📜
๕. จมฺมกฺขนฺธโก
๑๔๗. โสณโกฬิวิสวตฺถุ
๒๔๒. เตน ¶ ¶ ¶ ¶ สมเยน พุทฺโธ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. เตน โข ปน สมเยน ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร อสีติยา คามสหสฺเสสุ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรติ. เตน โข ปน สมเยน จมฺปายํ โสโณ นาม โกฬิวิโส [โกฬิวีโส (สี.)] เสฏฺิปุตฺโต สุขุมาโล โหติ. ตสฺส ปาทตเลสุ โลมานิ ชาตานิ โหนฺติ. อถ โข ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร ตานิ อสีติ คามิกสหสฺสานิ สนฺนิปาตาเปตฺวา เกนจิเทว กรณีเยน โสณสฺส โกฬิวิสสฺส สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ – อาคจฺฉตุ โสโณ, อิจฺฉามิ โสณสฺส อาคตนฺติ. อถ โข โสณสฺส โกฬิวิสสฺส มาตาปิตโร โสณํ โกฬิวิสํ เอตทโวจุํ – ‘‘ราชา เต, ตาต โสณ, ปาเท ทกฺขิตุกาโม. มา โข ตฺวํ, ตาต โสณ, เยน ราชา เตน ปาเท อภิปฺปสาเรยฺยาสิ. รฺโ ปุรโต ปลฺลงฺเกน นิสีท. นิสินฺนสฺส เต ราชา ปาเท ทกฺขิสฺสตี’’ติ. อถ โข โสณํ โกฬิวิสํ สิวิกาย อาเนสุํ. อถ โข โสโณ โกฬิวิโส เยน ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ มาคธํ เสนิยํ พิมฺพิสารํ อภิวาเทตฺวา รฺโ ปุรโต ปลฺลงฺเกน นิสีทิ. อทฺทสา ¶ โข ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร โสณสฺส โกฬิวิสสฺส ปาทตเลสุ โลมานิ ชาตานิ. อถ โข ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร ตานิ อสีติ คามิกสหสฺสานิ ทิฏฺธมฺมิเก อตฺเถ อนุสาสิตฺวา อุยฺโยเชสิ – ‘‘ตุมฺเห ขฺวตฺถ, ภเณ, มยา ทิฏฺธมฺมิเก อตฺเถ อนุสาสิตา; คจฺฉถ, ตํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสถ; โส โน ภควา สมฺปรายิเก อตฺเถ อนุสาสิสฺสตี’’ติ.
อถ โข ตานิ อสีติ คามิกสหสฺสานิ เยน คิชฺฌกูโฏ ปพฺพโต เตนุปสงฺกมึสุ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาคโต ภควโต อุปฏฺาโก โหติ. อถ โข ตานิ อสีติ คามิกสหสฺสานิ เยนายสฺมา สาคโต เตนุปสงฺกมึสุ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ ¶ สาคตํ เอตทโวจุํ ¶ ¶ – ‘‘อิมานิ, ภนฺเต, อสีติ คามิกสหสฺสานิ อิธูปสงฺกนฺตานิ ภควนฺตํ ทสฺสนาย; สาธุ มยํ, ภนฺเต, ลเภยฺยาม ภควนฺตํ ทสฺสนายา’’ติ. ‘‘เตน หิ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต มุหุตฺตํ อิเธว ตาว โหถ, ยาวาหํ ภควนฺตํ ปฏิเวเทมี’’ติ. อถ โข อายสฺมา สาคโต เตสํ อสีติยา คามิกสหสฺสานํ ปุรโต เปกฺขมานานํ ปาฏิกาย นิมุชฺชิตฺวา ภควโต ปุรโต อุมฺมุชฺชิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิมานิ, ภนฺเต, อสีติ คามิกสหสฺสานิ อิธูปสงฺกนฺตานิ ภควนฺตํ ทสฺสนาย; ยสฺส ทานิ, ภนฺเต, ภควา กาลํ มฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ ตฺวํ, สาคต, วิหารปจฺฉายายํ อาสนํ ปฺเปหี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา สาคโต ¶ ภควโต ปฏิสฺสุณิตฺวา ปีํ คเหตฺวา ภควโต ปุรโต นิมุชฺชิตฺวา เตสํ อสีติยา คามิกสหสฺสานํ ปุรโต เปกฺขมานานํ ปาฏิกาย อุมฺมุชฺชิตฺวา วิหารปจฺฉายายํ อาสนํ ปฺเปติ. อถ โข ภควา วิหารา นิกฺขมิตฺวา วิหารปจฺฉายายํ ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข ตานิ อสีติ คามิกสหสฺสานิ เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อถ โข ตานิ อสีติ คามิกสหสฺสานิ อายสฺมนฺตํเยว สาคตํ สมนฺนาหรนฺติ, โน ตถา ภควนฺตํ. อถ โข ภควา เตสํ อสีติยา คามิกสหสฺสานํ เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย อายสฺมนฺตํ สาคตํ อามนฺเตสิ – ‘‘เตน หิ ตฺวํ, สาคต, ภิยฺโยโสมตฺตาย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสหี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา สาคโต ภควโต ปฏิสฺสุณิตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ, ติฏฺติปิ, นิสีทติปิ, เสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, ธูมายติปิ [ธูปายติปิ (สี.), ปธูปายติปิ (สฺยา.)] ปชฺชลติปิ, อนฺตรธายติปิ. อถ โข อายสฺมา สาคโต อากาเส อนฺตลิกฺเข อเนกวิหิตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา; สาวโกหมสฺมิ. สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา; สาวโกหมสฺมี’’ติ. อถ โข ตานิ อสีติ คามิกสหสฺสานิ ‘‘อจฺฉริยํ วต โภ! อพฺภุตํ วต โภ! สาวโกปิ นาม เอวํ มหิทฺธิโก ภวิสฺสติ, เอวํ มหานุภาโว, อโห นูน สตฺถา’’ติ ภควนฺตํเยว สมนฺนาหรนฺติ, โน ¶ ตถา อายสฺมนฺตํ สาคตํ.
อถ ¶ โข ภควา เตสํ อสีติยา คามิกสหสฺสานํ เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ, เสยฺยถิทํ – ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ ¶ , กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ, เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. ยทา เต ภควา อฺาสิ กลฺลจิตฺเต, มุทุจิตฺเต, วินีวรณจิตฺเต, อุทคฺคจิตฺเต, ปสนฺนจิตฺเต, อถ ยา พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนา, ตํ ปกาเสสิ – ทุกฺขํ, สมุทยํ, นิโรธํ, มคฺคํ. เสยฺยถาปิ นาม สุทฺธํ วตฺถํ อปคตกาฬกํ สมฺมเทว รชนํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, เอวเมวํ เตสํ อสีติยา คามิกสหสฺสานํ ตสฺมึเยว อาสเน วิรชํ ¶ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํกิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. เต ทิฏฺธมฺมา ปตฺตธมฺมา วิทิตธมฺมา ปริโยคาฬฺหธมฺมา ติณฺณวิจิกิจฺฉา วิคตกถํกถา เวสารชฺชปฺปตฺตา อปรปฺปจฺจยา สตฺถุสาสเน ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – ‘‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’’ติ, เอวเมวํ ภควตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอเต มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉาม. ธมฺมฺจ, ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสเก โน ภควา ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปเต สรณํ คเต’’ติ.
โสณสฺส ปพฺพชฺชา
๒๔๓. อถ โข โสณสฺส โกฬิวิสสฺส เอตทโหสิ ‘‘ยถา ยถา โข อหํ ¶ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ; ยํนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’’นฺติ. อถ โข ตานิ อสีติ คามิกสหสฺสานิ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมิสุํ. อถ โข โสโณ โกฬิวิโส อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ อสีติยา คามิกสหสฺเสสุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โสโณ โกฬิวิโส ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยถา ยถาหํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ¶ กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตุํ. ปพฺพาเชตุ มํ, ภนฺเต, ภควา’’ติ. อลตฺถ โข โสโณ โกฬิวิโส ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ. อจิรุปสมฺปนฺโน จ ¶ ปนายสฺมา โสโณ สีตวเน วิหรติ. ตสฺส อจฺจารทฺธวีริยสฺส จงฺกมโต ปาทา ภิชฺชึสุ. จงฺกโม โลหิเตน ผุโฏ โหติ, เสยฺยถาปิ ควาฆาตนํ. [อิโต ปรํ ยาว อิมสฺส วตฺถุสฺส อวสานํ ตาว ปาโ อ. นิ. ๖.๕๕ อาทโย] อถ โข อายสฺมโต โสณสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘เย ¶ โข เกจิ ภควโต สาวกา อารทฺธวีริยา วิหรนฺติ, อหํ เตสํ อฺตโร. อถ จ ปน เม นานุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. สํวิชฺชนฺติ โข ปน เม กุเล โภคา; สกฺกา โภเค จ ภฺุชิตุํ, ปฺุานิ จ กาตุํ. ยํนูนาหํ หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุเชยฺยํ, ปฺุานิ จ กเรยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา อายสฺมโต โสณสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ ¶ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย เอวเมว – คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต อนฺตรหิโต สีตวเน ปาตุรโหสิ. อถ โข ภควา สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺโต เยนายสฺมโต โสณสฺส จงฺกโม เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข ภควา อายสฺมโต โสณสฺส จงฺกมํ โลหิเตน ผุฏํ, ทิสฺวาน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กสฺส นฺวายํ, ภิกฺขเว, จงฺกโม โลหิเตน ผุโฏ, เสยฺยถาปิ ควาฆาตน’’นฺติ? ‘‘อายสฺมโต, ภนฺเต, โสณสฺส อจฺจารทฺธวีริยสฺส จงฺกมโต ปาทา ภิชฺชึสุ. ตสฺสายํ จงฺกโม โลหิเตน ผุโฏ, เสยฺยถาปิ ควาฆาตน’’นฺติ.
อถ โข ภควา เยนายสฺมโต โสณสฺส วิหาโร เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อายสฺมาปิ โข โสโณ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ โสณํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘นนุ เต, โสณ, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘เย โข เกจิ ภควโต สาวกา อารทฺธวีริยา วิหรนฺติ, อหํ ¶ เตสํ อฺตโร. อถ จ ปน เม นานุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. สํวิชฺชนฺติ โข ปน เม กุเล โภคา; สกฺกา โภเค จ ภฺุชิตุํ, ปฺุานิ จ กาตุํ. ยํนูนาหํ หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุเชยฺยํ, ปฺุานิ จ กเรยฺย’’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ ¶ . ‘‘ตํ กึ มฺสิ, โสณ, กุสโล ตฺวํ ปุพฺเพ อคาริกภูโต วีณาย ตนฺติสฺสเร’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, โสณ, ยทา เต วีณาย ตนฺติโย อจฺจายตา โหนฺติ, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ สมเย สรวตี วา โหติ, กมฺมฺา วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, โสณ, ยทา เต วีณาย ตนฺติโย อติสิถิลา โหนฺติ, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ สมเย สรวตี วา โหติ, กมฺมฺา วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, โสณ, ยทา เต วีณาย ตนฺติโย เนว อจฺจายตา โหนฺติ นาติสิถิลา, สเม คุเณ ปติฏฺิตา, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ สมเย สรวตี วา โหติ, กมฺมฺา วา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, โสณ, อจฺจารทฺธวีริยํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺตติ ¶ , อติลีนวีริยํ โกสชฺชาย สํวตฺตติ. ตสฺมาติห ตฺวํ, โสณ, วีริยสมตํ อธิฏฺห, อินฺทฺริยานฺจ สมตํ ปฏิวิชฺฌ, ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา โสโณ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ โสณํ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส ¶ สมฺมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย เอวเมว – สีตวเน อายสฺมโต โสณสฺส สมฺมุเข อนฺตรหิโต คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา โสโณ อปเรน สมเยน วีริยสมตํ อธิฏฺาสิ, อินฺทฺริยานฺจ สมตํ ปฏิวิชฺฌิ, ตตฺถ จ นิมิตฺตํ ¶ อคฺคเหสิ. อถ โข อายสฺมา โสโณ, เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต, น จิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ – ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ อภิฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา โสโณ อรหตํ อโหสิ.
๒๔๔. อถ โข อายสฺมโต โสณสฺส อรหตฺตปฺปตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ยํนูนาหํ ภควโต สนฺติเก อฺํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ. อถ โข อายสฺมา โสโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา โสโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสฺโชโน ¶ สมฺมทฺา วิมุตฺโต, โส ฉฏฺานานิ อธิมุตฺโต โหติ – เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติ, ปวิเวกาธิมุตฺโต โหติ, อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโต โหติ, อุปาทานกฺขยาธิมุตฺโต โหติ, ตณฺหกฺขยาธิมุตฺโต โหติ ¶ , อสมฺโมหาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘สิยา โข ปน, ภนฺเต, อิเธกจฺจสฺส อายสฺมโต เอวมสฺส – ‘เกวลํ สทฺธามตฺตกํ นูน อยมายสฺมา นิสฺสาย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’ติ, น โข ปเนตํ, ภนฺเต, เอวํ ทฏฺพฺพํ. ขีณาสโว, ภนฺเต, ภิกฺขุ, วุสิตวา, กตกรณีโย, กรณียมตฺตานํ อสมนุปสฺสนฺโต กตสฺส วา ปฏิจยํ ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘สิยา โข ปน, ภนฺเต, อิเธกจฺจสฺส อายสฺมโต เอวมสฺส – ‘ลาภสกฺการสิโลกํ นูน อยมายสฺมา นิกามยมาโน ¶ ปวิเวกาธิมุตฺโต’ติ. น โข ปเนตํ, ภนฺเต, เอวํ ทฏฺพฺพํ. ขีณาสโว, ภนฺเต, ภิกฺขุ, วุสิตวา, กตกรณีโย, กรณียมตฺตานํ [กรณียํ อตฺตโน (องฺคุตฺตรปาฬิยํ)] อสมนุปสฺสนฺโต กตสฺส วา ปฏิจยํ, ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา ปวิเวกาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา ปวิเวกาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา ปวิเวกาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘สิยา โข ปน, ภนฺเต, อิเธกจฺจสฺส อายสฺมโต เอวมสฺส – ‘สีลพฺพตปรามาสํ นูน อยมายสฺมา สารโต ปจฺจาคจฺฉนฺโต อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโต’ติ. น โข ปเนตํ, ภนฺเต, เอวํ ทฏฺพฺพํ. ขีณาสโว, ภนฺเต, ภิกฺขุ, วุสิตวา, กตกรณีโย, กรณียมตฺตานํ อสมนุปสฺสนฺโต ¶ กตสฺส วา ปฏิจยํ, ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโต ¶ โหติ.
‘‘ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา อุปาทานกฺขยาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา อุปาทานกฺขยาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา อุปาทานกฺขยาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘ขยา ¶ ราคสฺส วีตราคตฺตา ตณฺหกฺขยาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา ตณฺหกฺขยาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา ตณฺหกฺขยาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา อสมฺโมหาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา อสมฺโมหาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา อสมฺโมหาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘เอวํ สมฺมา วิมุตฺตจิตฺตสฺส, ภนฺเต, ภิกฺขุโน ภุสา เจปิ จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ. อมิสฺสีกตเมวสฺส จิตฺตํ โหติ, ิตํ, อาเนฺชปฺปตฺตํ, วยฺจสฺสานุปสฺสติ. ภุสา เจปิ โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา… มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา มนสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ; อมิสฺสีกตเมวสฺส จิตฺตํ โหติ, ิตํ, อาเนฺชปฺปตฺตํ, วยฺจสฺสานุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, เสโล ปพฺพโต อจฺฉิทฺโท อสุสิโร เอกคฺฆโน, ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว นํ สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปเวเธยฺย; ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา ¶ วาตวุฏฺิ…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว นํ สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปเวเธยฺย, เอวเมว โข, ภนฺเต, เอวํ สมฺมา วิมุตฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน ภุสา เจปิ จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ; อมิสฺสีกตเมวสฺส จิตฺตํ โหติ, ิตํ, อาเนฺชปฺปตฺตํ, วยฺจสฺสานุปสฺสติ. ภุสา เจปิ โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา… มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา มนสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ; อมิสฺสีกตเมวสฺส จิตฺตํ โหติ, ิตํ, อาเนฺชปฺปตฺตํ, วยฺจสฺสานุปสฺสตี’’ติ.
เนกฺขมฺมํ ¶ อธิมุตฺตสฺส, ปวิเวกฺจ เจตโส;
อพฺยาปชฺชาธิมุตฺตสฺส, อุปาทานกฺขยสฺส จ.
ตณฺหกฺขยาธิมุตฺตสฺส ¶ , อสมฺโมหฺจ เจตโส;
ทิสฺวา อายตนุปฺปาทํ, สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติ.
ตสฺส ¶ สมฺมาวิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
กตสฺส ปฏิจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชติ.
เสโล ยถา เอกคฺฆโน, วาเตน น สมีรติ;
เอวํ รูปา รสา สทฺทา, คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.
อิฏฺา ธมฺมา อนิฏฺา จ, น ปเวเธนฺติ ตาทิโน;
ิตํ ¶ จิตฺตํ วิปฺปมุตฺตํ, วยฺจสฺสานุปสฺสตีติ.
โสณโกฬิวิสวตฺถุ นิฏฺิตํ.
๑๔๘. ทิคุณาทิอุปาหนปฏิกฺเขโป
๒๔๕. อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตา อฺํ พฺยากโรนฺติ, อตฺโถ จ วุตฺโต, อตฺตา จ อนุปนีโต. อถ จ, ปนิเธกจฺเจ โมฆปุริสา หสมานกํ, มฺเ, อฺํ พฺยากโรนฺติ, เต ปจฺฉา วิฆาตํ อาปชฺชนฺตี’’ติ. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ โสณํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตฺวํ โขสิ, โสณ, สุขุมาโล. อนุชานามิ เต, โสณ, เอกปลาสิกํ อุปาหน’’นฺติ. ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, อสีติสกฏวาเห หิรฺํ โอหาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, สตฺตหตฺถิกฺจ อนีกํ. อถาหํ ภนฺเต เอกปลาสิกํ เจ อุปาหนํ ปริหริสฺสามิ, ตสฺส เม ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร ‘โสโณ โกฬิวิโส อสีติสกฏวาเห หิรฺํ โอหาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, สตฺตหตฺถิกฺจ อนีกํ. โส ทานายํ เอกปลาสิกาสุ อุปาหนาสุ สตฺโต’ติ. สเจ ภควา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนุชานิสฺสติ อหมฺปิ ปริภฺุชิสฺสามิ; โน เจ ภควา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนุชานิสฺสติ, อหมฺปิ น ปริภฺุชิสฺสามี’’ติ. อถ โข ภควา เอตสฺมึ นิทาเน เอตสฺมึ ปกรเณ ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู ¶ อามนฺเตสิ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอกปลาสิกํ อุปาหนํ. น, ภิกฺขเว, ทิคุณา อุปาหนา ธาเรตพฺพา. น ติคุณา อุปาหนา ธาเรตพฺพา. น คุณงฺคุณูปาหนา [คณงฺคณูปาหนา (พหูสุ)] ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ.
ทิคุณาทิอุปาหนปฏิกฺเขโป นิฏฺิโต.
๑๔๙. สพฺพนีลิกาทิปฏิกฺเขโป
๒๔๖. เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู สพฺพนีลิกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ…เป… สพฺพปีติกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ… สพฺพโลหิติกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ… สพฺพมฺชิฏฺิกา ¶ [สพฺพมฺเชฏฺิกา (ก.)] อุปาหนาโย ธาเรนฺติ ¶ … สพฺพกณฺหา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ… สพฺพมหารงฺครตฺตา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ… สพฺพมหานามรตฺตา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ, ‘‘เสยฺยถาปิ คิหี กามโภคิโน’’ติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. น, ภิกฺขเว, สพฺพนีลิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา…เป… น สพฺพปีติกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น สพฺพโลหิติกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น สพฺพมฺชิฏฺิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น สพฺพกณฺหา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น สพฺพมหารงฺครตฺตา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น สพฺพมหานามรตฺตา อุปาหนา ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ.
เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ¶ ภิกฺขู นีลกวทฺธิกา [วฏฺฏิกา (สี.)] อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, ปีตกวทฺธิกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, โลหิตกวทฺธิกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, มฺชิฏฺิกวทฺธิกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, กณฺหวทฺธิกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, มหารงฺครตฺตวทฺธิกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, มหานามรตฺตวทฺธิกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ, ‘‘เสยฺยถาปิ คิหี กามโภคิโน’’ติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. น, ภิกฺขเว, นีลกวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา…เป… น ปีตกวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น โลหิตกวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น มฺชิฏฺิกวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น ¶ กณฺหวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น มหารงฺครตฺตวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น มหานามรตฺตวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ.
เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ขลฺลกพทฺธา […พนฺธา (ก.)] อุปาหนาโย ธาเรนฺติ…เป… ปุฏพทฺธา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, ปาลิคุณฺิมา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, ตูลปุณฺณิกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ ¶ , ติตฺติรปตฺติกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, เมณฺฑวิสาณวทฺธิกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, อชวิสาณวทฺธิกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, วิจฺฉิกาฬิกา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, โมรปิฺฉ [โมรปิฺช (สี. สฺยา.)] ปริสิพฺพิตา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, จิตฺรา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ, ‘‘เสยฺยถาปิ คิหี กามโภคิโน’’ติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. น, ภิกฺขเว ¶ , ขลฺลกพทฺธา อุปาหนา ธาเรตพฺพา…เป… น ปุฏพทฺธา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น ปาลิคุณฺิมา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น ตูลปุณฺณิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น ติตฺติรปตฺติกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น เมณฺฑวิสาณวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น อชวิสาณวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น วิจฺฉิกาฬิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น โมรปิฺฉปริสิพฺพิตา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น จิตฺรา อุปาหนา ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ.
เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู สีหจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ…เป… พฺยคฺฆจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนาโย ¶ ธาเรนฺติ, ทีปิจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, อชินจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, อุทฺทจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, มชฺชารจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, กาฬกจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนาโย ธาเรนฺติ, ลุวกจมฺมปริกฺขฏา [อุลูกจมฺมปริกฺขฏา (โยชนา)] อุปาหนาโย ธาเรนฺติ. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ, ‘‘เสยฺยถาปิ คิหี กามโภคิโน’’ติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. น, ภิกฺขเว, สีหจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา…เป… น พฺยคฺฆจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น ทีปิจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น อชินจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น อุทฺทจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น มชฺชารจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น กาฬกจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น ลุวกจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ.
สพฺพนีลิกาทิปฏิกฺเขโป นิฏฺิโต.
๑๕๐. โอมุกฺกคุณงฺคุณูปาหนานุชานนา
๒๔๗. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ, อฺตเรน ภิกฺขุนา ปจฺฉาสมเณน. อถ โข โส ภิกฺขุ ขฺชมาโน ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. อทฺทสา โข อฺตโร อุปาสโก คุณงฺคุณูปาหนา อาโรหิตฺวา ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ; ทิสฺวา อุปาหนา อาโรหิตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ ¶ อภิวาเทตฺวา เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา ¶ เอตทโวจ – ‘‘กิสฺส, ภนฺเต, อยฺโย ขฺชตี’’ติ ¶ ? ‘‘ปาทา เม, อาวุโส, ผลิตา’’ติ [ผาลิตาติ (ก.)]. ‘‘หนฺท, ภนฺเต, อุปาหนาโย’’ติ. ‘‘อลํ ¶ , อาวุโส, ปฏิกฺขิตฺตา ภควตา คุณงฺคุณูปาหนา’’ติ. ‘‘คณฺหาเหตา, ภิกฺขุ, อุปาหนาโย’’ติ. อถ โข ภควา เอตสฺมึ นิทาเน เอตสฺมึ ปกรเณ ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โอมุกฺกํ คุณงฺคุณูปาหนํ. น, ภิกฺขเว, นวา คุณงฺคุณูปาหนา ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ.
โอมุกฺกคุณงฺคุณูปาหนานุชานนา นิฏฺิตา.
๑๕๑. อชฺฌาราเม อุปาหนปฏิกฺเขโป
๒๔๘. เตน โข ปน สมเยน ภควา อชฺโฌกาเส อนุปาหโน จงฺกมติ. สตฺถา อนุปาหโน จงฺกมตีติ, เถราปิ ภิกฺขู อนุปาหนา จงฺกมนฺติ. ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู, สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมมาเน, เถเรสุปิ ภิกฺขูสุ อนุปาหเนสุ จงฺกมมาเนสุ, สอุปาหนา จงฺกมนฺติ. เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา…เป… เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู, สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมมาเน, เถเรสุปิ ภิกฺขูสุ อนุปาหเนสุ จงฺกมมาเนสุ, สอุปาหนา จงฺกมิสฺสนฺตี’’ติ. อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู, สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมมาเน, เถเรสุปิ ภิกฺขูสุ อนุปาหเนสุ จงฺกมมาเนสุ, สอุปาหนา จงฺกมนฺตี’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ. วิครหิ พุทฺโธ ภควา…เป… ‘‘กถฺหิ นาม เต, ภิกฺขเว, โมฆปุริสา, สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมมาเน, เถเรสุปิ ภิกฺขูสุ อนุปาหเนสุ จงฺกมมาเนสุ, สอุปาหนา จงฺกมิสฺสนฺติ. อิเม หิ นาม, ภิกฺขเว ¶ , คิหี โอทาตวตฺถวสนกา อภิชีวนิกสฺส สิปฺปสฺส การณา อาจริเยสุ สคารวา สปฺปติสฺสา สภาควุตฺติกา วิหริสฺสนฺติ. อิธ โข ตํ, ภิกฺขเว, โสเภถ, ยํ ตุมฺเห เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตา สมานา อาจริเยสุ อาจริยมตฺเตสุ อุปชฺฌาเยสุ อุปชฺฌายมตฺเตสุ อคารวา อปฺปติสฺสา อสภาควุตฺติกา [สคารวา สคฺคติสฺสา สภาควุตฺติกา (ก.)] วิหเรยฺยาถ. เนตํ, ภิกฺขเว, อปฺปสนฺนานํ วา ปสาทาย…เป… วิครหิตฺวา…เป… ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว, อาจริเยสุ อาจริยมตฺเตสุ อุปชฺฌาเยสุ อุปชฺฌายมตฺเตสุ อนุปาหเนสุ จงฺกมมาเนสุ สอุปาหเนน จงฺกมิตพฺพํ. โย จงฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส ¶ . น จ, ภิกฺขเว, อชฺฌาราเม อุปาหนา ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ.
๒๔๙. เตน ¶ โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน ปาทขิลาพาโธ โหติ. ตํ ภิกฺขู ปริคฺคเหตฺวา อุจฺจารมฺปิ ปสฺสาวมฺปิ นิกฺขาเมนฺติ. อทฺทสา โข ภควา เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺโต เต ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ ปริคฺคเหตฺวา อุจฺจารมฺปิ ¶ ปสฺสาวมฺปิ นิกฺขาเมนฺเต, ทิสฺวาน เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘กึ อิมสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อาพาโธ’’ติ? ‘‘อิมสฺส, ภนฺเต, อายสฺมโต ปาทขิลาพาโธ; อิมํ มยํ ปริคฺคเหตฺวา อุจฺจารมฺปิ ปสฺสาวมฺปิ นิกฺขาเมมา’’ติ. อถ โข ภควา เอตสฺมึ นิทาเน เอตสฺมึ ปกรเณ ธมฺมึ กถํ ¶ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยสฺส ปาทา วา ทุกฺขา, ปาทา วา ผลิตา, ปาทขิโล วา อาพาโธ [ปาทขิลาพาโธ วา (สฺยา.)] อุปาหนํ ธาเรตุ’’นฺติ.
เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู อโธเตหิ ปาเทหิ มฺจมฺปิ ปีมฺปิ อภิรุหนฺติ; จีวรมฺปิ เสนาสนมฺปิ ทุสฺสติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ‘อิทานิ มฺจํ วา ปีํ วา อภิรุหิสฺสามี’’ติ อุปาหนํ ธาเรตุนฺติ.
เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู รตฺติยา อุโปสถคฺคมฺปิ สนฺนิสชฺชมฺปิ คจฺฉนฺตา อนฺธกาเร ขาณุมฺปิ กณฺฏกมฺปิ อกฺกมนฺติ; ปาทา ทุกฺขา โหนฺติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อชฺฌาราเม อุปาหนํ ธาเรตุํ, อุกฺกํ, ปทีปํ, กตฺตรทณฺฑนฺติ.
อชฺฌาราเม อุปาหนปฏิกฺเขโป นิฏฺิโต.
๑๕๒. กฏฺปาทุกาทิปฏิกฺเขโป
๒๕๐. เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺาย กฏฺปาทุกาโย อภิรุหิตฺวา อชฺโฌกาเส จงฺกมนฺติ, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา ขฏขฏสทฺทา, อเนกวิหิตํ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺตา, เสยฺยถิทํ [อิมา ติรจฺฉานกถาโย ปาจิ. ๕๐๘; ที. นิ. ๑.๗; ม. นิ. ๒.๒๒๓; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๐; อ. นิ. ๑๐.๖๙ อาทโย] – ราชกถํ, โจรกถํ, มหามตฺตกถํ, เสนากถํ, ภยกถํ, ยุทฺธกถํ, อนฺนกถํ, ปานกถํ, วตฺถกถํ, สยนกถํ, มาลากถํ, คนฺธกถํ, าติกถํ, ยานกถํ, คามกถํ, นิคมกถํ, นครกถํ, ชนปทกถํ, อิตฺถิกถํ [อิตฺถิกถํ ปุริสกถํ (ก.)], สูรกถํ, วิสิขากถํ, กุมฺภฏฺานกถํ ¶ , ปุพฺพเปตกถํ, นานตฺตกถํ, โลกกฺขายิกํ, สมุทฺทกฺขายิกํ, อิติภวาภวกถํ อิติ วา; กีฏกมฺปิ อกฺกมิตฺวา มาเรนฺติ, ภิกฺขูปิ สมาธิมฺหา จาเวนฺติ. เย ¶ เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา…เป… เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู รตฺติยา ¶ ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺาย กฏฺปาทุกาโย อภิรุหิตฺวา อชฺโฌกาเส จงฺกมิสฺสนฺติ, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา ขฏขฏสทฺทา อเนกวิหิตํ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺตา, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ, โจรกถํ…เป… อิติภวาภวกถํ อิติ วา, กีฏกมฺปิ อกฺกมิตฺวา มาเรสฺสนฺติ, ภิกฺขูปิ สมาธิมฺหา จาเวสฺสนฺตี’’ติ. อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺาย กฏฺปาทุกาโย อภิรุหิตฺวา อชฺโฌกาเส จงฺกมนฺติ, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา ขฏขฏสทฺทา, อเนกวิหิตํ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺตา, เสยฺยถิทํ, – ราชกถํ, โจรกถํ…เป… อิติภวาภวกถํ อิติ วา, กีฏกมฺปิ อกฺกมิตฺวา มาเรนฺติ, ภิกฺขูปิ สมาธิมฺหา ¶ จาเวนฺตี’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ…เป… วิครหิตฺวา ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว, กฏฺปาทุกา ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ.
อถ โข ภควา ราชคเห ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน พาราณสี เตน จาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน พาราณสี ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู – ภควตา กฏฺปาทุกา ปฏิกฺขิตฺตาติ – ตาลตรุเณ เฉทาเปตฺวา ตาลปตฺตปาทุกาโย ธาเรนฺติ; ตานิ ตาลตรุณานิ ฉินฺนานิ มิลายนฺติ. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม สมณา สกฺยปุตฺติยา ¶ ตาลตรุเณ เฉทาเปตฺวา ตาลปตฺตปาทุกาโย ธาเรสฺสนฺติ; ตานิ ตาลตรุณานิ ฉินฺนานิ มิลายนฺติ; เอกินฺทฺริยํ สมณา สกฺยปุตฺติยา ชีวํ วิเหเนฺตี’’ติ. อสฺโสสุํ โข ภิกฺขู เตสํ มนุสฺสานํ อุชฺฌายนฺตานํ ขิยฺยนฺตานํ วิปาเจนฺตานํ. อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ตาลตรุเณ เฉทาเปตฺวา ตาลปตฺตปาทุกาโย ธาเรนฺติ; ตานิ ตาลตรุณานิ ฉินฺนานิ มิลายนฺตี’’ติ? สจฺจํ ภควาติ. วิครหิ พุทฺโธ ภควา…เป… กถฺหิ นาม เต, ภิกฺขเว, โมฆปุริสา ตาลตรุเณ เฉทาเปตฺวา ตาลปตฺตปาทุกาโย ธาเรสฺสนฺติ; ตานิ ตาลตรุณานิ ฉินฺนานิ มิลายนฺติ. ชีวสฺิโน หิ, ภิกฺขเว, มนุสฺสา รุกฺขสฺมึ. เนตํ, ภิกฺขเว, อปฺปสนฺนานํ ¶ วา ปสาทาย…เป… วิครหิตฺวา ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว, ตาลปตฺตปาทุกา ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ‘ภควตา ตาลปตฺตปาทุกา ปฏิกฺขิตฺตา’ติ เวฬุตรุเณ เฉทาเปตฺวา เวฬุปตฺตปาทุกาโย ธาเรนฺติ. ตานิ เวฬุตรุณานิ ฉินฺนานิ มิลายนฺติ. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม สมณา สกฺยปุตฺติยา เวฬุตรุเณ เฉทาเปตฺวา เวฬุปตฺตปาทุกาโย ธาเรสฺสนฺติ. ตานิ เวฬุตรุณานิ ฉินฺนานิ มิลายนฺติ. เอกินฺทฺริยํ สมณา สกฺยปุตฺติยา ชีวํ วิเหเนฺตี’’ติ. อสฺโสสุํ โข ภิกฺขู เตสํ มนุสฺสานํ อุชฺฌายนฺตานํ ขิยฺยนฺตานํ ¶ วิปาเจนฺตานํ. อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… ชีวสฺิโน หิ, ภิกฺขเว, มนุสฺสา รุกฺขสฺมึ…เป… น, ภิกฺขเว, เวฬุปตฺตปาทุกา ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ.
๒๕๑. อถ โข ภควา พาราณสิยํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน ภทฺทิยํ เตน จาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน ภทฺทิยํ ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา ภทฺทิเย วิหรติ ชาติยา วเน. เตน โข ¶ ปน สมเยน ภทฺทิยา ภิกฺขู อเนกวิหิตํ ปาทุกมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ติณปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, มฺุชปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, ปพฺพชปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, หินฺตาลปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, กมลปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, กมฺพลปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, ริฺจนฺติ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปฺํ. เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา…เป… เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม ภทฺทิยา ภิกฺขู อเนกวิหิตํ ปาทุกมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา วิหริสฺสนฺติ, ติณปาทุกํ กริสฺสนฺติปิ การาเปสฺสนฺติปิ, มฺุชปาทุกํ กริสฺสนฺติปิ การาเปสฺสนฺติปิ, ปพฺพชปาทุกํ กริสฺสนฺติปิ การาเปสฺสนฺติปิ, หินฺตาลปาทุกํ กริสฺสนฺติปิ การาเปสฺสนฺติปิ, กมลปาทุกํ กริสฺสนฺติปิ การาเปสฺสนฺติปิ, กมฺพลปาทุกํ กริสฺสนฺติปิ การาเปสฺสนฺติปิ, ริฺจิสฺสนฺติ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปฺ’’นฺติ. อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต ¶ เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว, ภทฺทิยา ภิกฺขู อเนกวิหิตํ ปาทุกมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ติณปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ…เป… ริฺจนฺติ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ อธิสีลํ อธิจิตฺตํ ¶ อธิปฺ’’นฺติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ. วิครหิ พุทฺโธ ภควา…เป… ‘‘กถฺหิ นาม เต, ภิกฺขเว, โมฆปุริสา อเนกวิหิตํ ปาทุกมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา วิหริสฺสนฺติ, ติณปาทุกํ กริสฺสนฺติปิ การาเปสฺสนฺติปิ…เป… ริฺจิสฺสนฺติ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปฺํ. เนตํ, ภิกฺขเว, อปฺปสนฺนานํ วา ปสาทาย…เป… วิครหิตฺวา…เป… ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว, ติณปาทุกา ธาเรตพฺพา, น มฺุชปาทุกา ธาเรตพฺพา, น ปพฺพชปาทุกา ธาเรตพฺพา, น หินฺตาลปาทุกา ธาเรตพฺพา, น กมลปาทุกา ธาเรตพฺพา ¶ , น กมฺพลปาทุกา ธาเรตพฺพา, น โสวณฺณมยา ปาทุกา ธาเรตพฺพา, น รูปิยมยา ปาทุกา ธาเรตพฺพา, น มณิมยา ปาทุกา ธาเรตพฺพา, น เวฬุริยมยา ปาทุกา ธาเรตพฺพา, น ¶ ผลิกมยา ปาทุกา ธาเรตพฺพา, น กํสมยา ปาทุกา ธาเรตพฺพา, น กาจมยา ปาทุกา ธาเรตพฺพา, น ติปุมยา ปาทุกา ธาเรตพฺพา, น สีสมยา ปาทุกา ธาเรตพฺพา, น ตมฺพโลหมยา ปาทุกา ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. น จ, ภิกฺขเว, กาจิ สงฺกมนิยา ปาทุกา ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปาทุกา ธุวฏฺานิยา อสงฺกมนิยาโย – วจฺจปาทุกํ, ปสฺสาวปาทุกํ, อาจมนปาทุก’’นฺติ.
๒๕๒. อถ โข ภควา ภทฺทิเย ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน สาวตฺถิ เตน จาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน สาวตฺถิ ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ¶ อจิรวติยา นทิยา คาวีนํ ตรนฺตีนํ วิสาเณสุปิ คณฺหนฺติ, กณฺเณสุปิ คณฺหนฺติ, คีวายปิ คณฺหนฺติ, เฉปฺปาปิ คณฺหนฺติ, ปิฏฺิมฺปิ อภิรุหนฺติ, รตฺตจิตฺตาปิ องฺคชาตํ ฉุปนฺติ, วจฺฉตริมฺปิ โอคาเหตฺวา มาเรนฺติ. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม สมณา สกฺยปุตฺติยา คาวีนํ ตรนฺตีนํ วิสาเณสุปิ คเหสฺสนฺติ…เป… เสยฺยถาปิ คิหี กามโภคิโน’’ติ. อสฺโสสุํ โข ภิกฺขู เตสํ มนุสฺสานํ อุชฺฌายนฺตานํ ขิยฺยนฺตานํ ¶ วิปาเจนฺตานํ. อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว,…เป… สจฺจํ ภควาติ…เป… วิครหิตฺวา…เป… ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว, คาวีนํ วิสาเณสุ คเหตพฺพํ, น กณฺเณสุ คเหตพฺพํ, น คีวาย คเหตพฺพํ, น เฉปฺปาย คเหตพฺพํ, น ปิฏฺิ อภิรุหิตพฺพา ¶ . โย อภิรุเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ. โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. น วจฺฉตรี มาเรตพฺพา. โย มาเรยฺย, ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ.
กฏฺปาทุกาทิปฏิกฺเขโป นิฏฺิโต.
๑๕๓. ยานาทิปฏิกฺเขโป
๒๕๓. เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ยาเนน ยายนฺติ, อิตฺถิยุตฺเตนปิ ปุริสนฺตเรน, ปุริสยุตฺเตนปิ อิตฺถนฺตเรน. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘เสยฺยถาปิ คงฺคามหิยายา’’ติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. น, ภิกฺขเว, ยาเนน ยายิตพฺพํ ¶ . โย ยาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ. เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ โกสเลสุ ชนปเท สาวตฺถึ คจฺฉนฺโต ภควนฺตํ ทสฺสนาย อนฺตรามคฺเค คิลาโน โหติ. อถ โข โส ภิกฺขุ มคฺคา โอกฺกมฺม อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ. มนุสฺสา ตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา เอตทโวจุํ – ‘‘กหํ, ภนฺเต, อยฺโย คมิสฺสตี’’ติ? ‘‘สาวตฺถึ โข อหํ, อาวุโส, คมิสฺสามิ ภควนฺตํ ทสฺสนายา’’ติ. ‘‘เอหิ, ภนฺเต, คมิสฺสามา’’ติ. ‘‘นาหํ, อาวุโส, สกฺโกมิ, คิลาโนมฺหี’’ติ. ‘‘เอหิ, ภนฺเต, ยานํ อภิรุหา’’ติ. ‘‘อลํ, อาวุโส, ปฏิกฺขิตฺตํ ภควตา ยาน’’นฺติ กุกฺกุจฺจายนฺโต ยานํ นาภิรุหิ. อถ โข โส ภิกฺขุ สาวตฺถึ คนฺตฺวา ภิกฺขูนํ ¶ เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส ยานนฺติ. อถ โข ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อิตฺถิยุตฺตํ นุ โข ปุริสยุตฺตํ นุ โข’’ติ? ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริสยุตฺตํ หตฺถวฏฺฏกนฺติ.
เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน ยานุคฺฆาเตน พาฬฺหตรํ อผาสุ อโหสิ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สิวิกํ ปาฏงฺกินฺติ.
ยานาทิปฏิกฺเขโป นิฏฺิโต.
๑๕๔. อุจฺจาสยนมหาสยนปฏิกฺเขโป
๒๕๔. เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อุจฺจาสยนมหาสยนานิ ธาเรนฺติ, เสยฺยถิทํ – อาสนฺทึ, ปลฺลงฺกํ, โคนกํ, จิตฺตกํ, ปฏิกํ, ปฏลิกํ, ตูลิกํ, วิกติกํ, อุทฺธโลมึ [อุนฺทโลมึ (ก.), อุทฺทโลมึ (ก.)], เอกนฺตโลมึ, กฏฺฏิสฺสํ, โกเสยฺยํ ¶ , กุตฺตกํ, หตฺถตฺถรํ, อสฺสตฺถรํ, รถตฺถรํ, อชินปเวณึ, กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณํ, สอุตฺตรจฺฉทํ, อุภโตโลหิตกูปธานนฺติ. มนุสฺสา วิหารจาริกํ อาหิณฺฑนฺตา ปสฺสิตฺวา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘เสยฺยถาปิ คิหี กามโภคิโน’’ติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. น, ภิกฺขเว, อุจฺจาสยนมหาสยนานิ ธาเรตพฺพานิ, เสยฺยถิทํ – อาสนฺทิ, ปลฺลงฺโก, โคนโก, จิตฺตโก, ปฏิกา, ปฏลิกา, ตูลิกา, วิกติกา, อุทฺธโลมิ, เอกนฺตโลมิ, กฏฺฏิสฺสํ, โกเสยฺยํ, กุตฺตกํ, หตฺถตฺถรํ, อสฺสตฺถรํ, รถตฺถรํ, อชินปเวณิ, กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณํ, สอุตฺตรจฺฉทํ, อุภโตโลหิตกูปธานํ. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ.
อุจฺจาสยนมหาสยนปฏิกฺเขโป นิฏฺิโต.
๑๕๕. สพฺพจมฺมปฏิกฺเขโป
๒๕๕. เตน ¶ ¶ โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู – ภควตา อุจฺจาสยนมหาสยนานิ ปฏิกฺขิตฺตานีติ – มหาจมฺมานิ ธาเรนฺติ, สีหจมฺมํ พฺยคฺฆจมฺมํ ทีปิจมฺมํ. ตานิ มฺจปฺปมาเณนปิ ฉินฺนานิ โหนฺติ, ปีปฺปมาเณนปิ ฉินฺนานิ โหนฺติ, อนฺโตปิ มฺเจ ปฺตฺตานิ โหนฺติ, พหิปิ มฺเจ ปฺตฺตานิ โหนฺติ, อนฺโตปิ ปีเ ปฺตฺตานิ โหนฺติ, พหิปิ ปีเ ปฺตฺตานิ โหนฺติ. มนุสฺสา วิหารจาริกํ อาหิณฺฑนฺตา ปสฺสิตฺวา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘เสยฺยถาปิ คิหี กามโภคิโน’’ติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. น, ภิกฺขเว, มหาจมฺมานิ ธาเรตพฺพานิ, สีหจมฺมํ พฺยคฺฆจมฺมํ ทีปิจมฺมํ. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ.
เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู – ภควตา มหาจมฺมานิ ปฏิกฺขิตฺตานีติ – โคจมฺมานิ ธาเรนฺติ. ตานิ มฺจปฺปมาเณนปิ ฉินฺนานิ โหนฺติ, ปีปฺปมาเณนปิ ฉินฺนานิ โหนฺติ, อนฺโตปิ มฺเจ ปฺตฺตานิ โหนฺติ, พหิปิ มฺเจ ปฺตฺตานิ โหนฺติ, อนฺโตปิ ปีเ ปฺตฺตานิ โหนฺติ, พหิปิ ปีเ ปฺตฺตานิ โหนฺติ. อฺตโรปิ ปาปภิกฺขุ อฺตรสฺส ปาปุปาสกสฺส กุลูปโก โหติ. อถ โข โส ปาปภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน ตสฺส ปาปุปาสกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข โส ¶ ปาปุปาสโก เยน โส ปาปภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปาปภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิสีทิ. เตน โข ปน สมเยน ตสฺส ปาปุปาสกสฺส วจฺฉโก โหติ ตรุณโก อภิรูโป ทสฺสนีโย ¶ ปาสาทิโก จิตฺโร, เสยฺยถาปิ ทีปิจฺฉาโป. อถ โข โส ปาปภิกฺขุ ตํ วจฺฉกํ สกฺกจฺจํ อุปนิชฺฌายติ. อถ โข โส ปาปุปาสโก ตํ ปาปภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘กิสฺส, ภนฺเต, อยฺโย อิมํ วจฺฉกํ สกฺกจฺจํ อุปนิชฺฌายตี’’ติ? ‘‘อตฺโถ เม, อาวุโส, อิมสฺส วจฺฉกสฺส จมฺเมนา’’ติ. อถ โข โส ปาปุปาสโก ตํ วจฺฉกํ วธิตฺวา จมฺมํ วิธุนิตฺวา ตสฺส ปาปภิกฺขุโน ปาทาสิ. อถ โข โส ปาปภิกฺขุ ตํ จมฺมํ สงฺฆาฏิยา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อคมาสิ. อถ โข สา คาวี วจฺฉคิทฺธินี ตํ ปาปภิกฺขุํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. ภิกฺขู เอวมาหํสุ – ‘‘กิสฺส ตฺยายํ, อาวุโส, คาวี ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธี’’ติ? ‘‘อหมฺปิ โข, อาวุโส, น ชานามิ เกน [เกนจิ (ก.)] มฺยายํ คาวี ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธี’’ติ. เตน โข ปน สมเยน ตสฺส ปาปภิกฺขุโน สงฺฆาฏิ โลหิเตน มกฺขิตา โหติ. ภิกฺขู เอวมาหํสุ – ‘‘อยํ ปน เต, อาวุโส, สงฺฆาฏิ กึ กตา’’ติ? อถ โข โส ปาปภิกฺขุ ภิกฺขูนํ ¶ เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. ‘‘กึ ปน ตฺวํ, อาวุโส, ปาณาติปาเต สมาทเปสี’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม ภิกฺขุ ปาณาติปาเต สมาทเปสฺสติ, นนุ ภควตา อเนกปริยาเยน ปาณาติปาโต ครหิโต, ปาณาติปาตา เวรมณี ปสตฺถา’’ติ. อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ.
อถ ¶ โข ภควา เอตสฺมึ นิทาเน เอตสฺมึ ปกรเณ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ตํ ปาปภิกฺขุํ ปฏิปุจฺฉิ – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปาณาติปาเต สมาทเปสี’’ติ? สจฺจํ ภควาติ…เป… กถฺหิ นาม ตฺวํ, โมฆปุริส, ปาณาติปาเต สมาทเปสฺสสิ, นนุ มยา, โมฆปุริส, อเนกปริยาเยน ปาณาติปาโต ครหิโต, ปาณาติปาตา เวรมณี ปสตฺถา. เนตํ, โมฆปุริส, อปฺปสนฺนานํ วา ปสาทาย…เป… วิครหิตฺวา ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาณาติปาเต สมาทเปตพฺพํ. โย สมาทเปยฺย, ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ. น, ภิกฺขเว, โคจมฺมํ ธาเรตพฺพํ. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. น จ, ภิกฺขเว, กิฺจิ จมฺมํ ธาเรตพฺพํ. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ.
สพฺพจมฺมปฏิกฺเขโป นิฏฺิโต.
๑๕๖. คิหิวิกตานฺุาตาทิ
๒๕๖. เตน ¶ ¶ โข ปน สมเยน มนุสฺสานํ มฺจมฺปิ ปีมฺปิ จมฺโมนทฺธานิ โหนฺติ, จมฺมวินทฺธานิ. ภิกฺขู กุกฺกุจฺจายนฺตา นาภินิสีทนฺติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิหิวิกตํ อภินิสีทิตุํ, น ตฺเวว อภินิปชฺชิตุนฺติ.
เตน โข ปน สมเยน วิหารา จมฺมวทฺเธหิ โอคุมฺผิยนฺติ [โอคุมฺภิยนฺติ (ก.)]. ภิกฺขู กุกฺกุจฺจายนฺตา นาภินิสีทนฺติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, พนฺธนมตฺตํ อภินิสีทิตุนฺติ.
เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู สอุปาหนา คามํ ปวิสนฺติ. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘เสยฺยถาปิ คิหี กามโภคิโน’’ติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ ¶ . น, ภิกฺขเว, สอุปาหเนน ¶ คาโม ปวิสิตพฺโพ. โย ปวิเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ.
เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ คิลาโน โหติ, น สกฺโกติ วินา อุปาหเนน คามํ ปวิสิตุํ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลาเนน ภิกฺขุนา สอุปาหเนน คามํ ปวิสิตุนฺติ.
คิหิวิกตานฺุาตาทิ นิฏฺิตา.
๑๕๗. โสณกุฏิกณฺณวตฺถุ
๒๕๗. [อุทา. ๔๖ โสกสุตฺเตน สํสนฺทิตฺวา ปสฺสิตพฺพํ] เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร [กุรุรฆเร (ก.)] ปปตเก [ปปาเต (สี. สฺยา.) ปวตฺเถ (อุทา. ๔๖)] ปพฺพเต. เตน โข ปน สมเยน โสโณ อุปาสโก กุฏิกณฺโณ อายสฺมโต มหากจฺจานสฺส อุปฏฺาโก โหติ. อถ โข โสโณ อุปาสโก กุฏิกณฺโณ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โสโณ อุปาสโก กุฏิกณฺโณ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘ยถา ยถาหํ, ภนฺเต, อยฺเยน มหากจฺจาเนน ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตุํ ¶ . ปพฺพาเชตุ มํ, ภนฺเต, อยฺโย มหากจฺจาโน’’ติ. ( ) [(เอวํ วุตฺเต อายสฺมา มหากจฺจายโน โสณํ อุปาสกํ กุฏิกณฺณํ เอตทโวจ) (สฺยา. อุทา. ๔๖)] ‘‘ทุกฺกรํ โข, โสณ, ยาวชีวํ เอกเสยฺยํ เอกภตฺตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. อิงฺฆ, ตฺวํ, โสณ ¶ , ตตฺเถว อคาริกภูโต พุทฺธานํ สาสนํ อนุยฺุช, กาลยุตฺตํ เอกเสยฺยํ เอกภตฺตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ. อถ โข โสณสฺส อุปาสกสฺส กุฏิกณฺณสฺส โย อโหสิ ปพฺพชฺชาภิสงฺขาโร โส ปฏิปฺปสฺสมฺภิ. ทุติยมฺปิ โข โสโณ อุปาสโก กุฏิกณฺโณ ¶ …เป… ตติยมฺปิ โข โสโณ อุปาสโก กุฏิกณฺโณ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โสโณ อุปาสโก กุฏิกณฺโณ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘ยถา ยถาหํ, ภนฺเต, อยฺเยน มหากจฺจาเนน ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตุํ. ปพฺพาเชตุ มํ, ภนฺเต, อยฺโย มหากจฺจาโน’’ติ. อถ โข อายสฺมา ¶ มหากจฺจาโน โสณํ อุปาสกํ กุฏิกณฺณํ ปพฺพาเชสิ. เตน โข ปน สมเยน อวนฺติทกฺขิณาปโถ อปฺปภิกฺขุโก โหติ. อถ โข อายสฺมา มหากจฺจาโน ติณฺณํ วสฺสานํ อจฺจเยน กิจฺเฉน กสิเรน ตโต ตโต ทสวคฺคํ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา อายสฺมนฺตํ โสณํ อุปสมฺปาเทสิ.
โสณกุฏิกณฺณวตฺถุ นิฏฺิตํ.
๑๕๘. มหากจฺจานสฺส ปฺจวรปริทสฺสนา
อถ โข อายสฺมโต โสณสฺส วสฺสํวุฏฺสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘สุโตเยว โข เม โส ภควา เอทิโส จ เอทิโส จาติ, น จ มยา สมฺมุขา ¶ ทิฏฺโ, คจฺเฉยฺยาหํ ตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ, สเจ มํ อุปชฺฌาโย อนุชาเนยฺยา’’ติ. อถ โข อายสฺมา โสโณ สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา โสโณ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, รโหคตสฺส ¶ ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘สุโต เยว โข เม โส ภควา เอทิโส จ เอทิโส จาติ, น จ มยา สมฺมุขา ทิฏฺโ, คจฺเฉยฺยาหํ ตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ, สเจ มํ อุปชฺฌาโย อนุชาเนยฺยา’ติ; คจฺเฉยฺยาหํ, ภนฺเต, ตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ, สเจ มํ อุปชฺฌาโย อนุชานาตี’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, โสณ. คจฺฉ ตฺวํ, โสณ, ตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ. ทกฺขิสฺสสิ ตฺวํ, โสณ, ตํ ภควนฺตํ ปาสาทิกํ ปสาทนียํ สนฺตินฺทฺริยํ สนฺตมานสํ อุตฺตมทมถสมถํ อมนุปฺปตฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ ยตินฺทฺริยํ นาคํ. เตน หิ ตฺวํ, โสณ, มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺท – ‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, อายสฺมา มหากจฺจาโน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘‘อวนฺติทกฺขิณาปโถ, ภนฺเต, อปฺปภิกฺขุโก, ติณฺณํ เม วสฺสานํ อจฺจเยน กิจฺเฉน กสิเรน ตโต ตโต ทสวคฺคํ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา อุปสมฺปทํ อลตฺถํ; อปฺเปว นาม ภควา อวนฺติทกฺขิณาปเถ ¶ อปฺปตเรน คเณน อุปสมฺปทํ อนุชาเนยฺย. อวนฺติทกฺขิณาปเถ, ภนฺเต, กณฺหุตฺตรา ภูมิ ขรา โคกณฺฏกหตา; อปฺเปว นาม ภควา อวนฺติทกฺขิณาปเถ ¶ คุณงฺคุณูปาหนํ อนุชาเนยฺย. อวนฺติทกฺขิณาปเถ, ภนฺเต, นหานครุกา มนุสฺสา อุทกสุทฺธิกา; อปฺเปว นาม ภควา อวนฺติทกฺขิณาปเถ ธุวนหานํ อนุชาเนยฺย. อวนฺติทกฺขิณาปเถ, ภนฺเต, จมฺมานิ อตฺถรณานิ, เอฬกจมฺมํ ¶ อชจมฺมํ มิคจมฺมํ. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ เอรคู โมรคู มชฺชารู [มชฺฌารู (ก.)] ชนฺตู, เอวเมว โข, ภนฺเต, อวนฺติทกฺขิณาปเถ จมฺมานิ อตฺถรณานิ, เอฬกจมฺมํ อชจมฺมํ มิคจมฺมํ; อปฺเปว นาม ภควา อวนฺติทกฺขิณาปเถ จมฺมานิ อตฺถรณานิ อนุชาเนยฺย, เอฬกจมฺมํ อชจมฺมํ มิคจมฺมํ. เอตรหิ, ภนฺเต, มนุสฺสา นิสฺสีมคตานํ ภิกฺขูนํ จีวรํ เทนฺติ – ‘อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส เทมา’’’ติ. เต อาคนฺตฺวา อาโรเจนฺติ – ‘อิตฺถนฺนาเมหิ เต, อาวุโส, มนุสฺเสหิ จีวรํ ทินฺน’นฺติ เต กุกฺกุจฺจายนฺตา น สาทิยนฺติ – ‘มา โน นิสฺสคฺคิยํ อโหสี’ติ; อปฺเปว นาม ภควา จีวเร ปริยายํ อาจิกฺเขยฺยา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา โสโณ อายสฺมโต มหากจฺจานสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺายาสนา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ¶ เยน สาวตฺถิ เตน ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน เยน สาวตฺถิ เชตวนํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘อิมสฺส, อานนฺท, อาคนฺตุกสฺส ภิกฺขุโน เสนาสนํ ปฺาเปหี’’ติ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท – ‘‘ยสฺส โข มํ ภควา อาณาเปติ, ‘อิมสฺส, อานนฺท, อาคนฺตุกสฺส ภิกฺขุโน เสนาสนํ ปฺาเปหี’ติ, อิจฺฉติ ภควา เตน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกวิหาเร วตฺถุํ, อิจฺฉติ ภควา อายสฺมตา โสเณน สทฺธึ เอกวิหาเร วตฺถุ’’นฺติ – ยสฺมึ วิหาเร ภควา วิหรติ ตสฺมึ วิหาเร อายสฺมโต โสณสฺส เสนาสนํ ปฺาเปสิ.
๒๕๘. อถ โข ภควา พหุเทว รตฺตึ อชฺโฌกาเส วีตินาเมตฺวา วิหารํ ปาวิสิ. อายสฺมาปิ โข โสโณ พหุเทว รตฺตึ อชฺโฌกาเส วีตินาเมตฺวา วิหารํ ปาวิสิ. อถ โข ภควา รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺาย อายสฺมนฺตํ โสณํ อชฺเฌสิ – ‘‘ปฏิภาตุ ตํ, ภิกฺขุ, ธมฺโม ภาสิตุ’’นฺติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา โสโณ ภควโต ปฏิสฺสุณิตฺวา สพฺพาเนว อฏฺกวคฺคิกานิ สเรน อภาสิ. อถ โข ภควา อายสฺมโต โสณสฺส สรภฺปริโยสาเน อพฺภานุโมทิ – ‘‘สาธุ, สาธุ, ภิกฺขุ. สุคฺคหิตานิ โข เต, ภิกฺขุ, อฏฺกวคฺคิกานิ ¶ , สุมนสิกตานิ สูปธาริตานิ. กลฺยาณิยาปิ วาจาย สมนฺนาคโต, วิสฺสฏฺาย, อเนลคลาย [อเนฬคลาย (ก.)], อตฺถสฺส วิฺาปนิยา. กติวสฺโสสิ ตฺวํ, ภิกฺขู’’ติ? ‘‘เอกวสฺโสหํ, ภควา’’ติ. ‘‘กิสฺส ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, เอวํ จิรํ อกาสี’’ติ? ‘‘จิรํ ทิฏฺโ เม, ภนฺเต, กาเมสุ อาทีนโว, อปิ จ สมฺพาธา ¶ ฆราวาสา พหุกิจฺจา พหุกรณียา’’ติ. อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
[อุทา. ๔๖ อุทาเนปิ] ‘‘ทิสฺวา ¶ อาทีนวํ โลเก, ตฺวา ธมฺมํ นิรูปธึ;
อริโย น รมตี ปาเป, ปาเป น รมตี สุจี’’ติ.
อถ โข อายสฺมา โสโณ – ปฏิสมฺโมทติ โข มํ ภควา, อยํ ขฺวสฺส กาโล ยํ เม อุปชฺฌาโย ปริทสฺสีติ – อุฏฺายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, อายสฺมา มหากจฺจาโน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทติ, เอวฺจ วเทติ อวนฺติทกฺขิณาปโถ, ภนฺเต, อปฺปภิกฺขุโก. ติณฺณํ เม วสฺสานํ อจฺจเยน กิจฺเฉน กสิเรน ตโต ตโต ทสวคฺคํ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา อุปสมฺปทํ อลตฺถํ, อปฺเปว นาม ภควา อวนฺติทกฺขิณาปเถ อปฺปตเรน คเณน อุปสมฺปทํ อนุชาเนยฺย. อวนฺติทกฺขิณาปเถ, ภนฺเต, กณฺหุตฺตรา ภูมิ ขรา โคกณฺฏกหตา; อปฺเปว นาม ภควา อวนฺติทกฺขิณาปเถ คุณงฺคุณูปาหนํ อนุชาเนยฺย. อวนฺติทกฺขิณาปเถ, ภนฺเต, นหานครุกา มนุสฺสา อุทกสุทฺธิกา, อปฺเปว นาม ภควา อวนฺติทกฺขิณาปเถ ธุวนหานํ อนุชาเนยฺย. อวนฺติทกฺขิณาปเถ, ภนฺเต, จมฺมานิ อตฺถรณานิ, เอฬกจมฺมํ อชจมฺมํ มิคจมฺมํ. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ เอรคู โมรคู มชฺชารู ชนฺตู ¶ , เอวเมว โข, ภนฺเต, อวนฺติทกฺขิณาปเถ จมฺมานิ อตฺถรณานิ, เอฬกจมฺมํ อชจมฺมํ มิคจมฺมํ; อปฺเปว นาม ภควา อวนฺติทกฺขิณาปเถ จมฺมานิ อตฺถรณานิ อนุชาเนยฺย, เอฬกจมฺมํ อชจมฺมํ มิคจมฺมํ. เอตรหิ, ภนฺเต, มนุสฺสา นิสฺสีมคตานํ ภิกฺขูนํ จีวรํ เทนฺติ – ‘อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส เทมา’ติ. เต อาคนฺตฺวา อาโรเจนฺติ – ‘อิตฺถนฺนาเมหิ เต, อาวุโส, มนุสฺเสหิ จีวรํ ทินฺน’นฺติ. เต กุกฺกุจฺจายนฺตา น สาทิยนฺติ – ‘มา โน นิสฺสคฺคิยํ อโหสี’ติ; อปฺเปว นาม ภควา จีวเร ปริยายํ อาจิกฺเขยฺยา’’ติ.
๒๕๙. อถ โข ภควา เอตสฺมึ นิทาเน เอตสฺมึ ปกรเณ ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อวนฺติทกฺขิณาปโถ, ภิกฺขเว, อปฺปภิกฺขุโก. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ วินยธรปฺจเมน คเณน อุปสมฺปทํ. ตตฺริเม ปจฺจนฺติมา ชนปทา – ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ [กชงฺคลํ (สี. สฺยา.)] นาม นิคโม, ตสฺส ปเรน มหาสาลา, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ; ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี [สลลวตี (สี.)] นาม นที, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ; ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ; ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ; อุตฺตราย ¶ ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ ¶ . อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอวรูเปสุ ปจฺจนฺติเมสุ ¶ ชนปเทสุ วินยธรปฺจเมน คเณน อุปสมฺปทํ. อวนฺติทกฺขิณาปเถ, ภิกฺขเว, กณฺหุตฺตรา ภูมิ ขรา โคกณฺฏกหตา. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ คุณงฺคุณูปาหนํ. อวนฺติทกฺขิณาปเถ, ภิกฺขเว, นหานครุกา มนุสฺสา อุทกสุทฺธิกา. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ธุวนหานํ. อวนฺติทกฺขิณาปเถ, ภิกฺขเว, จมฺมานิ อตฺถรณานิ, เอฬกจมฺมํ อชจมฺมํ ¶ มิคจมฺมํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ เอรคู โมรคู มชฺชารู ชนฺตู, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวนฺติทกฺขิณาปเถ จมฺมานิ อตฺถรณานิ, เอฬกจมฺมํ อชจมฺมํ มิคจมฺมํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ จมฺมานิ อตฺถรณานิ, เอฬกจมฺมํ อชจมฺมํ มิคจมฺมํ. อิธ ปน, ภิกฺขเว, มนุสฺสา นิสฺสีมคตานํ ภิกฺขูนํ จีวรํ เทนฺติ – ‘อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส เทมา’ติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สาทิตุํ, น ตาว ตํ คณนูปคํ ยาว น หตฺถํ คจฺฉตี’’ติ.
มหากจฺจานสฺส ปฺจวรปริทสฺสนา นิฏฺิตา.
จมฺมกฺขนฺธโก ปฺจโม.
๑๕๙. ตสฺสุทฺทานํ
ราชา จ มาคโธ โสโณ, อสีติสหสฺสิสฺสโร;
สาคโต คิชฺฌกูฏสฺมึ, พหุํ ทสฺเสติ อุตฺตรึ.
ปพฺพชฺชารทฺธภิชฺชึสุ ¶ , วีณํ เอกปลาสิกํ;
นีลา ปีตา โลหิติกา, มฺชิฏฺา กณฺหเมว จ.
มหารงฺคมหานามา, วทฺธิกา จ ปฏิกฺขิปิ;
ขลฺลกา ปุฏปาลิ จ, ตูลติตฺติรเมณฺฑชา.
วิจฺฉิกา โมรจิตฺรา จ, สีหพฺยคฺฆา จ ทีปิกา;
อชินุทฺทา มชฺชารี จ, กาฬลุวกปริกฺขฏา.
ผลิตุปาหนา ¶ ขิลา, โธตขาณุขฏขฏา;
ตาลเวฬุติณํ เจว, มฺุชปพฺพชหินฺตาลา.
กมลกมฺพลโสวณฺณา ¶ , รูปิกา มณิเวฬุริยา;
ผลิกา กํสกาจา จ, ติปุสีสฺจ ตมฺพกา.
คาวี ยานํ คิลาโน จ, ปุริสายุตฺตสิวิกา;
สยนานิ มหาจมฺมา, โคจมฺเมหิ จ ปาปโก.
คิหีนํ จมฺมวทฺเธหิ, ปวิสนฺติ คิลายโน;
มหากจฺจายโน โสโณ, สเรน อฏฺกวคฺคิกํ.
อุปสมฺปทํ ปฺจหิ, คุณงฺคุณา ธุวสินา;
จมฺมตฺถรณานฺุาสิ, น ตาว คณนูปคํ;
อทาสิ เม วเร ปฺจ, โสณตฺเถรสฺส นายโกติ.
อิมมฺหิ ขนฺธเก วตฺถูนิ เตสฏฺิ.
จมฺมกฺขนฺธโก นิฏฺิโต.