📜
๑๑. ปฺจสติกกฺขนฺธกํ
๑. สงฺคีตินิทานํ
๔๓๗. อถ ¶ ¶ ¶ ¶ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอกมิทาหํ, อาวุโส, สมยํ ปาวาย กุสินารํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ. อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, มคฺคา โอกฺกมฺม อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทึ.
[ที. นิ. ๒.๒๓๑] ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร อาชีวโก กุสินาราย มนฺทารวปุปฺผํ คเหตฺวา ปาวํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหติ. อทฺทสํ โข อหํ, อาวุโส, ตํ อาชีวกํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน ตํ อาชีวกํ เอตทโวจํ – ‘อปาวุโส, อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสี’ติ? ‘อามาวุโส, ชานามิ. อชฺช สตฺตาหปรินิพฺพุโต สมโณ โคตโม. ตโต เม อิทํ มนฺทารวปุปฺผํ คหิต’นฺติ. ตตฺราวุโส, เย เต ภิกฺขู อวีตราคา อปฺเปกจฺเจ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ, ฉินฺนปาตํ ปปตนฺติ, อาวฏฺฏนฺติ, วิวฏฺฏนฺติ – อติขิปฺปํ ภควา ปรินิพฺพุโต, อติขิปฺปํ สุคโต ปรินิพฺพุโต, อติขิปฺปํ จกฺขุํ โลเก อนฺตรหิตนฺติ. เย ปน เต ภิกฺขู วีตราคา เต สตา สมฺปชานา อธิวาเสนฺติ – อนิจฺจา สงฺขารา, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ.
‘‘อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, เต ภิกฺขู เอตทโวจํ – ‘อลํ, อาวุโส, มา โสจิตฺถ; มา ปริเทวิตฺถ. นนฺเวตํ, อาวุโส, ภควตา ปฏิกจฺเจว อกฺขาตํ – สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ ¶ นานาภาโว วินาภาโว อฺถาภาโว. ตํ กุเตตฺถ อาวุโส ลพฺภา, ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ – เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ.
‘‘เตน โข ปนาวุโส, สมเยน สุภทฺโท นาม วุฑฺฒปพฺพชิโต ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน โหติ ¶ . อถ โข, อาวุโส, สุภทฺโท วุฑฺฒปพฺพชิโต เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘อลํ, อาวุโส, มา โสจิตฺถ; มา ปริเทวิตฺถ. สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน ¶ ; อุปทฺทุตา จ มยํ โหม – อิทํ โว กปฺปติ, อิทํ โว น กปฺปตีติ. อิทานิ ปน มยํ ยํ อิจฺฉิสฺสาม ตํ กริสฺสาม, ยํ น อิจฺฉิสฺสาม น ตํ กริสฺสามา’ติ. หนฺท ¶ มยํ, อาวุโส, ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายาม. ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ [ทิพฺพติ (ก.)], ธมฺโม ปฏิพาหิยฺยติ; ปุเร อวินโย ทิปฺปติ วินโย ปฏิพาหิยฺยติ; ปุเร อธมฺมวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺติ; ปุเร อวินยวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ, วินยวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี’’ติ.
‘‘เตน หิ, ภนฺเต, เถโร ภิกฺขู อุจฺจินตู’’ติ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป เอเกนูนปฺจอรหนฺตสตานิ อุจฺจินิ. ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจุํ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท กิฺจาปิ เสกฺโข, อภพฺโพ ฉนฺทา โทสา โมหา ภยา อคตึ คนฺตุํ. พหุ จ อเนน ภควโต สนฺติเก ธมฺโม จ วินโย จ ปริยตฺโต. เตน หิ, ภนฺเต, เถโร อายสฺมนฺตมฺปิ อานนฺทํ อุจฺจินตู’’ติ ¶ . อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตมฺปิ อานนฺทํ อุจฺจินิ.
อถ โข เถรานํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘กตฺถ นุ โข มยํ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคาเยยฺยามา’’ติ? อถ โข เถรานํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘ราชคหํ โข มหาโคจรํ ปหูตเสนาสนํ, ยํนูน มยํ ราชคเห วสฺสํ วสนฺตา ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคาเยยฺยาม. น อฺเ ภิกฺขู ราชคเห วสฺสํ อุปคจฺเฉยฺยุ’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป สงฺฆํ าเปสิ –
๔๓๘. ‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมานิ ปฺจ ภิกฺขุสตานิ สมฺมนฺเนยฺย – ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิตุํ, น อฺเหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพนฺติ. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ. อิมานิ ปฺจ ภิกฺขุสตานิ สมฺมนฺนติ – ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิตุํ, น อฺเหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพนฺติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ สมฺมุติ – ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานํ ¶ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิตุํ, น อฺเหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพนฺติ – โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘สมฺมตานิ ¶ สงฺเฆน อิมานิ ปฺจ ภิกฺขุสตานิ ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิตุํ, น อฺเหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพนฺติ. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ¶ ธารยามี’’ติ.
อถ ¶ โข เถรา ภิกฺขู ราชคหํ อคมํสุ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิตุํ. อถ โข เถรานํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘ภควตา โข, อาวุโส, ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณํ วณฺณิตํ. หนฺท มยํ, อาวุโส, ปมํ มาสํ ขณฺฑผุลฺลํ ปฏิสงฺขโรม; มชฺฌิมํ มาสํ สนฺนิปติตฺวา ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิสฺสามา’’ติ.
อถ โข เถรา ภิกฺขู ปมํ มาสํ ขณฺฑผุลฺลํ ปฏิสงฺขรึสุ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท – สฺเว สนฺนิปาโต [สนฺนิปาโตติ (ก.)] น โข เมตํ ปติรูปํ, โยหํ เสกฺโข สมาโน สนฺนิปาตํ คจฺเฉยฺยนฺติ – พหุเทว รตฺตึ กายคตาย สติยา วีตินาเมตฺวา รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ‘นิปชฺชิสฺสามี’ติ กายํ อาวชฺเชสิ. อปฺปตฺตฺจ สีสํ พิพฺโพหนํ, ภูมิโต จ ปาทา มุตฺตา. เอตสฺมึ อนฺตเร อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ.
๔๓๙. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท อรหา สมาโน สนฺนิปาตํ อคมาสิ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป สงฺฆํ าเปสิ –
‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อุปาลึ วินยํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ.
อายสฺมา อุปาลิ สงฺฆํ าเปสิ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อายสฺมตา มหากสฺสเปน วินยํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชยฺย’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อุปาลึ เอตทโวจ – ‘‘ปมํ, อาวุโส อุปาลิ ¶ ¶ , ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติ? ‘‘เวสาลิยํ ภนฺเต’’ติ. ‘‘กํ อารพฺภา’’ติ? ‘‘สุทินฺนํ กลนฺทปุตฺตํ อารพฺภา’’ติ. ‘‘กิสฺมึ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ? ‘‘เมถุนธมฺเม’’ติ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อุปาลึ ปมสฺส ปาราชิกสฺส วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉิ, นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉิ, ปฺตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อนุปฺตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อนาปตฺติมฺปิ ¶ ปุจฺฉิ. ‘‘ทุติยํ ปนาวุโส อุปาลิ, ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติ? ‘‘ราชคเห ภนฺเต’’ติ. ‘‘กํ อารพฺภา’’ติ? ‘‘ธนิยํ กุมฺภการปุตฺตํ อารพฺภา’’ติ. ‘‘กิสฺมึ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ? ‘‘อทินฺนาทาเน’’ติ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อุปาลึ ทุติยสฺส ปาราชิกสฺส วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉิ, นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉิ, ปฺตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อนุปฺตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อนาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ. ‘‘ตติยํ ปนาวุโส อุปาลิ, ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติ? ‘‘เวสาลิยํ ภนฺเต’’ติ. ‘‘กํ อารพฺภา’’ติ? ‘‘สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภา’’ติ. ‘‘กิสฺมึ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ? ‘‘มนุสฺสวิคฺคเห’’ติ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อุปาลึ ¶ ตติยสฺส ปาราชิกสฺส วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉิ, นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉิ, ปฺตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อนุปฺตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อนาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ. ‘‘จตุตฺถํ ปนาวุโส อุปาลิ, ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติ? ‘‘เวสาลิยํ ภนฺเต’’ติ. ‘‘กํ อารพฺภา’’ติ? ‘‘วคฺคุมุทาตีริเย ภิกฺขู อารพฺภา’’ติ. ‘‘กิสฺมึ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ? ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม’’ติ. อถ โข อายสฺมา ¶ มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อุปาลึ จตุตฺถสฺส ปาราชิกสฺส วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉิ, นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉิ, ปฺตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อนุปฺตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อนาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ. เอเตเนว อุปาเยน อุภโตวิภงฺเค ปุจฺฉิ. ปุฏฺโ ปุฏฺโ อายสฺมา อุปาลิ วิสฺสชฺเชสิ.
๔๔๐. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป สงฺฆํ าเปสิ –
‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อานนฺทํ ธมฺมํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ.
อายสฺมา อานนฺโท สงฺฆํ าเปสิ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อายสฺมตา มหากสฺสเปน ธมฺมํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชยฺย’’นฺติ.
อถ ¶ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘พฺรหฺมชาลํ, อาวุโส อานนฺท, กตฺถ ภาสิต’’นฺติ? ‘‘อนฺตรา จ, ภนฺเต, ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ ราชาคารเก อมฺพลฏฺิกายา’’ติ. ‘‘กํ อารพฺภา’’ติ? ‘‘สุปฺปิยฺจ ปริพฺพาชกํ พฺรหฺมทตฺตฺจ มาณว’’นฺติ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ พฺรหฺมชาลสฺส นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉิ. ‘‘สามฺผลํ ปนาวุโส อานนฺท, กตฺถ ภาสิต’’นฺติ? ‘‘ราชคเห, ภนฺเต, ชีวกมฺพวเน’’ติ. ‘‘เกน สทฺธิ’’นฺติ? ‘‘อชาตสตฺตุนา เวเทหิปุตฺเตน ¶ สทฺธิ’’นฺติ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ สามฺผลสฺส นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ¶ ปุจฺฉิ. เอเตเนว อุปาเยน ปฺจปิ นิกาเย ปุจฺฉิ. ปุฏฺโ ปุฏฺโ อายสฺมา อานนฺโท วิสฺสชฺเชสิ.
๒. ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถา
๔๔๑. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘ภควา มํ, ภนฺเต, ปรินิพฺพานกาเล เอวมาห – ‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, สงฺโฆ มมจฺจเยน ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหเนยฺยา’’’ติ. ‘‘ปุจฺฉิ ปน ตฺวํ, อาวุโส อานนฺท, ภควนฺตํ – ‘กตมานิ ปน, ภนฺเต, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’’ติ? ‘‘น โขหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ปุจฺฉึ – ‘กตมานิ ปน, ภนฺเต, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’ติ. เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา, อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’ติ. เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา ¶ , เตรส สงฺฆาทิเสเส เปตฺวา, อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’ติ. เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา, เตรส สงฺฆาทิเสเส เปตฺวา, ทฺเว อนิยเต เปตฺวา, อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’ติ. เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา, เตรส สงฺฆาทิเสเส เปตฺวา, ทฺเว อนิยเต เปตฺวา, ตึส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย เปตฺวา, อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’ติ. เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา, เตรส สงฺฆาทิเสเส เปตฺวา, ทฺเว อนิยเต เปตฺวา, ตึส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย เปตฺวา, ทฺเวนวุติ ปาจิตฺติเย เปตฺวา, อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’ติ. เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา, เตรส สงฺฆาทิเสเส เปตฺวา, ทฺเว อนิยเต เปตฺวา, ตึส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย เปตฺวา, ทฺเวนวุติ ปาจิตฺติเย เปตฺวา, จตฺตาโร ปาฏิเทสนีเย เปตฺวา, อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ ¶ สิกฺขาปทานี’’ติ.
๔๔๒. อถ ¶ โข อายสฺมา มหากสฺสโป สงฺฆํ าเปสิ –
‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ. สนฺตมฺหากํ สิกฺขาปทานิ คิหิคตานิ. คิหิโนปิ ชานนฺติ – ‘อิทํ โว สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ กปฺปติ, อิทํ โว น กปฺปตี’ติ. สเจ มยํ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนิสฺสาม, ภวิสฺสนฺติ ¶ วตฺตาโร – ‘ธูมกาลิกํ สมเณน โคตเมน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ. ยาวิเมสํ สตฺถา อฏฺาสิ ตาวิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขึสุ. ยโต อิเมสํ สตฺถา ปรินิพฺพุโต, น ทานิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขนฺตี’ติ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อปฺปฺตฺตํ นปฺปฺเปยฺย, ปฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺเทยฺย, ยถาปฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺเตยฺย. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ. สนฺตมฺหากํ สิกฺขาปทานิ คิหิคตานิ. คิหิโนปิ ชานนฺติ – ‘อิทํ โว สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ กปฺปติ, อิทํ โว น กปฺปตี’ติ. สเจ มยํ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนิสฺสาม, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร – ‘ธูมกาลิกํ สมเณน โคตเมน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ ¶ . ยาวิเมสํ สตฺถา อฏฺาสิ ตาวิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขึสุ. ยโต อิเมสํ สตฺถา ปรินิพฺพุโต, น ทานิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขนฺตี’ติ. สงฺโฆ อปฺปฺตฺตํ นปฺปฺเปติ, ปฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺทติ, ยถาปฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺตติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อปฺปฺตฺตสฺส อปฺปฺาปนา, ปฺตฺตสฺส อสมุจฺเฉโท, ยถาปฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺตนา, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘สงฺโฆ อปฺปฺตฺตํ นปฺปฺเปติ, ปฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺทติ, ยถาปฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺตติ. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
๔๔๓. อถ โข เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิทํ เต, อาวุโส อานนฺท, ทุกฺกฏํ, ยํ ตฺวํ ภควนฺตํ น ปุจฺฉิ – ‘กตมานิ ปน, ภนฺเต, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ ¶ สิกฺขาปทานี’ติ. เทเสหิ ตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, อสฺสติยา ภควนฺตํ น ปุจฺฉึ – ‘กตมานิ ปน, ภนฺเต, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติ. นาหํ ตํ ทุกฺกฏํ ปสฺสามิ, อปิ จายสฺมนฺตานํ สทฺธาย เทเสมิ ตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘อิทมฺปิ เต, อาวุโส อานนฺท, ทุกฺกฏํ, ยํ ตฺวํ ภควโต วสฺสิกสาฏิกํ อกฺกมิตฺวา สิพฺเพสิ. เทเสหิ ตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, น อคารเวน ภควโต วสฺสิกสาฏิกํ อกฺกมิตฺวา สิพฺเพสึ. นาหํ ตํ ทุกฺกฏํ ปสฺสามิ, อปิ จายสฺมนฺตานํ สทฺธาย เทเสมิ ตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘อิทมฺปิ ¶ ¶ เต, อาวุโส อานนฺท, ทุกฺกฏํ, ยํ ตฺวํ มาตุคาเมหิ ภควโต ¶ สรีรํ ปมํ วนฺทาเปสิ, ตาสํ โรทนฺตีนํ ภควโต สรีรํ อสฺสุเกน มกฺขิตํ. เทเสหิ ตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ. อหํ โข, ภนฺเต – มายิมาสํ [มายิมา (สี. สฺยา.)] วิกาเล อเหสุนฺติ – มาตุคาเมหิ ภควโต สรีรํ ปมํ วนฺทาเปสึ. นาหํ ตํ ทุกฺกฏํ ปสฺสามิ, อปิ จายสฺมนฺตานํ สทฺธาย เทเสมิ ตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘อิทมฺปิ เต, อาวุโส อานนฺท, ทุกฺกฏํ, ยํ ตฺวํ ภควตา โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเน, โอฬาริเก โอภาเส กยิรมาเน, น ภควนฺตํ ยาจิ – ‘ติฏฺตุ ภควา กปฺปํ, ติฏฺตุ สุคโต กปฺปํ, พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’นฺติ. เทเสหิ ตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต น ภควนฺตํ ยาจึ – ‘ติฏฺตุ ภควา กปฺปํ, ติฏฺตุ สุคโต กปฺปํ, พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’นฺติ. นาหํ ตํ ทุกฺกฏํ ปสฺสามิ, อปิ จายสฺมนฺตานํ สทฺธาย เทเสมิ ตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘อิทมฺปิ เต, อาวุโส อานนฺท, ทุกฺกฏํ ยํ ตฺวํ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย ปพฺพชฺชํ อุสฺสุกฺกํ อกาสิ. เทเสหิ ตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, อยํ มหาปชาปติ โคตมี ภควโต มาตุจฺฉา อาปาทิกา โปสิกา ขีรสฺส ทายิกา ภควนฺตํ ชเนตฺติยา กาลงฺกตาย ถฺํ ปาเยสีติ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย ปพฺพชฺชํ อุสฺสุกฺกํ อกาสึ. นาหํ ตํ ทุกฺกฏํ ปสฺสามิ, อปิ ¶ จายสฺมนฺตานํ สทฺธาย เทเสมิ ตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ.
๔๔๔. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ปุราโณ ทกฺขิณาคิริสฺมึ จาริกํ จรติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ. อถ โข อายสฺมา ปุราโณ เถเรหิ ภิกฺขูหิ ธมฺเม จ วินเย จ สงฺคีเต ทกฺขิณาคิริสฺมึ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน ราชคหํ เยน เวฬุวนํ ¶ กลนฺทกนิวาโป เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา เถเรหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปฏิสมฺโมทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ปุราณํ เถรา ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘‘เถเรหิ, อาวุโส ปุราณ, ธมฺโม จ วินโย จ สงฺคีโต. อุเปหิ ตํ สงฺคีติ’’นฺติ. ‘‘สุสงฺคีตาวุโส, เถเรหิ ธมฺโม จ วินโย จ. อปิจ ยเถว มยา ภควโต สมฺมุขา สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ, ตเถวาหํ ธาเรสฺสามี’’ติ.
๓. พฺรหฺมทณฺฑกถา
๔๔๕. อถ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘ภควา มํ, ภนฺเต, ปรินิพฺพานกาเล เอวมาห – ‘เตน หานนฺท, สงฺโฆ มมจฺจเยน ฉนฺนสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑํ อาณาเปตู’’’ติ ¶ . ‘‘ปุจฺฉิ ปน ตฺวํ, อาวุโส อานนฺท, ภควนฺตํ – ‘กตโม ปน, ภนฺเต, พฺรหฺมทณฺโฑ’’’ติ? ‘‘ปุจฺฉึ โขหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ – ‘กตโม ปน, ภนฺเต, พฺรหฺมทณฺโฑ’’’ติ? ‘‘ฉนฺโน, อานนฺท, ภิกฺขุ ยํ อิจฺเฉยฺย ตํ วเทยฺย. ภิกฺขูหิ ฉนฺโน ภิกฺขุ เนว วตฺตพฺโพ, น โอวทิตพฺโพ, นานุสาสิตพฺโพ’’ติ. ‘‘เตน หาวุโส อานนฺท, ตฺวํเยว ฉนฺนสฺส ภิกฺขุโน ¶ พฺรหฺมทณฺฑํ อาณาเปหี’’ติ. ‘‘กถาหํ, ภนฺเต, ฉนฺนสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑํ อาณาเปมิ, จณฺโฑ โส ภิกฺขุ ผรุโส’’ติ? ‘เตน หาวุโส อานนฺท, พหุเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ คจฺฉาหี’’ติ. ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ นาวาย อุชฺชวนิกาย โกสมฺพึ อุชฺชวิ, นาวาย ปจฺโจโรหิตฺวา รฺโ อุเทนสฺส [อุเตนสฺส (ก.)] อุยฺยานสฺส อวิทูเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ. เตน โข ปน สมเยน ราชา อุเทโน อุยฺยาเน ปริจาเรสิ สทฺธึ โอโรเธน. อสฺโสสิ โข รฺโ อุเทนสฺส โอโรโธ – ‘‘อมฺหากํ กิร อาจริโย อยฺโย อานนฺโท อุยฺยานสฺส อวิทูเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสินฺโน’’ติ. อถ โข รฺโ อุเทนสฺส โอโรโธ ราชานํ อุเทนํ เอตทโวจ – ‘‘อมฺหากํ กิร, เทว, อาจริโย อยฺโย อานนฺโท อุยฺยานสฺส อวิทูเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสินฺโน. อิจฺฉาม มยํ, เทว, อยฺยํ อานนฺทํ ปสฺสิตุ’’นฺติ. ‘‘เตน หิ ตุมฺเห สมณํ อานนฺทํ ปสฺสถา’’ติ.
อถ โข รฺโ อุเทนสฺส โอโรโธ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข รฺโ อุเทนสฺส โอโรธํ อายสฺมา อานนฺโท ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ ¶ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ ¶ . อถ โข รฺโ อุเทนสฺส โอโรโธ อายสฺมตา อานนฺเทน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิโต สมาทปิโต สมุตฺเตชิโต สมฺปหํสิโต อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปฺจ อุตฺตราสงฺคสตานิ ปาทาสิ. อถ ¶ โข รฺโ อุเทนสฺส โอโรโธ อายสฺมโต อานนฺทสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยน ราชา อุเทโน เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข ราชา อุเทโน โอโรธํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน โอโรธํ เอตทโวจ – ‘‘อปิ นุ โข ตุมฺเห สมณํ อานนฺทํ ปสฺสิตฺถา’’ติ? ‘‘อปสฺสิมฺหา โข มยํ, เทว, อยฺยํ อานนฺท’’นฺติ. ‘‘อปิ นุ ตุมฺเห สมณสฺส อานนฺทสฺส กิฺจิ อทตฺถา’’ติ? ‘‘อทมฺหา โข มยํ, เทว, อยฺยสฺส อานนฺทสฺส ปฺจ อุตฺตราสงฺคสตานี’’ติ. ราชา อุเทโน อุชฺฌายติ ขิยฺยติ วิปาเจติ – ‘‘กถฺหิ นาม สมโณ อานนฺโท ตาว พหุํ จีวรํ ปฏิคฺคเหสฺสติ! ทุสฺสวาณิชฺชํ วา สมโณ อานนฺโท กริสฺสติ, ปคฺคาหิกสาลํ วา ปสาเรสฺสตี’’ติ!
อถ ¶ โข ราชา อุเทโน เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ราชา อุเทโน อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อาคมา นุ ¶ ขฺวิธ, โภ อานนฺท, อมฺหากํ โอโรโธ’’ติ? ‘‘อาคมาสิ โข เต อิธ, มหาราช, โอโรโธ’’ติ. ‘‘อปิ ปน โภโต อานนฺทสฺส กิฺจิ อทาสี’’ติ? ‘‘อทาสิ โข เม, มหาราช, ปฺจ อุตฺตราสงฺคสตานี’’ติ. ‘‘กึ ปน ภวํ อานนฺโท ตาว พหุํ จีวรํ กริสฺสตี’’ติ? ‘‘เย [เย ปน (ก.)] เต, มหาราช, ภิกฺขู ทุพฺพลจีวรา เตหิ สทฺธึ สํวิภชิสฺสามี’’ติ. ‘‘ยานิ โข ปน, โภ อานนฺท, โปราณกานิ ทุพฺพลจีวรานิ ตานิ กถํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘ตานิ, มหาราช, อุตฺตรตฺถรณํ กริสฺสามา’’ติ. ‘‘ยานิ ปน, โภ อานนฺท, โปราณกานิ อุตฺตรตฺถรณานิ ตานิ กถํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘ตานิ, มหาราช, ภิสิจฺฉวิโย กริสฺสามา’’ติ. ‘‘ยา ปน, โภ อานนฺท, โปราณกา ภิสิจฺฉวิโย ตา กถํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘ตา, มหาราช, ภูมตฺถรณํ กริสฺสามา’’ติ. ‘‘ยานิ ปน, โภ อานนฺท, โปราณกานิ ภูมตฺถรณานิ ตานิ กถํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘ตานิ, มหาราช, ปาทปฺุฉนิโย กริสฺสามา’’ติ. ‘‘ยา ปน, โภ อานนฺท, โปราณกา ปาทปฺุฉนิโย ตา กถํ กริสฺสถา’’ติ?. ‘‘ตา, มหาราช, รโชหรณํ กริสฺสามา’’ติ. ‘‘ยานิ ปน, โภ ¶ อานนฺท, โปราณกานิ รโชหรณานิ ตานิ กถํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘ตานิ, มหาราช, โกฏฺเฏตฺวา จิกฺขลฺเลน มทฺทิตฺวา ปริภณฺฑํ ลิมฺปิสฺสามา’’ติ.
อถ โข ราชา อุเทโน – สพฺเพวิเม ¶ สมณา สกฺยปุตฺติยา โยนิโส อุปเนนฺติ, น กุลวํ คเมนฺตีติ ¶ – อายสฺมโต อานนฺทสฺส อฺานิปิ ปฺจ ทุสฺสสตานิ ปาทาสิ. อยฺจรหิ อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปมํ จีวรภิกฺขา อุปฺปชฺชิ จีวรสหสฺสํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน โฆสิตาราโม เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ อายสฺมา อานนฺโท เอตทโวจ – ‘‘สงฺเฆน เต, อาวุโส ฉนฺน, พฺรหฺมทณฺโฑ อาณาปิโต’’ติ.
‘‘กตโม ปน, ภนฺเต อานนฺท, พฺรหฺมทณฺโฑ อาณาปิโต’’ติ? ‘‘ตฺวํ, อาวุโส ฉนฺน, ภิกฺขู ยํ อิจฺเฉยฺยาสิ ตํ วเทยฺยาสิ. ภิกฺขูหิ ตฺวํ เนว วตฺตพฺโพ, น โอวทิตพฺโพ, นานุสาสิตพฺโพ’’ติ. ‘‘นนฺวาหํ, ภนฺเต อานนฺท, หโต เอตฺตาวตา, ยโตหํ ภิกฺขูหิ เนว วตฺตพฺโพ, น โอวทิตพฺโพ, นานุสาสิตพฺโพ’’ติ ตตฺเถว มุจฺฉิโต ปปโต. อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน ¶ พฺรหฺมทณฺเฑน อฏฺฏียมาโน หรายมาโน ชิคุจฺฉมาโน เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ ¶ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา ฉนฺโน อรหตํ อโหสิ. อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน อรหตฺตํ ปตฺโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘ปฏิปฺปสฺสมฺเภหิ ทานิ เม, ภนฺเต อานนฺท, พฺรหฺมทณฺฑ’’นฺติ. ‘‘ยทคฺเคน ตยา, อาวุโส ฉนฺน, อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ ตทคฺเคน เต พฺรหฺมทณฺโฑ ปฏิปฺปสฺสทฺโธ’’ติ. อิมาย โข ปน วินยสงฺคีติยา ปฺจ ภิกฺขุสตานิ อนูนานิ อนธิกานิ อเหสุํ. ตสฺมา อยํ วินยสงฺคีติ ‘‘ปฺจสติกา’’ติ วุจฺจตีติ.
ปฺจสติกกฺขนฺธโก เอกาทสโม.
อิมมฺหิ ขนฺธเก วตฺถู เตวีสติ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปรินิพฺพุเต ¶ สมฺพุทฺเธ, เถโร กสฺสปสวฺหโย;
อามนฺตยิ ภิกฺขุคณํ, สทฺธมฺมมนุปาลโก;
ปาวายทฺธานมคฺคมฺหิ, สุภทฺเทน ปเวทิตํ;
สงฺคายิสฺสาม ¶ สทฺธมฺมํ, อธมฺโม ปุเร ทิปฺปติ.
เอเกนูน ปฺจสตํ, อานนฺทมฺปิ จ อุจฺจินิ;
ธมฺมวินยสงฺคีตึ, วสนฺโต คุหมุตฺตเม.
อุปาลึ ¶ วินยํ ปุจฺฉิ, สุตฺตนฺตานนฺทปณฺฑิตํ;
ปิฏกํ ตีณิ สงฺคีตึ, อกํสุ ชินสาวกา.
น ปุจฺฉิ อกฺกมิตฺวาน, วนฺทาเปสิ น ยาจิ จ.
ปพฺพชฺชํ ¶ มาตุคามสฺส, สทฺธาย ทุกฺกฏานิ เม;
ปุราโณ พฺรหฺมทณฺฑฺจ, โอโรโธ อุเทเนน สห.
ตาว พหุ ทุพฺพลฺจ, อุตฺตรตฺถรณา ภิสิ;
ภูมตฺถรณา ปฺุฉนิโย, รโช จิกฺขลฺลมทฺทนา.
สหสฺสจีวรํ อุปฺปชฺชิ, ปมานนฺทสวฺหโย;
ตชฺชิโต พฺรหฺมทณฺเฑน, จตุสฺสจฺจํ อปาปุณิ;
วสีภูตา ปฺจสตา, ตสฺมา ปฺจสตี อิติ.
ปฺจสติกกฺขนฺธกํ นิฏฺิตํ.