📜
๔. สมถกฺขนฺธกํ
๑. สมฺมุขาวินโย
๑๘๕. เตน ¶ ¶ ¶ ¶ สมเยน พุทฺโธ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อสมฺมุขีภูตานํ ภิกฺขูนํ กมฺมานิ กโรนฺติ – ตชฺชนียมฺปิ, นิยสฺสมฺปิ, ปพฺพาชนียมฺปิ, ปฏิสารณียมฺปิ, อุกฺเขปนียมฺปิ. เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา…เป… เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อสมฺมุขีภูตานํ ภิกฺขูนํ กมฺมานิ กริสฺสนฺติ – ตชฺชนียมฺปิ, นิยสฺสมฺปิ, ปพฺพาชนียมฺปิ, ปฏิสารณียมฺปิ, อุกฺเขปนียมฺปี’’ติ! อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อสมฺมุขีภูตานํ ภิกฺขูนํ กมฺมานิ กโรนฺติ – ตชฺชนียมฺปิ, นิยสฺสมฺปิ, ปพฺพาชนียมฺปิ, ปฏิสารณียมฺปิ, อุกฺเขปนียมฺปี’’ติ? ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ. วิครหิ พุทฺโธ ภควา – ‘‘อนนุจฺฉวิกํ, ภิกฺขเว, เตสํ โมฆปุริสานํ อนนุโลมิกํ อปฺปติรูปํ อสฺสามณกํ อกปฺปิยํ อกรณียํ. กถฺหิ นาม เต, ภิกฺขเว, โมฆปุริสา อสมฺมุขีภูตานํ ภิกฺขูนํ กมฺมานิ กริสฺสนฺติ – ตชฺชนียมฺปิ, นิยสฺสมฺปิ, ปพฺพาชนียมฺปิ, ปฏิสารณียมฺปิ, อุกฺเขปนียมฺปิ! เนตํ, ภิกฺขเว, อปฺปสนฺนานํ วา ปสาทาย…เป… วิครหิตฺวา…เป… ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – น, ภิกฺขเว, อสมฺมุขีภูตานํ ภิกฺขูนํ กมฺมํ กาตพฺพํ – ตชฺชนียํ วา, นิยสฺสํ วา, ปพฺพาชนียํ วา, ปฏิสารณียํ วา, อุกฺเขปนียํ วา. โย กเรยฺย ¶ , อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส.
๑๘๖. ‘‘อธมฺมวาที ปุคฺคโล อธมฺมวาที สมฺพหุลา อธมฺมวาที สงฺโฆ. ธมฺมวาที ปุคฺคโล ธมฺมวาที สมฺพหุลา ธมฺมวาที สงฺโฆ.
กณฺหปกฺขนวกํ
๑๘๗. ‘‘อธมฺมวาที ¶ ปุคฺคโล ธมฺมวาทึ ปุคฺคลํ สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหาหิ, อิมํ ¶ โรเจหีติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, อธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินยปติรูปเกน.
‘‘อธมฺมวาที ปุคฺคโล ธมฺมวาที สมฺพหุเล สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย ¶ , อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถาติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, อธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินยปติรูปเกน.
‘‘อธมฺมวาที ปุคฺคโล ธมฺมวาทึ สงฺฆํ สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหาหิ, อิมํ โรเจหีติ [อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถาติ (ก.)]. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, อธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินยปติรูปเกน.
‘‘อธมฺมวาที สมฺพหุลา ธมฺมวาทึ ปุคฺคลํ สฺาเปนฺติ นิชฺฌาเปนฺติ เปกฺเขนฺติ อนุเปกฺเขนฺติ ทสฺเสนฺติ อนุทสฺเสนฺติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหาหิ, อิมํ โรเจหีติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, อธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินยปติรูปเกน.
‘‘อธมฺมวาที ¶ สมฺพหุลา ธมฺมวาที สมฺพหุเล สฺาเปนฺติ นิชฺฌาเปนฺติ เปกฺเขนฺติ อนุเปกฺเขนฺติ ทสฺเสนฺติ อนุทสฺเสนฺติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถาติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, อธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินยปติรูปเกน.
‘‘อธมฺมวาที สมฺพหุลา ธมฺมวาทึ สงฺฆํ สฺาเปนฺติ นิชฺฌาเปนฺติ เปกฺเขนฺติ อนุเปกฺเขนฺติ ทสฺเสนฺติ อนุทสฺเสนฺติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหาหิ, อิมํ โรเจหีติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, อธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินยปติรูปเกน.
‘‘อธมฺมวาที สงฺโฆ ธมฺมวาทึ ปุคฺคลํ สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ ¶ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหาหิ, อิมํ โรเจหีติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, อธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินยปติรูปเกน.
‘‘อธมฺมวาที สงฺโฆ ธมฺมวาที สมฺพหุเล สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถาติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, อธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินยปติรูปเกน.
‘‘อธมฺมวาที สงฺโฆ ธมฺมวาทึ สงฺฆํ สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ ¶ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหาหิ, อิมํ โรเจหีติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, อธมฺเมน ¶ วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินยปติรูปเกน.
กณฺหปกฺขนวกํ นิฏฺิตํ.
สุกฺกปกฺขนวกํ
๑๘๘. ‘‘ธมฺมวาที ปุคฺคโล อธมฺมวาทึ ปุคฺคลํ สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหาหิ, อิมํ โรเจหีติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, ธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินเยน.
‘‘ธมฺมวาที ปุคฺคโล อธมฺมวาที สมฺพหุเล สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถาติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, ธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินเยน.
‘‘ธมฺมวาที ปุคฺคโล อธมฺมวาทึ สงฺฆํ สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหาหิ, อิมํ โรเจหีติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, ธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินเยน.
‘‘ธมฺมวาที สมฺพหุลา อธมฺมวาทึ ปุคฺคลํ สฺาเปนฺติ นิชฺฌาเปนฺติ เปกฺเขนฺติ อนุเปกฺเขนฺติ ทสฺเสนฺติ อนุทสฺเสนฺติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหาหิ ¶ , อิมํ โรเจหีติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, ธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินเยน.
‘‘ธมฺมวาที สมฺพหุลา อธมฺมวาที สมฺพหุเล สฺาเปนฺติ นิชฺฌาเปนฺติ เปกฺเขนฺติ อนุเปกฺเขนฺติ ทสฺเสนฺติ ¶ อนุทสฺเสนฺติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถาติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, ธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินเยน.
‘‘ธมฺมวาที สมฺพหุลา อธมฺมวาทึ สงฺฆํ สฺาเปนฺติ นิชฺฌาเปนฺติ เปกฺเขนฺติ อนุเปกฺเขนฺติ ทสฺเสนฺติ อนุทสฺเสนฺติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ ¶ , อิมํ คณฺหาหิ, อิมํ โรเจหีติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, ธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินเยน.
‘‘ธมฺมวาที สงฺโฆ อธมฺมวาทึ ปุคฺคลํ สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหาหิ, อิมํ โรเจหีติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, ธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินเยน.
‘‘ธมฺมวาที สงฺโฆ อธมฺมวาที สมฺพหุเล สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถาติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, ธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินเยน.
‘‘ธมฺมวาที สงฺโฆ อธมฺมวาทึ สงฺฆํ สฺาเปติ นิชฺฌาเปติ เปกฺเขติ อนุเปกฺเขติ ทสฺเสติ อนุทสฺเสติ – อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหาหิ, อิมํ โรเจหีติ. เอวฺเจตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, ธมฺเมน วูปสมฺมติ สมฺมุขาวินเยนา’’ติ.
สุกฺกปกฺขนวกํ นิฏฺิตํ.
๒. สติวินโย
๑๘๙. [อิทํ วตฺถุ ปารา. ๓๘๐ อาทโย] เตน ¶ สมเยน พุทฺโธ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมตา ทพฺเพน มลฺลปุตฺเตน ชาติยา สตฺตวสฺเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ โหติ ¶ . ยํ กิฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพํ สพฺพํ เตน อนุปฺปตฺตํ โหติ. นตฺถิ จสฺส กิฺจิ อุตฺตริ [อุตฺตรึ (สี.)] กรณียํ, กตสฺส วา ปติจโย. อถ โข อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘มยา โข ชาติยา สตฺตวสฺเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ. ยํ กิฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพํ สพฺพํ มยา อนุปฺปตฺตํ. นตฺถิ จ เม กิฺจิ อุตฺตริกรณียํ, กตสฺส วา ปติจโย. กึ นุ โข อหํ สงฺฆสฺส เวยฺยาวจฺจํ กเรยฺย’’นฺติ?
อถ ¶ โข อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ยํนูนาหํ สงฺฆสฺส เสนาสนฺจ ¶ ปฺเปยฺยํ ภตฺตานิ จ อุทฺทิเสยฺย’’นฺติ. อถ โข อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘มยา โข ชาติยา สตฺตวสฺเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ. ยํ กิฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, สพฺพํ มยา อนุปฺปตฺตํ. นตฺถิ จ เม กิฺจิ อุตฺตริกรณียํ, กตสฺส วา ปติจโย. กึ นุ โข อหํ สงฺฆสฺส เวยฺยาวจฺจํ กเรยฺย’นฺติ ¶ ? ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอตทโหสิ – ‘ยํนูนาหํ สงฺฆสฺส เสนาสนฺจ ปฺเปยฺยํ ภตฺตานิ จ อุทฺทิเสยฺย’นฺติ. อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, สงฺฆสฺส เสนาสนฺจ ปฺาเปตุํ ภตฺตานิ จ อุทฺทิสิตุ’’นฺติ. ‘‘สาธุ สาธุ, ทพฺพ. เตน หิ ตฺวํ, ทพฺพ, สงฺฆสฺส เสนาสนฺจ ปฺเปหิ ภตฺตานิ จ อุทฺทิสาหี’’ติ [อุทฺทิสาติ (ปารา. ๓๘๐)]. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. อถ โข ภควา เอตสฺมึ นิทาเน เอตสฺมึ ปกรเณ ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สงฺโฆ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ เสนาสนปฺาปกฺจ ภตฺตุทฺเทสกฺจ สมฺมนฺนตุ. เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, สมฺมนฺนิตพฺโพ. ปมํ ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต ยาจิตพฺโพ [ทพฺโพ ยาจิตพฺโพ (สฺยา. ก.)]. ยาจิตฺวา พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
๑๙๐. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ เสนาสนปฺาปกฺจ ภตฺตุทฺเทสกฺจ สมฺมนฺเนยฺย. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. สงฺโฆ อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ เสนาสนปฺาปกฺจ ภตฺตุทฺเทสกฺจ สมฺมนฺนติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส เสนาสนปฺาปกสฺส จ ภตฺตุทฺเทสกสฺส จ สมฺมุติ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘สมฺมโต ¶ สงฺเฆน อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต เสนาสนปฺาปโก จ ภตฺตุทฺเทสโก จ. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ ¶ .
๑๙๑. สมฺมโต ¶ จ ปนายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต สภาคานํ ภิกฺขูนํ เอกชฺฌํ เสนาสนํ ปฺเปติ. เย เต ภิกฺขู สุตฺตนฺติกา เตสํ เอกชฺฌํ เสนาสนํ ปฺเปติ – เต อฺมฺํ สุตฺตนฺตํ สงฺคายิสฺสนฺตีติ. เย เต ภิกฺขู วินยธรา เตสํ เอกชฺฌํ เสนาสนํ ปฺเปติ – เต อฺมฺํ วินยํ วินิจฺฉินิสฺสนฺตีติ. เย เต ภิกฺขู ธมฺมกถิกา เตสํ เอกชฺฌํ เสนาสนํ ปฺเปติ – เต อฺมฺํ ธมฺมํ สากจฺฉิสฺสนฺตีติ. เย เต ภิกฺขู ฌายิโน เตสํ เอกชฺฌํ เสนาสนํ ปฺเปติ – เต อฺมฺํ น พฺยาพาธิสฺสนฺตีติ ¶ . เย เต ภิกฺขู ติรจฺฉานกถิกา กายทฬฺหิพหุลา [กายทฑฺฒิพหุลา (สี.)] วิหรนฺติ เตสมฺปิ เอกชฺฌํ เสนาสนํ ปฺเปติ – อิมายปิเม อายสฺมนฺโต รติยา อจฺฉิสฺสนฺตีติ. เยปิ เต ภิกฺขู วิกาเล อาคจฺฉนฺติ เตสมฺปิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา เตเนว อาโลเกน เสนาสนํ ปฺเปติ; อปิสุ ภิกฺขู สฺจิจฺจ วิกาเล อาคจฺฉนฺติ – มยํ อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส อิทฺธิปาฏิหาริยํ ปสฺสิสฺสามาติ.
เต อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทนฺติ – ‘‘อมฺหากํ, อาวุโส ทพฺพ, เสนาสนํ ปฺเปหี’’ติ. เต อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต เอวํ วเทติ – ‘‘กตฺถ อายสฺมนฺตา อิจฺฉนฺติ กตฺถ ปฺเปมี’’ติ? เต สฺจิจฺจ ทูเร อปทิสนฺติ – ‘‘อมฺหากํ, อาวุโส ทพฺพ, คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต เสนาสนํ ¶ ปฺเปหิ. อมฺหากํ, อาวุโส, โจรปปาเต เสนาสนํ ปฺเปหิ. อมฺหากํ, อาวุโส, อิสิคิลิปสฺเส กาฬสิลายํ เสนาสนํ ปฺเปหิ. อมฺหากํ, อาวุโส, เวภารปสฺเส สตฺตปณฺณิคุหายํ เสนาสนํ ปฺเปหิ. อมฺหากํ, อาวุโส, สีตวเน สปฺปโสณฺฑิกปพฺภาเร เสนาสนํ ปฺเปหิ. อมฺหากํ, อาวุโส, โคตมกกนฺทรายํ [โคมฏกนฺทรายํ (สฺยา. กํ.)] เสนาสนํ ปฺเปหิ. อมฺหากํ, อาวุโส, ตินฺทุกกนฺทรายํ เสนาสนํ ปฺเปหิ. อมฺหากํ, อาวุโส, ตโปทกนฺทรายํ [กโปตกนฺทรายํ (ก.)] เสนาสนํ ปฺเปหิ. อมฺหากํ, อาวุโส, ตโปทาราเม เสนาสนํ ปฺเปหิ. อมฺหากํ, อาวุโส, ชีวกมฺพวเน เสนาสนํ ปฺเปหิ. อมฺหากํ, อาวุโส, มทฺทกุจฺฉิมฺหิ มิคทาเย เสนาสนํ ปฺเปหี’’ติ.
เตสํ ¶ อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา องฺคุลิยา ชลมานาย ปุรโต ปุรโต คจฺฉติ. เตปิ เตเนว อาโลเกน อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต คจฺฉนฺติ. เตสํ อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต เอวํ เสนาสนํ ปฺเปติ – อยํ มฺโจ, อิทํ ปีํ ¶ , อยํ ภิสิ, อิทํ พิพฺโพหนํ [พิมฺโพหนํ (สี. สฺยา. กํ.)], อิทํ วจฺจฏฺานํ, อิทํ ปสฺสาวฏฺานํ, อิทํ ปานียํ, อิทํ ปริโภชนียํ, อยํ กตฺตรทณฺโฑ, อิทํ สงฺฆสฺส กติกสณฺานํ, อิมํ กาลํ ปวิสิตพฺพํ ¶ , อิมํ กาลํ นิกฺขมิตพฺพนฺติ. เตสํ อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต เอวํ เสนาสนํ ปฺเปตฺวา ปุนเทว เวฬุวนํ ปจฺจาคจฺฉติ.
๑๙๒. เตน โข ปน สมเยน เมตฺติยภูมชกา [เมตฺติยภุมฺมชกา (สี. สฺยา. กํ.)] ภิกฺขู นวกา เจว โหนฺติ อปฺปปฺุา จ. ยานิ สงฺฆสฺส ลามกานิ เสนาสนานิ ตานิ เตสํ ปาปุณนฺติ ลามกานิ จ ภตฺตานิ. เตน โข ปน สมเยน ราชคเห มนุสฺสา อิจฺฉนฺติ ¶ เถรานํ ภิกฺขูนํ อภิสงฺขาริกํ ปิณฺฑปาตํ ทาตุํ – สปฺปิมฺปิ, เตลมฺปิ, อุตฺตริภงฺคมฺปิ. เมตฺติยภูมชกานํ ปน ภิกฺขูนํ ปากติกํ เทนฺติ – ยถารนฺธํ [ยถารทฺธํ (สฺยา.)] กณาชกํ พิลงฺคทุติยํ. เต ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺตา เถเร ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ – ‘‘ตุมฺหากํ, อาวุโส, ภตฺตคฺเค กึ อโหสิ, ตุมฺหากํ กึ อโหสี’’ติ [กึ นาโหสิ (สฺยา. กํ.)]? เอกจฺเจ เถรา เอวํ วทนฺติ – ‘‘อมฺหากํ, อาวุโส, สปฺปิ อโหสิ, เตลํ อโหสิ, อุตฺตริภงฺคํ อโหสี’’ติ. เมตฺติยภูมชกา ปน ภิกฺขู เอวํ วทนฺติ – ‘‘อมฺหากํ, อาวุโส, น กิฺจิ อโหสิ – ปากติกํ ยถารนฺธํ กณาชกํ พิลงฺคทุติย’’นฺติ.
เตน โข ปน สมเยน กลฺยาณภตฺติโก คหปติ สงฺฆสฺส จตุกฺกภตฺตํ เทติ นิจฺจภตฺตํ. โส ภตฺตคฺเค สปุตฺตทาโร อุปติฏฺิตฺวา ปริวิสติ – อฺเ โอทเนน ปุจฺฉนฺติ, อฺเ สูเปน ปุจฺฉนฺติ, อฺเ เตเลน ปุจฺฉนฺติ, อฺเ อุตฺตริภงฺเคน ปุจฺฉนฺติ. เตน โข ปน สมเยน กลฺยาณภตฺติกสฺส คหปติโน ภตฺตํ สฺวาตนาย เมตฺติยภูมชกานํ ภิกฺขูนํ อุทฺทิฏฺํ โหติ. อถ ¶ โข กลฺยาณภตฺติโก คหปติ อารามํ อคมาสิ เกนจิเทว กรณีเยน. โส เยนายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ ¶ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข กลฺยาณภตฺติกํ คหปตึ อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ. อถ โข กลฺยาณภตฺติโก คหปติ อายสฺมตา ทพฺเพน มลฺลปุตฺเตน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิโต สมาทปิโต สมุตฺเตชิโต สมฺปหํสิโต อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กสฺส, ภนฺเต, อมฺหากํ ฆเร สฺวาตนาย ภตฺตํ อุทฺทิฏฺ’’นฺติ? ‘‘เมตฺติยภูมชกานํ โข, คหปติ, ภิกฺขูนํ ตุมฺหากํ ฆเร สฺวาตนาย ภตฺตํ อุทฺทิฏฺ’’นฺติ. อถ โข กลฺยาณภตฺติโก คหปติ อนตฺตมโน อโหสิ. กถฺหิ นาม ปาปภิกฺขู อมฺหากํ ฆเร ภฺุชิสฺสนฺตีติ ฆรํ คนฺตฺวา ทาสึ อาณาเปสิ – ‘‘เย, เช, สฺเว ภตฺติกา อาคจฺฉนฺติ เต โกฏฺเก อาสนํ ปฺเปตฺวา กณาชเกน พิลงฺคทุติเยน ¶ ปริวิสา’’ติ. ‘‘เอวํ อยฺยา’’ติ โข สา ทาสี กลฺยาณภตฺติกสฺส คหปติโน ปจฺจสฺโสสิ.
อถ โข เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู – หิยฺโย โข, อาวุโส, อมฺหากํ กลฺยาณภตฺติกสฺส คหปติโน ภตฺตํ อุทฺทิฏฺํ; สฺเว อมฺเห กลฺยาณภตฺติโก คหปติ สปุตฺตทาโร อุปติฏฺิตฺวา ปริวิสิสฺสติ; อฺเ โอทเนน ปุจฺฉิสฺสนฺติ, อฺเ สูเปน ปุจฺฉิสฺสนฺติ, อฺเ ¶ เตเลน ปุจฺฉิสฺสนฺติ, อฺเ อุตฺตริภงฺเคน ปุจฺฉิสฺสนฺตีติ. เต เตเนว โสมนสฺเสน ¶ น จิตฺตรูปํ รตฺติยา สุปึสุ. อถ โข เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน กลฺยาณภตฺติกสฺส คหปติโน นิเวสนํ เตนุปสงฺกมึสุ. อทฺทสา โข สา ทาสี เมตฺติยภูมชเก ภิกฺขู ทูรโตว อาคจฺฉนฺเต; ทิสฺวาน โกฏฺเก อาสนํ ปฺาเปตฺวา เมตฺติยภูมชเก ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘นิสีทถ, ภนฺเต’’ติ. อถ โข เมตฺติยภูมชกานํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘นิสฺสํสยํ โข น ตาว ภตฺตํ สิทฺธํ ภวิสฺสติ ยถา มยํ โกฏฺเก นิสีทาปิยามา’’ติ [นิสีทาเปยฺยามาติ (ก.)]. อถ โข สา ทาสี กณาชเกน [กาณาชเกน (สฺยา. กํ.)] พิลงฺคทุติเยน อุปคฺฉิ – ภฺุชถ, ภนฺเตติ. ‘‘มยํ โข, ภคินิ, นิจฺจภตฺติกา’’ติ. ‘‘ชานามิ อยฺยา นิจฺจภตฺติกาติ. อปิ จาหํ หิยฺโยว คหปตินา อาณตฺตา – ‘เย, เช, สฺเว ภตฺติกา อาคจฺฉนฺติ, เต โกฏฺเก อาสนํ ปฺาเปตฺวา กณาชเกน พิลงฺคทุติเยน ปริวิสา’ติ. ภฺุชถ, ภนฺเต’’ติ. อถ โข เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู – หิยฺโย โข, อาวุโส, กลฺยาณภตฺติโก คหปติ อารามํ อคมาสิ ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส ¶ สนฺติเก. นิสฺสํสยํ โข มยํ ทพฺเพน มลฺลปุตฺเตน คหปติโน อนฺตเร ปริภินฺนาติ [สนฺติเก ปริภินฺนาติ (สฺยา. กํ.)]. เต เตเนว โทมนสฺเสน น จิตฺตรูปํ ภฺุชึสุ. อถ โข เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺตา อารามํ คนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา พหารามโกฏฺเก สงฺฆาฏิปลฺลตฺถิกาย นิสีทึสุ ตุณฺหีภูตา มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา ปชฺฌายนฺตา ¶ อปฺปฏิภานา.
อถ โข เมตฺติยา ภิกฺขุนี เยน เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา เมตฺติยภูมชเก ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘วนฺทามิ อยฺยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู นาลปึสุ. ทุติยมฺปิ โข…เป… ตติยมฺปิ โข เมตฺติยา ภิกฺขุนี เมตฺติยภูมชเก ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘วนฺทามิ อยฺยา’’ติ. ตติยมฺปิ โข เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู นาลปึสุ. ‘‘กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ? กิสฺส มํ อยฺยา นาลปนฺตี’’ติ? ‘‘ตถา หิ ปน ตฺวํ, ภคินิ, อมฺเห ทพฺเพน มลฺลปุตฺเตน วิเหิยมาเน อชฺฌุเปกฺขสี’’ติ? ‘‘กฺยาหํ, อยฺยา, กโรมี’’ติ? ‘‘สเจ โข ตฺวํ, ภคินิ, อิจฺเฉยฺยาสิ, อชฺเชว ภควา อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ ¶ มลฺลปุตฺตํ นาสาเปยฺยา’’ติ. ‘‘กฺยาหํ, อยฺยา, กโรมิ? กึ มยา สกฺกา กาตุ’’นฺติ? ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภคินิ, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอวํ วเทหิ – ‘อิทํ ¶ , ภนฺเต, นจฺฉนฺนํ นปฺปติรูปํ, ยายํ, ภนฺเต, ทิสา อภยา อนีติกา อนุปทฺทวา สายํ ทิสา สภยา สอีติกา สอุปทฺทวา; ยโต นิวาตํ ตโต สวาตํ [ตโต ปวาตํ (สี. สฺยา. กํ.)]; อุทกํ มฺเ อาทิตฺตํ; อยฺเยนมฺหิ ทพฺเพน มลฺลปุตฺเตน ทูสิตา’’’ติ. ‘‘เอวํ อยฺยา’’ติ โข เมตฺติยา ภิกฺขุนี เมตฺติยภูมชกานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา [ปฏิสฺสุณิตฺวา (สฺยา. กํ.)] เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตา โข เมตฺติยา [สา เมตฺติยา (สฺยา. ก.)] ภิกฺขุนี ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘อิทํ, ภนฺเต, นจฺฉนฺนํ นปฺปติรูปํ, ยายํ, ภนฺเต, ทิสา อภยา อนีติกา อนุปทฺทวา สายํ ทิสา สภยา สอีติกา สอุปทฺทวา; ยโต นิวาตํ ตโต สวาตํ; อุทกํ มฺเ อาทิตฺตํ; อยฺเยนมฺหิ ทพฺเพน มลฺลปุตฺเตน ทูสิตา’’ติ.
๑๙๓. อถ โข ภควา เอตสฺมึ นิทาเน เอตสฺมึ ปกรเณ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ ปฏิปุจฺฉิ – ‘‘สรสิ ตฺวํ, ทพฺพ, เอวรูปํ กตฺตา ¶ ยถายํ ภิกฺขุนี อาหา’’ติ? ‘‘ยถา มํ, ภนฺเต, ภควา ชานาตี’’ติ. ทุติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สรสิ ตฺวํ, ทพฺพ, เอวรูปํ กตฺตา ยถายํ ภิกฺขุนี อาหา’’ติ? ‘‘ยถา มํ, ภนฺเต, ภควา ชานาตี’’ติ. ตติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สรสิ ตฺวํ, ทพฺพ, เอวรูปํ กตฺตา ยถายํ ภิกฺขุนี อาหา’’ติ? ‘‘ยถา มํ, ภนฺเต, ภควา ชานาตี’’ติ. ‘‘น โข, ทพฺพ, ทพฺพา เอวํ นิพฺเพเนฺติ. สเจ ตยา กตํ กตนฺติ วเทหิ. สเจ อกตํ อกตนฺติ วเทหี’’ติ. ‘‘ยโตหํ, ภนฺเต, ชาโต นาภิชานามิ สุปินนฺเตนปิ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตา, ปเคว ชาคโร’’ติ. อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถ. อิเม จ ภิกฺขู อนุยฺุชถา’’ติ. อิทํ วตฺวา ภควา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.
อถ โข เต ภิกฺขู เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสสุํ. อถ โข เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู เต ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘‘มาวุโส, เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถ, น สา กิฺจิ อปรชฺฌติ; อมฺเหหิ สา อุสฺสาหิตา กุปิเตหิ อนตฺตมเนหิ จาวนาธิปฺปาเยหี’’ติ. ‘‘กึ ปน ตุมฺเห, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ ¶ มลฺลปุตฺตํ อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสถา’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา…เป… เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสสฺสนฺตี’’ติ! อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ ¶ …เป… ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว, เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสนฺตี’’ติ? ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ…เป… วิครหิตฺวา…เป… ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สงฺโฆ ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส สติวินยํ เทตุ. เอวฺจ ¶ ปน, ภิกฺขเว, ทาตพฺโพ – ‘‘เตน, ภิกฺขเว, ทพฺเพน มลฺลปุตฺเตน สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา, เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา, วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา, อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา, อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา, เอวมสฺส วจนีโย – ‘อิเม มํ, ภนฺเต, เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสนฺติ. โสหํ, ภนฺเต, สติเวปุลฺลปฺปตฺโต สงฺฆํ สติวินยํ ยาจามี’ติ. ทุติยมฺปิ ยาจิตพฺโพ. ตติยมฺปิ ยาจิตพฺโพ – ‘อิเม มํ, ภนฺเต เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสนฺติ. โสหํ ¶ [โสหํ ภนฺเต (ก.)] สติเวปุลฺลปฺปตฺโต ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ สติวินยํ ยาจามี’ติ. ‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
๑๙๔. สุณาตุ ¶ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อิเม เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสนฺติ. อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺโต สงฺฆํ สติวินยํ ยาจติ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส สติวินยํ ทเทยฺย. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อิเม เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสนฺติ. อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺโต สงฺฆํ สติวินยํ ยาจติ. สงฺโฆ อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส สติวินยํ เทติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส สติวินยสฺส ทานํ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘ทุติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ…เป… ตติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ – สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อิเม เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสนฺติ. อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺโต สงฺฆํ สติวินยํ ยาจติ. สงฺโฆ อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส สติวินยํ เทติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อายสฺมโต ¶ ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส สติวินยสฺส ทานํ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘ทินฺโน สงฺเฆน อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส ¶ สติวินโย. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
๑๙๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, ธมฺมิกานิ สติวินยสฺส ทานานิ. สุทฺโธ โหติ ภิกฺขุ อนาปตฺติโก, อนุวทนฺติ จ นํ, ยาจติ จ, ตสฺส สงฺโฆ สติวินยํ เทติ ธมฺเมน สมคฺเคน – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ธมฺมิกานิ สติวินยสฺส ทานานี’’ติ.
๓. อมูฬฺหวินโย
๑๙๖. เตน ¶ โข ปน สมเยน คคฺโค ภิกฺขุ อุมฺมตฺตโก โหติ, จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ โหติ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. ภิกฺขู คคฺคํ ภิกฺขุํ อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อาปตฺติยา โจเทนฺติ – ‘‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’’ติ? โส เอวํ วเทติ – ‘‘อหํ โข, อาวุโส ¶ , อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. นาหํ ตํ สรามิ. มูฬฺเหน เม เอตํ กต’’นฺติ. เอวมฺปิ นํ วุจฺจมานา โจเทนฺเตว – ‘‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’’ติ? เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา..เป… เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม ภิกฺขู คคฺคํ ภิกฺขุํ อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อาปตฺติยา โจเทสฺสนฺติ – ‘‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ! โส เอวํ วเทติ ¶ – ‘อหํ โข, อาวุโส, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. นาหํ ตํ สรามิ. มูฬฺเหน เม เอตํ กต’นฺติ. เอวมฺปิ นํ วุจฺจมานา โจเทนฺเตว – ‘‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’’ติ? อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว…เป… สจฺจํ ภควา’’ติ…เป… วิครหิตฺวา…เป… ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สงฺโฆ คคฺคสฺส ภิกฺขุโน อมูฬฺหสฺส อมูฬฺหวินยํ เทตุ. เอวฺจ ¶ ปน, ภิกฺขเว, ทาตพฺโพ – ‘‘เตน, ภิกฺขเว, คคฺเคน ภิกฺขุนา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา, เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา, วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา, อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา, อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา, เอวมสฺส วจนีโย – ‘อหํ, ภนฺเต, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. มํ ภิกฺขู อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อาปตฺติยา โจเทนฺติ – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อหํ โข, อาวุโส, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. นาหํ ตํ สรามิ. มูฬฺเหน เม เอตํ กต’นฺติ. เอวมฺปิ มํ วุจฺจมานา โจเทนฺเตว ¶ – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? โสหํ ¶ , ภนฺเต, อมูฬฺโห สงฺฆํ อมูฬฺหวินยํ ยาจามี’ติ. ทุติยมฺปิ ยาจิตพฺโพ. ตติยมฺปิ ยาจิตพฺโพ – ‘อหํ, ภนฺเต, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. มํ ภิกฺขู อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อาปตฺติยา โจเทนฺติ – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อหํ โข, อาวุโส, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. นาหํ ตํ สรามิ มูฬฺเหน เม เอตํ กต’นฺติ. เอวมฺปิ มํ วุจฺจมานา โจเทนฺเตว – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? โสหํ อมูฬฺโห [โสหํ ภนฺเต อมูฬฺโห (ก.)] ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ อมูฬฺหวินยํ ยาจามี’ติ. พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
๑๙๗. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อยํ คคฺโค ภิกฺขุ อุมฺมตฺตโก อโหสิ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. ภิกฺขู คคฺคํ ภิกฺขุํ อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อาปตฺติยา โจเทนฺติ – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? โส เอวํ วเทติ – ‘อหํ โข, อาวุโส, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ¶ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. นาหํ ตํ สรามิ, มูฬฺเหน ¶ เม เอตํ กต’นฺติ. เอวมฺปิ นํ วุจฺจมานา โจเทนฺเตว – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? โส อมูฬฺโห สงฺฆํ อมูฬฺหวินยํ ยาจติ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ คคฺคสฺส ภิกฺขุโน อมูฬฺหสฺส อมูฬฺหวินยํ ทเทยฺย. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ ¶ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อยํ คคฺโค ภิกฺขุ อุมฺมตฺตโก อโหสิ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. ภิกฺขู คคฺคํ ภิกฺขุํ อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อาปตฺติยา โจเทนฺติ – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? โส เอวํ วเทติ – ‘อหํ โข, อาวุโส, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ¶ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. นาหํ ตํ สรามิ มูฬฺเหน เม เอตํ กต’นฺติ. เอวมฺปิ นํ วุจฺจมานา โจเทนฺเตว – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? โส อมูฬฺโห สงฺฆํ อมูฬฺหวินยํ ยาจติ. สงฺโฆ คคฺคสฺส ภิกฺขุโน อมูฬฺหสฺส อมูฬฺหวินยํ เทติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ คคฺคสฺส ภิกฺขุโน อมูฬฺหสฺส อมูฬฺหวินยสฺส ทานํ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘ทุติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ…เป… ตติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ…เป….
‘‘ทินฺโน สงฺเฆน คคฺคสฺส ภิกฺขุโน อมูฬฺหสฺส อมูฬฺหวินโย. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี ¶ , เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
๑๙๘. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อธมฺมิกานิ อมูฬฺหวินยสฺส ทานานิ, ตีณิ ธมฺมิกานิ. กมฺมานิ ตีณิ อธมฺมิกานิ อมูฬฺหวินยสฺส ทานานิ?
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา วา, เอกปุคฺคโล วา – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? โส สรมาโนว เอวํ วเทติ – ‘น โข อหํ, อาวุโส, สรามิ เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ. ตสฺส สงฺโฆ อมูฬฺหวินยํ เทติ. อธมฺมิกํ อมูฬฺหวินยสฺส ทานํ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา วา, เอกปุคฺคโล วา – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? โส สรมาโนว เอวํ วเทติ – ‘สรามิ โข อหํ, อาวุโส, ยถาสุปินนฺเตนา’ติ. ตสฺส สงฺโฆ อมูฬฺหวินยํ เทติ. อธมฺมิกํ อมูฬฺหวินยสฺส ทานํ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา ¶ วา, เอกปุคฺคโล วา – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? โส อนุมฺมตฺตโก อุมฺมตฺตกาลยํ กโรติ – ‘อหมฺปิ โข เอวํ กโรมิ. ตุมฺเหปิ เอวํ กโรถ. มยฺหมฺปิ เอตํ กปฺปติ. ตุมฺหากมฺเปตํ กปฺปตี’ติ. ตสฺส สงฺโฆ อมูฬฺหวินยํ เทติ. อธมฺมิกํ อมูฬฺหวินยสฺส ทานํ. อิมานิ ตีณิ อธมฺมิกานิ อมูฬฺหวินยสฺส ทานานิ.
๑๙๙. ‘‘กตมานิ ¶ ¶ ตีณิ ธมฺมิกานิ อมูฬฺหวินยสฺส ทานานิ?
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุมฺมตฺตโก โหติ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ โหติ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา วา, เอกปุคฺคโล วา – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? โส อสฺสรมาโนว เอวํ วเทติ – ‘น โข อหํ, อาวุโส, สรามิ เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ. ตสฺส สงฺโฆ อมูฬฺหวินยํ เทติ. ธมฺมิกํ อมูฬฺหวินยสฺส ทานํ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุมฺมตฺตโก โหติ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ โหติ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา วา, เอกปุคฺคโล วา – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ ¶ ? โส อสฺสรมาโนว เอวํ วเทติ – ‘สรามิ โข อหํ, อาวุโส, ยถา สุปินนฺเตนา’ติ. ตสฺส สงฺโฆ อมูฬฺหวินยํ เทติ. ธมฺมิกํ อมูฬฺหวินยสฺส ทานํ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุมฺมตฺตโก โหติ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ โหติ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา วา, เอกปุคฺคโล วา – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ? โส อุมฺมตฺตโก อุมฺมตฺตกาลยํ กโรติ – ‘อหมฺปิ เอวํ ¶ กโรมิ. ตุมฺเหปิ เอวํ กโรถ. มยฺหมฺปิ เอตํ กปฺปติ. ตุมฺหากมฺเปตํ กปฺปตี’ติ. ตสฺส สงฺโฆ อมูฬฺหวินยํ เทติ. ธมฺมิกํ อมูฬฺหวินยสฺส ทานํ. ‘‘อิมานิ ตีณิ ธมฺมิกานิ อมูฬฺหวินยสฺส ทานานี’’ติ.
๔. ปฏิฺาตกรณํ
๒๐๐. เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อปฺปฏิฺาย ภิกฺขูนํ กมฺมานิ กโรนฺติ ¶ – ตชฺชนียมฺปิ, นิยสฺสมฺปิ, ปพฺพาชนียมฺปิ, ปฏิสารณียมฺปิ, อุกฺเขปนียมฺปิ. เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา…เป… เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อปฺปฏิฺาย ภิกฺขูนํ กมฺมานิ กริสฺสนฺติ – ตชฺชนียมฺปิ, นิยสฺสมฺปิ, ปพฺพาชนียมฺปิ, ปฏิสารณียมฺปิ, อุกฺเขปนียมฺปี’’ติ! อถ โข ¶ เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว…เป… ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ…เป… วิครหิตฺวา…เป… ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว, อปฺปฏิฺาย ภิกฺขูนํ กมฺมํ กาตพฺพํ – ตชฺชนียํ วา, นิยสฺสํ วา, ปพฺพาชนียํ วา, ปฏิสารณียํ วา, อุกฺเขปนียํ วา. โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส.
๒๐๑. ‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, อธมฺมิกํ โหติ ปฏิฺาตกรณํ, เอวํ ธมฺมิกํ. กถฺจ, ภิกฺขเว, อธมฺมิกํ โหติ ปฏิฺาตกรณํ?
‘‘ภิกฺขุ ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน โหติ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา วา, เอกปุคฺคโล วา – ‘ปาราชิกํ อายสฺมา อชฺฌาปนฺโน’ติ? โส เอวํ วเทติ – ‘น โข อหํ, อาวุโส, ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน ¶ , สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปนฺโน’ติ. ตํ สงฺโฆ สงฺฆาทิเสเสน กาเรติ. อธมฺมิกํ ปฏิฺาตกรณํ.
‘‘ภิกฺขุ ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน โหติ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา วา, เอกปุคฺคโล วา – ‘ปาราชิกํ อายสฺมา อชฺฌาปนฺโน’ติ? โส เอวํ วเทติ – ‘น โข อหํ, อาวุโส, ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน, ถุลฺลจฺจยํ…เป… ปาจิตฺติยํ…เป… ปาฏิเทสนียํ…เป… ทุกฺกฏํ…เป… ¶ ทุพฺภาสิตํ อชฺฌาปนฺโน’ติ. ตํ สงฺโฆ ทุพฺภาสิเตน กาเรติ. อธมฺมิกํ ปฏิฺาตกรณํ.
‘‘ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ…เป… ถุลฺลจฺจยํ…เป… ปาจิตฺติยํ…เป… ปาฏิเทสนียํ…เป… ทุกฺกฏํ…เป… ทุพฺภาสิตํ อชฺฌาปนฺโน โหติ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา วา, เอกปุคฺคโล วา – ‘ทุพฺภาสิตํ อายสฺมา อชฺฌาปนฺโน’ติ ¶ ? โส เอวํ วเทติ – ‘น โข อหํ, อาวุโส, ทุพฺภาสิตํ อชฺฌาปนฺโน, ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน’ติ. ตํ สงฺโฆ ปาราชิเกน กาเรติ. อธมฺมิกํ ปฏิฺาตกรณํ.
‘‘ภิกฺขุ ทุพฺภาสิตํ อชฺฌาปนฺโน โหติ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา วา, เอกปุคฺคโล ¶ วา – ‘ทุพฺภาสิตํ อายสฺมา อชฺฌาปนฺโน’ติ? โส เอวํ วเทติ – ‘น โข อหํ, อาวุโส, ทุพฺภาสิตํ อชฺฌาปนฺโน, สงฺฆาทิเสสํ…เป… ถุลฺลจฺจยํ…เป… ปาจิตฺติยํ…เป… ปาฏิเทสนียํ…เป… ทุกฺกฏํ อชฺฌาปนฺโน’ติ. ตํ สงฺโฆ ทุกฺกเฏน กาเรติ. อธมฺมิกํ ปฏิฺาตกรณํ. ‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, อธมฺมิกํ โหติ ปฏิฺาตกรณํ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺมิกํ โหติ ปฏิฺาตกรณํ? ภิกฺขุ ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน โหติ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา วา, เอกปุคฺคโล วา – ‘ปาราชิกํ อายสฺมา อชฺฌาปนฺโน’ติ? โส ¶ เอวํ วเทติ – ‘อาม, อาวุโส, ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน’ติ. ตํ สงฺโฆ ปาราชิเกน กาเรติ. ธมฺมิกํ ปฏิฺาตกรณํ.
‘‘ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ…เป… ถุลฺลจฺจยํ…เป… ปาจิตฺติยํ…เป… ปาฏิเทสนียํ…เป… ทุกฺกฏํ…เป… ทุพฺภาสิตํ อชฺฌาปนฺโน โหติ. ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา, สมฺพหุลา วา, เอกปุคฺคโล วา – ‘ทุพฺภาสิตํ อายสฺมา อชฺฌาปนฺโน’ติ? โส เอวํ วเทติ – ‘อาม, อาวุโส, ทุพฺภาสิตํ อชฺฌาปนฺโน’ติ. ตํ สงฺโฆ ทุพฺภาสิเตน กาเรติ. ธมฺมิกํ ปฏิฺาตกรณํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ธมฺมิกํ โหติ ปฏิฺาตกรณ’’นฺติ.
๕. เยภุยฺยสิกา
๒๐๒. เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู สงฺฆมชฺเฌ ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ, น สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอวรูปํ อธิกรณํ เยภุยฺยสิกาย วูปสเมตุํ. ปฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ สลากคฺคาหาปโก สมฺมนฺนิตพฺโพ – โย น ฉนฺทาคตึ คจฺเฉยฺย, น โทสาคตึ คจฺเฉยฺย, น โมหาคตึ คจฺเฉยฺย, น ภยาคตึ คจฺเฉยฺย, คหิตาคหิตฺุจ ชาเนยฺย. เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, สมฺมนฺนิตพฺโพ. ปมํ ภิกฺขุ ยาจิตพฺโพ, ยาจิตฺวา พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
๒๐๓. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ สลากคฺคาหาปกํ สมฺมนฺเนยฺย. เอสา ¶ ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. สงฺโฆ อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ สลากคฺคาหาปกํ สมฺมนฺนติ. ยสฺสายสฺมโต ¶ ขมติ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน สลากคฺคาหาปกสฺส สมฺมุติ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘สมฺมโต สงฺเฆน อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ สลากคฺคาหาปโก. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
๒๐๔. ‘‘ทสยิเม ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อธมฺมิกา สลากคฺคาหา, ทส ธมฺมิกา [ทส ธมฺมิกา สลากคฺคาหา (ก.)]. กตเม ทส อธมฺมิกา สลากคฺคาหา? โอรมตฺตกฺจ อธิกรณํ โหติ, น จ คติคตํ โหติ, น จ สริตสาริตํ โหติ, ชานาติ อธมฺมวาที พหุตราติ, อปฺเปว นาม อธมฺมวาที พหุตรา อสฺสูติ, ชานาติ สงฺโฆ ภิชฺชิสฺสตีติ, อปฺเปว นาม สงฺโฆ ภิชฺเชยฺยาติ, อธมฺเมน คณฺหนฺติ, วคฺคา คณฺหนฺติ, น จ ยถาทิฏฺิยา คณฺหนฺติ – อิเม ทส อธมฺมิกา สลากคฺคาหา.
‘‘กตเม ทส ธมฺมิกา สลากคฺคาหา? น จ โอรมตฺตกํ อธิกรณํ โหติ, คติคตฺจ โหติ, สริตสาริตฺจ โหติ, ชานาติ ธมฺมวาที พหุตราติ, อปฺเปว นาม ธมฺมวาที พหุตรา อสฺสูติ, ชานาติ สงฺโฆ น ภิชฺชิสฺสตีติ, อปฺเปว นาม สงฺโฆ น ภิชฺเชยฺยาติ, ธมฺเมน คณฺหนฺติ, สมคฺคา คณฺหนฺติ, ยถาทิฏฺิยา จ คณฺหนฺติ – อิเม ทส ธมฺมิกา สลากคฺคาหา’’ติ.
๖. ตสฺสปาปิยสิกา
๒๐๕. เตน โข ปน สมเยน อุปวาโฬ ภิกฺขุ สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา ¶ อนุยฺุชิยมาโน อวชานิตฺวา ปฏิชานาติ, ปฏิชานิตฺวา อวชานาติ, อฺเนฺํ ปฏิจรติ, สมฺปชานมุสา ภาสติ. เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา…เป… เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม อุปวาโฬ ภิกฺขุ สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา อนุยฺุชิยมาโน อวชานิตฺวา ปฏิชานิสฺสติ, ปฏิชานิตฺวา อวชานิสฺสติ, อฺเนฺํ ปฏิจริสฺสติ, สมฺปชานมุสา ภาสิสฺสตี’’ติ! อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว…เป… ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ…เป… วิครหิตฺวา…เป… ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – เตน หิ, ภิกฺขเว, สงฺโฆ อุปวาฬสฺส ภิกฺขุโน ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กโรตุ. เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, กาตพฺพํ. ปมํ ¶ อุปวาโฬ ภิกฺขุ โจเทตพฺโพ, โจเทตฺวา สาเรตพฺโพ, สาเรตฺวา อาปตฺตึ อาโรเปตพฺโพ, อาปตฺตึ อาโรเปตฺวา พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
๒๐๖. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อยํ อุปวาโฬ ภิกฺขุ สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา อนุยฺุชิยมาโน อวชานิตฺวา ปฏิชานาติ, ปฏิชานิตฺวา อวชานาติ, อฺเนฺํ ปฏิจรติ, สมฺปชานมุสา ‘ภาสติ. ยทิ ¶ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อุปวาฬสฺส ภิกฺขุโน ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กเรยฺย. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อยํ อุปวาโฬ ภิกฺขุ สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา อนุยฺุชิยมาโน อวชานิตฺวา ปฏิชานาติ, ปฏิชานิตฺวา ¶ อวชานาติ, อฺเนฺํ ปฏิจรติ, สมฺปชานมุสา ภาสติ. สงฺโฆ อุปวาฬสฺส ภิกฺขุโน ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กโรติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อุปวาฬสฺส ภิกฺขุโน ตสฺสปาปิยสิกากมฺมสฺส กรณํ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘ทุติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ…เป… ตติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ…เป….
‘‘กตํ สงฺเฆน อุปวาฬสฺส ภิกฺขุโน ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
๒๐๗. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺมิกานิ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมสฺส กรณานิ. อสุจิ จ โหติ, อลชฺชี จ, สานุวาโท จ, ตสฺส สงฺโฆ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กโรติ ธมฺเมน, สมคฺเคน – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ธมฺมิกานิ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมสฺส กรณานิ.
อธมฺมกมฺมทฺวาทสกํ
๒๐๘. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตํ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ อธมฺมกมฺมฺจ โหติ, อวินยกมฺมฺจ, ทุวูปสนฺตฺจ. อสมฺมุขา กตํ โหติ, อปฺปฏิปุจฺฉากตํ โหติ, อปฺปฏิฺาย กตํ โหติ…เป… อธมฺเมน กตํ โหติ, วคฺเคน กตํ โหติ – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ อธมฺมกมฺมฺจ โหติ, อวินยกมฺมฺจ, ทุวูปสนฺตฺจ.
ธมฺมกมฺมทฺวาทสกํ
๒๐๙. ‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตํ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ ธมฺมกมฺมฺจ โหติ, วินยกมฺมฺจ, สุวูปสนฺตฺจ. สมฺมุขา กตํ โหติ, ปฏิปุจฺฉากตํ โหติ, ปฏิฺาย กตํ โหติ…เป… ¶ ธมฺเมน กตํ โหติ, สมคฺเคน กตํ โหติ – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ ธมฺมกมฺมฺจ โหติ, วินยกมฺมฺจ, สุวูปสนฺตฺจ.
อากงฺขมานฉกฺกํ
๒๑๐. ‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อากงฺขมาโน สงฺโฆ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กเรยฺย. ภณฺฑนการโก โหติ กลหการโก วิวาทการโก ภสฺสการโก สงฺเฆ อธิกรณการโก; พาโล โหติ อพฺยตฺโต อาปตฺติพหุโล อนปทาโน; คิหิสํสฏฺโ วิหรติ อนนุโลมิเกหิ คิหิสํสคฺเคหิ – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อากงฺขมาโน สงฺโฆ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กเรยฺย.
‘‘อปเรหิปิ, ภิกฺขเว, ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อากงฺขมาโน ¶ สงฺโฆ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กเรยฺย. อธิสีเล สีลวิปนฺโน โหติ, อชฺฌาจาเร อาจารวิปนฺโน โหติ, อติทิฏฺิยา ทิฏฺิวิปนฺโน โหติ – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว…เป….
‘‘อปเรหิปิ, ภิกฺขเว…เป… พุทฺธสฺส อวณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส อวณฺณํ ภาสติ, สงฺฆสฺส อวณฺณํ ภาสติ – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อากงฺขมาโน สงฺโฆ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กเรยฺย.
‘‘ติณฺณํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ อากงฺขมาโน สงฺโฆ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กเรยฺย. เอโก ภณฺฑนการโก โหติ…เป… สงฺเฆ อธิกรณการโก; เอโก พาโล โหติ อพฺยตฺโต อาปตฺติพหุโล อนปทาโน; เอโก คิหิสํสฏฺโ วิหรติ อนนุโลมิเกหิ คิหิสํสคฺเคหิ – อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณํ ภิกฺขูนํ อากงฺขมาโน สงฺโฆ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กเรยฺย.
‘‘อปเรสมฺปิ, ภิกฺขเว, ติณฺณํ ภิกฺขูนํ อากงฺขมาโน สงฺโฆ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กเรยฺย. เอโก อธิสีเล สีลวิปนฺโน โหติ, เอโก อชฺฌาจาเร อาจารวิปนฺโน โหติ, เอโก อติทิฏฺิยา ทิฏฺิวิปนฺโน โหติ – อิเมสํ โข, ภิกฺขเว…เป….
‘‘อปเรสมฺปิ ¶ , ภิกฺขเว…เป… เอโก พุทฺธสฺส อวณฺณํ ภาสติ, เอโก ธมฺมสฺส อวณฺณํ ภาสติ, เอโก สงฺฆสฺส อวณฺณํ ภาสติ – อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณํ ภิกฺขูนํ อากงฺขมาโน สงฺโฆ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ ¶ กเรยฺย.
อฏฺารสวตฺตํ
๒๑๑. ‘‘ตสฺสปาปิยสิกากมฺมกเตน ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา สมฺมา วตฺติตพฺพํ. ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนา –
น อุปสมฺปาเทตพฺพํ, น นิสฺสโย ทาตพฺโพ, น สามเณโร อุปฏฺาเปตพฺโพ, น ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ สาทิตพฺพา, สมฺมเตนปิ ภิกฺขุนิโย น โอวทิตพฺพา…เป… น ภิกฺขูหิ สมฺปโยเชตพฺพ’’นฺติ. อถ โข สงฺโฆ อุปวาฬสฺส ภิกฺขุโน ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ อกาสิ.
๗. ติณวตฺถารกํ
๒๑๒. เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขูนํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ โหติ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อมฺหากํ โข ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย [กกฺขฬตาย วาฬตาย (สฺยา. กํ.)] เภทาย สํวตฺเตยฺย. กถํ นุ โข ¶ อมฺเหหิ ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ? ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ โหติ ภาสิตปริกฺกนฺตํ ¶ . ตตฺร เจ ภิกฺขูนํ [ตตฺร เจ ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ (สฺยา.)] เอวํ โหติ – ‘อมฺหากํ โข ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ; สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺยา’ติ, อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอวรูปํ อธิกรณํ ติณวตฺถารเกน วูปสเมตุํ. เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, วูปสเมตพฺพํ. สพฺเพเหว เอกชฺฌํ สนฺนิปติตพฺพํ, สนฺนิปติตฺวา พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ ¶ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ ¶ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมํ อธิกรณํ ติณวตฺถารเกน วูปสเมยฺย, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺต’’นฺติ. ‘‘เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สโก ปกฺโข าเปตพฺโพ –
‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย ¶ วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อหํ ยา เจว อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ, ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อายสฺมนฺตานฺเจว อตฺถาย, อตฺตโน จ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทเสยฺยํ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺต’’นฺติ.
‘‘อถาปเรสํ เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สโก ปกฺโข าเปตพฺโพ –
‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อหํ ยา เจว อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ, ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อายสฺมนฺตานฺเจว อตฺถาย, อตฺตโน จ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทเสยฺยํ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺต’’นฺติ.
๒๑๓. ‘‘อถาปเรสํ เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. ยทิ ¶ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ ยา เจว ¶ อิเมสํ อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ, ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อิเมสฺเจว อายสฺมนฺตานํ อตฺถาย, อตฺตโน จ ¶ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทเสยฺยํ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. อหํ ยา เจว อิเมสํ อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ, ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อิเมสฺเจว อายสฺมนฺตานํ อตฺถาย, อตฺตโน จ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทเสมิ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อมฺหากํ อิมาสํ อาปตฺตีนํ สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทสนา, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘เทสิตา อมฺหากํ อิมา อาปตฺติโย สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา ¶ คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
๒๑๔. ‘‘อถาปเรสํ เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ ¶ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ ยา เจว อิเมสํ อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ, ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อิเมสฺเจว อายสฺมนฺตานํ อตฺถาย, อตฺตโน จ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทเสยฺยํ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. อหํ ยา เจว อิเมสํ อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ, ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อิเมสฺเจว อายสฺมนฺตานํ ¶ ¶ อตฺถาย, อตฺตโน จ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทเสมิ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อมฺหากํ อิมาสํ อาปตฺตีนํ สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทสนา, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘เทสิตา อมฺหากํ อิมา อาปตฺติโย สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, เต ภิกฺขู ตาหิ อาปตฺตีหิ วุฏฺิตา โหนฺติ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ, เปตฺวา ทิฏฺาวิกมฺมํ ¶ , เปตฺวา เย น ตตฺถ โหนฺตี’’ติ.
๘. อธิกรณํ
๒๑๕. เตน โข ปน สมเยน (ภิกฺขูปิ ภิกฺขูหิ วิวทนฺติ,) [( ) นตฺถิ (สี. สฺยา. กํ.)] ภิกฺขูปิ ภิกฺขุนีหิ วิวทนฺติ, ภิกฺขุนิโยปิ ภิกฺขูหิ วิวทนฺติ, ฉนฺโนปิ ภิกฺขุ ภิกฺขุนีนํ อนุปขชฺช ภิกฺขูหิ สทฺธึ วิวทติ, ภิกฺขุนีนํ ปกฺขํ คาเหติ. เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา…เป… เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถฺหิ นาม ฉนฺโน ภิกฺขุ ภิกฺขุนีนํ อนุปขชฺช ภิกฺขูหิ สทฺธึ วิวทิสฺสติ, ภิกฺขุนีนํ ปกฺขํ คาเหสฺสตีติ! อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว…เป… สจฺจํ ภควา’’ติ…เป… วิครหิตฺวา…เป… ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
[ปริ. ๒๗๕] ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อธิกรณานิ – วิวาทาธิกรณํ, อนุวาทาธิกรณํ, อาปตฺตาธิกรณํ, กิจฺจาธิกรณํ [กิจฺจาธิกรณฺจ (ก.)].
‘‘ตตฺถ กตมํ วิวาทาธิกรณํ [ปริ. ๓๑๔]? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู [ภิกฺขู ภิกฺขุํ (ก.)] วิวทนฺติ – ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา, วินโยติ วา อวินโยติ วา, ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ วา อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนาติ วา, อาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ วา อนาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ วา, ปฺตฺตํ ตถาคเตนาติ วา อปฺปฺตฺตํ ตถาคเตนาติ วา, อาปตฺตีติ วา อนาปตฺตีติ วา ¶ , ลหุกา อาปตฺตีติ วา ครุกา อาปตฺตีติ วา, สาวเสสา อาปตฺตีติ วา อนวเสสา อาปตฺตีติ วา, ทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา อทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา? ยํ ตตฺถ ¶ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห ¶ วิวาโท นานาวาโท อฺถาวาโท วิปจฺจตาย โวหาโร เมธคํ – อิทํ วุจฺจติ วิวาทาธิกรณํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ อนุวาทาธิกรณํ? [ปริ. ๓๑๕] อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภิกฺขุํ อนุวทนฺติ สีลวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติยา วา ทิฏฺิวิปตฺติยา วา อาชีววิปตฺติยา วา. โย ตตฺถ อนุวาโท อนุวทนา อนุลฺลปนา อนุภณนา อนุสมฺปวงฺกตา อพฺภุสฺสหนตา อนุพลปฺปทานํ – อิทํ วุจฺจติ อนุวาทาธิกรณํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ อาปตฺตาธิกรณํ? ปฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺตาธิกรณํ, สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺตาธิกรณํ – อิทํ วุจฺจติ อาปตฺตาธิกรณํ ¶ .
‘‘ตตฺถ กตมํ กิจฺจาธิกรณํ? [ปริ. ๓๑๗] ยา สงฺฆสฺส กิจฺจยตา, กรณียตา, อปโลกนกมฺมํ, ตฺติกมฺมํ, ตฺติทุติยกมฺมํ, ตฺติจตุตฺถกมฺมํ – อิทํ วุจฺจติ กิจฺจาธิกรณํ.
๒๑๖. ‘‘วิวาทาธิกรณสฺส กึ มูลํ? ฉ วิวาทมูลานิ วิวาทาธิกรณสฺส มูลํ. ตีณิปิ อกุสลมูลานิ วิวาทาธิกรณสฺส มูลํ, ตีณิปิ กุสลมูลานิ วิวาทาธิกรณสฺส มูลํ. [ปริ. ๒๗๒; อ. นิ. ๒.๓๕-๓๖; ม. นิ. ๓.๔๔] กตมานิ ฉ วิวาทมูลานิ วิวาทาธิกรณสฺส มูลํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โกธโน โหติ อุปนาหี. โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โกธโน โหติ อุปนาหี, โส สตฺถริปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส ¶ , สงฺเฆปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สิกฺขายปิ น ปริปูรการี โหติ. โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺถริปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ…เป… สงฺเฆปิ…เป… สิกฺขายปิ น ปริปูรการี, โส สงฺเฆ วิวาทํ ชเนติ. โย โหติ วิวาโท พหุชนาหิตาย พหุชนาสุขาย พหุโน ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานํ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตสฺเสว ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ปหานาย วายเมยฺยาถ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา น สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตสฺเสว ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ¶ อายตึ อนวสฺสวาย ปฏิปชฺเชยฺยาถ. เอวเมตสฺส ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ปหานํ โหติ. เอวเมตสฺส ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส อายตึ อนวสฺสโว โหติ.
[ปริ.๒๗๒] ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มกฺขี โหติ ปฬาสี…เป… อิสฺสุกี โหติ มจฺฉรี ¶ , สโ โหติ มายาวี, ปาปิจฺโฉ โหติ มิจฺฉาทิฏฺี, สนฺทิฏฺิปรามาสี โหติ อาธานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี. โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สนฺทิฏฺิปรามาสี โหติ อาธานคฺคาหี ¶ ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี, โส สตฺถริปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สงฺเฆปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สิกฺขายปิ น ปริปูรการี โหติ. โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺถริปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ…เป… สงฺเฆปิ…เป… สิกฺขายปิ น ปริปูรการี, โส สงฺเฆ วิวาทํ ชเนติ. โย โหติ วิวาโท พหุชนาหิตาย พหุชนาสุขาย พหุโน ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานํ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตสฺเสว ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ปหานาย วายเมยฺยาถ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา น สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตสฺเสว ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส อายตึ อนวสฺสวาย ปฏิปชฺเชยฺยาถ. เอวเมตสฺส ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ปหานํ โหติ. เอวเมตสฺส ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส อายตึ อนวสฺสโว โหติ. อิมานิ ฉ วิวาทมูลานิ วิวาทาธิกรณสฺส มูลํ.
‘‘กตมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ วิวาทาธิกรณสฺส มูลํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ลุทฺธจิตฺตา วิวทนฺติ, ทุฏฺจิตฺตา วิวทนฺติ, มูฬฺหจิตฺตา วิวทนฺติ – ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา, วินโยติ วา อวินโยติ วา, ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ วา อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนาติ ¶ วา, อาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ วา อนาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ วา, ปฺตฺตํ ตถาคเตนาติ วา อปฺปฺตฺตํ ตถาคเตนาติ วา, อาปตฺตีติ วา อนาปตฺตีติ วา, ลหุกา อาปตฺตีติ วา ครุกา อาปตฺตีติ วา, สาวเสสา อาปตฺตีติ วา อนวเสสา อาปตฺตีติ วา, ทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา อทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา. อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ วิวาทาธิกรณสฺส มูลํ.
‘‘กตมานิ ¶ ตีณิ กุสลมูลานิ วิวาทาธิกรณสฺส มูลํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อลุทฺธจิตฺตา วิวทนฺติ, อทุฏฺจิตฺตา วิวทนฺติ, อมูฬฺหจิตฺตา วิวทนฺติ ¶ – ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา…เป… ทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา อทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา. อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ วิวาทาธิกรณสฺส มูลํ.
๒๑๗. [ปริ. ๒๗๒] ‘‘อนุวาทาธิกรณสฺส กึ มูลํ? ฉ อนุวาทมูลานิ อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ. ตีณิปิ อกุสลมูลานิ อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ, ตีณิปิ กุสลมูลานิ อนุวาทาธิกรณสฺส ¶ มูลํ, กาโยปิ อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ, วาจาปิ อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ. ‘‘กตมานิ ฉ อนุวาทมูลานิ อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โกธโน โหติ อุปนาหี. โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โกธโน โหติ อุปนาหี, โส สตฺถริปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สงฺเฆปิ อคารโว วิหรติ ¶ อปฺปติสฺโส, สิกฺขายปิ น ปริปูรการี โหติ. โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺถริปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ…เป… สงฺเฆปิ…เป… สิกฺขายปิ น ปริปูรการี, โส สงฺเฆ อนุวาทํ ชเนติ. โย โหติ อนุวาโท พหุชนาหิตาย พหุชนาสุขาย พหุโน ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานํ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อนุวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตสฺเสว ปาปกสฺส อนุวาทมูลสฺส ปหานาย วายเมยฺยาถ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อนุวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา น สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตสฺเสว ปาปกสฺส อนุวาทมูลสฺส อายตึ อนวสฺสวาย ปฏิปชฺเชยฺยาถ. เอวเมตสฺส ปาปกสฺส อนุวาทมูลสฺส ปหานํ โหติ. เอวเมตสฺส ปาปกสฺส อนุวาทมูลสฺส อายตึ อนวสฺสโว โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มกฺขี โหติ ปฬาสี…เป… อิสฺสุกี โหติ มจฺฉรี, สโ โหติ มายาวี, ปาปิจฺโฉ โหติ มิจฺฉาทิฏฺี, สนฺทิฏฺิปรามาสี โหติ อาธานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี. โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สนฺทิฏฺิปรามาสี โหติ อาธานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี, โส สตฺถริปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สงฺเฆปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สิกฺขายปิ น ปริปูรการี โหติ. โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺถริปิ อคารโว ¶ วิหรติ อปฺปติสฺโส ¶ , ธมฺเมปิ…เป… สงฺเฆปิ…เป… สิกฺขายปิ น ปริปูรการี, โส สงฺเฆ อนุวาทํ ชเนติ. โย โหติ อนุวาโท พหุชนาหิตาย พหุชนาสุขาย พหุโน ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานํ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อนุวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตสฺเสว ปาปกสฺส อนุวาทมูลสฺส ปหานาย วายเมยฺยาถ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อนุวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา น สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตสฺเสว ปาปกสฺส อนุวาทมูลสฺส อายตฺตึ อนวสฺสวาย ปฏิปชฺเชยฺยาถ. เอวเมตสฺส ปาปกสฺส อนุวาทมูลสฺส ปหานํ โหติ. เอวเมตสฺส ปาปกสฺส อนุวาทมูลสฺส อายตึ อนวสฺสโว โหติ. อิมานิ ฉ อนุวาทมูลานิ อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ.
‘‘กตมานิ ¶ ตีณิ อกุสลมูลานิ อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภิกฺขุํ ลุทฺธจิตฺตา อนุวทนฺติ, ทุฏฺจิตฺตา อนุวทนฺติ, มูฬฺหจิตฺตา อนุวทนฺติ – สีลวิปตฺติยา วา, อาจารวิปตฺติยา วา, ทิฏฺิวิปตฺติยา วา, อาชีววิปตฺติยา วา. อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ.
‘‘กตมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภิกฺขุํ อลุทฺธจิตฺตา อนุวทนฺติ, อทุฏฺจิตฺตา อนุวทนฺติ, อมูฬฺหจิตฺตา อนุวทนฺติ – สีลวิปตฺติยา วา, อาจรวิปตฺติยา ¶ วา, ทิฏฺิวิปตฺติยา วา, อาชีววิปตฺติยา วา. อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ.
‘‘กตโม กาโย [กตโม จ กาโย (สฺยา. กํ.)] อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ? อิเธกจฺโจ ทุพฺพณฺโณ โหติ, ทุทฺทสฺสิโก, โอโกฏิมโก, พหฺวาพาโธ, กาโณ วา, กุณี วา, ขฺโช วา, ปกฺขหโต วา, เยน นํ อนุวทนฺติ. อยํ กาโย อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ.
‘‘กตมา วาจา อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ? อิเธกจฺโจ ทุพฺพโจ โหติ, มมฺมโน, เอฬคลวาโจ, ยาย นํ อนุวทนฺติ. อยํ วาจา อนุวาทาธิกรณสฺส มูลํ.
๒๑๘. ‘‘อาปตฺตาธิกรณสฺส กึ มูลํ? ฉ อาปตฺติสมุฏฺานา อาปตฺตาธิกรณสฺส มูลํ. อตฺถาปตฺติ กายโต สมุฏฺาติ, น วาจโต, น ¶ จิตฺตโต. อตฺถาปตฺติ วาจโต สมุฏฺาติ, น กายโต, น จิตฺตโต. อตฺถาปตฺติ กายโต จ วาจโต จ สมุฏฺาติ, น จิตฺตโต. อตฺถาปตฺติ กายโต จ จิตฺตโต จ สมุฏฺาติ, น วาจโต. อตฺถาปตฺติ วาจโต จ จิตฺตโต จ สมุฏฺาติ, น กายโต. อตฺถาปตฺติ กายโต จ วาจโต จ จิตฺตโต จ สมุฏฺาติ. อิเม ฉ อาปตฺติสมุฏฺานา อาปตฺตาธิกรณสฺส มูลํ.
๒๑๙. ‘‘กิจฺจาธิกรณสฺส กึ มูลํ? กิจฺจาธิกรณสฺส เอกํ มูลํ – สงฺโฆ.
๒๒๐. ‘‘วิวาทาธิกรณํ ¶ ¶ กุสลํ, อกุสลํ, อพฺยากตํ. วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ. ตตฺถ กตมํ วิวาทาธิกรณํ กุสลํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุสลจิตฺตา วิวทนฺติ – ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา…เป… ทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ ¶ วา อทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา. ยํ ตตฺถ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท นานาวาโท อฺถาวาโท วิปจฺจตาย โวหาโร เมธคํ – อิทํ วุจฺจติ วิวาทาธิกรณํ กุสลํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ วิวาทาธิกรณํ อกุสลํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อกุสลจิตฺตา วิวทนฺติ – ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา…เป… ทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา อทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา. ยํ ตตฺถ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท นานาวาโท อฺถาวาโท วิปจฺจตาย โวหาโร เมธคํ – อิทํ วุจฺจติ วิวาทาธิกรณํ อกุสลํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ วิวาทาธิกรณํ อพฺยากตํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อพฺยากตจิตฺตา วิวทนฺติ – ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา…เป… ทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา อทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา. ยํ ตตฺถ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท นานาวาโท อฺถาวาโท วิปจฺจตาย โวหาโร เมธคํ – อิทํ วุจฺจติ วิวาทาธิกรณํ อพฺยากตํ.
๒๒๑. ‘‘อนุวาทาธิกรณํ ¶ กุสลํ, อกุสลํ, อพฺยากตํ. อนุวาทาธิกรณํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ. ตตฺถ กตมํ อนุวาทาธิกรณํ กุสลํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภิกฺขุํ กุสลจิตฺตา อนุวทนฺติ – สีลวิปตฺติยา วา, อาจารวิปตฺติยา วา, ทิฏฺิวิปตฺติยา วา, อาชีววิปตฺติยา วา. โย ตตฺถ อนุวาโท อนุวทนา อนุลฺลปนา อนุภณนา ¶ อนุสมฺปวงฺกตา อพฺภุสฺสหนตา อนุพลปฺปทานํ – อิทํ วุจฺจติ อนุวาทาธิกรณํ กุสลํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ อนุวาทาธิกรณํ อกุสลํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภิกฺขุํ อกุสลจิตฺตา อนุวทนฺติ – สีลวิปตฺติยา วา, อาจารวิปตฺติยา วา, ทิฏฺิวิปตฺติยา วา, อาชีววิปตฺติยา วา. โย ตตฺถ อนุวาโท อนุวทนา อนุลฺลปนา อนุภณนา อนุสมฺปวงฺกตา อพฺภุสฺสหนตา อนุพลปฺปทานํ – อิทํ วุจฺจติ อนุวาทาธิกรณํ อกุสลํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ อนุวาทาธิกรณํ อพฺยากตํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภิกฺขุํ อพฺยากตจิตฺตา อนุวทนฺติ – สีลวิปตฺติยา วา, อาจารวิปตฺติยา วา, ทิฏฺิวิปตฺติยา วา, อาชีววิปตฺติยา วา. โย ตตฺถ อนุวาโท อนุวทนา อนุลฺลปนา อนุภณนา อนุสมฺปวงฺกตา อพฺภุสฺสหนตา อนุพลปฺปทานํ – อิทํ วุจฺจติ อนุวาทาธิกรณํ อพฺยากตํ.
๒๒๒. ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ ¶ กุสลํ [อิทํ ปทํ เกสุจิ นตฺถิ], อกุสลํ, อพฺยากตํ? อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ; นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสลํ. ตตฺถ ¶ กตมํ อาปตฺตาธิกรณํ อกุสลํ? ยํ ชานนฺโต สฺชานนฺโต เจจฺจ อภิวิตริตฺวา วีติกฺกโม – อิทํ วุจฺจติ อาปตฺตาธิกรณํ อกุสลํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ อาปตฺตาธิกรณํ อพฺยากตํ? ยํ อชานนฺโต อสฺชานนฺโต อเจจฺจ อนภิวิตริตฺวา วีติกฺกโม – อิทํ วุจฺจติ อาปตฺตาธิกรณํ อพฺยากตํ.
๒๒๓. ‘‘กิจฺจาธิกรณํ กุสลํ, อกุสลํ, อพฺยากตํ? กิจฺจาธิกรณํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ. ตตฺถ กตมํ กิจฺจาธิกรณํ กุสลํ? ยํ สงฺโฆ กุสลจิตฺโต กมฺมํ กโรติ – อปโลกนกมฺมํ, ตฺติกมฺมํ, ตฺติทุติยกมฺมํ, ตฺติจตุตฺถกมฺมํ – อิทํ วุจฺจติ กิจฺจาธิกรณํ กุสลํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ กิจฺจาธิกรณํ ¶ อกุสลํ? ยํ สงฺโฆ อกุสลจิตฺโต กมฺมํ กโรติ – อปโลกนกมฺมํ, ตฺติกมฺมํ, ตฺติทุติยกมฺมํ, ตฺติจตุตฺถกมฺมํ – อิทํ วุจฺจติ กิจฺจาธิกรณํ อกุสลํ.
‘‘ตตฺถ ¶ กตมํ กิจฺจาธิกรณํ อพฺยากตํ? ยํ สงฺโฆ อพฺยากตจิตฺโต กมฺมํ กโรติ – อปโลกนกมฺมํ, ตฺติกมฺมํ, ตฺติทุติยกมฺมํ, ตฺติจตุตฺถกมฺมํ – อิทํ วุจฺจติ กิจฺจาธิกรณํ อพฺยากตํ.
๒๒๔. [ปริ. ๓๕๕] ‘‘วิวาโท วิวาทาธิกรณํ, วิวาโท โน อธิกรณํ, อธิกรณํ โน วิวาโท, อธิกรณฺเจว วิวาโท จ. สิยา วิวาโท วิวาทาธิกรณํ, สิยา วิวาโท โน อธิกรณํ, สิยา อธิกรณํ โน ¶ วิวาโท, สิยา อธิกรณฺเจว วิวาโท จ.
‘‘ตตฺถ กตโม วิวาโท วิวาทาธิกรณํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู วิวทนฺติ – ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา…เป… ทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา อทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา. ยํ ตตฺถ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท นานาวาโท อฺถาวาโท วิปจฺจตาย โวหาโร เมธคํ – อยํ วิวาโท วิวาทาธิกรณํ.
‘‘ตตฺถ ¶ กตโม วิวาโท โน อธิกรณํ? มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ – อยํ วิวาโท โน อธิกรณํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ อธิกรณํ โน วิวาโท? อนุวาทาธิกรณํ, อาปตฺตาธิกรณํ, กิจฺจาธิกรณํ – อิทํ อธิกรณํ โน วิวาโท.
‘‘ตตฺถ กตมํ อธิกรณฺเจว วิวาโท จ? วิวาทาธิกรณํ อธิกรณฺเจว วิวาโท จ.
๒๒๕. [ปริ. ๓๕๖] ‘‘อนุวาโท อนุวาทาธิกรณํ, อนุวาโท โน อธิกรณํ, อธิกรณํ โน อนุวาโท, อธิกรณฺเจว อนุวาโท จ. สิยา อนุวาโท อนุวาทาธิกรณํ, สิยา อนุวาโท โน อธิกรณํ, สิยา อธิกรณํ โน อนุวาโท, สิยา อธิกรณฺเจว อนุวาโท จ.
‘‘ตตฺถ กตโม อนุวาโท อนุวาทาธิกรณํ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภิกฺขุํ อนุวทนฺติ – สีลวิปตฺติยา วา, อาจารวิปตฺติยา วา ¶ , ทิฏฺิวิปตฺติยา วา, อาชีววิปตฺติยา วา. โย ตตฺถ อนุวาโท อนุวทนา อนุลฺลปนา อนุภณนา ¶ อนุสมฺปวงฺกตา อพฺภุสฺสหนตา อนุพลปฺปทานํ – อยํ อนุวาโท อนุวาทาธิกรณํ.
‘‘ตตฺถ กตโม อนุวาโท โน อธิกรณํ? มาตาปิ ปุตฺตํ อนุวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรํ อนุวทติ, ปิตาปิ ปุตฺตํ อนุวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรํ อนุวทติ, ภาตาปิ ภาตรํ อนุวทติ, ภาตาปิ ภคินึ อนุวทติ, ภคินีปิ ภาตรํ อนุวทติ, สหาโยปิ สหายํ อนุวทติ – อยํ อนุวาโท โน อธิกรณํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ อธิกรณํ โน อนุวาโท? อาปตฺตาธิกรณํ, กิจฺจาธิกรณํ, วิวาทาธิกรณํ – อิทํ อธิกรณํ โน อนุวาโท.
‘‘ตตฺถ ¶ กตมํ อธิกรณฺเจว อนุวาโท จ? อนุวาทาธิกรณํ อธิกรณฺเจว อนุวาโท จ.
๒๒๖. [ปริ. ๓๕๗] ‘‘อาปตฺติ อาปตฺตาธิกรณํ, อาปตฺติ โน อธิกรณํ, อธิกรณํ โน อาปตฺติ, อธิกรณฺเจว อาปตฺติ จ. สิยา อาปตฺติ อาปตฺตาธิกรณํ, สิยา อาปตฺติ โน อธิกรณํ, สิยา อธิกรณํ โน อาปตฺติ, สิยา อธิกรณฺเจว อาปตฺติ จ. ‘‘ตตฺถ กตมํ ¶ อาปตฺติ อาปตฺตาธิกรณํ? ปฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺตาธิกรณํ, สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺตาธิกรณํ – อยํ อาปตฺติ อาปตฺตาธิกรณํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ อาปตฺติ โน อธิกรณํ? โสตาปตฺติ สมาปตฺติ – อยํ อาปตฺติ โน อธิกรณํ ¶ .
‘‘ตตฺถ กตมํ อธิกรณํ โน อาปตฺติ? กิจฺจาธิกรณํ, วิวาทาธิกรณํ, อนุวาทาธิกรณํ – อิทํ อธิกรณํ โน อาปตฺติ.
‘‘ตตฺถ กตมํ อธิกรณฺเจว อาปตฺติ จ? อาปตฺตาธิกรณํ อธิกรณฺเจว อาปตฺติ จ.
๒๒๗. [ปริ. ๓๕๘] ‘‘กิจฺจํ กิจฺจาธิกรณํ, กิจฺจํ โน อธิกรณํ, อธิกรณํ โน กิจฺจํ, อธิกรณฺเจว กิจฺจฺจ. สิยา กิจฺจํ กิจฺจาธิกรณํ, สิยา กิจฺจํ โน อธิกรณํ, สิยา อธิกรณํ โน กิจฺจํ, สิยา อธิกรณฺเจว กิจฺจฺจ.
‘‘ตตฺถ ¶ กตมํ กิจฺจํ กิจฺจาธิกรณํ? ยา สงฺฆสฺส กิจฺจยตา, กรณียตา, อปโลกนกมฺมํ, ตฺติกมฺมํ, ตฺติทุติยกมฺมํ, ตฺติจตุตฺถกมฺมํ – อิทํ กิจฺจํ กิจฺจาธิกรณํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ กิจฺจํ โน อธิกรณํ? อาจริยกิจฺจํ, อุปชฺฌายกิจฺจํ, สมานุปชฺฌายกิจฺจํ, สมานาจริยกิจฺจํ – อิทํ กิจฺจํ โน อธิกรณํ.
‘‘ตตฺถ กตมํ อธิกรณํ โน กิจฺจํ? วิวาทาธิกรณํ, อนุวาทาธิกรณํ, อาปตฺตาธิกรณํ – อิทํ อธิกรณํ โน กิจฺจํ.
‘‘ตตฺถ ¶ กตมํ อธิกรณฺเจว กิจฺจฺจ? กิจฺจาธิกรณํ อธิกรณฺเจว กิจฺจฺจ.
๙. อธิกรณวูปสมนสมโถ
สมฺมุขาวินโย
๒๒๘. [ปริ. ๒๙๒-๒๙๓, ๓๐๗ อาทโย] ‘‘วิวาทาธิกรณํ กติหิ สมเถหิ สมฺมติ? วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ – สมฺมุขาวินเยน จ, เยภุยฺยสิกาย จ. สิยา วิวาทาธิกรณํ เอกํ สมถํ อนาคมฺม เยภุยฺยสิกํ, เอเกน สมเถน สเมยฺย – สมฺมุขาวินเยนาติ? สิยาติสฺส วจนียํ. ยถา กถํ วิย? อิธ ¶ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู วิวทนฺติ – ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา, วินโยติ วา อวินโยติ วา, ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ วา อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนาติ วา, อาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ วา อนาจิณฺณํ ตถาคเตนาติ วา, ปฺตฺตํ ตถาคเตนาติ วา อปฺตฺตํ ตถาคเตนาติ วา, อาปตฺตีติ วา อนาปตฺตีติ วา, ลหุกา อาปตฺตีติ วา ครุกา อาปตฺตีติ วา, สาวเสสา อาปตฺตีติ วา อนวเสสา อาปตฺตีติ วา, ทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา อทุฏฺุลฺลา อาปตฺตีติ วา.
‘‘เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ, อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา. กา จ ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา? ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา น ปฏิกฺโกสนฺติ – อยํ ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา. กา จ ¶ ตตฺถ ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา ¶ ? เยน ธมฺเมน เยน วินเยน เยน สตฺถุสาสเนน ตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ – อยํ ตตฺถ ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา. กา จ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา? โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, อุโภ อตฺถปจฺจตฺถิกา สมฺมุขีภูตา โหนฺติ – อยํ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา. เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ การโก ¶ อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ; ฉนฺททายโก ขียติ, ขียนกํ ปาจิตฺติยํ.
๒๒๙. ‘‘เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู น สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ ตสฺมึ อาวาเส วูปสเมตุํ, เตหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ, ยสฺมึ อาวาเส สมฺพหุลา [พหุตรา (สี. สฺยา.)] ภิกฺขู, โส อาวาโส คนฺตพฺโพ. เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ตํ อาวาสํ คจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ, อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน ¶ . กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา. กา จ ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา? ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา น ปฏิกฺโกสนฺติ – อยํ ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา. กา จ ตตฺถ ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา? เยน ธมฺเมน เยน วินเยน เยน สตฺถุสาสเนน ตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ – อยํ ตตฺถ ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา. กา จ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา? โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, อุโภ อตฺถปจฺจตฺถิกา สมฺมุขีภูตา โหนฺติ – อยํ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา. เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ การโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ; ฉนฺททายโก ขียติ, ขียนกํ ปาจิตฺติยํ.
๒๓๐. ‘‘เต ¶ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ตํ อาวาสํ อาคจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค น สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ, เตหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ, ตํ อาวาสํ คนฺตฺวา อาวาสิกา ภิกฺขู เอวมสฺสุ วจนียา – ‘อิทํ โข, อาวุโส, อธิกรณํ เอวํ ชาตํ, เอวํ สมุปฺปนฺนํ; สาธายสฺมนฺตา อิมํ อธิกรณํ วูปสเมนฺตุ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน, ยถยิทํ อธิกรณํ สุวูปสนฺตํ อสฺสา’ติ.
‘‘สเจ ¶ , ภิกฺขเว, อาวาสิกา ภิกฺขู วุฑฺฒตรา โหนฺติ, อาคนฺตุกา ภิกฺขู นวกตรา, เตหิ, ภิกฺขเว, อาวาสิเกหิ ภิกฺขูหิ อาคนฺตุกา ภิกฺขู เอวมสฺสุ วจนียา – ‘อิงฺฆ ตุมฺเห, อายสฺมนฺโต, มุหุตฺตํ เอกมนฺตํ โหถ, ยาว มยํ มนฺเตมา’ติ. สเจ ปน, ภิกฺขเว, อาวาสิกา ภิกฺขู นวกตรา โหนฺติ, อาคนฺตุกา ภิกฺขู วุฑฺฒตรา, เตหิ, ภิกฺขเว, อาวาสิเกหิ ภิกฺขูหิ อาคนฺตุกา ภิกฺขู เอวมสฺสุ วจนียา – ‘เตน หิ ตุมฺเห, อายสฺมนฺโต, มุหุตฺตํ อิเธว ตาว โหถ, ยาว มยํ มนฺเตมา’ติ.
‘‘สเจ ปน, ภิกฺขเว, อาวาสิกานํ ภิกฺขูนํ มนฺตยมานานํ เอวํ โหติ – ‘น มยํ สกฺโกม อิมํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนนา’ติ, น ตํ อธิกรณํ อาวาสิเกหิ ภิกฺขูหิ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. สเจ ปน, ภิกฺขเว, อาวาสิกานํ ภิกฺขูนํ มนฺตยมานานํ เอวํ โหติ – ‘สกฺโกม มยํ อิมํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนนา’ติ, เตหิ, ภิกฺขเว, อาวาสิเกหิ ¶ ภิกฺขูหิ อาคนฺตุกา ภิกฺขู เอวมสฺสุ วจนียา – ‘สเจ ตุมฺเห, อายสฺมนฺโต, อมฺหากํ ¶ อิมํ อธิกรณํ ยถาชาตํ ยถาสมุปฺปนฺนํ อาโรเจสฺสถ, ยถา จ มยํ อิมํ อธิกรณํ วูปสเมสฺสาม ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน ตถา สุวูปสนฺตํ ¶ ภวิสฺสติ. เอวํ มยํ อิมํ อธิกรณํ สมฺปฏิจฺฉิสฺสาม. โน เจ ตุมฺเห, อายสฺมนฺโต, อมฺหากํ อิมํ อธิกรณํ ยถาชาตํ ยถาสมุปฺปนฺนํ อาโรเจสฺสถ, ยถา จ มยํ อิมํ อธิกรณํ วูปสเมสฺสาม ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน ตถา น สุวูปสนฺตํ ภวิสฺสติ, น มยํ อิมํ อธิกรณํ สมฺปฏิจฺฉิสฺสามา’ติ. เอวํ สุปริคฺคหิตํ โข, ภิกฺขเว, กตฺวา อาวาสิเกหิ ภิกฺขูหิ ตํ อธิกรณํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ.
‘‘เตหิ, ภิกฺขเว, อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหิ อาวาสิกา ภิกฺขู เอวมสฺสุ วจนียา – ‘ยถาชาตํ ยถาสมุปฺปนฺนํ มยํ อิมํ อธิกรณํ อายสฺมนฺตานํ อาโรเจสฺสาม. สเจ อายสฺมนฺตา สกฺโกนฺติ เอตฺตเกน วา เอตฺตเกน วา อนฺตเรน อิมํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน ตถา สุวูปสนฺตํ ภวิสฺสติ. เอวํ มยํ อิมํ อธิกรณํ อายสฺมนฺตานํ นิยฺยาเทสฺสาม. โน เจ อายสฺมนฺตา สกฺโกนฺติ เอตฺตเกน วา เอตฺตเกน วา อนฺตเรน อิมํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน ตถา น สุวูปสนฺตํ ภวิสฺสติ, น มยํ อิมํ อธิกรณํ อายสฺมนฺตานํ นิยฺยาเทสฺสาม ¶ . มยเมว ¶ อิมสฺส อธิกรณสฺส สามิโน ภวิสฺสามา’ติ. เอวํ สุปริคฺคหิตํ โข, ภิกฺขเว, กตฺวา อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหิ ตํ อธิกรณํ อาวาสิกานํ ภิกฺขูนํ นิยฺยาเทตพฺพํ.
‘‘เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ, อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา…เป… เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ การโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ; ฉนฺททายโก ขียติ, ขียนกํ ปาจิตฺติยํ.
อุพฺพาหิกายวูปสมนํ
๒๓๑. ‘‘เตหิ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ ตสฺมึ อธิกรเณ วินิจฺฉิยมาเน อนนฺตานิ [อนคฺคานิ (สี.)] เจว ภสฺสานิ ชายนฺติ, น เจกสฺส [น เจตสฺส (ก.)] ภาสิตสฺส อตฺโถ วิฺายติ, อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอวรูปํ อธิกรณํ อุพฺพาหิกาย วูปสเมตุํ. ‘‘ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อุพฺพาหิกาย สมฺมนฺนิตพฺโพ – สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ; พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย, เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ, ¶ ธาตา [ธตา (สี. สฺยา.)] วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ¶ ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา; อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรน สฺวาคตานิ โหนฺติ สุวิภตฺตานิ สุปฺปวตฺตีนิ สุวินิจฺฉิตานิ สุตฺตโส อนุพฺยฺชนโส ¶ ; วินเย โข ปน ิโต [เฉโก (ก.)] โหติ อสํหีโร; ปฏิพโล โหติ อุโภ อตฺถปจฺจตฺถิเก อสฺสาเสตุํ สฺาเปตุํ นิชฺฌาเปตุํ เปกฺเขตุํ ปสาเทตุํ; อธิกรณสมุปฺปาทวูปสมนกุสโล โหติ; อธิกรณํ ชานาติ; อธิกรณสมุทยํ ชานาติ; อธิกรณนิโรธํ ชานาติ; อธิกรณนิโรธคามินิปฏิปทํ ชานาติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อิเมหิ ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ ภิกฺขุํ อุพฺพาหิกาย สมฺมนฺนิตุํ. เอวฺจ ¶ ปน, ภิกฺขเว, สมฺมนฺนิตพฺโพ. ปมํ ภิกฺขุ ยาจิตพฺโพ, ยาจิตฺวา พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
๒๓๒. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อมฺหากํ อิมสฺมึ อธิกรเณ วินิจฺฉิยมาเน อนนฺตานิ เจว ภสฺสานิ ชายนฺติ, น เจกสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ วิฺายติ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามฺจ อิตฺถนฺนามฺจ ภิกฺขุํ สมฺมนฺเนยฺย อุพฺพาหิกาย อิมํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อมฺหากํ อิมสฺมึ อธิกรเณ วินิจฺฉิยมาเน อนนฺตานิ เจว ภสฺสานิ ชายนฺติ, น เจกสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ วิฺายติ. สงฺโฆ อิตฺถนฺนามฺจ อิตฺถนฺนามฺจ ภิกฺขุํ สมฺมนฺนติ อุพฺพาหิกาย อิมํ อธิกรณํ ¶ วูปสเมตุํ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิตฺถนฺนามสฺส จ อิตฺถนฺนามสฺส จ ภิกฺขุโน สมฺมุติ อุพฺพาหิกาย อิมํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘สมฺมโต สงฺเฆน อิตฺถนฺนาโม จ อิตฺถนฺนาโม จ ภิกฺขุ อุพฺพาหิกาย อิมํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
‘‘เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ อุพฺพาหิกาย วูปสเมตุํ, อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา…เป… เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ การโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ.
๒๓๓. ‘‘เตหิ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ ตสฺมึ อธิกรเณ วินิจฺฉิยมาเน ตตฺราสฺส ภิกฺขุ ธมฺมกถิโก, ตสฺส เนว สุตฺตํ อาคตํ โหติ, โน สุตฺตวิภงฺโค, โส อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต ¶ พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหติ, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน เต ภิกฺขู าเปตพฺพา –
‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา. อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ธมฺมกถิโก. อิมสฺส เนว สุตฺตํ อาคตํ โหติ, โน สุตฺตวิภงฺโค. โส อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหติ. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ ¶ , อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ ¶ วุฏฺาเปตฺวา อวเสสา อิมํ ¶ อธิกรณํ วูปสเมยฺยามาติ.
‘‘เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ วุฏฺาเปตฺวา สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ, อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา…เป… เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ การโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ.
‘‘เตหิ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ ตสฺมึ อธิกรเณ วินิจฺฉิยมาเน ตตฺราสฺส ภิกฺขุ ธมฺมกถิโก, ตสฺส สุตฺตฺหิ โข อาคตํ โหติ, โน สุตฺตวิภงฺโค, โส อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหติ, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน เต ภิกฺขู าเปตพฺพา –
‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา. อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ธมฺมกถิโก. อิมสฺส สุตฺตฺหิ โข อาคตํ โหติ, โน สุตฺตวิภงฺโค. โส อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหติ. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ วุฏฺาเปตฺวา อวเสสา อิมํ อธิกรณํ วูปสเมยฺยามาติ.
‘‘เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ วุฏฺาเปตฺวา สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ, อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา…เป… เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ การโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ.
เยภุยฺยสิกาวินโย
๒๓๔. ‘‘เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู น สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ อุพฺพาหิกาย ¶ วูปสเมตุํ, เตหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ ตํ อธิกรณํ สงฺฆสฺส นิยฺยาเทตพฺพํ – ‘น มยํ [น จ มยํ (ก.)], ภนฺเต, สกฺโกม ¶ อิมํ อธิกรณํ อุพฺพาหิกาย วูปสเมตุํ, สงฺโฆว อิมํ อธิกรณํ วูปสเมตู’ติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอวรูปํ อธิกรณํ เยภุยฺยสิกาย วูปสเมตุํ. ปฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ สลากคฺคาหาปโก สมฺมนฺนิตพฺโพ – โย น ฉนฺทาคตึ คจฺเฉยฺย, น ¶ โทสาคตึ คจฺเฉยฺย, น โมหาคตึ คจฺเฉยฺย, น ภยาคตึ คจฺเฉยฺย, คหิตาคหิตฺจ ชาเนยฺย…เป… เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, สมฺมนฺนิตพฺโพ. ปมํ ภิกฺขุ ยาจิตพฺโพ, ยาจิตฺวา พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ สลากคฺคาหาปกํ สมฺมนฺเนยฺย. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. สงฺโฆ อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ สลากคฺคาหาปกํ สมฺมนฺนติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน สลากคฺคาหาปกสฺส สมฺมุติ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘สมฺมโต สงฺเฆน อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ สลากคฺคาหาปโก. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
‘‘เตน สลากคฺคาหาปเกน ภิกฺขุนา สลากา คาเหตพฺพา. ยถา พหุตรา ภิกฺขู ธมฺมวาทิโน วทนฺติ ตถา ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน จ, เยภุยฺยสิกาย จ. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา. กา จ ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา? ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา น ปฏิกฺโกสนฺติ – อยํ ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา. กา จ ตตฺถ ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา? เยน ธมฺเมน เยน วินเยน เยน สตฺถุสาสเนน ตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ – อยํ ตตฺถ ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา ¶ . กา จ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา? โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, อุโภ อตฺถปจฺจตฺถิกา สมฺมุขีภูตา โหนฺติ – อยํ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา. กา จ ตตฺถ เยภุยฺยสิกาย? ยา เยภุยฺยสิกากมฺมสฺส กิริยา กรณํ อุปคมนํ อชฺฌุปคมนํ อธิวาสนา อปฺปฏิกฺโกสนา – อยํ ตตฺถ เยภุยฺยสิกาย. เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ การโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ; ฉนฺททายโก ขียติ, ขียนกํ ปาจิตฺติย’’นฺติ.
ติวิธสลากคฺคาโห
๒๓๕. เตน ¶ ¶ ¶ โข ปน สมเยน สาวตฺถิยา เอวํ ชาตํ เอวํ สมุปฺปนฺนํ อธิกรณํ โหติ. อถ โข เต ภิกฺขู – อสนฺตุฏฺา สาวตฺถิยา สงฺฆสฺส อธิกรณวูปสมเนน – อสฺโสสุํ โข อมุกสฺมึ กิร อาวาเส สมฺพหุลา เถรา วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา ปณฺฑิตา วิยตฺตา เมธาวิโน ลชฺชิโน กุกฺกุจฺจกา สิกฺขากามา. เต เจ เถรา อิมํ อธิกรณํ วูปสเมยฺยุํ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน, เอวมิทํ อธิกรณํ สุวูปสนฺตํ อสฺสาติ. อถ โข เต ภิกฺขู ตํ อาวาสํ คนฺตฺวา เต เถเร เอตทโวจุํ – ‘‘อิทํ, ภนฺเต, อธิกรณํ เอวํ ชาตํ, เอวํ สมุปฺปนฺนํ. สาธุ, ภนฺเต, เถรา อิมํ อธิกรณํ วูปสเมนฺตุ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน, ยถยิทํ อธิกรณํ สุวูปสนฺตํ อสฺสา’’ติ. อถ โข เต เถรา – ยถา สาวตฺถิยา สงฺเฆน อธิกรณํ วูปสมิตํ ตถา สุวูปสนฺตนฺติ [ยถา สุวูปสนฺตํ (สี. สฺยา.)] – ตถา ตํ อธิกรณํ วูปสเมสุํ ¶ .
อถ โข เต ภิกฺขู – อสนฺตุฏฺา สาวตฺถิยา สงฺฆสฺส อธิกรณวูปสมเนน, อสนฺตุฏฺา สมฺพหุลานํ เถรานํ อธิกรณวูปสมเนน – อสฺโสสุํ โข อมุกสฺมึ กิร อาวาเส ตโย เถรา วิหรนฺติ…เป… ทฺเว เถรา วิหรนฺติ…เป… เอโก เถโร วิหรติ พหุสฺสุโต อาคตาคโม ธมฺมธโร วินยธโร มาติกาธโร ปณฺฑิโต วิยตฺโต เมธาวี ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม. โส เจ เถโร อิมํ อธิกรณํ วูปสเมยฺย ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน, เอวมิทํ อธิกรณํ สุวูปสนฺตํ อสฺสาติ. อถ โข เต ภิกฺขู ตํ อาวาสํ คนฺตฺวา ตํ เถรํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิทํ, ภนฺเต, อธิกรณํ เอวํ ชาตํ, เอวํ สมุปฺปนฺนํ. สาธุ, ภนฺเต, เถโร อิมํ อธิกรณํ วูปสเมตุ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน, ยถยิทํ อธิกรณํ สุวูปสนฺตํ อสฺสา’’ติ. อถ โข โส เถโร – ยถา สาวตฺถิยา สงฺเฆน อธิกรณํ วูปสมิตํ, ยถา สมฺพหุเลหิ เถเรหิ อธิกรณํ วูปสมิตํ, ยถา ตีหิ เถเรหิ อธิกรณํ วูปสมิตํ, ยถา ทฺวีหิ เถเรหิ อธิกรณํ วูปสมิตํ, ตถา สุวูปสนฺตนฺติ – ตถา ตํ อธิกรณํ วูปสเมสิ.
อถ ¶ โข เต ภิกฺขู อสนฺตุฏฺา สาวตฺถิยา สงฺฆสฺส อธิกรณวูปสมเนน, อสนฺตุฏฺา สมฺพหุลานํ เถรานํ อธิกรณวูปสมเนน, อสนฺตุฏฺา ติณฺณํ เถรานํ อธิกรณวูปสมเนน, อสนฺตุฏฺา ทฺวินฺนํ เถรานํ อธิกรณวูปสมเนน, อสนฺตุฏฺา เอกสฺส เถรสฺส อธิกรณวูปสมเนน, เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป… ¶ ‘‘นิหตเมตํ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ สนฺตํ วูปสนฺตํ สุวูปสนฺตํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ สฺตฺติยา ตโย สลากคฺคาเห – คูฬฺหกํ, สกณฺณชปฺปกํ, วิวฏกํ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, คูฬฺหโก สลากคฺคาโห โหติ? เตน สลากคฺคาหาปเกน ภิกฺขุนา ¶ สลากาโย วณฺณาวณฺณาโย กตฺวา เอกเมโก ภิกฺขุ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อยํ เอวํวาทิสฺส สลากา, อยํ เอวํวาทิสฺส สลากา. ยํ อิจฺฉสิ ตํ คณฺหาหี’ติ. คหิเต วตฺตพฺโพ – ‘มา จ กสฺสจิ ทสฺเสหี’ติ. สเจ ชานาติ – อธมฺมวาที พหุตราติ, ทุคฺคโหติ, ปจฺจุกฺกฑฺฒิตพฺพํ. สเจ ชานาติ – ธมฺมวาที พหุตราติ, สุคฺคโหติ, สาเวตพฺพํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, คูฬฺหโก สลากคฺคาโห โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สกณฺณชปฺปโก สลากคฺคาโห โหติ? เตน สลากคฺคาหาปเกน ภิกฺขุนา เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน อุปกณฺณเก อาโรเจตพฺพํ – ‘อยํ เอวํวาทิสฺส สลากา, อยํ เอวํวาทิสฺส สลากา. ยํ อิจฺฉสิ ตํ คณฺหาหี’ติ. คหิเต วตฺตพฺโพ – ‘มา จ กสฺสจิ อาโรเจหี’ติ. สเจ ชานาติ – อธมฺมวาที พหุตราติ, ทุคฺคโหติ, ปจฺจุกฺกฑฺฒิตพฺพํ. สเจ ชานาติ – ธมฺมวาที พหุตราติ, สุคฺคโหติ, สาเวตพฺพํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สกณฺณชปฺปโก สลากคฺคาโห โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, วิวฏโก สลากคฺคาโห โหติ? สเจ ชานาติ – ธมฺมวาที พหุตราติ, วิสฺสฏฺเเนว วิวเฏน คาเหตพฺโพ ¶ . เอวํ โข, ภิกฺขเว, วิวฏโก สลากคฺคาโห โหติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย สลากคฺคาหา’’ติ.
สติวินโย
๒๓๖. [ปริ. ๒๙๒-๒๙๓, ๓๐๗ อาทโย] ‘‘อนุวาทาธิกรณํ ¶ กติหิ สมเถหิ สมฺมติ? อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ – สมฺมุขาวินเยน จ, สติวินเยน จ, อมูฬฺหวินเยน จ, ตสฺสปาปิยสิกาย จ. สิยา อนุวาทาธิกรณํ ทฺเว สมเถ อนาคมฺม – อมูฬฺหวินยฺจ, ตสฺสปาปิยสิกฺจ; ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺเมยฺย – สมฺมุขาวินเยน จ, สติวินเยน จาติ? สิยาติสฺส วจนียํ. ยถา กถํ วิย? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภิกฺขุํ อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสนฺติ. ตสฺส โข, ภิกฺขเว [ตสฺส โข ตํ ภิกฺขเว (สฺยา. ก.)], ภิกฺขุโน สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส สติวินโย ทาตพฺโพ. เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, ทาตพฺโพ –
‘‘เตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺค กริตฺวา…เป… เอวมสฺส วจนีโย – ‘มํ, ภนฺเต, ภิกฺขู อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสนฺติ. โสหํ, ภนฺเต ¶ , สติเวปุลฺลปฺปตฺโต สงฺฆํ สติวินยํ ยาจามี’ติ. ทุติยมฺปิ ยาจิตพฺโพ. ตติยมฺปิ ยาจิตพฺโพ. พฺยตฺเตนํ ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. ภิกฺขู อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสนฺติ. โส สติเวปุลฺลปฺปตฺโต สงฺฆํ สติวินยํ ยาจติ ¶ . ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส ¶ สติวินยํ ทเทยฺย. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. ภิกฺขู อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสนฺติ. โส สติเวปุลฺลปฺปตฺโต สงฺฆํ สติวินยํ ยาจติ. สงฺโฆ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส สติวินยํ เทติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส สติวินยสฺส ทานํ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘ทุติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ…เป… ตติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ…เป….
‘‘ทินฺโน สงฺเฆน อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส สติวินโย. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
‘‘อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา ¶ , วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา…เป… กา จ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา? โย จ อนุวทติ, ยฺจ อนุวทติ, อุโภ สมฺมุขีภูตา โหนฺติ – อยํ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา. กิฺจ ตตฺถ สติวินยสฺมึ? ยา สติวินยสฺส กมฺมสฺส กิริยา กรณํ อุปคมนํ อชฺฌุปคมนํ อธิวาสนา อปฺปฏิกฺโกสนา – อิทํ ตตฺถ สติวินยสฺมึ. เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ การโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ; ฉนฺททายโก ขียติ, ขียนกํ ปาจิตฺติยํ.
อมูฬฺหวินโย
๒๓๗. ‘‘สิยา อนุวาทาธิกรณํ ทฺเว สมเถ อนาคมฺม – สติวินยฺจ, ตสฺสปาปิยสิกฺจ; ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺเมยฺย – สมฺมุขาวินเยน จ, อมูฬฺหวินเยน ¶ จาติ? สิยาติสฺส วจนียํ. ยถา กถํ วิย? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุมฺมตฺตโก โหติ จิตฺตวิปริยาสกโต ¶ . เตน อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ โหติ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. ตํ ภิกฺขู อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อาปตฺติยา โจเทนฺติ – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ. โส เอวํ วเทติ – ‘อหํ โข, อาวุโส, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. นาหํ ตํ สรามิ. มูฬฺเหน เม เอตํ กต’นฺติ. เอวมฺปิ นํ วุจฺจมานา โจเทนฺเตว – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ. ‘‘ตสฺส โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อมูฬฺหสฺส อมูฬฺหวินโย ทาตพฺโพ. เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, ทาตพฺโพ –
‘‘เตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา…เป… เอวมสฺส วจนีโย – ‘อหํ, ภนฺเต, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. มํ ภิกฺขู อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อาปตฺติยา โจเทนฺติ – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ. ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อหํ โข, อาวุโส, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. นาหํ ตํ สรามิ. มูฬฺเหน เม เอตํ กต’นฺติ ¶ . เอวมฺปิ มํ วุจฺจมานา โจเทนฺเตว – ‘สรตายสฺมา ¶ เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ. ‘โสหํ, ภนฺเต, อมูฬฺโห สงฺฆํ อมูฬฺหวินยํ ยาจามี’ติ. ทุติยมฺปิ ยาจิตพฺโพ. ตติยมฺปิ ยาจิตพฺโพ. พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อุมฺมตฺตโก อโหสิ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. ตํ ภิกฺขู อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อาปตฺติยา โจเทนฺติ – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ. โส เอวํ วเทติ – ‘อหํ โข, อาวุโส, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. นาหํ ตํ สรามิ. มูฬฺเหน เม เอตํ กต’นฺติ. เอวมฺปิ นํ วุจฺจมานา โจเทนฺเตว – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ. โส อมูฬฺโห สงฺฆํ อมูฬฺหวินยํ ยาจติ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อมูฬฺหสฺส อมูฬฺหวินยํ ทเทยฺย. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ ¶ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อุมฺมตฺตโก อโหสิ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. ตํ ภิกฺขู อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อาปตฺติยา โจเทนฺติ – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ ¶ . โส เอวํ วเทติ – ‘อหํ โข, อาวุโส, อุมฺมตฺตโก อโหสึ จิตฺตวิปริยาสกโต. เตน เม อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. นาหํ ตํ สรามิ. มูฬฺเหน เม เอตํ กต’นฺติ. เอวมฺปิ นํ วุจฺจมานา โจเทนฺเตว – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ. โส อมูฬฺโห สงฺฆํ อมูฬฺหวินยํ ยาจติ. สงฺโฆ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อมูฬฺหสฺส อมูฬฺหวินยํ เทติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อมูฬฺหสฺส อมูฬฺหวินยสฺส ทานํ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘ทุติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ…เป… ตติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ…เป….
‘‘ทินฺโน สงฺเฆน อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อมูฬฺหสฺส อมูฬฺหวินโย. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
‘‘อิทํ ¶ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน จ, อมูฬฺหวินเยน จ. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา…เป… กิฺจ ตตฺถ อมูฬฺหวินยสฺมึ ¶ ? ยา อมูฬฺหวินยสฺส กมฺมสฺส กิริยา กรณํ อุปคมนํ อชฺฌุปคมนํ อธิวาสนา อปฺปฏิกฺโกสนา – อิทํ ตตฺถ อมูฬฺหวินยสฺมึ. เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ การโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ; ฉนฺททายโก ขียติ, ขียนกํ ปาจิตฺติยํ.
ตสฺสปาปิยสิกาวินโย
๒๓๘. ‘‘สิยา อนุวาทาธิกรณํ ทฺเว สมเถ อนาคมฺม – สติวินยฺจ, อมูฬฺหวินยฺจ ¶ ; ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺเมยฺย – สมฺมุขาวินเยน จ, ตสฺสปาปิยสิกาย จาติ? สิยาติสฺส วจนียํ. ยถา กถํ วิย? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภิกฺขุํ สงฺฆมชฺเฌ ครุกาย อาปตฺติยา โจเทติ – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา, ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ. โส เอวํ วเทติ – ‘น โข อหํ, อาวุโส, สรามิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา, ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ. ตเมนํ โส นิพฺเพเนฺตํ ¶ อติเวเติ – ‘อิงฺฆายสฺมา สาธุกเมว ชานาหิ, ยทิ สรสิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา, ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ. โส เอวํ วเทติ – ‘น โข อหํ, อาวุโส, สรามิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา, ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา. สรามิ จ โข อหํ, อาวุโส, เอวรูปึ อปฺปมตฺติกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ. ตเมนํ โส นิพฺเพเนฺตํ อติเวเติ – ‘อิงฺฆายสฺมา สาธุกเมว ชานาหิ, ยทิ สรสิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา, ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ. โส เอวํ วเทติ – ‘อิมฺหิ นามาหํ, อาวุโส, อปฺปมตฺติกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา อปุฏฺโ ปฏิชานิสฺสามิ. กึ ปนาหํ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา, ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา, ปุฏฺโ น ปฏิชานิสฺสามี’ติ? โส เอวํ วเทติ – ‘อิมฺหิ นาม ตฺวํ, อาวุโส, อปฺปมตฺติกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา อปุฏฺโ น ปฏิชานิสฺสสิ. กึ ปน ตฺวํ เอวรูปึ ¶ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา, ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา, อปุฏฺโ ปฏิชานิสฺสสิ? อิงฺฆายสฺมา สาธุกเมว ชานาหิ, ยทิ สรสิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา, ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ. โส เอวํ วเทสิ – ‘สรามิ โข อหํ, อาวุโส, เอวรูปึ ¶ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา, ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา. ทวา เม เอตํ วุตฺตํ, รวา เม เอตํ วุตฺตํ – นาหํ ตํ สรามิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา, ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ. ตสฺส โข, ภิกฺขเว [ตสฺส โข ตํ ภิกฺขเว (ก.) ตสฺส ขฺวตํ ภิกฺขเว (สฺยา.)], ภิกฺขุโน ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กาตพฺพํ. เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, กาตพฺพํ. พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ. อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ สงฺฆมชฺเฌ ครุกาย อาปตฺติยา อนุยฺุชิยมาโน อวชานิตฺวา ปฏิชานาติ, ปฏิชานิตฺวา อวชานาติ, อฺเนาฺํ ปฏิจรติ, สมฺปชานมุสา ภาสติ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กเรยฺย. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ สงฺฆมชฺเฌ ครุกาย อาปตฺติยา อนุยฺุชิยมาโน อวชานิตฺวา ปฏิชานาติ, ปฏิชานิตฺวา อวชานาติ, อฺเนาฺํ ปฏิจรติ, สมฺปชานมุสา ภาสติ. สงฺโฆ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ ¶ กโรติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ตสฺสปาปิยสิกากมฺมสฺส กรณํ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘ทุติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ…เป… ตติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ…เป….
‘‘กตํ สงฺเฆน อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
‘‘อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ ¶ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน จ, ตสฺสปาปิยสิกาย จ. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา…เป… กา จ ตตฺถ ตสฺสปาปิยสิกาย? ยา ตสฺสปาปิยสิกากมฺมสฺส กิริยา กรณํ อุปคมนํ อชฺฌุปคมนํ อธิวาสนา อปฺปฏิกฺโกสนา – อยํ ตตฺถ ตสฺสปาปิยสิกาย. เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ การโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ; ฉนฺททายโก ขียติ, ขียนกํ ปาจิตฺติยํ.
ปฏิฺาตกรณํ
๒๓๙. [ปริ. ๒๙๕, ๓๐๖, ๓๐๘ อาทโย] ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ กติหิ สมเถหิ สมฺมติ? อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ – สมฺมุขาวินเยน จ, ปฏิฺาตกรเณน จ, ติณวตฺถารเกน ¶ จ. สิยา อาปตฺตาธิกรณํ เอกํ สมถํ อนาคมฺม – ติณวตฺถารกํ, ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺเมยฺย – สมฺมุขาวินเยน จ, ปฏิฺาตกรเณน จาติ? สิยาติสฺส วจนียํ. ยถา กถํ วิย? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ลหุกํ อาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ. เตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา เอกํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ¶ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อหํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน; ตํ ปฏิเทเสมี’ติ. เตน วตฺตพฺโพ – ‘ปสฺสสี’ติ? ‘อาม ปสฺสามี’ติ. ‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’ติ.
‘‘อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน จ, ปฏิฺาตกรเณน จ. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา…เป… กา จ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา? โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, อุโภ สมฺมุขีภูตา โหนฺติ – อยํ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา. กิฺจ ตตฺถ ปฏิฺาตกรณสฺมึ? ยา ปฏิฺาตกรณสฺส กมฺมสฺส กิริยา กรณํ อุปคมนํ อชฺฌุปคมนํ อธิวาสนา อปฺปฏิกฺโกสนา – อิทํ ตตฺถ ปฏิฺาตกรณสฺมึ. เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ ปฏิคฺคาหโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ. เอวฺเจตํ ลเภถ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ลเภถ, เตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา สมฺพหุเล ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ¶ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘อหํ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน; ตํ ปฏิเทเสมี’ติ. พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ¶ ปฏิพเลน เต ภิกฺขู าเปตพฺพา –
‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา. อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺตึ สรติ, วิวรติ, อุตฺตานึ กโรติ เทเสติ. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺเหยฺยนฺติ. เตน วตฺตพฺโพ – ‘ปสฺสสี’ติ? ‘อาม ¶ ปสฺสามี’ติ. ‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’ติ.
‘‘อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน จ, ปฏิฺาตกรเณน จ. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา…เป… กา จ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา? โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, อุโภ สมฺมุขีภูตา โหนฺติ ¶ – อยํ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา. กิฺจ ตตฺถ ปฏิฺาตกรณสฺมึ? ยา ปฏิฺาตกรณสฺส กมฺมสฺส กิริยา กรณํ อุปคมนํ อชฺฌุปคมนํ อธิวาสนา อปฺปฏิกฺโกสนา – อิทํ ตตฺถ ปฏิฺาตกรณสฺมึ. เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ ปฏิคฺคาหโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ. เอวฺเจตํ ลเภถ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ลเภถ, เตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อหํ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน; ตํ ปฏิเทเสมี’ติ. พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺตึ สรติ, วิวรติ, อุตฺตานึ กโรติ, เทเสติ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺเหยฺยนฺติ. เตน วตฺตพฺโพ – ‘ปสฺสสี’ติ? ‘อาม ปสฺสามี’ติ. ‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’ติ.
‘‘อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน จ, ปฏิฺาตกรเณน จ ¶ . กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา…เป… เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ ปฏิคฺคาหโก ¶ อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ; ฉนฺททายโก ขียติ, ขียนกํ ปาจิตฺติยํ.
ติณวตฺถารกํ
๒๔๐. ‘‘สิยา อาปตฺตาธิกรณํ เอกํ สมถํ อนาคมฺม – ปฏิฺาตกรณํ, ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺเมยฺย – สมฺมุขาวินเยน จ, ติณวตฺถารเกน จาติ? สิยาติสฺส วจนียํ. ยถา กถํ วิย? อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ โหติ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. ตตฺร เจ ภิกฺขูนํ เอวํ โหติ – ‘อมฺหากํ โข ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺยา’ติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอวรูปํ อธิกรณํ ติณวตฺถารเกน วูปสเมตุํ. เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, วูปสเมตพฺพํ. สพฺเพเหว ¶ เอกชฺฌํ สนฺนิปติตพฺพํ, สนฺนิปติตฺวา พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย ¶ . ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมํ อธิกรณํ ติณวตฺถารเกน วูปสเมยฺย, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตนฺติ. ‘‘เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สโก ปกฺโข าเปตพฺโพ –
‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อหํ ยา เจว อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ, ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อายสฺมนฺตานฺเจว อตฺถาย, อตฺตโน จ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทเสยฺยํ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตนฺติ.
๒๔๑. ‘‘อถาปเรสํ ¶ เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สโก ปกฺโข าเปตพฺโพ –
‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อหํ ยา เจว อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ, ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อายสฺมนฺตานฺเจว อตฺถาย, อตฺตโน จ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทเสยฺยํ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตนฺติ.
๒๔๒. ‘‘อถาปเรสํ เอกโตปกฺขิกานํ ¶ ภิกฺขูนํ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ ¶ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ ยา เจว อิเมสํ อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ, ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อิเมสฺเจว อายสฺมนฺตานํ อตฺถาย, อตฺตโน จ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทเสยฺยํ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ. เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. อหํ ยา เจว อิเมสํ อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ, ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อิเมสฺเจว อายสฺมนฺตานํ อตฺถาย, อตฺตโน จ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทเสมิ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อมฺหากํ อิมาสํ อาปตฺตีนํ สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทสนา, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘เทสิตา ¶ อมฺหากํ อิมา อาปตฺติโย สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน ¶ , เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺตํ. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
‘‘อถาปเรสํ…เป… เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
‘‘อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ วูปสนฺตํ. เกน วูปสนฺตํ? สมฺมุขาวินเยน จ, ติณวตฺถารเกน จ. กิฺจ ตตฺถ สมฺมุขาวินยสฺมึ? สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา.
‘‘กา จ ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา? ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา น ปฏิกฺโกสนฺติ – อยํ ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา.
‘‘กา ¶ จ ตตฺถ ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา? เยน ธมฺเมน เยน วินเยน เยน สตฺถุสาสเนน ตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ – อยํ ตตฺถ ธมฺมสมฺมุขตา ¶ , วินยสมฺมุขตา.
‘‘กา จ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา? โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, อุโภ สมฺมุขีภูตา โหนฺติ – อยํ ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตา.
‘‘กิฺจ ตตฺถ ติณวตฺถารกสฺมึ? ยา ติณวตฺถารกสฺส กมฺมสฺส กิริยา กรณํ อุปคมนํ อชฺฌุปคมนํ อธิวาสนา อปฺปฏิกฺโกสนา – อิทํ ตตฺถ ติณวตฺถารกสฺมึ. เอวํ วูปสนฺตํ เจ, ภิกฺขเว, อธิกรณํ ปฏิคฺคาหโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ; ฉนฺททายโก ขียติ, ขียนกํ ปาจิตฺติยํ.
[ปริ. ๒๙๕, ๓๐๗, ๓๐๘] ‘‘กิจฺจาธิกรณํ กติหิ สมเถหิ สมฺมติ? กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมติ – สมฺมุขาวินเยนา’’ติ.
สมถกฺขนฺธกํ นิฏฺิตํ จตุตฺถํ.