📜
อธิกรณเภทํ
อุกฺโกฏนเภทาทิวณฺณนา
๓๔๐. อธิกรณเภเท ¶ ¶ ¶ อิเม ทส อุกฺโกฏาติ อธิกรณานํ อุกฺโกเฏตฺวา ปุน อธิกรณอุกฺโกเฏน สมถานํ อุกฺโกฏํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต กติ สมเถ อุกฺโกเฏตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต ทฺเว สมเถ อุกฺโกเฏตีติ สมฺมุขาวินยฺจ เยภุยฺยสิกฺจ อิเม ทฺเว อุกฺโกเฏติ, ปฏิเสเธติ; ปฏิกฺโกสตีติ อตฺโถ. อนุวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต จตฺตาโรติ สมฺมุขาวินยํ, สติวินยํ, อมูฬฺหวินยํ, ตสฺสปาปิยสิกนฺติ อิเม จตฺตาโร สมเถ อุกฺโกเฏติ. อาปตฺตาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต ตโยติ สมฺมุขาวินยํ, ปฏิฺาตกรณํ, ติณวตฺถารกนฺติ อิเม ตโย สมเถ อุกฺโกเฏติ. กิจฺจาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต เอกนฺติ สมฺมุขาวินยํ อิมํ เอกํ สมถํ อุกฺโกเฏติ.
๓๔๑. กติ อุกฺโกฏาติอาทิปุจฺฉานํ วิสฺสชฺชเน ปน ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสุ อกตํ กมฺมนฺติอาทโย ตาว ตโย อุกฺโกฏา วิเสสโต ทุติเย อนุวาทาธิกรเณ ลพฺภนฺติ. อนิหตํ กมฺมนฺติอาทโย ตโย ปเม วิวาทาธิกรเณ ลพฺภนฺติ. อวินิจฺฉิตนฺติอาทโย ตโย ตติเย อาปตฺตาธิกรเณ ลพฺภนฺติ. อวูปสนฺตนฺติอาทโย ตโย จตุตฺเถ กิจฺจาธิกรเณ ลพฺภนฺติ; อปิจ ทฺวาทสาปิ จ เอเกกสฺมึ อธิกรเณ ลพฺภนฺติเยว.
ตตฺถชาตกํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏตีติ ยสฺมึ วิหาเร ‘‘มยฺหํ อิมินา ปตฺโต คหิโต, จีวรํ คหิต’’นฺติอาทินา นเยน ปตฺตจีวราทีนํ อตฺถาย อธิกรณํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึเยว จ นํ วิหาเร อาวาสิกา สนฺนิปติตฺวา ‘‘อลํ อาวุโส’’ติ อตฺตปจฺจตฺถิเก สฺาเปตฺวา ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยเนว ¶ วูปสเมนฺติ, อิทํ ตตฺถชาตกํ อธิกรณํ นาม. เยนาปิ วินิจฺฉเยน สมิตํ, โสปิ เอโก สมโถเยว. อิมํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยํ.
ตตฺถชาตกํ วูปสนฺตนฺติ สเจ ปน ตํ อธิกรณํ เนวาสิกา วูปสเมตุํ น สกฺโกนฺติ, อถฺโ วินยธโร อาคนฺตฺวา ‘‘กึ อาวุโส อิมสฺมึ ¶ วิหาเร อุโปสโถ วา ปวารณา วา ิตา’’ติ ปุจฺฉติ, เตหิ จ ตสฺมึ การเณ กถิเต ตํ อธิกรณํ ขนฺธกโต จ ปริวารโต จ สุตฺเตน วินิจฺฉินิตฺวา วูปสเมติ, อิทํ ตตฺถชาตกํ วูปสนฺตํ นาม อธิกรณํ. เอตํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.
อนฺตรามคฺเคติ เต อตฺตปจฺจตฺถิกา ‘‘น มยํ เอตสฺส วินิจฺฉเย ติฏฺาม, นายํ วินเย กุสโล, อสุกสฺมึ ¶ นาม คาเม วินยธรา เถรา วสนฺติ, ตตฺถ คนฺตฺวา วินิจฺฉินิสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเคเยว การณํ สลฺลกฺเขตฺวา อฺมฺํ วา สฺาเปนฺติ, อฺเ วา เต ภิกฺขู นิชฺฌาเปนฺติ, อิทมฺปิ วูปสนฺตเมว โหติ. เอวํ วูปสนฺตํ อนฺตรามคฺเค อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ โย, ตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.
อนฺตรามคฺเค วูปสนฺตนฺติ น เหว โข ปน อฺมฺํ สฺตฺติยา วา สภาคภิกฺขุนิชฺฌาปเนน วา วูปสนฺตํ โหติ; อปิจ โข ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺโต เอโก วินยธโร ทิสฺวา ‘‘กตฺถ อาวุโส คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อสุกํ นาม คามํ, อิมินา นาม การเณนา’’ติ วุตฺเต ‘‘อลํ, อาวุโส, กึ ตตฺถ คเตนา’’ติ ตตฺเถว ธมฺเมน วินเยน ตํ อธิกรณํ วูปสเมติ, อิทํ อนฺตรามคฺเค วูปสนฺตํ นาม. เอตํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.
ตตฺถ คตนฺติ สเจ ปน ‘‘อลํ, อาวุโส, กึ ตตฺถ คเตนา’’ติ วุจฺจมานาปิ ‘‘มยํ ตตฺเถว คนฺตฺวา วินิจฺฉยํ ปาเปสฺสามา’’ติ วินยธรสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา คจฺฉนฺติเยว, คนฺตฺวา สภาคานํ ภิกฺขูนํ เอตมตฺถํ อาโรเจนฺติ. สภาคา ภิกฺขู ‘‘อลํ, อาวุโส, สงฺฆสนฺนิปาตํ นาม ครุก’’นฺติ ตตฺเถว นิสีทาเปตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา สฺาเปนฺติ, อิทมฺปิ วูปสนฺตเมว โหติ. เอวํ วูปสนฺตํ ตตฺถ คตํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ โย, ตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.
ตตฺถ ¶ คตํ วูปสนฺตนฺติ น เหว โข ปน สภาคภิกฺขูนํ สฺตฺติยา วูปสนฺตํ โหติ; อปิจ โข สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา อาโรจิตํ สงฺฆมชฺเฌ วินยธรา วูปสเมนฺติ, อิทํ ตตฺถ คตํ วูปสนฺตํ นาม. เอตํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.
สติวินยนฺติ ขีณาสวสฺส ทินฺนํ สติวินยํ อุกฺโกเฏติ, ปาจิตฺติยเมว. อุมฺมตฺตกสฺส ทินฺเน อมูฬฺหวินเย ปาปุสฺสนฺนสฺส ทินฺนาย ตสฺสปาปิยสิกายปิ เอเสว นโย.
ติณวตฺถารกํ ¶ อุกฺโกเฏตีติ สงฺเฆน ติณวตฺถารกสมเถน วูปสมิเต อธิกรเณ ‘‘อาปตฺติ นาม เอกํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เทสิยมานา วุฏฺาติ, ยํ ปเนตํ นิทฺทายนฺตสฺสาปิ อาปตฺติวุฏฺานํ นาม, เอตํ มยฺหํ น ขมตี’’ติ เอวํ วทนฺโตปิ ติณวตฺถารกํ อุกฺโกเฏติ นาม, ตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.
ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏตีติ วินยธโร หุตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายาทีนํ ¶ อตฺถาย ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา ปุพฺเพ วินิจฺฉิตํ อธิกรณํ ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสุ เยน เกนจิ อุกฺโกเฏนฺโต ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นาม. ทฺวีสุ ปน อตฺตปจฺจตฺถิเกสุ เอกสฺมึ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทินา นเยน สมุปฺปนฺนาฆาโต, ตสฺส ปราชยํ อาโรปนตฺถํ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา ปุพฺเพ วินิจฺฉิตํ อธิกรณํ ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสุ เยน เกนจิ อุกฺโกเฏนฺโต โทสาคตึ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นาม. มนฺโท ปน โมมูโห โมมูหตฺตา เอว ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา วุตฺตนเยเนว อุกฺโกเฏนฺโต โมหาคตึ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นาม. สเจ ปน ทฺวีสุ อตฺตปจฺจตฺถิเกสุ เอโก วิสมานิ กายกมฺมาทีนิ คหนมิจฺฉาทิฏฺึ พลวนฺเต จ ปกฺขนฺตริเย อภิฺาเต ภิกฺขู นิสฺสิตตฺตา วิสมนิสฺสิโต คหนนิสฺสิโต พลวนิสฺสิโต จ โหติ, ตสฺส ภเยน ‘‘อยํ เม ชีวิตนฺตรายํ วา พฺรหฺมจริยนฺตรายํ วา กเรยฺยา’’ติ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา วุตฺตนเยเนว อุกฺโกเฏนฺโต ภยาคตึ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นาม.
ตทหุปสมฺปนฺโนติ เอโก สามเณโร พฺยตฺโต โหติ พหุสฺสุโต, โส วินิจฺฉเย ปราชยํ ปตฺวา มงฺกุภูเต ภิกฺขู ทิสฺวา ปุจฺฉติ ‘‘กสฺมา มงฺกุภูตาตฺถา’’ติ? เต ตสฺส ตํ อธิกรณํ อาโรเจนฺติ. โส เต เอวํ วเทติ ‘‘โหตุ, ภนฺเต, มํ อุปสมฺปาเทถ, อหํ ตํ อธิกรณํ วูปสเมสฺสามี’’ติ ¶ . เต ตํ อุปสมฺปาเทนฺติ. โส ทุติยทิวเส เภรึ ปหริตฺวา สงฺฆํ สนฺนิปาเตติ. ตโต ภิกฺขูหิ ‘‘เกน สงฺโฆ สนฺนิปาติโต’’ติ วุตฺเต ‘‘มยา’’ติ วทติ. ‘‘กสฺมา สนฺนิปาติโต’’ติ? ‘‘หิยฺโย อธิกรณํ ทุพฺพินิจฺฉิตํ, ตมหํ วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติ. ‘‘ตฺวํ ปน หิยฺโย กุหึ คโต’’ติ? ‘‘อนุปสมฺปนฺโนมฺหิ, ภนฺเต, อชฺช ปน อุปสมฺปนฺโนมฺหี’’ติ. โส วตฺตพฺโพ ‘‘อิทํ อาวุโส ตุมฺหาทิสานํ ภควตา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ‘ตทหุปสมฺปนฺโน ¶ อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติย’นฺติ, คจฺฉ อาปตฺตึ เทเสหี’’ติ. อาคนฺตุเกปิ เอเสว นโย.
การโกติ เอกํ สงฺเฆน สทฺธึ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา ปริเวณคตํ ปราชิตา ภิกฺขู วทนฺติ ‘‘กิสฺส, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ เอวํ วินิจฺฉิตํ อธิกรณํ, นนุ เอวํ วินิจฺฉินิตพฺพ’’นฺติ. โส ‘‘กสฺมา ปมํเยว เอวํ น วทิตฺถา’’ติ ตํ ¶ อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ. เอวํ โย การโก อุกฺโกเฏติ, ตสฺสาปิ อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ. ฉนฺททายโกติ เอโก อธิกรณวินิจฺฉเย ฉนฺทํ ทตฺวา สภาเค ภิกฺขู ปราชยํ ปตฺวา อาคเต มงฺกุภูเต ทิสฺวา ‘‘สฺเว ทานิ อหํ วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติ สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘กสฺมา สนฺนิปาเตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘หิยฺโย อธิกรณํ ทุพฺพินิจฺฉิตํ, ตมหํ อชฺช วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติ. ‘‘หิยฺโย ปน ตฺวํ กตฺถ คโต’’ติ. ‘‘ฉนฺทํ ทตฺวา นิสินฺโนมฺหี’’ติ. โส วตฺตพฺโพ ‘‘อิทํ อาวุโส ตุมฺหาทิสานํ ภควตา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ‘ฉนฺททายโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติย’นฺติ, คจฺฉ อาปตฺตึ เทเสหี’’ติ.
อธิกรณนิทานาทิวณฺณนา
๓๔๒. วิวาทาธิกรณํ กึนิทานนฺติอาทีสุ กึ นิทานมสฺสาติ กึนิทานํ. โก สมุทโย อสฺสาติ กึสมุทยํ. กา ชาติ อสฺสาติ กึชาติกํ. โก ปภโว อสฺสาติ กึปภวํ. โก สมฺภาโร อสฺสาติ กึสมฺภารํ. กึ สมุฏฺานํ อสฺสาติ กึสมุฏฺานํ. สพฺพาเนตานิ การณเววจนานิเยว.
วิวาทนิทานนฺติอาทีสุปิ อฏฺารสเภทกรวตฺถุสงฺขาโต วิวาโท นิทานเมตสฺสาติ วิวาทนิทานํ. วิวาทํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกวิวาทวเสเนตํ วุตฺตํ. อนุวาโท นิทานํ อสฺสาติ อนุวาทนิทานํ ¶ . อิทมฺปิ อนุวาทํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอนุวาทวเสน วุตฺตํ. อาปตฺติ นิทานํ อสฺสาติ อาปตฺตินิทานํ. อาปตฺตาธิกรณปจฺจยา จตสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ เอวํ อาปตฺตึ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอาปตฺติวเสเนตํ วุตฺตํ. กิจฺจยํ นิทานมสฺสาติ กิจฺจยนิทานํ; จตุพฺพิธํ สงฺฆกมฺมํ การณมสฺสาติ อตฺโถ. อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ภิกฺขุนิยา ยาวตติยํ สมนุภาสนาทีนํ กิจฺจํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกกิจฺจานํ วเสเนตํ วุตฺตํ. อยํ จตุนฺนมฺปิ อธิกรณานํ วิสฺสชฺชนปกฺเข เอกปทโยชนา. เอเตนานุสาเรน สพฺพปทานิ โยเชตพฺพานิ.
ทุติยปุจฺฉาย ¶ เหตุนิทานนฺติอาทิมฺหิ วิสฺสชฺชเน นวนฺนํ กุสลากุสลาพฺยากตเหตูนํ วเสน เหตุนิทานาทิตา เวทิตพฺพา. ตติยปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน พฺยฺชนมตฺตํ นานํ. เหตุเยว หิ เอตฺถ ปจฺจโยติ วุตฺโต.
๓๔๓. มูลปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน ทฺวาทส มูลานีติ โกธอุปนาหยุคฬกาทีนิ ฉ วิวาทามูลานิ, โลภโทสโมหา ตโย, อโลภาโทสาโมหา ตโยติ อิมานิ อชฺฌตฺตสนฺตานปฺปวตฺตานิ ทฺวาทส มูลานิ. จุทฺทส มูลานีติ ตาเนว ทฺวาทส ¶ กายวาจาหิ สทฺธึ จุทฺทส โหนฺติ. ฉ มูลานีติ กายาทีนิ ฉ สมุฏฺานานิ.
สมุฏฺานปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ สมุฏฺานานิ, ตฺหิ เอเตสุ อฏฺารสสุ เภทกรวตฺถูสุ สมุฏฺาติ, เอเตหิ วา การณภูเตหิ สมุฏฺาติ. เตนสฺเสตานิ สมุฏฺานานิ วุจฺจนฺติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
๓๔๔. วิวาทาธิกรณํ อาปตฺตีติอาทิเภเท เอเกน อธิกรเณน กิจฺจาธิกรเณนาติ อิทํ เยน อธิกรเณน สมฺมนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น ปเนตานิ เอกํสโต กิจฺจาธิกรเณเนว สมฺมนฺติ. น หิ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก เทเสนฺตสฺส กิจฺจาธิกรณํ นาม อตฺถิ.
น กตเมน สมเถนาติ สาวเสสาปตฺติ วิย น สมฺมติ. น หิ สกฺกา สา เทเสตุํ, น ตโต วุฏฺาย สุทฺธนฺเต ปติฏฺาตุํ.
๓๔๘. วิวาทาธิกรณํ โหติ อนุวาทาธิกรณนฺติอาทิ นโย อุตฺตาโนเยว.
๓๔๙. ตโต ¶ ปรํ ยตฺถ สติวินโยติอาทิกา สมฺมุขาวินยํ อมฺุจิตฺวา ฉ ยมกปุจฺฉา วุตฺตา, ตาสํ วิสฺสชฺชเนเนว อตฺโถ ปกาสิโต.
๓๕๑. สํสฏฺาทิปุจฺฉานํ วิสฺสชฺชเน สํสฏฺาติ สติวินยกมฺมวาจากฺขณสฺมึเยว ทฺวินฺนมฺปิ สมถานํ สิทฺธตฺตา สมฺมุขาวินโยติ วา สติวินโยติ วา อิเม ธมฺมา สํสฏฺา, โน วิสํสฏฺา. ยสฺมา ปน กทลิกฺขนฺเธ ปตฺตวฏฺฏีนํ วิย น สกฺกา เตสํ วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ทสฺเสตุํ, เตน วุตฺตํ ¶ ‘‘น จ ลพฺภา อิเมสํ ธมฺมานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปฺาเปตุ’’นฺติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
สตฺตสมถนิทานวณฺณนา
๓๕๒. กึนิทาโนติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน นิทานํ นิทานมสฺสาติ นิทานนิทาโน. ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตาติ อิทํ สมฺมุขาวินยสฺส นิทานํ. สติเวปุลฺลปตฺโต ขีณาสโว ลทฺธุปวาโท สติวินยสฺส นิทานํ. อุมฺมตฺตโก ภิกฺขุ อมูฬฺหวินยสฺส นิทานํ. โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, อุภินฺนํ สมฺมุขีภาโว ปฏิฺาตกรณสฺส นิทานํ. ภณฺฑนชาตานํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ อสกฺกุเณยฺยตา เยภุยฺยสิกาย นิทานํ. ปาปุสฺสนฺโน ปุคฺคโล ตสฺสปาปิยสิกาย นิทานํ. ภณฺฑนชาตานํ พหุ อสฺสามณกอชฺฌาจาโร ติณวตฺถารกสฺส นิทานํ. เหตุปจฺจยวารา วุตฺตนยา เอว.
๓๕๓. มูลปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํ อุตฺตานเมว. สมุฏฺานปุจฺฉาย กิฺจาปิ ¶ ‘‘สตฺตนฺนํ สมถานํ กตเม ฉตฺตึส สมุฏฺานา’’ติ วุตฺตํ, สมฺมุขาวินยสฺส ปน กมฺมสงฺคหาภาเวน สมุฏฺานาภาวโต ฉนฺนํเยว สมถานํ ฉ สมุฏฺานานิ วิภตฺตานิ. ตตฺถ กมฺมสฺส กิริยาติ ตฺติ เวทิตพฺพา. กรณนฺติ ตสฺสาเยว ตฺติยา เปตพฺพกาเล ปนํ. อุปคมนนฺติ สยํ อุปคมนํ; อตฺตนาเยว ตสฺส กมฺมสฺส กรณนฺติ อตฺโถ. อชฺฌุปคมนนฺติ อชฺเฌสนุปคมนํ; อฺํ สทฺธิวิหาริกาทิกํ ‘‘อิทํ กมฺมํ กโรหี’’ติ อชฺเฌสนนฺติ อตฺโถ. อธิวาสนาติ ‘‘รุจฺจติ เม เอตํ, กโรตุ สงฺโฆ’’ติ เอวํ อธิวาสนา; ฉนฺททานนฺติ อตฺโถ. อปฺปฏิกฺโกสนาติ ‘‘น เมตํ ขมติ, มา เอวํ กโรถา’’ติ อปฺปฏิเสธนา. อิติ ฉนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน ฉตฺตึส สมุฏฺานา เวทิตพฺพา.
สตฺตสมถนานาตฺถาทิวณฺณนา
๓๕๔. นานาตฺถปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ ¶ อุตฺตานเมว. อธิกรณปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน อยํ วิวาโท โน อธิกรณนฺติ อยํ มาตาปุตฺตาทีนํ วิวาโท วิรุทฺธวาทตฺตา วิวาโท นาม โหติ, สมเถหิ ปน อธิกรณียตาย อภาวโต อธิกรณํ น โหติ. อนุวาทาทีสุปิ เอเสว นโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อธิกรณเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.