติ, กมฺเมน วุฏฺาติ. เสสํ อกมฺเมน อาปชฺชติ,อกมฺเมนวุฏฺาติ.
ปริกฺขารจตุกฺเก ปโม ¶ สกปริกฺขาโร, ทุติโย สงฺฆิโกว ตติโย เจติยสนฺตโก, จตุตฺโถ คิหิปริกฺขาโร. สเจ ปน โส ปตฺตจีวรนวกมฺมเภสชฺชานํ อตฺถาย อาหโฏ โหติ, อวาปุรณํ ทาตุํ อนฺโต ปาเปตฺุจ วฏฺฏติ.
สมฺมุขาจตุกฺเก ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺคาปตฺตึ สงฺฆสฺส สมฺมุขา อาปชฺชติ, วุฏฺานกาเล ปน สงฺเฆน กิจฺจํ นตฺถีติ ปรมฺมุขา วุฏฺาติ. วิสฺสฏฺิอาทิกํ ปรมฺมุขา อาปชฺชติ, สงฺฆสฺส สมฺมุขา วุฏฺาติ. สมนุภาสนํ สงฺฆสฺส สมฺมุขา เอว อาปชฺชติ, สมฺมุขา วุฏฺาติ. เสสํ สมฺปชานมุสาวาทาทิเภทํ ปรมฺมุขาว อาปชฺชติ, ปรมฺมุขาว วุฏฺาติ. อชานนฺตจตุกฺกํ อจิตฺตกจตุกฺกสทิสํ.
ลิงฺคปาตุภาเวนาติ สยิตสฺเสว ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา ลิงฺคปริวตฺเต ชาเต สหคารเสยฺยาปตฺติ โหติ อิทเมว ตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อุภินฺนมฺปิ ปน อสาธารณาปตฺติ ลิงฺคปาตุภาเวน วุฏฺาติ. สหปฏิลาภจตุกฺเก ยสฺส ภิกฺขุโน ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, โส สห ลิงฺคปฏิลาเภน ปมํ อุปฺปนฺนวเสน เสฏฺภาเวน จ ปุริมํ ปุริสลิงฺคํ ชหติ, ปจฺฉิเม อิตฺถิลิงฺเค ปติฏฺาติ, ปุริสกุตฺตปุริสาการาทิวเสน ปวตฺตา กายวจีวิฺตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ภิกฺขูติ วา ปุริโสติ วา เอวํ ปวตฺตา ปณฺณตฺติโย ¶ นิรุชฺฌนฺติ, ยานิ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณานิ ฉจตฺตาลีส สิกฺขาปทานิ เตหิ อนาปตฺติเยว โหติ. ทุติยจตุกฺเก ปน ยสฺสา ภิกฺขุนิยา ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, สา ปจฺฉาสมุปฺปตฺติยา วา หีนภาเวน วา ปจฺฉิมนฺติ สงฺขฺยํ คตํ อิตฺถิลิงฺคํ ชหติ, วุตฺตปฺปกาเรน ปุริมนฺติ สงฺขฺยํ คเต ปุริสลิงฺเค ปติฏฺาติ. วุตฺตวิปรีตา วิฺตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ภิกฺขุนีติ วา อิตฺถีติ วา เอวํ ปวตฺตา ปณฺณตฺติโยปิ นิรุชฺฌนฺติ, ยานิ ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ สตํ ตึสฺจ สิกฺขาปทานิ, เตหิ อนาปตฺติเยว โหติ.
จตฺตาโร สามุกฺกํสาติ จตฺตาโร มหาปเทสา, เต หิ ภควตา อนุปฺปนฺเน วตฺถุมฺหิ สยํ อุกฺกํสิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา ปิตตฺตา ‘‘สามุกฺกํสา’’ติ วุจฺจนฺติ. ปริโภคาติ อชฺโฌหรณียปริโภคา ¶ , อุทกํ ปน อกาลิกตฺตา อปฺปฏิคฺคหิตกํ วฏฺฏติ. ยาวกาลิกาทีนิ อปฺปฏิคฺคหิตกานิ อชฺโฌหริตุํ น วฏฺฏนฺติ. จตฺตาริ มหาวิกฏานิ กาโลทิสฺสตฺตา ยถาวุตฺเต กาเล วฏฺฏนฺติ. อุปาสโก สีลวาติ ปฺจ วา ทส ¶ วา สีลานิ โคปยมาโน.
อาคนฺตุกาทิจตุกฺเก สฉตฺตุปาหโน สสีสํ ปารุโต วิหารํ ปวิสนฺโต ตตฺถ วิจรนฺโต จ อาคนฺตุโกว อาปชฺชติ, โน อาวาสิโก. อาวาสิกวตฺตํ อกโรนฺโต ปน อาวาสิโก อาปชฺชติ, โน อาคนฺตุโก. เสสํ กายวจีทฺวาริกํ อาปตฺตึ อุโภปิ อาปชฺชนฺติ, อสาธารณํ อาปตฺตึ เนว อาคนฺตุโก อาปชฺชติ, โน อาวาสิโก. คมิยจตุกฺเกปิ คมิยวตฺตํ อปูเรตฺวา คจฺฉนฺโต คมิโก อาปชฺชติ, โน อาวาสิโก. อาวาสิกวตฺตํ อกโรนฺโต ปน อาวาสิโก อาปชฺชติ, โน คมิโก. เสสํ อุโภปิ อาปชฺชนฺติ, อสาธารณํ อุโภปิ นาปชฺชนฺติ. วตฺถุนานตฺตตาทิจตุกฺเก จตุนฺนํ ปาราชิกานํ อฺมฺํ วตฺถุนานตฺตตาว โหติ,น อาปตฺตินานตฺตตา. สพฺพาปิ หิ สา ปาราชิกาปตฺติเยว. สงฺฆาทิเสสาทีสุปิ เอเสว นโย. ภิกฺขุสฺส จ ภิกฺขุนิยา จ อฺมฺํ กายสํสคฺเค ภิกฺขุสฺส สงฺฆาทิเสโส ภิกฺขุนิยา ปาราชิกนฺติ เอวํ อาปตฺตินานตฺตตาว โหติ, น วตฺถุนานตฺตตา, อุภินฺนมฺปิ หิ กายสํสคฺโคว วตฺถุ. ตถา ‘‘ลสุณกฺขาทเน ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติยํ, ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ เอวมาทินาเปตฺถ นเยน โยชนา เวทิตพฺพา. จตุนฺนํ ปาราชิกานํ เตรสหิ สงฺฆาทิเสเสหิ สทฺธึ วตฺถุนานตฺตตา เจว อาปตฺตินานตฺตตา ¶ จ. เอวํ สงฺฆาทิเสสาทีนํ อนิยตาทีหิ. อาทิโต ปฏฺาย จตฺตาริ ปาราชิกานิ เอกโต อาปชฺชนฺตานํ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ เนว วตฺถุนานตฺตตา โน อาปตฺตินานตฺตตา. วิสุํ อาปชฺชนฺเตสุปิ เสสา สาธารณาปตฺติโย อาปชฺชนฺเตสุปิ เอเสว นโย.
วตฺถุสภาคาทิจตุกฺเก ภิกฺขุสฺส จ ภิกฺขุนิยา จ กายสํสคฺเค วตฺถุสภาคตา, โน อาปตฺติสภาคตา, จตูสุ ปาราชิเกสุ อาปตฺติสภาคตา, โน วตฺถุสภาคตา. เอส นโย สงฺฆาทิเสสาทีสุ. ภิกฺขุสฺส จ ภิกฺขุนิยา จ จตูสุ ปาราชิเกสุ วตฺถุสภาคตา เจว อาปตฺติสภาคตา จ. เอส นโย สพฺพาสุ สาธารณาปตฺตีสุ. อสาธารณาปตฺติยํ เนว วตฺถุสภาคตา โน อาปตฺติสภาคตา. โย หิ ปุริมจตุกฺเก ปโม ปฺโห, โส อิธ ทุติโย; โย จ ตตฺถ ทุติโย, โส อิธ ปโม. ตติยจตุตฺเถสุ นานากรณํ นตฺถิ.
อุปชฺฌายจตุกฺเก สทฺธิวิหาริกสฺส อุปชฺฌาเยน กตฺตพฺพวตฺตสฺส อกรเณ อาปตฺตึ อุปชฺฌาโย ¶ อาปชฺชติ, โน สทฺธิวิหาริโก อุปชฺฌายสฺส กตฺตพฺพวตฺตํ อกโรนฺโต สทฺธิวิหาริโก อาปชฺชติ, โน อุปชฺฌาโย; เสสํ อุโภปิ ¶ อาปชฺชนฺติ, อสาธารณํ อุโภปิ นาปชฺชนฺติ. อาจริยจตุกฺเกปิ เอเสว นโย.
อาทิยนฺตจตุกฺเก ปาทํ วา อติเรกปาทํ วา สหตฺถา อาทิยนฺโต ครุกํ อาปชฺชติ, อูนกปาทํ คณฺหาหีติ อาณตฺติยา อฺํ ปโยเชนฺโต ลหุกํ อาปชฺชติ. เอเตน นเยน เสสปทตฺตยํ เวทิตพฺพํ.
อภิวาทนารหจตุกฺเก ภิกฺขุนีนํ ตาว ภตฺตคฺเค นวมภิกฺขุนิโต ปฏฺาย อุปชฺฌายาปิ อภิวาทนารหา โน ปจฺจุฏฺานารหา. อวิเสเสน จ วิปฺปกตโภชนสฺส ภิกฺขุสฺส โย โกจิ วุฑฺฒตโร. สฏฺิวสฺสสฺสาปิ ปาริวาสิกสฺส สมีปคโต ตทหุปสมฺปนฺโนปิ ปจฺจุฏฺานารโห โน อภิวาทนารโห. อปฺปฏิกฺขิตฺเตสุ าเนสุ วุฑฺโฒ นวกสฺส อภิวาทนารโห เจว ปจฺจุฏฺานารโห จ. นวโก ปน วุฑฺฒสฺส เนว อภิวาทนารโห น ปจฺจุฏฺานารโห. อาสนารหจตุกฺกสฺส ปมปทํ ปุริมจตุกฺเก ทุติยปเทน, ทุติยปทฺจ ปมปเทน อตฺถโต สทิสํ.
กาลจตุกฺเก ¶ ปวาเรตฺวา ภฺุชนฺโต กาเล อาปชฺชติ โน วิกาเล, วิกาลโภชนาปตฺตึ วิกาเล อาปชฺชติ โน กาเล, เสสํ กาเล เจว อาปชฺชติ วิกาเล จ, อสาธารณํ เนว กาเล โน วิกาเล. ปฏิคฺคหิตจตุกฺเก ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตามิสํ กาเล กปฺปติ โน วิกาเล. ปานกํ วิกาเล กปฺปติ, ปุนทิวสมฺหิ โน กาเล. สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ กาเล เจว กปฺปติ วิกาเล จ. อตฺตโน อตฺตโน กาลาตีตํ ยาวกาลิกาทิตฺตยํ อกปฺปิยมํสํ อุคฺคหิตกมปฺปฏิคฺคหิตกฺจ เนว กาเล กปฺปติ โน วิกาเล.
ปจฺจนฺติมจตุกฺเก สมุทฺเท สีมํ พนฺธนฺโต ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อาปชฺชติ, โน มชฺฌิเมสุ; ปฺจวคฺเคน คเณน อุปสมฺปาเทนฺโต คุณงฺคุณูปาหนํ ธุวนหานํ จมฺมตฺถรณานิ จ มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อาปชฺชติ โน ปจฺจนฺติเมสุ. อิมานิ จตฺตาริ ‘‘อิธ น กปฺปนฺตี’’ติ วทนฺโตปิ ปจฺจนฺติเมสุ อาปชฺชติ, ‘‘อิธ กปฺปนฺตี’’ติ วทนฺโต ปน มชฺฌิเมสุ อาปชฺชติ. เสสาปตฺตึ อุภยตฺถ อาปชฺชติ, อสาธารณํ น กตฺถจิ อาปชฺชติ. ทุติยจตุกฺเก ปฺจวคฺเคน คเณน อุปสมฺปทาทิ จตุพฺพิธมฺปิ วตฺถุ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ กปฺปติ. ‘‘อิทํ กปฺปตี’’ติ ¶ ทีเปตุมฺปิ ตตฺเถว กปฺปติ โน มชฺฌิเมสุ. ‘‘อิทํ น กปฺปตี’’ติ ทีเปตุํ ปน มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ กปฺปติ โน ปจฺจนฺติเมสุ ¶ . เสสํ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปฺจ โลณานี’’ติอาทิ อนฺุาตกํ อุภยตฺถ กปฺปติ. ยํ ปน อกปฺปิยนฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ อุภยตฺถาปิ น กปฺปติ.
อนฺโตอาทิจตุกฺเก อนุปขชฺช เสยฺยาทึ อนฺโต อาปชฺชติ โน พหิ, อชฺโฌกาเส สงฺฆิกมฺจาทีนิ นิกฺขิปิตฺวา ปกฺกมนฺโต พหิ อาปชฺชติ โน อนฺโต, เสสํ อนฺโต เจว พหิ จ, อสาธารณํ เนว อนฺโต น พหิ. อนฺโตสีมาทิจตุกฺเก อาคนฺตุโก วตฺตํ อปูเรนฺโต อนฺโตสีมาย อาปชฺชติ, คมิโย พหิสีมาย มุสาวาทาทึ อนฺโตสีมาย จ พหิสีมาย จ อาปชฺชติ,อสาธารณํ น กตฺถจิ. คามจตุกฺเก อนฺตรฆรปฏิสํยุตฺตํ เสขิยปฺตฺตึ คาเม อาปชฺชติ โน อรฺเ. ภิกฺขุนี อรุณํ อุฏฺาปยมานา อรฺเ อาปชฺชติ โน คาเม. มุสาวาทาทึ คาเม เจว อาปชฺชติ อรฺเ จ, อสาธารณํ น กตฺถจิ.
จตฺตาโร ¶ ปุพฺพกิจฺจาติ ‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ อุทกํ อาสเนน จา’’ติ อิทํ จตุพฺพิธํ ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจตีติ วุตฺตํ. ‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท’’ติ อิเม ปน ‘‘จตฺตาโร ปุพฺพกิจฺจา’’ติ เวทิตพฺพา. จตฺตาโร ปตฺตกลฺลาติ อุโปสโถ ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, สภาคาปตฺติโย น วิชฺชนฺติ, วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ, ปตฺตกลฺลนฺติ วุจฺจตีติ. จตฺตาริ อนฺปาจิตฺติยานีติ ‘‘เอตเทว ปจฺจยํ กริตฺวา อนฺํ ปาจิตฺติย’’นฺติ เอวํ วุตฺตานิ อนุปขชฺชเสยฺยากปฺปนสิกฺขาปทํ ‘‘เอหาวุโส คามํ วา นิคมํ วา’’ติ สิกฺขาปทํ, สฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจอุปทหนํ, อุปสฺสุติติฏฺนนฺติ อิมานิ จตฺตาริ. จตสฺโส ภิกฺขุสมฺมุติโยติ ‘‘เอกรตฺตมฺปิ เจ ภิกฺขุ ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺย อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา, อฺํ นวํ สนฺถตํ การาเปยฺย อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา, ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺย อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา, ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรเจยฺย อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา’’ติ เอวํ อาคตา เตรสหิ สมฺมุตีหิ มุตฺตา สมฺมุติโย. คิลานจตุกฺเก อฺเภสชฺเชน กรณีเยน โลลตาย อฺํ วิฺาเปนฺโต คิลาโน อาปชฺชติ, อเภสชฺชกรณีเยน เภสชฺชํ วิฺาเปนฺโต อคิลาโน อาปชฺชติ, มุสาวาทาทึ อุโภปิ อาปชฺชนฺติ, อสาธารณํ อุโภปิ นาปชฺชนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
จตุกฺกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจกวารวณฺณนา
๓๒๕. ปฺจเกสุ ¶ ¶ ปฺจ ปุคฺคลา นิยตาติ อานนฺตริยานเมเวตํ คหณํ. ปฺจ เฉทนกา อาปตฺติโย นาม ปมาณาติกฺกนฺเต มฺจปีเ นิสีทนกณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิวสฺสิกสาฏิกาสุ สุคตจีวเร จ เวทิตพฺพา. ปฺจหากาเรหีติ อลชฺชิตา, อฺาณตา, กุกฺกุจฺจปฺปกตตา, อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาติ อิเมหิ ปฺจหิ. ปฺจ อาปตฺติโย มุสาวาทปจฺจยาติ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏสงฺฆาทิเสสปาจิตฺติยา. อนามนฺตจาโรติ ‘‘สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ กุเลสุ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ อิมสฺส อาปุจฺฉิตฺวา จารสฺส อภาโว. อนธิฏฺานนฺติ ‘‘คณโภชเน อฺตฺร สมยา’’ติ วุตฺตํ ¶ สมยํ อธิฏฺหิตฺวา โภชนํ อธิฏฺานํ นาม; ตถา อกรณํ อนธิฏฺานํ. อวิกปฺปนา นาม ยา ปรมฺปรโภชเน วิกปฺปนา วุตฺตา, ตสฺสา อกรณํ. อิมานิ หิ ปฺจ ปิณฺฑปาติกสฺส ธุตงฺเคเนว ปฏิกฺขิตฺตานิ. อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิโตติ เย ปสฺสนฺติ, เย สุณนฺติ, เตหิ อุสฺสงฺกิโต เจว ปริสงฺกิโต จ. อปิ อกุปฺปธมฺโม ขีณาสโวปิ สมาโน, ตสฺมา อโคจรา ปริหริตพฺพา. น หิ เอเตสุ สนฺทิสฺสมาโน อยสโต วา ครหโต วา มุจฺจติ. โสสานิกนฺติ สุสาเน ปติตกํ. ปาปณิกนฺติ อาปณทฺวาเร ปติตกํ. ถูปจีวรนฺติ วมฺมิกํ ปริกฺขิปิตฺวา พลิกมฺมกตํ. อาภิเสกิกนฺติ นหานฏฺาเน วา รฺโ อภิเสกฏฺาเน วา ฉฑฺฑิตจีวรํ. ภตปฏิยาภตนฺติ สุสานํ เนตฺวา ปุน อานีตกํ. ปฺจ มหาโจรา อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม วุตฺตา.
ปฺจาปตฺติโย กายโต สมุฏฺนฺตีติ ปเมน อาปตฺติสมุฏฺาเนน ปฺจ อาปตฺติโย อาปชฺชติ, ‘‘ภิกฺขุ กปฺปิยสฺี สฺาจิกาย กุฏึ กโรตี’’ติ เอวํ อนฺตรเปยฺยาเล วุตฺตาปตฺติโย. ปฺจ อาปตฺติโย กายโต จ วาจโต จาติ ตติเยน อาปตฺติสมุฏฺาเนน ปฺจ อาปตฺติโย อาปชฺชติ, ‘‘ภิกฺขุ กปฺปิยสฺี สํวิทหิตฺวา กุฏึ กโรตี’’ติ เอวํ ตตฺเถว วุตฺตา อาปตฺติโย. เทสนาคามินิโยติ เปตฺวา ปาราชิกฺจ สงฺฆาทิเสสฺจ อวเสสา.
ปฺจ กมฺมานีติ ตชฺชนียนิยสฺสปพฺพาชนียปฏิสารณียานิ จตฺตาริ อุกฺเขปนียฺจ ติวิธมฺปิ เอกนฺติ ปฺจ. ยาวตติยเก ปฺจาติ อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ภิกฺขุนิยา ยาวตติยํ สมนุภาสนาย อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺติยา ปาราชิกํ ถุลฺลจฺจยํ ทุกฺกฏนฺติ ติสฺโส ¶ , เภทกานุวตฺตกาทิสมนุภาสนาสุ สงฺฆาทิเสโส, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค ปาจิตฺติยํ. อทินฺนนฺติ ¶ อฺเน อทินฺนํ. อวิทิตนฺติ ปฏิคฺคณฺหามีติ เจตนาย อภาเวน อวิทิตํ. อกปฺปิยนฺติ ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ อกปฺปิยกตํ; ยํ วา ปนฺมฺปิ อกปฺปิยมํสํ อกปฺปิยโภชนํ. อกตาติริตฺตนฺติ ปวาเรตฺวา อติริตฺตํ อกตํ. สมชฺชทานนฺติ นฏสมชฺชาทิทานํ. อุสภทานนฺติ โคคณสฺส อนฺตเร อุสภวิสฺสชฺชนํ. จิตฺตกมฺมทานนฺติ อาวาสํ กาเรตฺวา ตตฺถ จิตฺตกมฺมํ กาเรตุํ วฏฺฏติ. อิทํ ปน ปฏิภานจิตฺตกมฺมทานํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิมานิ หิ ปฺจ กิฺจาปิ โลกสฺส ปฺุสมฺมตานิ, อถ โข อปฺุานิ อกุสลานิเยว ¶ . อุปฺปนฺนํ ปฏิภานนฺติ เอตฺถ ปฏิภานนฺติ กเถตุกมฺยตา วุจฺจติ. อิเม ปฺจ ทุปฺปฏิวิโนทยาติ น สุปฏิวิโนทยา; อุปาเยน ปน การเณน อนุรูปาหิ ปจฺจเวกฺขนาอนุสาสนาทีหิ สกฺกา ปฏิวิโนเทตุนฺติ อตฺโถ.
สกจิตฺตํ ปสีทตีติ เอตฺถ อิมานิ วตฺถูนิ – กฏอนฺธการวาสี ผุสฺสเทวตฺเถโร กิร เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา สินฺทุวารกุสุมสนฺถตมิว สมวิปฺปกิณฺณวาลิกํ เจติยงฺคณํ โอโลเกนฺโต พุทฺธารมฺมณํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ มาโร ปพฺพตปาเท นิพฺพตฺตกาฬมกฺกโฏ วิย หุตฺวา เจติยงฺคเณ โคมยํ วิปฺปกิรนฺโต คโต. เถโร นาสกฺขิ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ, สมฺมชฺชิตฺวา อคมาสิ. ทุติยทิวเสปิ ชรคฺคโว หุตฺวา ตาทิสเมว วิปฺปการํ อกาสิ. ตติยทิวเส วงฺกปาทํ มนุสฺสตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา ปาเทน ปริกสนฺโต อคมาสิ. เถโร ‘‘เอวรูโป พีภจฺฉปุริโส สมนฺตา โยชนปฺปมาเณสุ โคจรคาเมสุ นตฺถิ, สิยา นุ โข มาโร’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มาโรสิ ตฺว’’นฺติ อาห. ‘‘อาม, ภนฺเต, มาโรมฺหิ, น ทานิ เต วฺเจตุํ อสกฺขิ’’นฺติ. ‘‘ทิฏฺปุพฺโพ ตยา ตถาคโต’’ติ? ‘‘อาม, ทิฏฺปุพฺโพ’’ติ. ‘‘มาโร นาม มหานุภาโว โหติ, อิงฺฆ ตาว พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตภาวสทิสํ อตฺตภาวํ นิมฺมินาหี’’ติ? ‘‘น สกฺกา, ภนฺเต, ตาทิสํ รูปํ นิมฺมินิตุํ; อปิจ โข ปน ตํสริกฺขกํ ปติรูปกํ นิมฺมินิสฺสามี’’ติ สกภาวํ วิชหิตฺวา พุทฺธรูปสทิเสน อตฺตภาเวน อฏฺาสิ ¶ . เถโร มารํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ตาว สราคโทสโมโห เอวํ โสภติ, กถํ นุ โข ภควา น โสภติ สพฺพโส วีตราคโทสโมโห’’ติ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ ปฏิลภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. มาโร ‘‘วฺจิโตมฺหิ ตยา, ภนฺเต’’ติ อาห. เถโรปิ ‘‘กึ อตฺถิ ชรมาร, ตาทิสํ วฺเจตุ’’นฺติ อาห. โลกนฺตรวิหาเรปิ ทตฺโต นาม ทหรภิกฺขุ เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา โอโลเกนฺโต โอทาตกสิณํ ปฏิลภิ. อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ. ตโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ผลตฺตยํ สจฺฉากาสิ.
ปรจิตฺตํ ¶ ปสีทตีติ เอตฺถ อิมานิ วตฺถูนิ – ติสฺโส นาม ทหรภิกฺขุ ชมฺพุโกลเจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา สงฺการฉฑฺฑนึ หตฺเถน คเหตฺวาว อฏฺาสิ ¶ . ตสฺมึ ขเณ ติสฺสทตฺตตฺเถโร นาม นาวาโต โอรุยฺห เจติยงฺคณํ โอโลเกนฺโต ภาวิตจิตฺเตน สมฺมฏฺฏฺานนฺติ ตฺวา ปฺหาสหสฺสํ ปุจฺฉิ, อิตโร สพฺพํ วิสฺสชฺเชสิ. อฺตรสฺมิมฺปิ วิหาเร เถโร เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา วตฺตํ ปริจฺฉินฺทิ. โยนกวิสยโต เจติยวนฺทกา จตฺตาโร เถรา อาคนฺตฺวา เจติยงฺคณํ ทิสฺวา อนฺโต อปฺปวิสิตฺวา ทฺวาเรเยว ตฺวา เอโก เถโร อฏฺ กปฺเป อนุสฺสริ, เอโก โสฬส, เอโก วีสติ, เอโก ตึส กปฺเป อนุสฺสริ.
เทวตา อตฺตมนา โหนฺตีติ เอตฺถ อิทํ วตฺถุ – เอกสฺมึ กิร วิหาเร เอโก ภิกฺขุ เจติยงฺคณฺจ โพธิยงฺคณฺจ สมฺมชฺชิตฺวา นหายิตุํ คโต. เทวตา ‘‘อิมสฺส วิหารสฺส กตกาลโต ปฏฺาย เอวํ วตฺตํ ปูเรตฺวา สมฺมฏฺปุพฺโพ ภิกฺขุ นตฺถี’’ติ ปสนฺนจิตฺตา ปุปฺผหตฺถา อฏฺํสุ. เถโร อาคนฺตฺวา ‘‘กตรคามวาสิกาตฺถา’’ติ อาห. ‘‘ภนฺเต, อิเธว วสาม, อิมสฺส วิหารสฺส กตกาลโต ปฏฺาย เอวํ วตฺตํ ปูเรตฺวา สมฺมฏฺปุพฺโพ ภิกฺขุ นตฺถีติ ตุมฺหากํ, ภนฺเต, วตฺเต ปสีทิตฺวา ปุปฺผหตฺถา ิตามฺหา’’ติ เทวตา อาหํสุ.
ปาสาทิกสํวตฺตนิกนฺติ เอตฺถ อิทํ วตฺถุ – เอกํ กิร อมจฺจปุตฺตํ อภยตฺเถรฺจ อารพฺภ อยํ กถา อุทปาทิ ‘‘กึ นุ โข อมจฺจปุตฺโต ปาสาทิโก, อภยตฺเถโรติ อุโภปิ เน เอกสฺมึ าเน โอโลเกสฺสามา’’ติ. าตกา อมจฺจปุตฺตํ อลงฺกริตฺวา มหาเจติยํ วนฺทาเปสฺสามาติ อคมํสุ. เถรมาตาปิ ปาสาทิกํ จีวรํ กาเรตฺวา ปุตฺตสฺส ปหิณิ, ‘‘ปุตฺโต เม เกเส ฉินฺทาเปตฺวา อิมํ จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต มหาเจติยํ วนฺทตู’’ติ. อมจฺจปุตฺโต ¶ าติปริวุโต ปาจีนทฺวาเรน เจติยงฺคณํ อารุฬฺโห, อภยตฺเถโร ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ทกฺขิณทฺวาเรน เจติยงฺคณํ อารุหิตฺวา เจติยงฺคเณ เตน สทฺธึ สมาคนฺตฺวา อาห – ‘‘กึ ตฺวํ, อาวุโส, มหลฺลกตฺเถรสฺส สมฺมฏฺฏฺาเน กจวรํ ฉฑฺเฑตฺวา มยา สทฺธึ ยุคคฺคาหํ คณฺหาสี’’ติ. อตีตตฺตภาเว กิร อภยตฺเถโร มหลฺลกตฺเถโร นาม หุตฺวา โคจรคาเม เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิ, อมจฺจปุตฺโต มหาอุปาสโก หุตฺวา สมฺมฏฺฏฺาเน กจวรํ คเหตฺวา ฉฑฺเฑสิ.
สตฺถุสาสนํ กตํ โหตีติ อิทํ สมฺมชฺชนวตฺตํ นาม พุทฺเธหิ วณฺณิตํ, ตสฺมา ตํ กโรนฺเตน สตฺถุสาสนํ กตํ โหติ. ตตฺริทํ วตฺถุ – อายสฺมา ¶ กิร สาริปุตฺโต หิมวนฺตํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ ¶ ปพฺภาเร อสมฺมชฺชิตฺวาว นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ. ภควา อาวชฺชนฺโต เถรสฺส อสมฺมชฺชิตฺวา นิสินฺนภาวํ ตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา เถรสฺส ปุรโต อสมฺมฏฺฏฺาเน ปาทานิ ทสฺเสตฺวา ปจฺจาคฺฉิ. เถโร สมาปตฺติโต วุฏฺิโต ภควโต ปาทานิ ทิสฺวา พลวหิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา ชณฺณุเกหิ ปติฏฺาย ‘‘อสมฺมชฺชิตฺวา นิสินฺนภาวํ วต เม สตฺถา อฺาสิ, สงฺฆมชฺเฌ ทานิ โจทนํ กาเรสฺสามี’’ติ ทสพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิ. ภควา ‘‘กุหึ คโตสิ, สาริปุตฺตา’’ติ วตฺวา ‘‘น ปติรูปํ ทานิ เต มยฺหํ อนนฺตเร าเน ตฺวา วิจรนฺตสฺส อสมฺมชฺชิตฺวา นิสีทิตุ’’นฺติ อาห. ตโต ปฏฺาย เถโร คณฺิกปฏิมฺุจนฏฺาเนปิ ติฏฺนฺโต ปาเทน กจวรํ วิยูหิตฺวาว ติฏฺติ.
อตฺตโน ภาสปริยนฺตํ น อุคฺคณฺหาตีติ ‘‘อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ เอตฺตกํ สุตฺตํ อุปลพฺภติ, เอตฺตโก วินิจฺฉโย, เอตฺตกํ สุตฺตฺจ วินิจฺฉยฺจ วกฺขามี’’ติ เอวํ อตฺตโน ภาสปริยนฺตํ น อุคฺคณฺหาติ. ‘‘อยํ โจทกสฺส ปุริมกถา, อยํ ปจฺฉิมกถา, อยํ จุทิตกสฺส ปุริมกถา, อยํ ปจฺฉิมกถา, เอตฺตกํ คยฺหูปคํ, เอตฺตกํ น คยฺหูปค’’นฺติ เอวํ อนุคฺคณฺหนฺโต ปน ปรสฺส ภาสปริยนฺตํ น อุคฺคณฺหาติ นาม. อาปตฺตึ น ชานาตีติ ปาราชิกํ วา สงฺฆาทิเสสํ วาติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ นานากรณํ น ชานาติ. มูลนฺติ ทฺเว อาปตฺติยา มูลานิ กาโย จ วาจา จ, ตานิ น ชานาติ. สมุทยนฺติ ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ อาปตฺติสมุทโย ¶ นาม, ตานิ น ชานาติ. ปาราชิกาทีนํ วตฺถุํ น ชานาตีติปิ วุตฺตํ โหติ. นิโรธนฺติ อยํ อาปตฺติ เทสนาย นิรุชฺฌติ, วูปสมฺมติ, อยํ วุฏฺาเนนาติ เอวํ อาปตฺตินิโรธํ น ชานาติ. สตฺต สมเถ อชานนฺโต ปน อาปตฺตินิโรธคามินิปฏิปทํ น ชานาติ.
อธิกรณปฺจเก อธิกรณํ นาม จตฺตาริ อธิกรณานิ. อธิกรณสฺส มูลํ นาม เตตฺตึส มูลานิ – วิวาทาธิกรณสฺส ทฺวาทส มูลานิ, อนุวาทาธิกรณสฺส จุทฺทส, อาปตฺตาธิกรณสฺส ฉ, กิจฺจาธิกรณสฺส เอกํ; ตานิ ปรโต อาวิ ภวิสฺสนฺติ. อธิกรณสมุทโย นาม อธิกรณสมุฏฺานํ. วิวาทาธิกรณํ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ; อนุวาทาธิกรณํ จตสฺโส วิปตฺติโย; อาปตฺตาธิกรณํ สตฺตาปตฺติกฺขนฺเธ; กิจฺจาธิกรณํ จตฺตาริ สงฺฆกิจฺจานีติ อิมํ วิภาคํ น ชานาตีติ อตฺโถ ¶ . อธิกรณนิโรธํ น ชานาตีติ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน มูลามูลํ คนฺตฺวา วินิจฺฉยสมถํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ ¶ ; ‘‘อิทํ อธิกรณํ ทฺวีหิ, อิทํ จตูหิ, อิทํ ตีหิ อิทํ เอเกน สมเถน สมฺมตี’’ติ เอวํ สตฺต สมเถ อชานนฺโต ปน อธิกรณนิโรธคามินิปฏิปทํ น ชานาติ นาม. วตฺถุํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ ปาราชิกสฺส วตฺถุ, อิทํ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ เอวํ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ วตฺถุํ น ชานาติ. นิทานนฺติ ‘‘สตฺตนฺนํ นิทานานํ อิทํ สิกฺขาปทํ เอตฺถ ปฺตฺตํ, อิทํ เอตฺถา’’ติ น ชานาติ. ปฺตฺตึ น ชานาตีติ ตสฺมึ ตสฺมึ สิกฺขาปเท ปมปฺตฺตึ น ชานาติ. อนุปฺตฺตินฺติ ปุนปฺปุนํ ปฺตฺตึ น ชานาติ. อนุสนฺธิวจนปถนฺติ กถานุสนฺธิ-วินิจฺฉยานุสนฺธิวเสน วตฺถุํ น ชานาติ. ตฺตึ น ชานาตีติ สพฺเพน สพฺพํ ตฺตึ น ชานาติ. ตฺติยา กรณํ น ชานาตีติ ตฺติกิจฺจํ น ชานาติ, โอสารณาทีสุ นวสุ าเนสุ ตฺติกมฺมํ นาม โหติ, ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺเมสุ ตฺติยา กมฺมปฺปตฺโต หุตฺวา ติฏฺตีติ น ชานาติ. น ปุพฺพกุสโล โหติ น อปรกุสโลติ ปุพฺเพ กเถตพฺพฺจ ปจฺฉา กเถตพฺพฺจ น ชานาติ, ตฺติ นาม ปุพฺเพ เปตพฺพา, ปจฺฉา น เปตพฺพาติปิ น ชานาติ. อกาลฺู จ โหตีติ กาลํ น ชานาติ, อนชฺฌิฏฺโ อยาจิโต ภาสติ, ตฺติกาลมฺปิ ตฺติเขตฺตมฺปิ ¶ ตฺติโอกาสมฺปิ น ชานาติ.
มนฺทตฺตา โมมูหตฺตาติ เกวลํ อฺาเณน โมมูหภาเวน ธุตงฺเค อานิสํสํ อชานิตฺวา. ปาปิจฺโฉติ เตน อรฺวาเสน ปจฺจยลาภํ ปตฺถยมาโน. ปวิเวกนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกํ. อิทมตฺถิตนฺติ อิมาย กลฺยาณาย ปฏิปตฺติยา อตฺโถ เอตสฺสาติ อิทมตฺถิ, อิทมตฺถิโน ภาโว อิทมตฺถิตา; ตํ อิทมตฺถิตํเยว นิสฺสาย น อฺํ กิฺจิ โลกามิสนฺติ อตฺโถ.
อุโปสถํ น ชานาตีติ นววิธํ อุโปสถํ น ชานาติ. อุโปสถกมฺมนฺติ อธมฺเมนวคฺคาทิเภทํ จตุพฺพิธํ อุโปสถกมฺมํ น ชานาติ. ปาติโมกฺขนฺติ ทฺเว มาติกา น ชานาติ. ปาติโมกฺขุทฺเทสนฺติ สพฺพมฺปิ นววิธํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ น ชานาติ. ปวารณนฺติ นววิธํ ปวารณํ น ชานาติ. ปวารณากมฺมํ อุโปสถกมฺมสทิสเมว.
อปาสาทิกปฺจเก ¶ – อปาสาทิกนฺติ กายทุจฺจริตาทิ อกุสลกมฺมํ วุจฺจติ. ปาสาทิกนฺติ กายสุจริตาทิ กุสลกมฺมํ วุจฺจติ. อติเวลนฺติ เวลํ อติกฺกมฺม พหุตรํ กาลํ กุเลสุ อปฺปํ วิหาเรติ อตฺโถ. โอตาโรติ กิเลสานํ อนฺโต โอตรณํ. สํกิลิฏฺนฺติ ทุฏฺุลฺลาปตฺติกายสํสคฺคาทิเภทํ ¶ . วิสุทฺธิปฺจเกปวารณาคฺคหเณน นววิธาปิ ปวารณา เวทิตพฺพา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปฺจกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉกฺกวารวณฺณนา
๓๒๖. ฉกฺเกสุ – ฉ สามีจิโยติ ‘‘โส จ ภิกฺขุ อนพฺภิโต, เต จ ภิกฺขู คารยฺหา, อยํ ตตฺถ สามีจิ’’, ‘‘ยฺุชนฺตายสฺมนฺโต สกํ, มา โว สกํ วินสฺสาติ อยํ ตตฺถ สามีจิ’’, ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ ปตฺโต ยาว เภทนาย ธาเรตพฺโพติ อยํ ตตฺถ สามีจิ’’, ‘‘ตโต นีหริตฺวา ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํวิภชิตพฺพํ, อยํ ตตฺถ สามีจิ’’, ‘‘อฺาตพฺพํ ปริปุจฺฉิตพฺพํ ปริปฺหิตพฺพํ, อยํ ตตฺถ สามีจิ’’, ‘‘ยสฺส ภวิสฺสติ โส หริสฺสตีติ อยํ ตตฺถ สามีจี’’ติ อิมา ภิกฺขุปาติโมกฺเขเยว ฉ สามีจิโย. ฉ เฉทนกาติ ปฺจเก วุตฺตา ปฺจ ภิกฺขุนีนํ อุทกสาฏิกาย สทฺธึ ฉ. ฉหากาเรหีติ อลชฺชิตา อฺาณตา กุกฺกุจฺจปกตตา อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา สติสมฺโมสาติ. ตตฺถ เอกรตฺตฉารตฺตสตฺตาหาติกฺกมาทีสุ อาปตฺตึ สติสมฺโมเสน ¶ อาปชฺชติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ฉ อานิสํสา วินยธเรติ ปฺจเก วุตฺตา ปฺจ ตสฺสาเธยฺโย อุโปสโถติ อิมินา สทฺธึ ฉ.
ฉ ปรมานีติ ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพํ, มาสปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตํ จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ, สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพํ, ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูเตน อุทฺทิสฺส าตพฺพํ, นวํ ปน ภิกฺขุนา สนฺถตํ การาเปตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ธาเรตพฺพํ ฉพฺพสฺสปรมตา ธาเรตพฺพํ, ติโยชนปรมํ สหตฺถา ธาเรตพฺพานิ, ทสาหปรมํ อติเรกปตฺโต ธาเรตพฺโพ, สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภฺุชิตพฺพานิ, ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพํ, จตุกฺกํสปรมํ, อฑฺฒเตยฺยกํสปรมํ, ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ อาทาตพฺพํ, อฏฺงฺคุลปรมํ มฺจปฏิปาทกํ ¶ , อฏฺงฺคุลปรมํ ทนฺตกฏฺ’’นฺติ อิมานิ จุทฺทส ปรมานิ. ตตฺถ ปมานิ ฉ เอกํ ฉกฺกํ, ตโต เอกํ อปเนตฺวา เสเสสุ เอเกกํ ปกฺขิปิตฺวาติอาทินา นเยน อฺานิปิ ฉกฺกานิ กาตพฺพานิ.
ฉ ¶ อาปตฺติโยติ ตีณิ ฉกฺกานิ อนฺตรเปยฺยาเล วุตฺตานิ. ฉ กมฺมานีติ ตชฺชนีย-นิยสฺส-ปพฺพาชนีย-ปฏิสารณียานิ จตฺตาริ, อาปตฺติยา อทสฺสเน จ อปฺปฏิกมฺเม จ วุตฺตทฺวยมฺปิ เอกํ, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค เอกนฺติ ฉ. นหาเนติ โอเรนฑฺฒมาสํ นหาเน; วิปฺปกตจีวราทิฉกฺกทฺวยํ กถินกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ฉกฺกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตกวารวณฺณนา
๓๒๗. สตฺตเกสุ – สตฺต สามีจิโยติ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ ฉสุ ‘‘สา จ ภิกฺขุนี อนพฺภิตา, ตา จ ภิกฺขุนิโย คารยฺหา, อยํ ตตฺถ สามีจี’’ติ อิมํ ปกฺขิปิตฺวา สตฺต เวทิตพฺพา. สตฺต อธมฺมิกา ปฏิฺาตกรณาติ ‘‘ภิกฺขุ ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน โหติ, ปาราชิเกน โจทิยมาโน ‘สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปนฺโนมฺหี’ติ ปฏิชานาติ, ตํ สงฺโฆ สงฺฆาทิเสเสน กาเรติ, อธมฺมิกํ ปฏิฺาตกรณ’’นฺติ เอวํ สมถกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺา. ธมฺมิกาปิ ตตฺเถว นิทฺทิฏฺา. สตฺตนฺนํ อนาปตฺติ สตฺตาหกรณีเยน คนฺตุนฺติ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธเก วุตฺตํ ¶ . สตฺตานิสํสา วินยธเรติ ‘‘ตสฺสาเธยฺโย อุโปสโถ ปวารณา’’ติ อิเมหิ สทฺธึ ปฺจเก วุตฺตา ปฺจ สตฺต โหนฺติ. สตฺต ปรมานีติ ฉกฺเก วุตฺตานิเยว สตฺตกวเสน โยเชตพฺพานิ. กตจีวรนฺติอาทีนิ ทฺเว สตฺตกานิ กถินกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺานิ.
ภิกฺขุสฺส น โหติ อาปตฺติ ทฏฺพฺพา, ภิกฺขุสฺส โหติ อาปตฺติ ทฏฺพฺพา, ภิกฺขุสฺส โหติ อาปตฺติ ปฏิกาตพฺพาติ อิมานิ ตีณิ สตฺตกานิ, ทฺเว อธมฺมิกานิ, เอกํ ธมฺมิกํ; ตานิ ตีณิปิ จมฺเปยฺยเก นิทฺทิฏฺานิ. อสทฺธมฺมาติ อสตํ ธมฺมา, อสนฺโต วา ธมฺมา; อโสภนา หีนา ลามกาติ อตฺโถ. สทฺธมฺมาติ สตํ พุทฺธาทีนํ ธมฺมา; สนฺโต วา ธมฺมา สุนฺทรา อุตฺตมาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สตฺตกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺกวารวณฺณนา
๓๒๘. อฏฺเกสุ ¶ ¶ – อฏฺานิสํเสติ ‘‘น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธึ อุโปสถํ กริสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา อุโปสถํ กริสฺสาม, น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธึ ปวาเรสฺสาม, สงฺฆกมฺมํ กริสฺสาม, อาสเน นิสีทิสฺสาม, ยาคุปาเน นิสีทิสฺสาม, ภตฺตคฺเค นิสีทิสฺสาม, เอกจฺฉนฺเน วสิสฺสาม, ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กริสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา กริสฺสามา’’ติ เอวํ โกสมฺพกกฺขนฺธเก วุตฺเต อานิสํเส. ทุติยอฏฺเกปิ เอเสว นโย, ตมฺปิ หิ เอวเมว โกสมฺพกกฺขนฺธเก วุตฺตํ.
อฏฺ ยาวตติยกาติ ภิกฺขูนํ เตรสเก จตฺตาโร, ภิกฺขุนีนํ สตฺตรสเก ภิกฺขูหิ อสาธารณา จตฺตาโรติ อฏฺ. อฏฺหากาเรหิ กุลานิ ทูเสตีติ กุลานิ ทูเสติ ปุปฺเผน วา ผเลน วา จุณฺเณน วา มตฺติกาย วา ทนฺตกฏฺเน วา เวฬุยา วา เวชฺชิกาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วาติ อิเมหิ อฏฺหิ. อฏฺ มาติกา จีวรกฺขนฺธเก, อปรา อฏฺ กถินกฺขนฺธเก วุตฺตา. อฏฺหิ อสทฺธมฺเมหีติ ลาเภน อลาเภน ยเสน อยเสน สกฺกาเรน อสกฺกาเรน ปาปิจฺฉตาย ปาปมิตฺตตาย. อฏฺ โลกธมฺมา นาม ลาเภ สาราโค, อลาเภ ปฏิวิโรโธ; เอวํ ยเส อยเส, ปสํสาย นินฺทาย, สุเข สาราโค, ทุกฺเข ปฏิวิโรโธติ. อฏฺงฺคิโก มุสาวาโทติ ‘‘วินิธาย สฺ’’นฺติ ¶ อิมินา สทฺธึ ปาฬิยํ อาคเตหิ สตฺตหีติ อฏฺหิ องฺเคหิ อฏฺงฺคิโก.
อฏฺ อุโปสถงฺคานีติ –
‘‘ปาณํ น หเน น จาทินฺนมาทิเย,
มุสา น ภาเส น จ มชฺชโป สิยา;
อพฺรหฺมจริยา วิรเมยฺย เมถุนา,
รตฺตึ น ภฺุเชยฺย วิกาลโภชนํ.
‘‘มาลํ น ธาเร น จ คนฺธมาจเร,
มฺเจ ฉมายํว สเยถ สนฺถเต;
เอตฺหิ ¶ อฏฺงฺคิกมาหุโปสถํ,
พุทฺเธน ทุกฺขนฺตคุนา ปกาสิต’’นฺติ. (อ. นิ. ๓.๗๑);
เอวํ ¶ วุตฺตานิ อฏฺ. อฏฺ ทูเตยฺยงฺคานีติ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โสตา จ โหติ สาเวตา จา’’ติอาทินา นเยน สงฺฆเภทเก วุตฺตานิ. ติตฺถิยวตฺตานิ มหาขนฺธเก นิทฺทิฏฺานิ. อนติริตฺตา จ อติริตฺตา จ ปวารณาสิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺา. อฏฺนฺนํ ปจฺจุฏฺาตพฺพนฺติ ภตฺตคฺเค วุฑฺฒภิกฺขุนีนํ, อาสนมฺปิ ตาสํเยว ทาตพฺพํ. อุปาสิกาติ วิสาขา. อฏฺานิสํสา วินยธเรติ ปฺจเก วุตฺเตสุ ปฺจสุ ‘‘ตสฺสาเธยฺโย อุโปสโถ, ปวารณา, สงฺฆกมฺม’’นฺติ อิเม ตโย ปกฺขิปิตฺวา อฏฺ เวทิตพฺพา. อฏฺ ปรมานีติ ปุพฺเพ วุตฺตปรมาเนว อฏฺกวเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิ. อฏฺสุ ธมฺเมสุ สมฺมา วตฺติตพฺพนฺติ ‘‘น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อุโปสโถ เปตพฺโพ, น ปวารณา เปตพฺพา’’ติอาทินา นเยน สมถกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺเสุ อฏฺสุ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อฏฺกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
นวกวารวณฺณนา
๓๒๙. นวเกสุ – นว อาฆาตวตฺถูนีติ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทีนิ นว. นว อาฆาตปฏิวินยาติ ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ อาฆาตํ ปฏิวิเนตี’’ติอาทีนิ นว. นว วินีตวตฺถูนีติ นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เสตุฆาโต. นวหิ สงฺโฆ ภิชฺชตีติ ‘‘นวนฺนํ วา, อุปาลิ, อติเรกนวนฺนํ วา สงฺฆราชิ เจว โหติ สงฺฆเภโท จา’’ติ. นว ปรมานีติ ปุพฺเพ วุตฺตปรมาเนว นวกวเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิ. นว ตณฺหามูลกา นาม ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ฉนฺทราคํ ¶ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺขา, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสฺุมุสาวาทา. นว วิธมานาติ ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติมานาทโย. นว จีวรานีติ ติจีวรนฺติ วา วสฺสิกสาฏิกาติ วาติอาทินา นเยน วุตฺตานิ. น วิกปฺเปตพฺพานีติ อธิฏฺิตกาลโต ปฏฺาย น วิกปฺเปตพฺพานิ ¶ . นว อธมฺมิกานิ ทานานีติ สงฺฆสฺส ปริณตํ อฺสงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ปริณาเมติ, เจติยสฺส ปริณตํ อฺเจติยสฺส วา สงฺฆสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ปริณาเมติ ¶ , ปุคฺคลสฺส ปริณตํ อฺปุคฺคลสฺส วา สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณาเมตีติ เอวํ วุตฺตานิ.
นว ปฏิคฺคหปริโภคาติ เอเตสํเยว ทานานํ ปฏิคฺคหา จ ปริโภคา จ. ตีณิ ธมฺมิกานิ ทานานีติ สงฺฆสฺส นินฺนํ สงฺฆสฺเสว เทติ, เจติยสฺส นินฺนํ เจติยสฺเสว, ปุคฺคลสฺส นินฺนํ ปุคฺคลสฺเสว เทตีติ อิมานิ ตีณิ. ปฏิคฺคหปฏิโภคาปิ เตสํเยว ปฏิคฺคหา จ ปริโภคา จ. นว อธมฺมิกา สฺตฺติโยติ อธมฺมวาทิปุคฺคโล, อธมฺมวาทิสมฺพหุลา, อธมฺมวาทิสงฺโฆติ เอวํ ตีณิ ติกานิ สมถกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺานิ. ธมฺมิกา สฺตฺติโยปิ ธมฺมวาที ปุคฺคโลติอาทินา นเยน ตตฺเถว นิทฺทิฏฺา. อธมฺมกมฺเม ทฺเว นวกานิ โอวาทวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปทนิทฺเทเส ปาจิตฺติยวเสน วุตฺตานิ. ธมฺมกมฺเม ทฺเว นวกานิ ตตฺเถว ทุกฺกฏวเสน วุตฺตานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
นวกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทสกวารวณฺณนา
๓๓๐. ทสเกสุ – ทส อาฆาตวตฺถูนีติ นวเกสุ วุตฺตานิ นว ‘‘อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายตี’’ติ อิมินา สทฺธึ ทส โหนฺติ. อาฆาตปฏิวินยาปิ ตตฺถ วุตฺตา นว ‘‘อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายติ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ อาฆาตํ ปฏิวิเนตี’’ติ อิมินา สทฺธึ ทส เวทิตพฺพา. ทส วินีตวตฺถูนีติ ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ วิรติสงฺขาตานิ ทส. ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺีติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิวเสน เวทิตพฺพา, ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิวเสน สมฺมาทิฏฺิ, ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา วเสน ปน อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ เวทิตพฺพา. ทส มิจฺฉตฺตาติ มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย ¶ มิจฺฉาวิมุตฺติปริโยสานา, วิปรีตา สมฺมตฺตา. สลากคฺคาหา สมถกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺา.
ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อุพฺพาหิกาย สมฺมนฺนิตพฺโพติ ‘‘สีลวา โหตี’’ติอาทินา นเยน ¶ สมถกฺขนฺธเก วุตฺเตหิ ทสหิ. ทส อาทีนวา ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน ราชสิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺา. ทส ทานวตฺถูนีติ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลา คนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ. ทส รตนานีติ มุตฺตามณิเวฬุริยาทีนิ. ทส ปํสุกูลานีติ โสสานิกํ, ปาปณิกํ ¶ , อุนฺทูรกฺขายิตํ, อุปจิกกฺขายิตํ, อคฺคิทฑฺฒํ, โคขายิตํ, อชิกกฺขายิตํ, ถูปจีวรํ, อาภิเสกิยํ, ภตปฏิยาภตนฺติ เอเตสุ อุปสมฺปนฺเนน อุสฺสุกฺกํ กาตพฺพํ. ทส จีวรธารณาติ ‘‘สพฺพนีลกานิ จีวรานิ ธาเรนฺตี’’ติ วุตฺตวเสน ทสาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. มหาอฏฺกถายํ ปน ‘‘นวสุ กปฺปิยจีวเรสุ อุทกสาฏิกํ วา สงฺกจฺจิกํ วา ปกฺขิปิตฺวา ทสา’’ติ วุตฺตํ.
อวนฺทนียปุคฺคลา เสนาสนกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺา. ทส อกฺโกสวตฺถูนิ โอมสวาเท นิทฺทิฏฺานิ. ทส อาการา เปสฺุสิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺา. ทส เสนาสนานีติ มฺโจ, ปีํ, ภิสิ, พิมฺโพหนํ, จิมิลิกา, อุตฺตรตฺถรณํ, ตฏฺฏิกา, จมฺมขณฺโฑ, นิสีทนํ, ติณสนฺถาโร, ปณฺณสนฺถาโรติ. ทส วรานิ ยาจึสูติ วิสาขา อฏฺ, สุทฺโธทนมหาราชา เอกํ, ชีวโก เอกํ. ยาคุอานิสํสา จ อกปฺปิยมํสานิ จ เภสชฺชกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ทสกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกาทสกวารวณฺณนา
๓๓๑. เอกาทสเกสุ – เอกาทสาติ ปณฺฑกาทโย เอกาทส. เอกาทส ปาทุกาติ ทส รตนมยา, เอกา กฏฺปาทุกา. ติณปาทุกมฺุชปาทุกปพฺพชปาทุกาทโย ปน กฏฺปาทุกสงฺคหเมว คจฺฉนฺติ. เอกาทส ปตฺตาติ ตมฺพโลหมเยน วา ทารุมเยน วา สทฺธึ ทส รตนมยา. เอกาทส จีวรานีติ สพฺพนีลกาทีนิ เอกาทส. ยาวตติยกาติ อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา ภิกฺขุนี, สงฺฆาทิเสสา อฏฺ, อริฏฺโ, จณฺฑกาฬีติ. เอกาทส อนฺตรายิกา นาม ‘‘นสิ อนิมิตฺตา’’ติ อาทโย. เอกาทส ¶ จีวรานิ อธิฏฺาตพฺพานีติ ติจีวรํ, วสฺสิกสาฏิกา, นิสีทนํ, ปจฺจตฺถรณํ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ, มุขปฺุฉนโจฬํ, ปริกฺขารโจฬํ, อุทกสาฏิกา, สงฺกจฺจิกาติ. น วิกปฺเปตพฺพานีติ เอตาเนว อธิฏฺิตกาลโต ปฏฺาย น วิกปฺเปตพฺพานิ. คณฺิกา ¶ จ วิธา จ สุตฺตมเยน สทฺธึ เอกาทส โหนฺติ, เต สพฺเพ ขุทฺทกกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺา. ปถวิโย ปถวิสิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺา. นิสฺสยปฏิปสฺสทฺธิโย อุปชฺฌายมฺหา ปฺจ, อาจริยมฺหา ฉ; เอวํ เอกาทส. อวนฺทิยปุคฺคลา นคฺเคน สทฺธึ เอกาทส, เต สพฺเพ เสนาสนกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺา ¶ . เอกาทส ปรมานิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ จุทฺทสสุ เอกาทสกวเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิ. เอกาทส วรานีติ มหาปชาปติยา ยาจิตวเรน สทฺธึ ปุพฺเพ วุตฺตานิ ทส. เอกาทส สีมาโทสาติ ‘‘อติขุทฺทกํ สีมํ สมฺมนฺนนฺตี’’ติอาทินา นเยน กมฺมวคฺเค อาคมิสฺสนฺติ.
อกฺโกสกปริภาสเก ปุคฺคเล เอกาทสาทีนวา นาม ‘‘โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อกฺโกสโก ปริภาสโก อริยูปวาที, สพฺรหฺมจารีนํ อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ โส เอกาทสนฺนํ พฺยสนานํ อฺตรํ พฺยสนํ น นิคจฺเฉยฺย. กตเมสํ เอกาทสนฺนํ? อนธิคตํ นาธิคจฺฉติ, อธิคตา ปริหายติ, สทฺธมฺมสฺส น โวทายนฺติ, สทฺธมฺเมสุ วา อธิมานิโก โหติ, อนภิรโต วา พฺรหฺมจริยํ จรติ, อฺตรํ วา สํกิลิฏฺํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, สิกฺขํ วา ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ, คาฬฺหํ วา โรคาตงฺกํ ผุสติ, อุมฺมาทํ วา ปาปุณาติ จิตฺตกฺเขปํ วา, สมฺมูฬฺโห กาลํ กโรติ, กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติ (อ. นิ. ๑๑.๖). เอตฺถ จ สทฺธมฺโมติ พุทฺธวจนํ อธิปฺเปตํ.
อาเสวิตายาติ อาทิโต ปฏฺาย เสวิตาย. ภาวิตายาติ นิปฺผาทิตาย วฑฺฒิตาย
วา. พหุลีกตายาติ ปุนปฺปุนํ กตาย. ยานีกตายาติ สุยุตฺตยานสทิสาย กตาย. วตฺถุกตายาติ ยถา ปติฏฺา โหติ; เอวํ กตาย. อนุฏฺิตายาติ อนุ อนุ ปวตฺติตาย; นิจฺจาธิฏฺิตายาติ อตฺโถ. ปริจิตายาติ สมนฺตโต จิตาย; สพฺพทิสาสุ จิตาย อาจิตาย ภาวิตาย อภิวฑฺฒิตายาติ อตฺโถ. สุสมารทฺธายาติ สุฏฺุ สมารทฺธาย; วสีภาวํ อุปนีตายาติ อตฺโถ. น ปาปกํ สุปินนฺติ ปาปกเมว น ปสฺสติ, ภทฺรกํ ปน วุฑฺฒิการณภูตํ ¶ ปสฺสติ. เทวตา รกฺขนฺตีติ อารกฺขเทวตา ธมฺมิกํ รกฺขํ ปจฺจุปฏฺาเปนฺติ. ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยตีติ ขิปฺปํ จิตฺตํ สมาธิยติ. อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ เมตฺตาฌานโต อุตฺตรึ อรหตฺตํ อสจฺฉิกโรนฺโต เสโข วา ปุถุชฺชโน วา หุตฺวา กาลํ กโรนฺโต พฺรหฺมโลกูปโค โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เอกาทสกวารวณฺณนา ปริโยสานา
เอกุตฺตริกวณฺณนา นิฏฺิตา.