📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
วินยปิฏเก
สารตฺถทีปนี-ฏีกา (ตติโย ภาโค)
๕. ปาจิตฺติยกณฺฑํ
๑. มุสาวาทวคฺโค
๑. มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
๑. มุสาวาทวคฺคสฺส ¶ ¶ ปมสิกฺขาปเท ขุทฺทกานนฺติ เอตฺถ ‘‘ขุทฺทก-สทฺโท พหุ-สทฺทปริยาโย ¶ . พหุภาวโต อิมานิ ขุทฺทกานิ นาม ชาตานี’’ติ วทนฺติ. ตตฺถาติ เตสุ นวสุ วคฺเคสุ, เตสุ วา ขุทฺทเกสุ. การเณน การณนฺตรปฏิจฺฉาทนเมว วิภาเวตุํ ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทิมาห. รูปํ อนิจฺจนฺติ ปฏิชานิตฺวา ตตฺถ การณํ วทนฺโต ‘‘ชานิตพฺพโต’’ติ อาห. ‘‘ยทิ เอวํ นิพฺพานสฺสปิ อนิจฺจตา อาปชฺชตี’’ติ ปเรน วุตฺโต ตํ การณํ ปฏิจฺฉาเทตุํ ปุน ‘‘ชาติธมฺมโต’’ติ อฺํ การณํ วทติ.
‘‘สมฺปชานํ มุสา ภาสตี’’ติ วตฺตพฺเพ สมฺปชาน มุสา ภาสตีติ อนุนาสิกโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ชานนฺโต มุสา ภาสตี’’ติ.
๒. ชานิตฺวา ชานนฺตสฺส จ มุสา ภณเนติ ปุพฺพภาเคปิ ชานิตฺวา วจนกฺขเณปิ ชานนฺตสฺส มุสา ภณเน. ภณนฺจ นาม อิธ อภูตสฺส วา ภูตตํ ภูตสฺส วา อภูตตํ กตฺวา กาเยน วา วาจาย วา วิฺาปนปโยโค. สมฺปชานมุสาวาเทติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ตสฺมา ¶ โย สมฺปชาน มุสา วทติ, ตสฺส ตํนิมิตฺตํ ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ปาจิตฺติยํ โหตีติ เอวเมตฺถ อฺเสุ จ อีทิเสสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๓. วิสํวาเทนฺติ เอเตนาติ วิสํวาทนํ, วฺจนาธิปฺปายวสปฺปวตฺตํ จิตฺตํ. เตนาห ‘‘วิสํวาทนจิตฺตํ ปุรโต กตฺวา วทนฺตสฺสา’’ติ. วทติ เอตายาติ วาจา, วจนสมุฏฺาปิกา เจตนา. เตนาห ‘‘มิจฺฉาวาจา…เป… เจตนา’’ติ. ปเภทคตา วาจาติ อเนกเภทภินฺนา. เอวํ ปมปเทน สุทฺธเจตนา…เป… กถิตาติ เวทิตพฺพาติ อิมินา อิมํ ทีเปติ – สุทฺธเจตนา วา สุทฺธสทฺโท วา สุทฺธวิฺตฺติ วา มุสาวาโท นาม น โหติ, วิฺตฺติยา สทฺเทน จ สหิตา ตํสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโทติ. จกฺขุวเสน อคฺคหิตารมฺมณนฺติ จกฺขุสนฺนิสฺสิเตน วิฺาเณน อคฺคหิตมารมฺมณํ. ฆานาทีนํ ติณฺณํ อินฺทฺริยานํ สมฺปตฺตวิสยคฺคาหกตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตีหิ อินฺทฺริเยหิ เอกาพทฺธํ วิย กตฺวา’’ติ. ‘‘ธนุนา วิชฺฌตี’’ติอาทีสุ วิย ‘‘จกฺขุนา ทิฏฺ’’นฺติ อยํ โวหาโร โลเก ปากโฏติ อาห ‘‘โอฬาริเกเนว นเยนา’’ติ.
๑๑. อวีมํสิตฺวาติ อนุปปริกฺขิตฺวา. อนุปธาเรตฺวาติ อวินิจฺฉินิตฺวา. ชฬตฺตาติ อฺาณตาย. ทารุสกฏํ โยเชตฺวา คโตติ ทารุสกฏํ โยเชตฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา คโตติ อธิปฺปาโย. คโต ภวิสฺสตีติ ตเถว สนฺนิฏฺานํ กตฺวา วุตฺตตฺตา มุสาวาโท ชาโต. เกจิ ปน ‘‘เกฬึ กุรุมาโนติ วุตฺตตฺตา เอวํ วทนฺโต ทุพฺภาสิตํ อาปชฺชตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ¶ . ชาติอาทีหิเยว หิ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ทวกมฺยตาย วทนฺตสฺส ทุพฺภาสิตํ วุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘หีนุกฺกฏฺเหิ อุกฺกฏฺํ, หีนํ วา ชาติอาทิหิ;
อุชุํ วาฺาปเทเสน, วเท ทุพฺภาสิตํ ทวา’’ติ.
จิตฺเตน โถกตรภาวํเยว อคฺคเหตฺวา พหุภาวํเยว คเหตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘คาโม เอกเตโล’’ติอาทินาปิ มุสาวาโท ชาโต. จาเรสุนฺติ อุปเนสุํ. วิสํวาทนปุเรกฺขารตา, วิสํวาทนจิตฺเตน ยมตฺถํ วตฺตุกาโม, ตสฺส ปุคฺคลสฺส วิฺาปนปโยโค จาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ ¶ . อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนตฺถํ มุสา ภณนฺตสฺส ปาราชิกํ, อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํสนตฺถํ สงฺฆาทิเสโส, สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํสนตฺถํ ปาจิตฺติยํ, อาจารวิปตฺติยา ทุกฺกฏํ, ‘‘โย เต วิหาเร วสตี’’ติอาทิปริยาเยน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนตฺถํ ปฏิวิชานนฺตสฺส มุสา ภณิเต ถุลฺลจฺจยํ, อปฺปฏิวิชานนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, เกวลํ มุสา ภณนฺตสฺส อิธ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ.
มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๒. ทุติเย กณฺณกฏุกตาย อมนาปํ วทนฺตา กณฺเณสุ วิชฺฌนฺตา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘โอมสนฺตีติ โอวิชฺฌนฺตี’’ติ. ปธํเสนฺตีติ อภิภวนฺติ.
๑๓. โพธิสตฺโต เตน สมเยน โหตีติ เตน สมเยน โพธิสตฺโต นนฺทิวิสาโล นาม อโหสีติ อตฺโถ. อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ, กิริยากาลวจนิจฺฉาย วา วตฺตมานปฺปโยโค สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน ภูตตาวคโม สิยาติ. ปจฺเจสีติ ‘‘อมนาปํ อิท’’นฺติ อฺาสิ. เหฏฺารุกฺเข ทตฺวาติ อุปตฺถมฺภเก ทตฺวา. ปุพฺเพ ปติฏฺิตารปฺปเทสํ ปุน อเร ปตฺเตติ ปุพฺเพ อุชุกํ เหฏฺามุขํ ปติฏฺิตอรสฺส ภูมิปฺปเทสํ ปุน ตสฺมึเยว อเร ปริวตฺเตตฺวา เหฏฺามุขภาเวน สมฺปตฺเต, ปมํ ภูมิยํ ปติฏฺิตเนมิปฺปเทเส ปริวตฺเตตฺวา ปุน ภูมิยํ ปติฏฺิเตติ วุตฺตํ โหติ. สิถิลกรณนฺติ สิถิลกิริยา.
๑๕. ปุพฺเพติ อฏฺุปฺปตฺติยํ. ตจฺฉกกมฺมนฺติ วฑฺฒกีกมฺมํ. โกฏฺฏกกมฺมนฺติ วา ปาสาณโกฏฺฏกกมฺมํ ¶ . หตฺถมุทฺทาคณนาติ องฺคุลิสงฺโกเจเนว คณนา. ปาทสิกมิลกฺขกาทโย วิย นวนฺตวเสน คณนา อจฺฉิทฺทกคณนา. อาทิ-สทฺเทน สงฺกลนปฏุปฺปาทนโวกฺลนภาคหาราทิวเสน ปวตฺตา ปิณฺฑคณนา คหิตา. ยสฺส สา ปคุณา โหติ, โส รุกฺขมฺปิ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตกานิ เอตฺถ ปณฺณานี’’ติ ชานาติ. ยภ เมถุเนติ วจนโต ย-การ ภ-กาเร เอกโต โยชิเต อสทฺธมฺมวจนํ โหติ.
๑๖-๒๖. อาปตฺติยา ¶ กาเรตพฺโพติ ปาจิตฺติเยน กาเรตพฺโพ อุปสคฺคาทิมตฺตวิสิฏฺานํ อติจณฺฑาลาทิปทานํ ปาฬิยํ อาคเตสุเยว สงฺคหิตตฺตา. โจโรสีติอาทีนํ ปน เกนจิ ปริยาเยน ปาฬิยํ อนาคตตฺตา ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. หสาธิปฺปายตาติ ปุริมปทสฺส อตฺถวิวรณํ. ปาฬิยํ อวุตฺเตปิ ‘‘ชาติอาทีหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ปรมฺมุขา อกฺโกสนฺตสฺส วตฺถูนํ อนฺภาวโต ยถา ทุกฺกฏํ, ตถา ทวกมฺยตาย ปรมฺมุขา วทนฺตสฺสปิ ทุพฺภาสิตเมวา’’ติ อาจริยา วทนฺติ. สพฺพสตฺตาติ เอตฺถ วจนตฺถวิชานนปกติกา ติรจฺฉานคตาปิ คเหตพฺพา.
๓๕. อนุสาสนิปุเรกฺขารตาย ตฺวา วทนฺตสฺส จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติภาวโต อนฺตรา โกเป อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติ. ยํ อกฺโกสติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺนตา, อนฺาปเทเสน ชาติอาทีหิ อกฺโกสนํ, ‘‘มํ อกฺโกสตี’’ติ ชานนา, อตฺถปุเรกฺขารตาทีนํ อภาวตาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เปสฺุสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๖. ตติเย ภณฺฑนํ ชาตํ เอเตสนฺติ ภณฺฑนชาตา. สมฺมนฺตนนฺติ รโห สํสนฺทนํ. หตฺถปรามาสาทิวเสน มตฺถกํ ปตฺโต กลโห ชาโต เอเตสนฺติ กลหชาตา. อนาปตฺติคามิกํ วิรุทฺธวาทภูตํ วิวาทํ อาปนฺนาติ วิวาทาปนฺนา. วิคฺคหสํวตฺตนิกา กถา วิคฺคาหิกกถา. ปิสตีติ ปิสุณา, วาจา, สมคฺเค สตฺเต อวยวภูเต วคฺเค ภินฺเน กโรตีติ อตฺโถ. ปิสุณา เอว เปสฺุํ. ตาย วาจาย วา สมนฺนาคโต ปิสุโณ, ตสฺส กมฺมํ เปสฺุํ. ปิยภาวสฺส สฺุกรณวาจนฺติ อิมินา ปน ‘‘ปิยสฺุกรณโต ปิสุณา’’ติ นิรุตฺตินเยน อตฺถํ วทติ.
อิธาปิ ‘‘ทสหากาเรหิ เปสฺุํ อุปสํหรตี’’ติ วจนโต ทสวิธอกฺโกสวตฺถุวเสเนว เปสฺุํ อุปสํหรนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. ปาฬิมุตฺตกานํ โจโรติอาทีนํ วเสน ปน ทุกฺกฏเมวาติ เวทิตพฺพํ ¶ . ‘‘อนกฺโกสวตฺถุภูตํ ¶ ปน เปสฺุกรํ ตสฺส กิริยํ วจนํ วา ปิยกมฺยตาย อุปสํหรนฺตสฺส กิฺจาปิ อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ น ทิสฺสติ, ตถาปิ ทุกฺกเฏเนตฺถ ภวิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. ชาติอาทีหิ อนฺาปเทเสน อกฺโกสนฺตสฺส ภิกฺขุโน สุตฺวา ภิกฺขุสฺส อุปสํหรณํ, ปิยกมฺยตาเภทาธิปฺปาเยสุ อฺตรตา, ตสฺส วิชานนาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
เปสฺุสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕. จตุตฺเถ เอกโตติ อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ. ปุริมพฺยฺชเนน สทิสํ ปจฺฉาพฺยฺชนนฺติ ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ เอตฺถ อนิจฺจ-สทฺเทน สทิสํ ‘‘เวทนา อนิจฺจา’’ติ เอตฺถ อนิจฺจ-สทฺทํ วทติ. อกฺขรสมูโหติ อวิภตฺติโก อกฺขรสมูโห. อกฺขรานุพฺยฺชนสมูโห ปทนฺติ วิภตฺติอนฺตํ ปทมาห. วิภตฺติอนฺตเมว ปทํ คเหตฺวา ‘‘ปมปทํ ปทเมว, ทุติยํ อนุปท’’นฺติ วุตฺตํ.
เอกํ ปทนฺติ คาถาปทํ สนฺธาย วทติ. ปทคณนายาติ คาถาปทคณนาย. อปาปุณิตฺวาติ สทฺธึ อกเถตฺวา. รุนฺติ โอปาเตตีติ เอตฺถ อนุนาสิโก อาคมวเสน วุตฺโต, สํโยคปุพฺพสฺส รสฺสตฺตํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘รู-การมตฺตเมวา’’ติ. เอตฺถ จ ‘‘รูปํ อนิจฺจนฺติ ภณ สามเณรา’’ติ วุจฺจมาโน สเจ รู-การํ อวตฺวา รุ-อิติ รสฺสํ กตฺวา วทติ, อฺํ ภณิตํ นาม โหติ, ตสฺมา อนาปตฺติ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘เวทนา อนิจฺจา’’ติ เอตฺถาปิ อนิจฺจ-สทฺทมตฺเตเนว อาปตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพํ. เอส นโยติ เอกเมวกฺขรํ วตฺวา านํ. ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ วุจฺจมาโน หิ ม-การมตฺตเมว วตฺวา ติฏฺติ. ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิสุตฺตํ ภณาปิยมาโน เอ-การํ วตฺวา ติฏฺติ เจ, อนฺวกฺขเรน ปาจิตฺติยํ, อปริปุณฺณปทํ วตฺวา ิเต อนุพฺยฺชเนน. ปเทสุ เอกํ ปมปทํ วิรชฺฌติ, ทุติเยน อนุปเทน ปาจิตฺติยํ.
อนงฺคณสุตฺตํ (ม. นิ. ๑.๕๗ อาทโย) สมฺมาทิฏฺิสุตฺตํ (ม. นิ. ๑.๘๙ อาทโย) มหาเวทลฺลฺจ (ม. นิ. ๑.๔๔๙ อาทโย) ธมฺมเสนาปตินา ภาสิตํ, อนุมานสุตฺตํ (ม. นิ. ๑.๑๘๑ อาทโย) มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน, จูฬเวทลฺลสุตฺตํ (ม. นิ. ๑.๔๖๐ อาทโย) ธมฺมทินฺนาย ¶ เถริยา ภาสิตํ. ปจฺเจกพุทฺธภาสิตมฺปิ พุทฺธภาสิเตเยว สงฺคหํ คจฺฉติ. อฏฺกถานิสฺสิโตติ ¶ ปุพฺเพ มคธภาสาย วุตฺตํ ธมฺมสงฺคหารุฬฺหํ อฏฺกถํ สนฺธาย วทติ. อิทานิปิ ‘‘ยถาปิ ทีปิโก นาม, นิลียิตฺวา คณฺหเต มิเค’’ติ (มิ. ป. ๖.๑.๕) เอวมาทิกํ สงฺคหารุฬฺหํ อฏฺกถาวจนํ คเหตพฺพนฺติ วทนฺติ. ปาฬินิสฺสิโตติ ‘‘มกฺกฏี วชฺชิปุตฺตา จา’’ติเอวมาทินา (ปารา. ๖๖) ปาฬิยํเยว อาคโต. วิวฏฺฏูปนิสฺสิตนฺติ นิพฺพานุปนิสฺสิตํ. วิวฏฺฏนิสฺสิตํ ปน สามฺโต คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. เถรสฺสาติ นาคเสนตฺเถรสฺส. มคฺคกถาทีนิ ปกรณานิ. ‘‘อกฺขเรน วาเจติ, อกฺขรกฺขเร อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อกฺขราย วาเจติ, อกฺขรกฺขราย อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ.
๔๘. อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ คณฺหนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อนุปสมฺปนฺเนน สห นิสีทิตฺวา อุทฺเทสํ คณฺหนฺตสฺส อนาปตฺติ วุตฺตา. ทหรภิกฺขุ นิสินฺโน…เป… ภณโต อนาปตฺตีติ เอตฺถ ทฺวีสุปิ ิเตสุ นิสินฺเนสุ วา อุปสมฺปนฺนสฺส ภณามีติ ภณนฺตสฺส อนาปตฺติเยว. อุปจารํ มฺุจิตฺวาติ ปริสปริยนฺตโต ทฺวาทสหตฺถํ มฺุจิตฺวา. ‘‘นิสินฺเน วาเจมี’’ติ ภณนฺตสฺสปิ อุปจารํ มฺุจิตฺวา นิสินฺนตฺตา อนาปตฺติ. สเจ ปน ทูเร นิสินฺนมฺปิ วาเจมีติ วิสุํ สลฺลกฺเขตฺวา ภณติ, อาปตฺติเยว. เอโก ปาโท น อาคจฺฉตีติ ปุพฺเพ ปคุโณเยว ปจฺฉา อสรนฺตสฺส น อาคจฺฉติ, ตํ ‘‘เอวํ ภณาหี’’ติ เอกโต ภณนฺตสฺส อนาปตฺติ. โอปาเตตีติ สทฺธึ กเถติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อนุปสมฺปนฺนตา, วุตฺตลกฺขณธมฺมํ ปทโส วาจนตา, เอกโต ภณนฺจาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๙-๕๐. ปฺจเม วิกูชมานาติ นิตฺถุนนฺตา. กากจฺฉมานาติ โรทนฺตา. ตตฺริทํ วตฺถุนิทสฺสนํ วา. เตน นุ โข ปาติตนฺติ ปุจฺฉาวเสน กถิตตฺตา นตฺถิ มุสาวาโท. เกจิ ปน ‘‘สนฺเทหวเสน วจนํ มุสา นาม ¶ น โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. สนฺติกํ อคนฺตฺวาติ ‘‘ยํ เอเตสํ น กปฺปติ, ตํ เตสมฺปิ น กปฺปตี’’ติ อธิปฺปาเยน อคนฺตฺวา.
๕๑. ทิรตฺตติรตฺตนฺติ เอตฺถ วจนสิลิฏฺตามตฺเตน ทิรตฺต-คฺคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ติรตฺตฺหิ สหวาเส ลพฺภมาเน ทิรตฺเต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทิรตฺตคฺคหณํ วิสุํ น โยเชติ. เตเนวาห ¶ ‘‘อุตฺตริทิรตฺตติรตฺตนฺติ ภควา สามเณรานํ สงฺคหกรณตฺถาย ติรตฺตปริหารํ อทาสี’’ติ. นิรนฺตรํ ติรตฺตทสฺสนตฺถํ วา ทิรตฺตคฺคหณํ กตํ. เกวลฺหิ ติรตฺตนฺติ วุตฺเต อฺตฺถ วาเสน อนฺตริกมฺปิ ติรตฺตํ คณฺเหยฺย, ทิรตฺตวิสิฏฺํ ปน ติรตฺตํ วุจฺจมานํ เตน อนนฺตริกเมว ติรตฺตํ ทีเปติ. สยนํ เสยฺยา, สยนฺติ เอตฺถาติปิ เสยฺยาติ อาห ‘‘กายปฺปสารณสงฺขาต’’นฺติอาทิ. ตสฺมาติ ยสฺมา อุภยมฺปิ ปริคฺคหิตํ, ตสฺมา. ปฺจหิ ฉทเนหีติ อิฏฺกสิลาสุธาติณปณฺณสงฺขอาเตหิ ปฺจหิ ฉทเนหิ. วาจุคฺคตวเสนาติ ปคุณวเสน. ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพโธ วฑฺฒกีหตฺเถน คเหตพฺโพ. เอกูปจาโรติ วฬฺชนทฺวารสฺส เอกตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. สตคพฺภํ วา จตุสฺสาลํ เอกูปจารํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
อุปริมตเลน สทฺธึ อสมฺพทฺธภิตฺติกสฺสาติ อิทํ ตุลาย อพฺภนฺตเร สยิตฺวา ปุน เตเนว สุสิเรน นิกฺขมิตฺวา ภิตฺติอนฺตเรน เหฏฺิมตลํ ปวิสิตุํ โยคฺเคปิ อุปริมตเลน อสมฺพทฺธภิตฺติเก เสนาสเน อนาปตฺติยา วุตฺตาย ตถา ปวิสิตุํ อสกฺกุเณยฺเย สมฺพทฺธภิตฺติเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน สมฺพทฺธภิตฺติเก อาปตฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เหฏฺาปาสาเท สยิตภิกฺขุสฺส อนาปตฺตีติ อิทมฺปิ ตาทิเส เสนาสเน เหฏฺิมตเล สยิตสฺเสว อาปตฺติปฺปสงฺกา สิยาติ ตํนิวารณตฺถํ วุตฺตํ, น ปน อุปริมตเล สยิตสฺส อาปตฺตีติ ทสฺสนตฺถํ. นานูปจาเรติ ยตฺถ พหิ นิสฺเสณึ กตฺวา อุปริมตลํ อาโรหนฺติ, ตาทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุปริมตเลปิ อากาสงฺคเณ นิปชฺชนฺตสฺส อาปตฺติยา อภาวโต ‘‘ฉทนพฺภนฺตเร’’ติ วุตฺตํ.
สภาสงฺเขเปนาติ สภากาเรน. อฑฺฒกุฏฺฏเก เสนาสเนติ เอตฺถ ‘‘อฑฺฒกุฏฺฏกํ นาม ยตฺถ เอกํ ปสฺสํ มฺุจิตฺวา ตีสุ ปสฺเสสุ ภิตฺติโย พทฺธา ¶ โหนฺติ, ยตฺถ วา เอกสฺมึ ปสฺเส ภิตฺตึ อุฏฺาเปตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ อุปฑฺฒํ อุปฑฺฒํ กตฺวา ภิตฺติโย อุฏฺาเปนฺติ, ตาทิสํ เสนาสน’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. คณฺิปเท ปน ‘‘อฑฺฒกุฏฺฏเกติ ฉทนํ อฑฺเฒน อสมฺปตฺตกุฏฺฏเก’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ โน น ยุตฺตํ. ‘‘วาฬสงฺฆาโฏ นาม ถมฺภานํ อุปริ วาฬรูเปหิ กตสงฺฆาโฏ วุจฺจตี’’ติ วทนฺติ. ปริกฺเขปสฺส พหิคเตติ เอตฺถ ยสฺมึ ปสฺเส ปริกฺเขโป นตฺถิ, ตตฺถาปิ ปริกฺเขปารหปฺปเทสโต พหิคเต อนาปตฺติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อปริจฺฉินฺนคพฺภูปจาเรติ เอตฺถ มชฺเฌ วิวฏงฺคณวนฺตาสุ ปมุขมหาจตุสฺสาลาสุ ยถา อากาสงฺคณํ อโนตริตฺวา ปมุเขเนว คนฺตฺวา สพฺพคพฺเภ ปวิสิตุํ น สกฺกา โหติ, เอวํ เอเกกคพฺภสฺส ทฺวีสุ ปสฺเสสุ กุฏฺฏํ นีหริตฺวา กตํ ปริจฺฉินฺนคพฺภูปจารํ นาม, อิทํ ปน ตาทิสํ น โหตีติ ‘‘อปริจฺฉินฺนคพฺภูปจาเร’’ติ วุตฺตํ. สพฺพคพฺเภ ปวิสนฺตีติ คพฺภูปจารสฺส อปริจฺฉินฺนตฺตา อากาสงฺคณํ อโนตริตฺวา ปมุเขเนว คนฺตฺวา ตํ ตํ คพฺภํ ปวิสนฺติ. อถ กุโต ตสฺส ปริกฺเขโปเยว สพฺพปริจฺฉนฺนตฺตาติ ¶ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘คพฺภปริกฺเขโปเยว หิสฺส ปริกฺเขโป’’ติ. อิทฺจ สมนฺตา คพฺภภิตฺติโย สนฺธาย วุตฺตํ. จตุสฺสาลวเสน สนฺนิวิฏฺเปิ เสนาสเน คพฺภปมุขํ วิสุํ อปริกฺขิตฺตมฺปิ สมนฺตา ิตคพฺภภิตฺตีนํ วเสน ปริกฺขิตฺตํ นาม โหติ.
‘‘นนุ จ ‘อปริกฺขิตฺเต ปมุเข อนาปตฺตี’ติ อนฺธกฏฺกถายํ อวิเสเสน วุตฺตํ, ตสฺมา จตุสฺสาลวเสน สนฺนิวิฏฺเปิ เสนาสเน วิสุํ อปริกฺขิตฺเต ปมุเข อนาปตฺติเยวา’’ติ โย วเทยฺย, ตสฺส วาทปริโมจนตฺถํ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ยํ ปน…เป… ปาเฏกฺกสนฺนิเวสา เอกจฺฉทนา คพฺภปาฬิโย สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อปริกฺขิตฺเต ปมุเข อนาปตฺตีติ ยํ วุตฺตํ, ตํ น จตุสฺสาลวเสน สนฺนิวิฏฺา คพฺภปาฬิโย สนฺธาย วุตฺตํ, กิฺจรหิ วิสุํ สนฺนิวิฏฺํ เอกเมว คพฺภปาฬึ สนฺธาย. ตาทิสาย หิ คพฺภปาฬิยา อปริกฺขิตฺเต ปมุเข อนาปตฺติ, น จตุสฺสาลวเสน สนฺนิวิฏฺายา’’ติ. เอกาย จ คพฺภปาฬิยา ตสฺส ตสฺส คพฺภสฺส อุปจารํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนฺตมโส อุโภสุ ปสฺเสสุ ขุทฺทกภิตฺตีนํ อุฏฺาปนมตฺเตนปิ ปมุขํ ปริกฺขิตฺตํ นาม โหติ, จตุสฺสาลวเสน สนฺนิวิฏฺาสุ ปน คพฺภปาฬีสุ อุโภสุ ปสฺเสสุ คพฺภภิตฺตีนํ วเสนปิ ปมุขํ ปริกฺขิตฺตํ นาม โหติ. ตสฺมา ¶ ยํ อิมินา ลกฺขเณน ปริกฺขิตฺตํ ปมุขํ, ตตฺถ อาปตฺติ, อิตรตฺถ อนาปตฺตีติ อิทเมตฺถ สนฺนิฏฺานํ.
อิทานิ ‘‘อปริกฺขิตฺเต ปมุเข อนาปตฺตี’’ติ วตฺวา ตสฺเสว วจนสฺส อธิปฺปายํ ปกาเสนฺเตน ยํ วุตฺตํ ‘‘ภูมิยํ วินา ชคติยา ปมุขํ สนฺธาย กถิต’’นฺติ, ตสฺส อยุตฺตตาวิภาวนตฺถํ ‘‘ยฺจ ตตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ภูมิยํ วินา ชคติยา ปมุขํ สนฺธาย กถิตนฺติ หิ อิมสฺส วจนสฺส อยมธิปฺปาโย – ‘‘อปริกฺขิตฺเต ปมุเข อนาปตฺตี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ วินา วตฺถุํ ภูมิยํ กตเคหสฺส ปมุขํ สนฺธาย กถิตํ. สเจ ปน อุจฺจวตฺถุกํ ปมุขํ โหติ, ปริกฺขิตฺตสงฺขฺยํ น คจฺฉตีติ. เตเนวาห ‘‘ทสหตฺถุพฺเพธาปิ หิ ชคติ ปริกฺเขปสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ. เหฏฺาปิ อิทเมว มนสิ สนฺนิธาย วุตฺตํ ‘‘อุจฺจวตฺถุกํ เจปิ โหติ, ปมุเข สยิโต คพฺเภ สยิตานํ อาปตฺตึ น กโรตี’’ติ. ตตฺถาติ อนฺธกฏฺกถายํ. ชคติยา ปมาณํ วตฺวาติ ‘‘สเจ ชคติยา โอตริตฺวา ภูมิยํ สยิโต, ชคติยา อุปริ สยิตํ น ปสฺสตี’’ติ เอวํ ชคติยา อุพฺเพเธน ปมาณํ วตฺวา. เอกสาลาทีสุ อุชุกเมว ทีฆํ กตฺวา สนฺนิเวสิโต ปาสาโท เอกสาลสนฺนิเวโส. ทฺวิสาลสนฺนิเวสาทโยปิ วุตฺตานุสารโต เวทิตพฺพา. สาลปฺปเภททีปนเมว เจตฺถ เหฏฺา วุตฺตโต วิเสโส.
มชฺเฌปาการํ กโรนฺตีติ เอตฺถาปิ ปริกฺเขปสฺส เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพธตฺตา ทิยฑฺฒหตฺถํ เจปิ ¶ มชฺเฌ ปาการํ กโรนฺติ, นานูปจารเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. น หิ ฉิทฺเทน เคหํ เอกูปจารํ นาม โหตีติ เอตฺถ สเจ อุพฺเพเธน ทิยฑฺฒหตฺถพฺภนฺตเร มนุสฺสานํ สฺจารปฺปโหนกํ ฉิทฺทํ โหติ, ตมฺปิ ทฺวารเมวาติ เอกูปจารํ โหติ. กึ ปริกฺเขโปวิทฺธสฺโตติ ปมุขสฺส ปริกฺเขปํ สนฺธาย วทติ. สพฺพตฺถ ปฺจนฺนํเยว ฉทนานํ อาคตตฺตา วทติ ‘‘ปฺจนฺนํ อฺตเรน ฉทเนน ฉนฺนา’’ติ.
๕๓. ปาฬิยํ ‘‘เสยฺยา นาม สพฺพจฺฉนฺนา สพฺพปริจฺฉนฺนา เยภุยฺเยนจฺฉนฺนา เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺนา’’ติ วทนฺเตน เยภุยฺเยนจฺฉนฺนเยภุยฺเยนปริจฺฉนฺนเสนาสนํ ปาจิตฺติยสฺส อวสานํ วิย กตฺวา ทสฺสิตํ, ‘‘อุปฑฺฒจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วทนฺเตน จ อุปฑฺฒจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนเสนาสนํ ทุกฺกฏสฺส อาทึ กตฺวา ทสฺสิตํ, อุภินฺนมนฺตรา เกน ภวิตพฺพํ ¶ ปาจิตฺติเยน, อุทาหุ ทุกฺกเฏนาติ? โลกวชฺชสิกฺขาปทสฺเสว อนวเสสํ กตฺวา ปฺาปนโต อิมสฺส จ ปณฺณตฺติวชฺชตฺตา เยภุยฺเยนจฺฉนฺนเยภุยฺเยนปริจฺฉนฺนสฺส อุปฑฺฒจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนสฺส จ อนฺตรา ปาจิตฺติยํ อนิวาริตเมว, ตสฺมา วินยวินิจฺฉเย จ ครุเกเยว าตพฺพตฺตา อฏฺกถายมฺปิ ปาจิตฺติยเมว ทสฺสิตํ. สตฺต ปาจิตฺติยานีติ ปาฬิยํ วุตฺตปาจิตฺติยํ สามฺโต เอกตฺเตน คเหตฺวา วุตฺตํ. วิสุํ ปน คยฺหมาเน ‘‘สพฺพจฺฉนฺเน สพฺพปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติย’’นฺติ อฏฺเว ปาจิตฺติยานิ โหนฺติ.
เสนมฺพมณฺฑปวณฺณํ โหตีติ สีหฬทีเป กิร อุจฺจวตฺถุโก สพฺพจฺฉนฺโน สพฺพอปริจฺฉนฺโน เอวํนามโก สนฺนิปาตมณฺฑโป อตฺถิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยทิ ชคติปริกฺเขปสงฺขฺยํ คจฺฉติ, อุจฺจวตฺถุกตฺตา มณฺฑปสฺส สพฺพอปริจฺฉนฺนตา น ยุชฺชตีติ อาห ‘‘อิมินาเปตํ เวทิตพฺพ’’นฺติอาทิ. จูฬกจฺฉนฺนาทีนิ เจตฺถ เอวํ เวทิตพฺพานิ – ยสฺส จตูสุ ภาเคสุ เอโก ฉนฺโน, เสสา อจฺฉนฺนา, อิทํ จูฬกจฺฉนฺนํ. ยสฺส ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ฉนฺนา, เอโก อจฺฉนฺโน, อิทํ เยภุยฺเยนจฺฉนฺนํ. ยสฺส ทฺวีสุ ภาเคสุ เอโก ฉนฺโน, เอโก อจฺฉนฺโน, อิทํ อุปฑฺฒจฺฉนฺนํ นาม เสนาสนํ. จูฬกปริจฺฉนฺนาทีนิปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพานิ. เสสํ อุตฺตานเมว. ปาจิตฺติยวตฺถุกเสนาสนํ, ตตฺถ ตตฺถ อนุปสมฺปนฺเนน สห นิปชฺชนํ, จตุตฺถทิวเส สูริยตฺถงฺคมนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
สหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๕. ฉฏฺเ ‘‘ปมสิกฺขาปเท ‘ภิกฺขุํ เปตฺวา อวเสโส อนุปสมฺปนฺโน นามา’ติ วุตฺตตฺตา ¶ ‘มาตุคาโมปิ อนุปสมฺปนฺนคฺคหเณน คหิโตเยวา’ติ จตุตฺถทิวเส มาตุคาเมน สทฺธึ สยนฺตสฺส ทฺวีหิ สิกฺขาปเทหิ ทฺเว ปาจิตฺติยานิ โหนฺตี’’ติ วทนฺติ. คณฺิปเทสุ ปน ตีสุปิ ‘‘อิมสฺมึ สิกฺขาปเท มาตุคามสฺส วิสุํ วุจฺจมานตฺตา ปมสิกฺขาปเท ‘ภิกฺขุํ เปตฺวา อวเสโส อนุปสมฺปนฺโน นามา’ติ ปุริสสฺเสว คหณํ อนุจฺฉวิก’’นฺติ วุตฺตํ, ตเทว จ ยุตฺตตรํ.
ยฺจ ¶ อิธ ‘‘ปมทิวเสปีติ ปิ-สทฺเทน จตุตฺถทิวเสปีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ การณํ วทนฺติ, ตมฺปิ อการณํ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถเยวาติ นิยมาภาวโต อวธารณตฺถสฺส จ สมฺภวโต. สมฺภาวเน วา ปิ-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. เตน อิธ ปมทิวเสปิ ตาว อาปตฺติ, ทุติยาทิทิวเส กิเมว วตฺตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. สมฺปิณฺฑนตฺเถปิ ปิ-สทฺเท คยฺหมาเน อิมินาว สิกฺขาปเทน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติยา อฺสฺมิมฺปิ ทิวเส อาปชฺชนํ ทีเปติ, น ปมสิกฺขาปเทน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติยาติ อการณเมว ตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘มติตฺถี ปาราชิกวตฺถุภูตาปิ อนุปาทินฺนปกฺเข ิตตฺตา สหเสยฺยาปตฺตึ น ชเนตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘อตฺถงฺคเต สูริเย มาตุคาเม นิปนฺเน ภิกฺขุ นิปชฺชตี’’ติ วจนโต ทิวา สยนฺตสฺส สหเสยฺยาปตฺติ น โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ปาจิตฺติยวตฺถุกเสนาสนํ, ตตฺถ มาตุคาเมน สห นิปชฺชนํ, สูริยตฺถงฺคมนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๐-๖๔. สตฺตเม ฆรํ นยตีติ ฆรณี, ฆรนายิกา. เตนาห ‘‘ฆรสามินี’’ติ. สุณฺหาติ สุณิสา. น ยกฺเขนาติอาทีนํ ‘‘อฺตฺรา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ปุริสวิคฺคหํ คเหตฺวา ิเตน ยกฺเขน วา เปเตน วา ติรจฺฉาเนน วา สทฺธึ ิตายปิ เทเสตุํ น วฏฺฏติ. อกฺขราย เทเสตีติ เอตฺถ ‘‘ฉปฺปฺจวาจโต อุตฺตริ ‘อิมํ ปทํ ภาสิสฺสามี’ติ เอกมฺปิ อกฺขรํ วตฺวา ติฏฺติ, อาปตฺติเยวา’’ติ วทนฺติ.
๖๖. ‘‘เอโก คาถาปาโทติ อิทํ คาถาพนฺธเมว สนฺธาย วุตฺตํ, อฺตฺถ ปน วิภตฺติอนฺตปทเมว คเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘อฏฺกถํ ธมฺมปทํ ชาตกาทิวตฺถุํ วาติ อิมินาปิ โปราณํ สงฺคีติอารุฬฺหเมว อฏฺกถาทิ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. อฏฺกถาทิปาํ เปตฺวา ทมิฬาทิภาสนฺตเรน ¶ ยถารุจิ กเถตุํ วฏฺฏติ. ปทโสธมฺเม วุตฺตปฺปเภโทติ อิมินา อฺตฺถ อนาปตฺตีติ ทีเปติ. อุฏฺหิตฺวา ปุน นิสีทิตฺวาติ อิริยาปถปริวตฺตนนเยน นานาอิริยาปเถนปิ ¶ อนาปตฺตีติ ทีเปติ. สพฺพํ เจปิ ทีฆนิกายํ กเถตีติ ยาว น นิฏฺาติ, ตาว ปุนทิวเสปิ กเถติ.
ทุติยสฺส วิฺูปุริสสฺส อคฺคหณํ อกิริยา. มาตุคาเมน สทฺธึ ิตสฺส จ วิฺูปุริสสฺส จ อุปจาโร อนิยเตสุ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺโพ. เสสํ อุตฺตานเมว. วุตฺตลกฺขณสฺส ธมฺมสฺส ฉนฺนํ วาจานํ อุปริ เทสนา, วุตฺตลกฺขโณ มาตุคาโม, อิริยาปถปอวตฺตนาภาโว, วิฺูปุริสาภาโว, อปฺหวิสฺสชฺชนาติ อิมานิ ปเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๗. อฏฺเม อนฺตราติ ปรินิพฺพานสมยโต อฺสฺมึ กาเล. อติกฑฺฒิยมาเนนาติ ‘‘วทถ, ภนฺเต, กึ ตุมฺเหหิ อธิคต’’นฺติ เอวํ นิปฺปีฬิยมาเนน. อนติกฑฺฒิยมาเนนปิ ปุจฺฉิเต วา อปุจฺฉิเต วา ตถารูเป การเณ สติ อาโรเจตุํ วฏฺฏติเยว. เตเนว อฺตเรน ทหรภิกฺขุนา อุปวทิโต อฺตโร เถโร ‘‘อาวุโส, อุปริมคฺคตฺถาย วายามํ มา อกาสิ, ขีณาสโว ตยา อุปวทิโต’’ติ อาห. เถเรน จ ‘‘อตฺถิ เต, อาวุโส, อิมสฺมึ สาสเน ปติฏฺา’’ติ วุตฺโต ทหรภิกฺขุ ‘‘อาม, ภนฺเต, โสตาปนฺโน อห’’นฺติ อโวจ. ‘‘การโก อย’’นฺติ ตฺวาปิ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสเนน สมุตฺเตชนาย สมฺปหํสนาย จ อริยา อตฺตานํ ปกาเสนฺติเยว. สุตปริยตฺติสีลคุณนฺติ สุตคุณํ ปริยตฺติคุณํ สีลคุณฺจ. อุมฺมตฺตกสฺส อิธ อวจเน การณํ วทนฺเตน ขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺฏานมฺปิ อวจเน การณํ วุตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อิติ-สทฺเทน วา อาทิอตฺเถน ขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺเฏ สงฺคณฺหาติ. เตเนว วทติ ‘‘จิตฺตกฺเขปสฺส วา อภาวา’’ติ. ทิฏฺิสมฺปนฺนานนฺติ มคฺคผลทิฏฺิยา สมนฺนาคตานํ. อริยานเมว หิ อุมฺมตฺตกาทิภาโว นตฺถิ. ฌานลาภิโน ปน ตสฺมึ สติ ฌานา ปริหายนฺติ, ตสฺมา เตสํ อภูตาโรจนปจฺจยา อนาปตฺติ วตฺตพฺพา, น ภูตาโรจนปจฺจยา. เตเนวาห ‘‘ภูตาโรจนปจฺจยา อนาปตฺติ น วตฺตพฺพา’’ติ.
ปุพฺเพ อวุตฺเตหีติ จตุตฺถปาราชิเก อวุตฺเตหิ. อิทฺจ สิกฺขาปทํ ปณฺณตฺติอชานนวเสน อจิตฺตกสมุฏฺานํ ¶ โหติ. อริยา เจตฺถ ปณฺณตฺตึ ชานนฺตา ¶ วีติกฺกมํ น กโรนฺติ, ปุถุชฺชนา ปน ปณฺณตฺตึ ชานิตฺวาปิ วีติกฺกมํ กโรนฺติ, เต จ สตฺถุโน อาณาวีติกฺกมเจตนาย พลวอกุสลภาวโต ฌานา ปริหายนฺตีติ ทฏฺพฺพํ, อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน อริยปุคฺคเล เอว สนฺธาย ‘‘กุสลาพฺยากตจิตฺเตหิ ทฺวิจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ปณฺณตฺตึ อชานนฺตา ปน ฌานลาภี ปุถุชฺชนา วตฺถุมฺหิ โลภวเสน อกุสลจิตฺเตนปิ น อาโรเจนฺตีติ นตฺถิ. อิธ ทุกฺขเวทนาย อภาวโต ‘‘ทฺวิเวทน’’นฺติ อิมสฺส อนุรูปํ กตฺวา ทฺวิจิตฺตนฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ เอวํ วา เอตฺถ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ. เสสํ อุตฺตานเมว. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส ภูตตา, อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรจนํ, ตงฺขณวิชานนา, อนฺปฺปเทโสติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๘. นวเม ทุฏฺุลฺลสทฺทตฺถทสฺสนตฺถนฺติ ทุฏฺุลฺลสทฺทสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํ. อตฺเถ หิ ทสฺสิเต สทฺโทปิ ‘‘อยํ เอเตสุ อตฺเถสุ วตฺตตี’’ติ ทสฺสิโตเยว โหติ. ‘‘ยํ ยํ ทุฏฺุลฺลสทฺเทน อภิธียติ, ตํ สพฺพํ ทสฺเสตุํ ปาราชิกานิ วุตฺตานี’’ติ อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย. ตตฺรายํ วิจารณาติ ตตฺร ปาฬิยํ อยํ วิจารณา, ตตฺร ปาฬิอฏฺกถาสุ วา อยํ วิจารณา. ตตฺถ ภเวยฺยาติ ตตฺถ กสฺสจิ วิมติ เอวํ ภเวยฺย. อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺลาโรจเน วิย ทุกฺกเฏน ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ทุกฺกฏํ อาปชฺชตี’’ติ. อกฺโกสนฺโตปิ ทุกฺกฏํ อาปชฺเชยฺยาติ โอมสวาเทน ทุกฺกฏํ อาปชฺเชยฺย. อธิปฺปายํ อชานนฺเตนปิ อฏฺกถาจริยานํ วจเนเยว าตพฺพนฺติ ทีปนตฺถํ ‘‘อฏฺกถาจริยาว เอตฺถ ปมาณ’’นฺติ วุตฺตํ. ปุนปิ อฏฺกถาวจนเมว อุปปตฺติโต ทฬฺหํ กตฺวา ปติฏฺเปนฺโต ‘‘อิมินาปิ เจต’’นฺติอาทิมาห.
๘๐. ‘‘อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา’’ติ วุตฺตตฺตา สมฺมุติ อตฺถีติ คเหตพฺพาติ อาห ‘‘อิธ วุตฺตตฺตาเยวา’’ติอาทิ.
๘๒. อาทิโต ปฺจ สิกฺขาปทานีติ ปาณาติปาตาทีนิ ปฺจ สิกฺขาปทานิ. ‘‘เสสานีติ วิกาลโภชนาทีนิ ปฺจา’’ติ วทนฺติ. เกจิ ปน ¶ ‘‘อาทิโต ปฏฺาย ปฺจ สิกฺขาปทานีติ สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทีนิ ปฺจา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ปาณาติปาตาทีนิ หิ ทเสว สิกฺขาปทานิ สามเณรานํ ปฺตฺตานิ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อถ ¶ โข สามเณรานํ เอตทโหสิ ‘กติ นุ โข อมฺหากํ สิกฺขาปทานิ, กตฺถ จ อมฺเหหิ สิกฺขิตพฺพ’นฺติ? ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สามเณรานํ ทส สิกฺขาปทานิ, เตสุ จ สามเณเรหิ สิกฺขิตุํ, ปาณาติปาตา เวรมณี อทินฺนาทานา เวรมณี’’ติอาทิ (มหาว. ๑๐๖).
เตสํ ปฺตฺเตสุเยว สิกฺขาปเทสุ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลวิจารณา กาตพฺพา, น จ สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทีนิ วิสุํ เตสํ ปฺตฺตานิ อตฺถีติ. อถ ภิกฺขุโน ทุฏฺุลฺลสงฺขาตานิ สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทีนิ อนุปสมฺปนฺนสฺส กึ นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิ…เป… อชฺฌาจาโร นามาติ วุตฺต’’นฺติ. อิมินาปิ เจตํ สิทฺธํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทิ ทุฏฺุลฺลํ นาม น โหตี’’ติ. อชฺฌาจาโร นามาติ หิ วทนฺโต อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทิ เกวลํ อชฺฌาจาโร นาม โหติ, น ปน ทุฏฺุลฺโล นาม อชฺฌาจาโรติ ทีเปติ. ‘‘อชฺฌาจาโร นามาติ จ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อกตฺตพฺพรูปตฺตา จ อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทีนิ ทณฺฑกมฺมวตฺถุปกฺขํ ภชนฺติ, ตานิ จ อฺสฺส อนุปสมฺปนฺนสฺส อวณฺณกามตาย อาโรเจนฺโต ภิกฺขุ ทุกฺกฏํ อาปชฺชตี’’ติ วทนฺติ. อิธ ปน อนุปสมฺปนฺนคฺคหเณน สามเณรสามเณรีสิกฺขมานานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อนฺติมวตฺถุํ อนชฺฌาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน สวตฺถุโก สงฺฆาทิเสโส, อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรจนํ, ภิกฺขุสมฺมุติยา อภาโวติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๔-๘๖. ทสเม เอกินฺทฺริยนฺติ ‘‘กายินฺทฺริยํ อตฺถี’’ติ มฺมานา วทนฺติ. มุฏฺิปฺปมาณาติ มุฏฺินา สงฺคเหตพฺพปฺปมาณา. เอตฺถ กิฺจาปิ เยภุยฺยปํสุํ อปฺปปํสฺุจ ¶ ปถวึ วตฺวา อุปฑฺฒปํสุกา ปถวี น วุตฺตา, ตถาปิ ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปเทสุ สาวเสสปฺตฺติยาปิ สมฺภวโต อุปฑฺฒปํสุกายปิ ปถวิยา ปาจิตฺติยเมวาติ คเหตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘สพฺพจฺฉนฺนาทีสุ อุปฑฺเฒ ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา อิธาปิ ทุกฺกฏํ ยุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ปาจิตฺติยวตฺถุกฺจ อนาปตฺติวตฺถุกฺจ ทุวิธํ ปถวึ เปตฺวา อฺิสฺสา ทุกฺกฏวตฺถุกาย ตติยาย ปถวิยา อภาวโต. ทฺเวเยว หิ ปถวิโย วุตฺตา ‘‘ชาตา จ ปถวี อชาตา จ ปถวี’’ติ. ตสฺมา ทฺวีสุ อฺตราย ปถวิยา ภวิตพฺพํ, วินยวินิจฺฉเย จ สมฺปตฺเต ครุเกเยว าตพฺพตฺตา น สกฺกา ¶ เอตฺถ อนาปตฺติยา ภวิตุํ. สพฺพจฺฉนฺนาทีสุ ปน อุปฑฺเฒ ทุกฺกฏํ ยุตฺตํ ตตฺถ ตาทิสสฺส ทุกฺกฏวตฺถุโน สพฺภาวา.
‘‘โปกฺขรณึ ขณา’’ติ วทติ, วฏฺฏตีติ ‘‘อิมสฺมึ โอกาเส’’ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา วฏฺฏติ. ‘‘อิมํ วลฺลึ ขณา’’ติ วุตฺเตปิ ปถวีขณนํ สนฺธาย ปวตฺตโวหารตฺตา อิมินาว สิกฺขาปเทน อาปตฺติ, น ภูตคามปาตพฺยตาย. กุเฏหีติ ฆเฏหิ. ตนุกกทฺทโมติ อุทกมิสฺสกกทฺทโม. โส จ อุทกคติกตฺตา วฏฺฏติ. โอมกจาตุมาสนฺติ อูนจาตุมาสํ. โอวฏฺนฺติ เทเวน โอวฏฺํ. อกตปพฺภาเรติ อวฬฺชนฏฺานทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตาทิเส หิ วมฺมิกสฺส สพฺภาโวติ. มูสิกุกฺกุรํ นาม มูสิกาหิ ขณิตฺวา พหิ กตปํสุราสิ. เอเสว นโยติ โอมกจาตุมาสโอวฏฺโเยว วฏฺฏตีติ อตฺโถ.
เอกทิวสมฺปิ น วฏฺฏตีติ โอวฏฺเอกทิวสาติกฺกนฺโตปิ วิโกเปตุํ น วฏฺฏติ. ‘‘เหฏฺาภูมิสมฺพนฺเธปิ จ โคกณฺฏเก ภูมิโต ฉินฺทิตฺวา อุทฺธํ ิตตฺตา อจฺจุคฺคตมตฺถกโต ฉินฺทิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. สกฏฺาเน อติฏฺมานํ กตฺวา ปาเทหิ มทฺทิตฺวา ฉินฺทิตฺวา อาโลฬิตกทฺทมมฺปิ คเหตุํ วฏฺฏติ. ตโตติ ตโต ปุราณเสนาสนโต. อิฏฺกํ คณฺหามีติอาทิ สุทฺธจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุทเกนาติ อุชุกํ อากาสโตเยว ปตนกอุทเกน. ‘‘สเจ ปน อฺตฺถ ปหริตฺวา ปติเตน อุทเกน เตมิตํ โหติ, วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. อุจฺจาเลตฺวาติ อุกฺขิปิตฺวา. เตน อปเทเสนาติ เตน เลเสน.
๘๗-๘๘. อวิสยตฺตา ¶ อนาปตฺตีติ เอตฺถ สเจปิ นิพฺพาเปตุํ สกฺกา โหติ, ปมํ สุทฺธจิตฺเตน ทินฺนตฺตา ‘‘ทหตู’’ติ สลฺลกฺเขตฺวาปิ ติฏฺติ, อนาปตฺติ. โอวฏฺํ ฉนฺนนฺติ ปมํ โอวฏฺํ ปจฺฉา ฉนฺนํ. เสสํ อุตฺตานเมว. ชาตปถวี, ปถวีสฺิตา, ขณนขณาปนานํ อฺตรนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต มุสาวาทวคฺโค ปโม.
๒. ภูตคามวคฺโค
๑. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๙. เสนาสนวคฺคสฺส ¶ ปเม นิคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺโตติ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต. อิมินา ปน วจเนน ทารกสฺส ตตฺถ อุปนีตภาโว เตน จ ทิฏฺภาโว วุตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เตน หิ ภิกฺขุนา ตํ รุกฺขํ ฉินฺทิตุํ อารทฺเธ ตตฺถ นิพฺพตฺตา เอกา ตรุณปุตฺตา เทวธีตา ปุตฺตํ องฺเกนาทาย ิตา ตํ ยาจิ ‘‘มา เม สามิ วิมานํ ฉินฺทิ, น สกฺขิสฺสามิ ปุตฺตกํ อาทาย อนาวาสา วิจริตุ’’นฺติ. โส ‘‘อหํ อฺตฺถ อีทิสํ รุกฺขํ น ลภิสฺสามี’’ติ ตสฺสา วจนํ นาทิยิ. สา ‘‘อิมมฺปิ ตาว ทารกํ โอโลเกตฺวา โอรมิสฺสตี’’ติ ปุตฺตํ รุกฺขสาขาย เปสิ. โส ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตํ ผรสุํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ทารกสฺส พาหํ ฉินฺทิ. เอวฺจ สยิโต วิมาเน สยิโต นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘รุกฺขฏฺกทิพฺพวิมาเน นิปนฺนสฺสา’’ติ.
รุกฺขฏฺกทิพฺพวิมาเนติ จ สาขฏฺกวิมานํ สนฺธาย วุตฺตํ. รุกฺขสฺส อุปริ นิพฺพตฺตฺหิ วิมานํ รุกฺขปฏิพทฺธตฺตา ‘‘รุกฺขฏฺกวิมาน’’นฺติ วุจฺจติ. สาขฏฺกวิมานํ ปน สพฺพสาขาสนฺนิสฺสิตํ หุตฺวา ติฏฺติ. ตตฺถ ยํ รุกฺขฏฺกวิมานํ โหติ, ตํ ยาว รุกฺขสฺส มูลมตฺตมฺปิ ติฏฺติ, ตาว น นสฺสติ. สาขฏฺกวิมานํ ปน สาขาสุ ภิชฺชมานาสุ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชิตฺวา สพฺพสาขาสุ ภินฺนาสุ สพฺพํ ภิชฺชติ, อิทมฺปิ จ วิมานํ สาขฏฺกํ, ตสฺมา รุกฺเข ฉินฺเน ตํ วิมานํ สพฺพโส วินฏฺํ, เตเนว สา เทวตา ภควโต สนฺติกา ลทฺเธ อฺสฺมึ วิมาเน วสิ. พาหุํ ถนมูเลเยว ฉินฺทีติ อํเสน สทฺธึ ¶ พาหํ ฉินฺทิ. อิมินา จ รุกฺขเทวตานํ คตฺตานิ ฉิชฺชนฺติ, น จาตุมหาราชิกาทีนํ วิย อจฺเฉชฺชานีติ ทฏฺพฺพํ. รุกฺขธมฺเมติ รุกฺขปกติยํ, รุกฺขสภาเวติ อตฺโถ. รุกฺขานํ วิย เฉทนาทีสุ อกุปฺปนฺหิ รุกฺขธมฺโม นาม.
อุปฺปติตนฺติ อุปฺปนฺนํ. ภนฺตนฺติ ธาวนฺตํ. วารเยติ นิคฺคณฺเหยฺย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา นาม เฉโก สารถิ อติเวเคน ธาวนฺตํ รถํ นิคฺคเหตฺวา ยถิจฺฉกํ เปเสติ, เอวํ โย ปุคฺคโล อุปฺปนฺนํ ¶ โกธํ วารเย นิคฺคณฺหิตุํ สกฺโกติ, ตมหํ สารถึ พฺรูมิ. อิตโร ปน ราชอุปราชาทีนํ รถสารถิชโน รสฺมิคฺคาโห นาม โหติ, น อุตฺตมสารถีติ.
ทุติยคาถาย ปน อยมตฺโถ – โยติ (สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๑) โย ยาทิโส ขตฺติยกุลา วา ปพฺพชิโต พฺราหฺมณกุลา วา ปพฺพชิโต นโว วา มชฺฌิโม วา เถโร วา. อุปฺปติตนฺติ อุทฺธมุทฺธํ ปติตํ, คตํ ปวตฺตนฺติ อตฺโถ, อุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ. โกธนฺติ ‘‘อนตฺถํ เม จรตีติ อาฆาโต ชายตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๔๐; อ. นิ. ๙.๒๙) นเยน สุตฺเต วุตฺตานํ นวนฺนํ, ‘‘อตฺถํ เม น จรตี’’ติอาทีนฺจ ตปฺปฏิปกฺขโต สิทฺธานํ นวนฺนเมวาติ อฏฺารสนฺนํ ขาณุกณฺฏกาทินา อฏฺาเนน สทฺธึ เอกูนวีสติยา อาฆาตวตฺถูนํ อฺตราฆาตวตฺถุสมฺภวํ อาฆาตํ. วิสฏนฺติ วิตฺถตํ. สปฺปวิสนฺติ สปฺปสฺส วิสํ. อิวาติ โอปมฺมวจนํ. อิ-การโลปํ กตฺวา ว-อิจฺเจว วุตฺตํ. โอสเธหีติ อคเทหิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา วิสติกิจฺฉโก เวชฺโช สปฺเปน ทฏฺโ สพฺพํ กายํ ผริตฺวา ิตํ วิสฏํ สปฺปวิสํ มูลขนฺธตจปตฺตปุปฺผาทีนํ อฺตเรหิ, นานาเภสชฺเชหิ ปโยเชตฺวา กเตหิ วา โอสเธหิ ขิปฺปเมว วิเนยฺย, เอวเมว โย ยถาวุตฺเตน อาฆาตวตฺถุนา อุปฺปติตํ จิตฺตสนฺตานํ พฺยาเปตฺวา ิตํ โกธํ วินยนุปาเยสุ ตทงฺควินยาทีสุ เยน เกนจิ อุปาเยน วิเนติ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ, โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ. โส เอวํ โกธํ วิเนนฺโต ภิกฺขุ ยสฺมา โกโธ ตติยมคฺเคน สพฺพโส ปหียติ, ตสฺมา โอรปารสฺิตานิ ปฺโจรมฺภาคิยสํโยชนานิ ชหาตีติ. อวิเสเสน หิ ปารนฺติ ตีรสฺส นามํ, ตสฺมา โอรานิ จ ตานิ สํสารสาครสฺส ปารภูตานิ จาติ กตฺวา ‘‘โอรปาร’’นฺติ วุจฺจติ.
อถ ¶ วา โย อุปฺปติตํ วิเนติ โกธํ วิสฏํ สปฺปวิสํว โอสเธหิ, โส ตติยมคฺเคน สพฺพโส โกธํ วิเนตฺวา อนาคามิผเล ิโต ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ. ตตฺถ โอรนฺติ สกตฺตภาโว. ปารนฺติ ปรตฺตภาโว. โอรํ วา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปารํ ฉ พาหิรายตนานิ. ตถา โอรํ มนุสฺสโลโก, ปารํ เทวโลโก. โอรํ กามธาตุ, ปารํ รูปารูปธาตุ. โอรํ กามรูปภโว, ปารํ อรูปภโว. โอรํ อตฺตภาโว, ปารํ อตฺตภาวสุขุปกรณานิ. เอวเมตสฺมึ โอรปาเร จตุตฺถมคฺเคน ฉนฺทราคํ ปชหนฺโต ‘‘ชหาติ โอรปาร’’นฺติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ อนาคามิโน กามราคสฺส ปหีนตฺตา อิธตฺตภาวาทีสุ ฉนฺทราโค เอว นตฺถิ, อปิจ โข ปนสฺส วณฺณปฺปกาสนตฺถํ สพฺพเมตํ โอรปารเภทํ สงฺคเหตฺวา ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ‘‘ชหาติ โอรปาร’’นฺติ วุตฺตํ.
อิทานิ ¶ ตสฺสตฺถสฺส วิภาวนตฺถาย อุปมํ อาห ‘‘อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณ’’นฺติ. ตตฺถ อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, สปฺปสฺเสตํ อธิวจนํ. โส ทุวิโธ กามรูปี จ อกามรูปี จ. กามรูปีปิ ทุวิโธ ชลโช ถลโช จ. ชลโช ชเล เอว กามรูปํ ลภติ, น ถเล สงฺขปาลชาตเก (ชา. ๒.๑๗.๑๔๓ อาทโย) สงฺขปาลนาคราชา วิย. ถลโช ถเล เอว, น ชเล. โส ชชฺชรภาเวน ชิณฺณํ, จิรกาลตาย ปุราณฺจาติ สงฺขํ คตํ ตจํ ชหนฺโต จตุพฺพิเธน ชหติ สชาติยํ ิโต ชิคุจฺฉนฺโต นิสฺสาย ถาเมนาติ. สชาติ นาม สปฺปชาติ ทีฆตฺตภาโว. อุรคา หิ ปฺจสุ าเนสุ สชาตึ นาติวตฺตนฺติ อุปปตฺติยํ จุติยํ วิสฺสฏฺนิทฺโทกฺกมเน สชาติยา เมถุนปฏิเสวเน ชิณฺณตจาปนยเน จาติ. ตสฺมา ยทา ตจํ ชหติ, ตทา สชาติยํเยว ตฺวา ชหติ. สชาติยํ ิโตปิ จ ชิคุจฺฉนฺโต ชหติ. ชิคุจฺฉนฺโต นาม ยทา อุปฑฺฒฏฺาเน มุตฺโต โหติ, อุปฑฺฒฏฺาเน อมุตฺโต โอลมฺพติ, ตทา นํ อฏฺฏียนฺโต ชหติ, เอวํ ชิคุจฺฉนฺโตปิ จ ทณฺฑนฺตรํ วา มูลนฺตรํ วา ปาสาณนฺตรํ วา นิสฺสาย ชหติ. นิสฺสาย ชหนฺโตปิ จ ถามํ ชเนตฺวา อุสฺสาหํ กริตฺวา วีริเยน วงฺกํ นงฺคุฏฺํ กตฺวา ปสฺสสนฺโตว ผณํ กริตฺวา ชหติ. เอวํ ชหิตฺวา เยนกามํ ปกฺกมติ.
เอวเมว อยมฺปิ ภิกฺขุ โอรปารํ ชหิตุกาโม จตุพฺพิเธน ชหติ สชาติยํ ิโต ชิคุจฺฉนฺโต นิสฺสาย ถาเมนาติ. สชาติ นาม ภิกฺขุโน ‘‘อริยาย ชาติยา ชาโต’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๕๑) วจนโต สีลํ. เตเนวาห ‘‘สีเล ปติฏฺาย ¶ นโร สปฺโ’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒). เอวเมติสฺสํ สชาติยํ ิโต ภิกฺขุ ตํ สกตฺตภาวาทิเภทํ โอรปารํ ชิณฺณปุราณตฺตจมิว ตํ ทุกฺขํ ชเนนฺตํ ตตฺถ ตตฺถ อาทีนวทสฺสเนน ชิคุจฺฉนฺโต กลฺยาณมิตฺเต นิสฺสาย อธิมตฺตสมฺมาวายามสงฺขาตํ ถามํ ชเนตฺวา ‘‘ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๖; ๔.๓๗) วุตฺตนเยน รตฺตินฺทิวํ ฉธา วิภชิตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อุรโค วิย วงฺกํ นงฺคุฏฺํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุรโค วิย ปสฺสสนฺโต อยมฺปิ อสิถิลปรกฺกมตาย วายมนฺโต อุรโคว ผณํ กริตฺวา อยมฺปิ าณวิปฺผารํ ชเนตฺวา อุรโคว ตจํ โอรปารํ ชหติ, ชหิตฺวา จ อุรโค วิย โอหิตตโจ เยนกามํ ปกฺกมติ, อยมฺปิ โอหิตภาโร อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุทิสํ ปกฺกมตีติ.
๙๐. ภวนฺตีติ อิมินา วิรุฬฺหมูเล นีลภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานเก ตรุณคจฺเฉ ทสฺเสติ. อหุวุนฺติ อิมินา ปน วฑฺฒิตฺวา ิเต มหนฺเต รุกฺขคจฺฉาทิเก ทสฺเสติ. ภวนฺตีติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ชายนฺติ วฑฺฒนฺตี’’ติ, อหุวุนฺติ อิมสฺส ‘‘ชาตา วฑฺฒิตา’’ติ. ราสีติ สุทฺธฏฺกธมฺมสมูโห. ภูตานนฺติ ตถาลทฺธสมฺานํ อฏฺธมฺมานํ. ‘‘ภูตานํ คาโม’’ติ วุตฺเตปิ อวยววินิมุตฺตสฺส ¶ สมุทายสฺส อภาวโต ภูตสฺิตา เตเยว ติณรุกฺขลตาทโย คยฺหนฺติ. ‘‘ภูมิยํ ปติฏฺหิตฺวา หริตภาวมาปนฺนา รุกฺขคจฺฉาทโย เทวตาหิ ปริคฺคยฺหนฺติ, ตสฺมา ภูตานํ นิวาสฏฺานตาย ภูตานํ คาโม’’ติปิ วทนฺติ. รุกฺขาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทโย เวทิตพฺพา.
นนุ จ รุกฺขาทโย จิตฺตรหิตตาย น ชีวา, จิตฺตรหิตตา จ ปริปฺผนฺทาภาวโต ฉินฺเนปิ รุหนโต วิสทิสชาติกภาวโต จตุโยนิอปริยาปนฺนโต จ เวทิตพฺพา, วุฑฺฒิ ปน ปวาฬสิลาลวณานมฺปิ วิชฺชตีติ น เตสํ ชีวภาเว การณํ, วิสยคฺคหณฺจ เนสํ ปริกปฺปนามตฺตํ สุปนํ วิย จิฺจาทีนํ, ตถา โทหฬาทโย, ตตฺถ กสฺมา ภูตคามสฺส เฉทนาทิปจฺจยา ปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ? สมณสารุปฺปโต ตํนิวาสสตฺตานุรกฺขณโต ¶ จ. เตเนวาห ‘‘ชีวสฺิโน หิ โมฆปุริสา มนุสฺสา รุกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิ.
๙๑. ‘‘มูเล ชายนฺตี’’ติอาทีสุ อตฺโถ อุปริ อตฺตนา วุจฺจมานปฺปกาเรน สีหฬฏฺกถายํ วุตฺโตติ อาห ‘‘เอวํ สนฺเตปิ…เป… น สเมนฺตี’’ติ. วิชาต-สทฺโท อิธ วิ-สทฺทโลปํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘วิชาตานี’’ติ. วิชาต-สทฺโท จ ‘‘วิชาตา อิตฺถี’’ติอาทีสุ วิย ปสูตวจโนติ อาห ‘‘ปสูตานี’’ติ. ปสูติ จ นาเมตฺถ นิพฺพตฺตปณฺณมูลตาติ อาห ‘‘นิพฺพตฺตปณฺณมูลานี’’ติ. อิมินา อิมํ ทีเปติ ‘‘นิพฺพตฺตปณฺณมูลานิ พีชานิ ภูตคามสงฺขเมว คจฺฉนฺติ, เตสุ จ วตฺตมาโน พีชชาต-สทฺโท รุฬฺหีวเสน รุกฺขาทีสุปิ วตฺตตี’’ติ. ปุริมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ปน พีเชหิ ชาตานํ รุกฺขลตาทีนํเยว ภูตคามตา วุตฺตา.
ตานิ ทสฺเสนฺโตติ ตานิ พีชานิ ทสฺเสนฺโต. มูลพีชนฺติอาทีสุ มูลเมว พีชํ มูลพีชํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ผฬุพีชนฺติ ปพฺพพีชํ. ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีช-สทฺโท. ตทตฺถสํสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีชสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘รูปรูปํ, ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ จ ยถา. พีชโต นิพฺพตฺเตน พีชํ ทสฺสิตนฺติ การิโยปจาเรน การณํ ทสฺสิตนฺติ ทีเปติ.
๙๒. พีเช พีชสฺีติ เอตฺถ การณูปจาเรน การิยํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ยถา’’ติอาทิมาห. ภูตคามปริโมจนํ กตฺวาติ ภูตคามโต โมเจตฺวา, วิโยเชตฺวาติ อตฺโถ. ยํ พีชํ ภูตคาโม นาม โหตีติ พีชานิ จ ตานิ ชาตานิ จาติ วุตฺตมตฺถํ สนฺธาย วทติ. ตตฺถ ¶ ยํ พีชนฺติ ยํ นิพฺพตฺตปณฺณมูลํ พีชํ. ตสฺมึ พีเชติ ตสฺมึ ภูตคามสฺิเต พีเช. เอตฺถ จ พีชชาต-สทฺทสฺส วิย รุฬฺหีวเสน รุกฺขาทีสุ พีช-สทฺทสฺสปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ยถารุตนฺติ ยถาปาฬิ.
ยตฺถ กตฺถจีติ มูเล อคฺเค มชฺเฌ วา. สฺจิจฺจ อุกฺขิปิตุํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ สเจปิ สรีเร ลคฺคภาวํ ชานนฺโตว อุทกโต อุฏฺหติ, ‘‘ตํ อุทฺธริสฺสามี’’ติ สฺาย อภาวโต วฏฺฏติ. อุปฺปาฏิตานีติ อุทฺธฏานิ. พีชคาเม สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ ภูตคามโต ปริโมจิตตฺตา วุตฺตํ. อนนฺตก-คฺคหเณน สาสปมตฺติกา คหิตา. นามฺเหตํ ตสฺสา เสวาลชาติยา ¶ . มูลปณฺณานํ อสมฺปุณฺณตฺตา ‘‘อสมฺปุณฺณภูตคาโม นามา’’ติ วุตฺตํ. อภูตคามมูลตฺตาติ เอตฺถ ภูตคาโม มูลํ การณํ เอตสฺสาติ ภูตคามมูโล, ภูตคามสฺส วา มูลํ การณนฺติ ภูตคามมูลํ. พีชคาโม หิ นาม ภูตคามโต สมฺภวติ, ภูตคามสฺส จ การณํ โหติ, อยํ ปน ตาทิโส น โหตีติ ‘‘อภูตคามมูลตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺรฏฺกตฺตา วุตฺตํ ‘‘โส พีชคาเมน สงฺคหิโต’’ติ. อิทฺจ ‘‘อภูตคามมูลตฺตา’’ติ เอตฺถ ปมํ วุตฺตอตฺถสมฺภวโต วุตฺตํ. กิฺจาปิ หิ ตาลนาฬิเกราทีนํ ขาณุ อุทฺธํ อวฑฺฒนโต ภูตคามสฺส การณํ น โหติ, ตถาปิ ภูตคามสงฺขฺยุปคตนิพฺพตฺตปณฺณมูลพีชโต สมฺภูตตฺตา ภูตคามโต อุปฺปนฺโน นาม โหตีติ พีชคาเมน สงฺคหํ คจฺฉติ.
‘‘องฺกุเร หริเต’’ติ วตฺวา ตเมว วิภาเวติ ‘‘นีลปณฺณวณฺเณ ชาเต’’ติ, นีลปณฺณสฺส วณฺณสทิเส วณฺเณ ชาเตติ อตฺโถ. ‘‘นีลวณฺเณ ชาเต’’ติ วา ปาโ คเหตพฺโพ. อมูลกภูตคาเม สงฺคหํ คจฺฉตีติ นาฬิเกรสฺส อาเวณิกํ กตฺวา วทติ. ‘‘ปานียฆฏาทีนํ พหิ เสวาโล อุทเก อฏฺิตตฺตา พีชคามานุโลมตฺตา จ ทุกฺกฏวตฺถู’’ติ วทนฺติ. กณฺณกมฺปิ อพฺโพหาริกเมวาติ นีลวณฺณมฺปิ อพฺโพหาริกเมว. เสเลยฺยกํ นาม สิลาย สมฺภูตา เอกา สุคนฺธชาติ. ‘‘รุกฺขตฺตจํ วิโกเปตีติ วุตฺตตฺตา รุกฺเข ชาตํ ยํ กิฺจิ ฉตฺตกํ รุกฺขตฺตจํ อวิโกเปตฺวา มตฺถกโต ฉินฺทิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. รุกฺขโต มุจฺจิตฺวา ติฏฺตีติ เอตฺถ ‘‘ยทิปิ กิฺจิมตฺตํ รุกฺเข อลฺลีนา หุตฺวา ติฏฺติ, รุกฺขโต คยฺหมาโน ปน รุกฺขจฺฉวึ น วิโกเปติ, วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. อลฺลรุกฺขโต น วฏฺฏตีติ เอตฺถาปิ รุกฺขตฺตจํ อวิโกเปตฺวา มตฺถกโต ตจฺเฉตฺวา คเหตุํ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. หตฺถกุกฺกุจฺเจนาติ หตฺถานํ อสํยตภาเวน, หตฺถจาปลฺเลนาติ วุตฺตํ โหติ. ปานียํ น วาเสตพฺพนฺติ อิทํ อตฺตโน อตฺถาย นามิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. เกวลํ อนุปสมฺปนฺนสฺส อตฺถาย นามิเต ปน ปจฺฉา ตโต ลภิตฺวา น วาเสตพฺพนฺติ ¶ นตฺถิ. ‘‘เยสํ รุกฺขานํ สาขา รุหตีติ วุตฺตตฺตา เยสํ สาขา น รุหติ, ตตฺถ กปฺปิยกรณกิจฺจํ นตฺถี’’ติ วทนฺติ.
๙๓. ปฺจหิ ¶ สมณกปฺเปหีติ ปฺจหิ สมณโวหาเรหิ. กิฺจาปิ หิ พีชานํ อคฺคินา ผุฏฺมตฺเตน นขาทีหิ วิลิขนมตฺเตน จ อวิรุฬฺหีธมฺมตา น โหติ, ตถาปิ เอวํ กเตเยว สมณานํ กปฺปตีติ อคฺคิปริชิตาทโย สมณโวหารา นาม ชาตา, ตสฺมา เตหิ สมณโวหาเรหิ กรณภูเตหิ ผลํ ปริภฺุชิตุํ อนุชานามีติ อธิปฺปาโย. อพีชนิพฺพฏฺฏพีชานิปิ สมณานํ กปฺปนฺตีติ ปฺตฺตปณฺณตฺติภาวโต สมณโวหาราอิจฺเจว สงฺขํ คตานิ. อถ วา อคฺคิปริชิตาทีนํ ปฺจนฺนํ กปฺปิยภาวโตเยว ปฺจหิ สมณกปฺปิยภาวสงฺขาเตหิ การเณหิ ผลํ ปริภฺุชิตุํ อนุชานามีติ เอวเมตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อคฺคิปริชิตนฺติอาทีสุ ‘‘ปริจิต’’นฺติปิ ปนฺติ. อพีชํ นาม ตรุณมฺพผลาทิ. นิพฺพฏฺฏพีชํ นาม อมฺพปนสาทิ, ยํ พีชํ นิพฺพฏฺเฏตฺวา วิสุํ กตฺวา ปริภฺุชิตุํ สกฺกา โหติ. ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺวาว กาตพฺพนฺติ โย กปฺปิยํ กโรติ, เตน กตฺตพฺพาการสฺเสว วุตฺตตฺตา ภิกฺขุนา อวุตฺเตปิ กาตุํ วฏฺฏตีติ น คเหตพฺพํ. ปุน ‘‘กปฺปิยํ กาเรตพฺพ’’นฺติ การาปนสฺส ปมเมว กถิตตฺตา ภิกฺขุนา ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ วุตฺเตเยว อนุปสมฺปนฺเนน ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺวา อคฺคิปริชิตาทิ กาตพฺพนฺติ คเหตพฺพํ. ‘‘กปฺปิยนฺติ วจนํ ปน ยาย กายจิ ภาสาย วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘กปฺปิยนฺติ วตฺวาว กาตพฺพ’’นฺติ วจนโต ปมํ ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺวา ปจฺฉา อคฺคิอาทินา ผุสนาทิ กาตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ปมํ อคฺคึ นิกฺขิปิตฺวา นขาทินา วา วิชฺฌิตฺวา ตํ อนุทฺธริตฺวาว ‘กปฺปิย’นฺติ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ.
เอกสฺมึ พีเช วาติอาทีสุ ‘‘เอกํเยว กาเรมีติ อธิปฺปาเย สติปิ เอกาพทฺธตฺตา สพฺพํ กตเมว โหตี’’ติ วทนฺติ. ทารุํ วิชฺฌตีติ เอตฺถ ‘‘ชานิตฺวาปิ วิชฺฌติ วา วิชฺฌาเปติ วา, วฏฺฏติเยวา’’ติ วทนฺติ. ภตฺตสิตฺเถ วิชฺฌตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘ตํ วิชฺฌติ, น วฏฺฏตีติ รชฺชุอาทีนํ ภาชนคติกตฺตา’’ติ วทนฺติ. มริจปกฺกาทีหิ มิสฺเสตฺวาติ เอตฺถ ภตฺตสิตฺถสมฺพนฺธวเสน เอกาพทฺธตา เวทิตพฺพา, น ผลานํเยว อฺมฺํ สมฺพนฺธวเสน. ภินฺทาเปตฺวา กปฺปิยํ การาเปตพฺพนฺติ พีชโต มุตฺตสฺส กฏาหสฺส ภาชนคติกตฺตา วุตฺตํ.
นิกฺขาเมตุนฺติ ตํ ภิกฺขุํ นิกฺขาเมตุํ. ‘‘สเจ เอตสฺส อนุโลม’’นฺติ เสนาสนรกฺขณตฺถาย อนฺุาตมฺปิ ปฏคฺคิทานาทึ อตฺตนาปิ กาตุํ วฏฺฏตีติ ¶ เอตฺตเกเนว อิทมฺปิ เอตสฺส อนุโลมนฺติ เอวมธิปฺปาโย สิยา. ปฏคฺคิทานํ ปริตฺตกรณฺจ อตฺตโน ปรสฺส วา ¶ เสนาสนรกฺขณตฺถาย วฏฺฏติเยว. ตสฺมา สเจ ตสฺส สุตฺตสฺส เอตํ อนุโลมํ สิยา, อตฺตโน น วฏฺฏติ, อฺสฺส วฏฺฏตีติ อยํ วิเสโส กุโต ลพฺภตีติ อาห ‘‘อตฺตโน น วฏฺฏติ…เป… น สกฺกา ลทฺธุ’’นฺติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ภูตคาโม, ภูตคามสฺิตา, วิโกปนํ วา วิโกปาปนํ วาติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อฺวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๔-๙๘. ทุติเย อฺํ วจนนฺติ ยํ โจทเกน จุทิตกสฺส โทสวิภาวนวจนํ วุตฺตํ, ตํ ตโต อฺเเนว วจเนน ปฏิจรติ. อถ วา อฺเนฺํ ปฏิจรตีติ อฺเน การเณน อฺํ การณํ ปฏิจรตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยํ โจทเกน จุทิตกสฺส โทสวิภาวนการณํ วุตฺตํ, ตโต อฺเน โจทนาย อมูลกภาวทีปเกน การเณน ปฏิจรตีติ วุตฺตํ โหติ. ปฏิจรตีติ จ ปฏิจฺฉาทนวเสน จรติ, ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ปฏิจฺฉาทนตฺโถ เอว วา จรติ-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ. เตนาห ‘‘ปฏิจฺฉาเทตี’’ติ. โก อาปนฺโนติอาทินา ปาฬิยํ โจทนํ อวิสฺสชฺเชตฺวา วิกฺเขปาปชฺชนวเสน อฺเน อฺํ ปฏิจรณํ ทสฺสิตํ. อปรมฺปิ ปน โจทนํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา กถาอปนามวเสน ปวตฺตํ ปาฬิมุตฺตกํ อฺเนฺํ ปฏิจรณํ เวทิตพฺพํ. ‘‘อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติ ปุฏฺโ ‘‘ปาฏลิปุตฺตํ คโตมฺหี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น ตว ปาฏลิปุตฺตคมนํ ปุจฺฉาม, อาปตฺตึ ปุจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ตโต ราชคหํ คโตมฺหี’’ติ วตฺวา ‘‘ราชคหํ วา ยาหิ พฺราหฺมณคหํ วา, อาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตตฺถ เม สูกรมํสํ ลทฺธ’’นฺติอาทีนิ วตฺวาว กถํ พหิทฺธา วิกฺขิปนฺโตปิ หิ ‘‘อฺเนฺํ ปฏิจรติ’’จฺเจว สงฺขํ คจฺฉติ.
ยเทตํ อฺเน อฺํ ปฏิจรณวเสน ปวตฺตวจนํ, ตเทว ปุจฺฉิตมตฺถํ เปตฺวา อฺํ วทตีติ อฺวาทกนฺติ อาห ‘‘อฺเนฺํ ปฏิจรณสฺเสตํ นาม’’นฺติ. ตุณฺหีภูตสฺเสตํ นามนฺติ ตุณฺหีภาวสฺเสตํ นามํ, อยเมว วา ปาโ. อฺวาทกํ อาโรเปตูติ อฺวาทกกมฺมํ อาโรเปตุ, อฺวาทกตฺตํ ¶ วา อิทานิ กริยมาเนน กมฺเมน อาโรเปตูติ อตฺโถ. วิเหสกํ อาโรเปตูติ เอตฺถาปิ วิเหสกกมฺมํ วิเหสกภาวํ วา อาโรเปตูติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อนาโรปิเต อฺวาทเก วุตฺตทุกฺกฏํ ปาฬิยํ อาคตอฺเนฺํปฏิจรณวเสน ยุชฺชติ ¶ . อฏฺกถายํ อาคเตน ปน ปาฬิมุตฺตกอฺเนฺํปฏิจรณวเสน อนาโรปิเต อฺวาทเก มุสาวาเทน ปาจิตฺติยํ, อาโรปิเต อิมินาว ปาจิตฺติยนฺติ เวทิตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘อาโรปิเต อฺวาทเก มุสาวาเทน อิมินา จ ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ยา สา อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺติ วุตฺตา, สาปิ ปาฬิยํ อาคตอฺเนฺํปฏิจรณวเสน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา, อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ วา. เสสํ อุตฺตานเมว. ธมฺมกมฺเมน อาโรปิตตา, อาปตฺติยา วา วตฺถุนา วา อนุยฺุชิยมานตา, ฉาเทตุกามตาย อฺเนฺํ ปฏิจรณํ วา ตุณฺหีภาโว วาติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
อฺวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๐๓. ตติเย ธาตุปาเ เฌ-สทฺโท จินฺตายํ ปิโตติ อาห ‘‘ลามกโต วา จินฺตาเปนฺตี’’ติอาทิ. อยเมว จ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ โอโลกนตฺโถปิ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อกฺขราย วาเจตี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๔๖) วิย ‘‘ฉนฺทายา’’ติ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ฉนฺเทนา’’ติ.
๑๐๕. เยน วจเนนาติ เยน ‘‘ฉนฺทาย อิตฺถนฺนาโม อิทํ นาม กโรตี’’ติอาทิวจเนน. เยน จ ขิยฺยนฺตีติ เยน ‘‘ฉนฺทาย อิตฺถนฺนาโม’’ติอาทิวจเนน ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขูนํ สวนูปจาเร ตฺวา อวณฺณํ ปกาเสนฺติ.
๑๐๖. อฺํ อนุปสมฺปนฺนํ อุชฺฌาเปตีติ อฺเน อนุปสมฺปนฺเนน อุชฺฌาเปติ. ตสฺส วา ตํ สนฺติเก ขิยฺยตีติ ตสฺส อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก ¶ ตํ สงฺเฆน สมฺมตํ อุปสมฺปนฺนํ ขิยฺยติ, อวณฺณํ วทนฺโต วา ปกาเสติ. อนุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมตนฺติ เอตฺถ สมฺมตปุพฺโพ สมฺมโตติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. ยสฺมา อุชฺฌาปนํ ขิยฺยนฺจ มุสาวาทวเสเนว ปวตฺตํ, ตสฺมา อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺตีติ ปาจิตฺติยฏฺาเน ทุกฺกฏฏฺาเน จ อิมินาว อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา อุชฺฌาเปนฺตสฺส ขิยฺยนฺตสฺส จ เอกกฺขเณ ทฺเว ทฺเว อาปตฺติโย โหนฺตีติ อาปนฺนํ. อถ วา อีทิสํ สิกฺขาปทํ มุสาวาทโต ปมํ ปฺตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ธมฺมกมฺเมน สมฺมตตา, อุปสมฺปนฺนตา, อคติคมนาภาโว ¶ , ตสฺส อวณฺณกามตา, ยสฺส สนฺติเก วทติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺนตา, อุชฺฌาปนํ วา ขิยฺยนํ วาติ อิมานิ ปเนตฺถ ฉ องฺคานิ.
อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๐๘-๑๑๐. จตุตฺเถ หิมวสฺเสนาติ หิมเมว วุตฺตํ. อปฺาเตติ อปฺปตีเต, อปฺปสิทฺเธติ อตฺโถ. ‘‘มณฺฑเป วา รุกฺขมูเล วาติ วจนโต วิวฏงฺคเณปิ นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. โคจรปฺปสุตาติ โคจรฏฺานํ ปฏิปนฺนา. ‘‘อฏฺ มาเส’’ติ อิมินา วสฺสานํ จาตุมาสํ เจปิ เทโว น วสฺสติ, ปฏิกฺขิตฺตเมวาติ อาห ‘‘อฏฺ มาเสติ วจนโต…เป… นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติเยวา’’ติ. ตตฺถ จตฺตาโร มาเสติ วสฺสานสฺส จตฺตาโร มาเส. อวสฺสิกสงฺเกเตติ อิมินา อนฺุาเตปิ อฏฺ มาเส ยตฺถ เหมนฺเต เทโว วสฺสติ, ตตฺถ อปเรปิ จตฺตาโร มาสา ปฏิกฺขิตฺตาติ อาห ‘‘อวสฺสิกสงฺเกเตติ วจนโต’’ติอาทิ. อิมินา อิมํ ทีเปติ ‘‘ยสฺมึ เทเส เหมนฺเต เทโว วสฺสติ, ตตฺถ อฏฺ มาเส ปฏิกฺขิปิตฺวา จตฺตาโร มาสา อนฺุาตา. ยตฺถ ปน วสฺสาเนเยว วสฺสติ, ตตฺถ จตฺตาโร มาเส ปฏิกฺขิปิตฺวา อฏฺ มาสา อนฺุาตา’’ติ.
อิมินาว นเยน มชฺฌิมปเทเส ยตฺถ เหมนฺเต หิมวสฺสํ วสฺสติ, ตตฺถาปิ อฏฺเว มาสา ปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา. ตสฺมา วสฺสานกาเล ปกติอชฺโฌกาเส โอวสฺสกมณฺฑเป รุกฺขมูเล จ สนฺถริตุํ น วฏฺฏติ, เหมนฺตกาเล ปกติอชฺโฌกาเส โอวสฺสกมณฺฑปาทีสุปิ วฏฺฏติ. ตฺจ ¶ โข ยตฺถ หิมวสฺเสน เสนาสนํ น เตมติ, คิมฺหกาเลปิ ปกติอชฺโฌกาสาทีสุ วฏฺฏติเยว, ตฺจ โข อกาลเมฆาทสฺสเน, กากาทีนํ นิพทฺธวาสรุกฺขมูเล ปน กทาจิปิ น วฏฺฏตีติ เอวเมตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
อิมฺจ ปน อตฺถวิเสสํ คเหตฺวา ภควตา ปมเมว สิกฺขาปทํ ปฺตฺตนฺติ วิสุํ อนุปฺตฺติ น วุตฺตา. เตเนว หิ มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘อิติ ยตฺถ จ ยทา จ สนฺถริตุํ น วฏฺฏติ, ตํ สพฺพมิธ อชฺโฌกาสสงฺขเมว คต’’นฺติ. อถ วา อวิเสเสน อชฺโฌกาเส สนฺถรณสนฺถราปนานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อีทิเส กาเล อีทิเส จ ปเทเส เปถา’’ติ อนุชานนมตฺเตเนว อลนฺติ น สิกฺขาปเท ¶ วิสุํ อนุปฺตฺติ อุทฺธฏาติ เวทิตพฺพา. ปริวาเร (ปริ. ๖๕-๖๗) ปน อิมสฺเสว สิกฺขาปทสฺส อนุรูปวเสน ปฺตฺตตฺตา ‘‘เอกา อนุปฺตฺตี’’ติ วุตฺตํ.
นววายิโม สีฆํ น นสฺสตีติ อาห ‘‘นววายิโม วา’’ติ. โอนทฺธโกติ จมฺเมน โอนทฺโธ. อุกฺกฏฺอพฺโภกาสิโกติ อิทํ ตสฺส ปริวิตกฺกทสฺสนมตฺตํ, อุกฺกฏฺอพฺโภกาสิกสฺส ปน จีวรกุฏิ น วฏฺฏตีติ นตฺถิ. กายานุคติกตฺตาติ ภิกฺขุโน ตตฺเถว สนฺนิหิตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิมินา จ ตสฺมึเยว กาเล อนาปตฺติ วุตฺตา, จีวรกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปน อฺตฺถ คจฺฉนฺตสฺส ปิณฺฑาย ปวิสนฺตสฺสปิ อาปตฺติเยว. ‘‘ยสฺมา ปน ทายเกหิ ทานกาเลเยว สหสฺสคฺฆนกมฺปิ กมฺพลํ ‘ปาทปฺุฉนึ กตฺวา ปริภฺุชถา’ติ ทินฺนํ ตเถว ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘อิมํ มฺจปีาทิเสนาสนํ อพฺโภกาเสปิ ยถาสุขํ ปริภฺุชถา’ติ ทายเกหิ ทินฺนํ เจ, สพฺพสฺมิมฺปิ กาเล อพฺโภกาเส นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. เปเสตฺวา คนฺตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘โย ภิกฺขุ อิมํ านํ อาคนฺตฺวา วสติ, ตสฺส เทถา’’ติ วตฺวา เปเสตพฺพํ.
วลาหกานํ อนุฏฺิตภาวํ สลฺลกฺเขตฺวาติ อิมินา จ คิมฺหาเนปิ เมเฆ อุฏฺิเต มฺจปีาทึ ยํกิฺจิ เสนาสนํ อชฺโฌกาเส นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีปิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ปาทฏฺานาภิมุขาติ นิสีทนฺตานํ ปาทปตนฏฺานาภิมุข’’นฺติ เกจิ. ‘‘สมฺมชฺชนฺตสฺส ปาทฏฺานาภิมุข’’นฺติ อปเร. ‘‘พหิ วาลุกาย อคมนนิมิตฺตํ ปาทฏฺานาภิมุขา วาลิกา หริตพฺพาติ วุตฺต’’นฺติ เอเก ¶ . กจวรํ หตฺเถหิ คเหตฺวา พหิ ฉฏฺเฏตพฺพนฺติ อิมินา กจวรํ ฉฑฺเฑสฺสามีติ วาลิกา น ฉฑฺเฑตพฺพาติ ทีเปติ.
๑๑๑. อนฺโต สํเวเตฺวา พทฺธนฺติ เอรกปตฺตาทีหิ เวณึ กตฺวา ตาย เวณิยา อุโภสุ ปสฺเสสุ วิตฺถตฏฺาเนสุ พหุํ เวเตฺวา ตโต ปฏฺาย ยาว มชฺฌฏฺานํ, ตาว อนฺโต อากฑฺฒนวเสน เวเตฺวา มชฺเฌ สงฺขิปิตฺวา ติริยํ ตตฺถ ตตฺถ พนฺธิตฺวา กตํ. กปฺปํ ลภิตฺวาติ คจฺฉาติ วุตฺตวจเนน กปฺปํ ลภิตฺวา. เถรสฺส หิ อาณตฺติยา คจฺฉนฺตสฺส อนาปตฺติ. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘นิสีทิตฺวา สยํ คจฺฉนฺโต’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว. อฺตฺถ คจฺฉตีติ ตํ มคฺคํ อติกฺกมิตฺวา อฺตฺถ คจฺฉติ. เลฑฺฑุปาตุปจารโต พหิ ิตตฺตา ‘‘ปาทุทฺธาเรน กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, อฺตฺถ คจฺฉนฺตสฺส ปมปาทุทฺธาเร ทุกฺกฏํ, ทุติยปาทุทฺธาเร ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. ปากติกํ อกตฺวาติ อปฺปฏิสาเมตฺวา. อนฺตรสนฺนิปาเตติ อนฺตรนฺตรา สนฺนิปาเต.
อาวาสิกานํเยว ปลิโพโธติ เอตฺถ อาคนฺตุเกหิ อาคนฺตฺวา กิฺจิ อวตฺวา ตตฺถ นิสินฺเนปิ ¶ อาวาสิกานํเยว ปลิโพโธติ อธิปฺปาโย. มหาปจฺจริวาเท ปน ‘‘อฺเสุ อาคนฺตฺวา นิสินฺเนสู’’ติ อิทํ อมฺหากนฺติ วตฺวา วา อวตฺวา วา นิสินฺเนสูติ อธิปฺปาโย. มหาอฏฺกถาวาเท ‘‘อาปตฺตี’’ติ ปาจิตฺติยเมว วุตฺตํ. มหาปจฺจริยํ ปน สนฺถรณสนฺถราปเน สติ ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพนฺติ อนาณตฺติยา ปฺตฺตตฺตา ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. ‘‘อิทํ อุสฺสารกสฺส, อิทํ ธมฺมกถิกสฺสา’’ติ วิสุํ ปฺตฺตตฺตา อนาณตฺติยา ปฺตฺเตปิ ปาจิตฺติเยเนว ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตสฺมึ อาคนฺตฺวา นิสินฺเน ตสฺส ปลิโพโธ’’ติ วุตฺตํ. เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘อนาณตฺติยา ปฺตฺเตปิ ธมฺมกถิกสฺส อนุฏฺาปนียตฺตา ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพํ, อาคนฺตุกสฺส ปน ปจฺฉา อาคเตหิ วุฑฺฒตเรหิ อุฏฺาเปตพฺพตฺตา ทุกฺกฏํ วุตฺต’’นฺติ.
๑๑๒. ภูมิยํ อตฺถริตพฺพาติ จิมิลิกาย สติ ตสฺสา อุปริ, อสติ สุทฺธภูมิยํ อตฺถริตพฺพา. สีหจมฺมาทีนํ ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพติ อิมินา –
‘‘น ¶ , ภิกฺขเว, มหาจมฺมานิ ธาเรตพฺพานิ สีหจมฺมํ พฺยคฺฆจมฺมํ ทีปิจมฺมํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๕๕) –
เอวํ วุตฺตาย ขนฺธกปาฬิยา อธิปฺปายํ วิภาเวติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อนฺโตปิ มฺเจ ปฺตฺตานิ โหนฺติ, พหิปิ มฺเจ ปฺตฺตานิ โหนฺตี’’ติ อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺตตฺตา มฺจปีเสุ อตฺถริตฺวา ปริโภโคเยว ปฏิกฺขิตฺโต, ภูมตฺถรณวเสน ปริโภโค ปน อปฺปฏิกฺขิตฺโตติ. ยทิ เอวํ ‘‘ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ยถา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๐) วจนโต ปุคฺคลิเกปิ เสนาสเน เสนาสนปริโภควเสน นิยมิตํ สุวณฺณฆฏาทิกํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏมานมฺปิ เกวลํ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ, เอวมิทํ ภูมตฺถรณวเสน ปริภฺุชิยมานมฺปิ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ตํ ตํ วิหารํ หริตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ทารุมยปีนฺติ ผลกมยเมว ปีํ วุตฺตํ. ปาทกถลิกนฺติ อโธตปาทฏฺปนกํ. อชฺโฌกาเส รชนํ ปจิตฺวา…เป… ปฏิสาเมตพฺพนฺติ เอตฺถ เถเว อสติ รชนกมฺเม นิฏฺิเต ปฏิสาเมตพฺพํ.
๑๑๓. ‘‘ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก วา ลชฺชี โหตีติ วุตฺตตฺตา อลชฺชึ อาปุจฺฉิตฺวา คนฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. โอตาเปนฺโต คจฺฉตีติ เอตฺถ ‘‘กิฺจาปิ ‘เอตฺตกํ ทูรํ คนฺตพฺพ’นฺติ ปริจฺเฉโท นตฺถิ, ตถาปิ เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกมฺม นาติทูรํ คนฺตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. เสสเมตฺถ ¶ อุตฺตานเมว. มฺจาทีนํ สงฺฆิกตา, วุตฺตลกฺขเณ เทเส สนฺถรณํ วา สนฺถราปนํ วา, อปลิพุทฺธตา, อาปทาย อภาโว, เลฑฺฑุปาตาติกฺกโมติ อิมานิ ปเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา) ปน อนาปุจฺฉํ วา คจฺเฉยฺยาติ เอตฺถ ‘‘โย ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก วา ลชฺชี โหติ, อตฺตโน ปลิโพธํ วิย มฺติ, ตถารูปํ อนาปุจฺฉิตฺวา ตํ เสนาสนํ ตสฺส อนิยฺยาเตตฺวา นิรเปกฺโข คจฺฉติ, ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกเมยฺย, เอเกน ปาเทน เลฑฺฑุปาตาติกฺกเม ทุกฺกฏํ, ทุติยปาทาติกฺกเม ปาจิตฺติย’’นฺติ วตฺวา องฺเคสุปิ นิรเปกฺขตาย สทฺธึ ฉ องฺคานิ ¶ วุตฺตานิ. ปาฬิยํ ปน อฏฺกถายฺจ ‘‘นิรเปกฺโข คจฺฉตี’’ติ อยํ วิเสโส น ทิสฺสติ. ‘‘โอตาเปนฺโต คจฺฉตี’’ติ จ โอตาปนวิสเย เอว สาเปกฺขคมเน อนาปตฺติ วุตฺตา. ยทิ อฺตฺถาปิ สาเปกฺขคมเน อนาปตฺติ สิยา, ‘‘อนาปตฺติ สาเปกฺโข คจฺฉตี’’ติ อวิเสเสน วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตสฺมา วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพนฺติ.
ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๑๖. ทุติยเสนาสนสิกฺขาปเท เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. ‘‘อิทฺจ อฏฺกถาสุ ตถาวุตฺตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อฺมฺปิ ตาทิสํ มฺจปีเสุ อตฺถริตํ ปจฺจตฺถรณเมวา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. มาติกาฏฺกถายํ ปน ‘‘ปจฺจตฺถรณํ นาม ปาวาโร โกชโวติ เอตฺตกเมวา’’ติ นิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา คณฺิปเทสุ วุตฺตํ อิมินา น สเมติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. เสนาสนโตติ สพฺพปจฺฉิมเสนาสนโต. โย โกจีติ ตสฺส าตโก วา อฺาตโก วา โย โกจิ.
๑๑๗. ปริเวณนฺติ เอเกกสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปพฺภนฺตรํ. กุรุนฺทฏฺกถายํ วุตฺตเมวตฺถํ สวิเสสํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กิฺจาปิ วุตฺโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. ‘‘อปริจฺฉนฺเน มณฺฑเป’’ติ วิสุํ โยเชตพฺพํ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘อปริจฺฉนฺนมณฺฑเป วา ปริจฺฉนฺเน วาปิ พหูนํ สนฺนิปาตภูเต’’ติ วุตฺตํ. โภชนสาลายมฺปิ อยํ วิเสโส ลพฺภติเยว. วตฺตพฺพํ นตฺถีติ วิเสเสตฺวา กิฺจิ วตฺตพฺพํ นตฺถิ. ปลุชฺชตีติ วินสฺสติ. นสฺเสยฺยาติ โจราทีหิ วินสฺเสยฺย.
๑๑๘. เยน ¶ มฺจํ วา ปีํ วา วินนฺติ, ตํ มฺจปีกวานํ. สิลุจฺจยเลณนฺติ สิลุจฺจเย เลณํ, ปพฺพตคุหาติ อตฺโถ. ‘‘เสนาสนํ อุปจิกาหิ ขายิต’’นฺติ อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตตฺตา วตฺถุอนุรูปวเสน อฏฺกถายํ อุปจิกาสงฺกาย อภาเว อนาปตฺติ วุตฺตา. วตฺตกฺขนฺธเก คมิกวตฺตํ ปฺเปนฺเตน ¶ ‘‘เสนาสนํ อาปุจฺฉิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา เกวลํ อิติกตฺตพฺพาการมตฺตทสฺสนตฺถํ ‘‘อาปุจฺฉนํ ปน วตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน วตฺตเภเทน ทุกฺกฏนฺติ ทสฺสนตฺถํ. เตเนว อนฺธกฏฺกถายํ ‘‘เสนาสนํ อาปุจฺฉิตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ยํ ปาสาณปิฏฺิยํ วา ปาสาณตฺถมฺเภสุ วา กตเสนาสนํ ยตฺถ อุปจิกา นาโรหนฺติ, ตํ อนาปุจฺฉนฺตสฺสปิ อนาปตฺตี’’ติ วกฺขติ, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ คณฺิปเท ‘‘ตาทิเส เสนาสเน อนาปุจฺฉา คจฺฉนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ นตฺถิ, คมิกวตฺตวเสน ปน อนาปุจฺฉา คจฺฉโต วตฺตเภโท โหติ, ตสฺมา ทุกฺกฏํ อาปชฺชตี’’ติ, ตํ น คเหตพฺพํ.
ปจฺฉิมสฺส อาโภเคน มุตฺติ นตฺถีติ ตสฺส ปจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส อฺสฺส อภาวโต วุตฺตํ. เอกํ วา เปเสตฺวา อาปุจฺฉิตพฺพนฺติ เอตฺถ คมนจิตฺตสฺส อุปฺปนฺนฏฺานโต อนาปุจฺฉิตฺวา คจฺฉโต ทุติยปาทุทฺธาเร ปาจิตฺติยํ. กิฺจาปิ มฺจํ วา ปีํ วา อชฺโฌกาเส นิกฺขิปิตฺวา คจฺฉนฺตสฺส อิธ วิสุํ อาปตฺติ น วุตฺตา, ตถาปิ อกาเล อชฺโฌกาเส มฺจปีานิ ปฺเปตฺวา คจฺฉนฺตสฺส เลฑฺฑุปาตาติกฺกเม ปุริมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ, ปริกฺเขปาติกฺกเม อิมินา ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘มณฺฑเป วา รุกฺขมูเล วา’’ติ อิมินา อชฺโฌกาโสปิ สงฺคหิโตเยวาติ ตตฺถาปิ ทุกฺกฏํ อิธ วุตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. เสยฺยํ ปน อชฺโฌกาเส สนฺถริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส อุภเยนปิ ทุกฺกฏเมว. ‘‘สงฺฆิเก วิหาเร สงฺฆิกํเยว เสยฺยํ สนฺถริตฺวา ปกฺกมนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ อุโภสุ เอเกกสฺมึ สงฺฆิเก ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. วุตฺตลกฺขณเสยฺยา, ตสฺสา สงฺฆิกตา, วุตฺตลกฺขเณ วิหาเร สนฺถรณํ วา สนฺถราปนํ วา, อปลิพุทฺธตา, อาปทาย อภาโว, อนเปกฺขสฺส ทิสาปกฺกมนํ, อุปจารสีมาติกฺกโมติ อิมานิ ปเนตฺถ สตฺต องฺคานิ.
ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๑๙-๑๒๑. ฉฏฺเ อนุปวิสิตฺวาติ สมีปํ ปวิสิตฺวา. พหูปการตํ คุณวิสิฏฺตฺจ สลฺลกฺเขนฺโตติ ¶ ภณฺฑาคาริกสฺส พหูปการตํ ธมฺมกถิกาทีนํ คุณวิสิฏฺตฺจ สลฺลกฺเขนฺโต. สมนฺตา ทิยฑฺโฒ หตฺโถติ มชฺเฌ ปฺตฺตมฺจปีํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๑๒๒. อุปจารํ ¶ เปตฺวาติ วุตฺตลกฺขณํ อุปจารํ เปตฺวา. เอกวิหาเรติ เอกสฺมึ เสนาสเน. เอกปริเวเณติ ตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปพฺภนฺตเร. ‘‘คิลาโน ปวิสตีติอาทีสุ อนาปตฺติการณสพฺภาวโต คิลานาทิตาย ปวิสิสฺสามีติ อุปจารํ ปวิสนฺตสฺส สติปิ สมฺพาเธตุกามตาย อนาปตฺติ วุตฺตาเยวา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เอวฺจ สติ อคิลานาทิภาโวปิ วิสุํ องฺเคสุ วตฺตพฺโพ สิยา, มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา) ปน ‘‘สงฺฆิกวิหารตา, อนุฏฺาปนียภาวชานนํ, สมฺพาเธตุกามตา, อุปจาเร นิสีทนํ วา นิปชฺชนํ วาติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตสฺมา วีมํสิตพฺพํ.
อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๒๖. สตฺตเม โกฏฺกานีติ ทฺวารโกฏฺกานิ. ‘‘นิกฺขมาติ วจนํ สุตฺวาปิ อตฺตโน รุจิยา นิกฺขมติ, อนาปตฺตี’’ติ วทนฺติ.
๑๒๘. อลชฺชึ นิกฺกฑฺฒตีติอาทีสุ ปมํ อลชฺชีอาทิภาเวน นิกฺกฑฺฒิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติตาย โกเป อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. สงฺฆิกวิหาโร, อุปสมฺปนฺนสฺส ภณฺฑนการกภาวาทิวินิมุตฺตตา, โกเปน นิกฺกฑฺฒนํ วา นิกฺกฑฺฒาปนํ วาติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๒๙-๑๓๑. อฏฺเม อุปริมตเล ปทรานํ อสนฺถริตตฺตา ‘‘อุปริอจฺฉนฺนตลายา’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวาติ อนุปขชฺชสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. สงฺฆิโก วิหาโร ¶ , อสีสฆฏฺฏา เวหาสกุฏิ ¶ , เหฏฺา สปริโภคตา, อปฏาณิทินฺเน อาหจฺจปาทเก นิสีทนํ วา นิปชฺชนํ วาติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๓๕. นวเม ‘‘มหลฺลโก นาม วิหาโร สสามิโก’’ติ วุตฺตตฺตา สฺาจิกาย กุฏิยา อนาปตฺติ. ‘‘อฑฺฒเตยฺยหตฺถมฺปี’’ติ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน วุตฺตวจนํ ปาฬิยา สเมตีติ อาห ‘‘ตํ สุวุตฺต’’นฺติ. ‘‘ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณสฺส โอกาสสฺส ทสฺสิตตฺตา กวาฏํ อฑฺฒเตยฺยหตฺถวิตฺถารโต อูนกํ วา โหตุ อธิกํ วา, อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณํเยว โอกาโส’’ติ วทนฺติ.
ยสฺส เวมชฺเฌติ ยสฺส วิหารสฺส เวมชฺเฌ. สา อปริปูรอุปจาราปิ โหตีติ วิวริยมานํ กวาฏํ ยํ ภิตฺตึ อาหนติ, สา สมนฺตา กวาฏวิตฺถารปฺปมาณอุปจารรหิตาปิ โหตีติ อตฺโถ. อาโลกํ สนฺเธติ ปิเธตีติ อาโลกสนฺธิ. ‘‘ปุนปฺปุนํ ฉาทาเปสิ, ปุนปฺปุนํ ลิมฺปาเปสีติ อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ อุปฺปนฺนโทเสน สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺตตฺตา เลปํ อนุชานนฺเตน จ ทฺวารพนฺธสฺส สมนฺตา อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาเณเยว ปเทเส ปุนปฺปุนํ เลปสฺส อนฺุาตตฺตา ตโต อฺตฺถ ปุนปฺปุนํ ลิมฺเปนฺตสฺส วา ลิมฺปาเปนฺตสฺส วา ภิตฺติยํ มตฺติกาย กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ปุน จตุตฺถเลเป ทินฺเน ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. คณฺิปเทสุ ปน ตีสุปิ ‘‘ปุนปฺปุนํ เลปทานสฺส วุตฺตปฺปมาณโต อฺตฺถ ปฏิกฺขิตฺตมตฺตํ เปตฺวา ปาจิตฺติยสฺส อวุตฺตตฺตา ทุกฺกฏํ อนุรูป’’นฺติ วุตฺตํ.
อธิฏฺาตพฺพนฺติ สํวิธาตพฺพํ. อปฺปหริเตติ เอตฺถ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปิจฺโฉ’’ติอาทีสุ วิย อภาวตฺโถติ อาห ‘‘อหริเต’’ติ. ปตโนกาโสติ ปตโนกาสตฺตา ตตฺร ิตสฺส ภิกฺขุโน อุปริ ปเตยฺยาติ อธิปฺปาโย. สเจ หริเต ิโต อธิฏฺเติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ วจเนน อิมมตฺถํ ทีเปติ – สเจ วิหารสฺส สมนฺตา วุตฺตปฺปมาเณ ปริจฺเฉเท ปุพฺพณฺณาทีนิ น สนฺติ, ตตฺถ วิหาโร กาเรตพฺโพ. ยตฺถ ปน สนฺติ, ตตฺถ การาเปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ.
๑๓๖. เอเกกํ ¶ มคฺคํ อุชุกเมว อุฏฺเปตฺวา ฉาทนํ มคฺเคน ฉาทนํ นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ ¶ ‘‘มคฺเคน ฉาเทนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. อิมินา ปน นเยน สพฺพสฺมึ วิหาเร เอกวารํ ฉาทิเต ตํ ฉทนํ เอกมคฺคนฺติ คเหตฺวา ‘‘ทฺเว มคฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปริยาเยน ฉาทเนปิ อิมินาว นเยน โยเชตพฺพ’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ฉาทาเปสี’’ติ อิมาย ปาฬิยา ‘‘สพฺพมฺปิ เจตํ ฉทนํ ฉทนูปริ เวทิตพฺพ’’นฺติ อิมินา อฏฺกถาวจเนน จ สเมติ, ตสฺมา ทฺเว มคฺเค อธิฏฺหิตฺวา ตติยาย มคฺคํ อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพนฺติ เอตฺถ ทฺเว ฉทนานิ อธิฏฺหิตฺวา ตติยํ ฉทนํ ‘‘เอวํ ฉาเทหี’’ติ อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพนฺติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ.
เกจิ ปน ‘‘ปมํ ตาว เอกวารํ อปริเสสํ ฉาเทตฺวา ปุน ฉทนทณฺฑเก พนฺธิตฺวา ทุติยวารํ ตเถว ฉาเทตพฺพํ, ตติยวารจตุตฺถวาเร สมฺปตฺเต ทฺเว มคฺเค อธิฏฺหิตฺวา อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. อปเร ปน ‘‘ปมวาเรเยว ตโยปิ มคฺเค อธิฏฺาตุํ วฏฺฏติ, จตุตฺถโต ปฏฺาย อาปตฺติ ปาจิตฺติย’’นฺติ วทนฺติ. ตทุภยมฺปิ ปาฬิยา อฏฺกถาย จ น สเมติ. ตติยาย มคฺคนฺติ เอตฺถ ตติยายาติ อุปโยคตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตติยํ มคฺคนฺติ อตฺโถ. ติณฺณํ มคฺคานนฺติ มคฺควเสน ฉาทิตานํ ติณฺณํ ฉทนานํ. ติณฺณํ ปริยายานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. จตุตฺเถ มคฺเค วา ปริยาเย วาติ จ ตถา ฉาเทนฺตานํ จตุตฺถํ ฉาทนเมว วุตฺตํ. เสสํ อุตฺตานเมว. มหลฺลกวิหารตา, อตฺตโน วาสาคารตา, อุตฺตริ อธิฏฺานนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๔๐. ทสเม อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ‘‘สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา’’ติ พาหิรปริโภควเสน ปมํ ปฺตฺตตฺตา ‘‘สปฺปาณกํ อุทกํ ปริภฺุเชยฺยา’’ติ สิกฺขาปทํ อตฺตโน นหานปานาทิปริโภควเสน ปฺตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมึ วา ปมํ ปฺตฺเตปิ อตฺตโน ปริโภควเสเนว ปฺตฺตตฺตา ¶ ปุน อิมํ สิกฺขาปทํ พาหิรปริโภควเสเนว ปฺตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.
สปฺปาณกสฺิสฺส ‘‘ปริโภเคน ปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ปุพฺพภาเค ชานนฺตสฺสปิ สิฺจนสิฺจาปนํ ‘‘ปทีเป นิปติตฺวา ปฏงฺคาทิปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ชานนฺตสฺส ปทีปุชฺชลนํ วิย วินาปิ วธกเจตนาย โหตีติ อาห ‘‘ปณฺณตฺติวชฺช’’นฺติ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว ¶ . อุทกสฺส สปฺปาณกตา, ‘‘สิฺจเนน ปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ชานนํ, ตาทิสเมว จ อุทกํ, วินา วธกเจตนาย เกนจิเทว กรณีเยน ติณาทีนํ สิฺจนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต เสนาสนวคฺโค ทุติโย.
ภูตคามวคฺโคติปิ อิมสฺเสว นามํ.
๓. โอวาทวคฺโค
๑. โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๔๔. ภิกฺขุนิวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท กถานุสาเรนาติ ‘‘โส เถโร กึสีโล กึสมาจาโร กตรกุลา ปพฺพชิโต’’ติอาทินา ปุจฺฉนฺตานํ ปุจฺฉากถานุสาเรน. กเถตุํ วฏฺฏนฺตีติ นิรามิเสเนว จิตฺเตน กเถตุํ วฏฺฏนฺติ. อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา กถา ติรจฺฉานกถาติ อาห ‘‘สคฺคมคฺคคมเนปี’’ติอาทิ. อปิ-สทฺเทน ปเคว โมกฺขมคฺคคมเนติ ทีเปติ. ติรจฺฉานภูตนฺติ ติโรกรณภูตํ, พาธิกนฺติ วุตฺตํ โหติ. ลทฺธาเสวนา หิ ติรจฺฉานกถา สคฺคโมกฺขานํ พาธิกาว โหติ. สมิทฺโธติ ปริปุณฺโณ. สหิตตฺโถติ ยุตฺตตฺโถ. อตฺถคมฺภีรตาทิโยคโต คมฺภีโร. พหุรโสติ อตฺถรสาทิพหุรโส. ลกฺขณปฏิเวธสํยุตฺโตติ อนิจฺจาทิลกฺขณปฏิเวธรสอาวหนโต ลกฺขณปฏิเวธสํยุตฺโต.
๑๔๕-๑๔๗. ปรโตติ ปรตฺถ, อุตฺตรินฺติ อตฺโถ. กโรนฺโตวาติ ปริพาหิเร กโรนฺโตเยว. ปาติโมกฺโขติ จาริตฺตวาริตฺตปฺปเภทํ สิกฺขาปทสีลํ ¶ . ตฺหิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติ. สํวรณํ สํวโร, กายวจีทฺวารานํ ปิทหนํ. เยน หิ เต สํวุตา ปิหิตา โหนฺติ, โส สํวโร, กายิกวาจสิกสฺส อวีติกฺกมสฺเสตํ นามํ. ปาติโมกฺขสํวเรน สํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวเรน ปิหิตกายวจีทฺวาโร. ตถาภูโต จ ยสฺมา เตน สมงฺคี นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ ¶ . วตฺตตีติ อตฺตภาวํ ปวตฺเตติ. วิหรตีติ อิมินา ปาติโมกฺขสํวรสีเล ิตสฺส ภิกฺขุโน อิริยาปถวิหาโร ทสฺสิโต.
สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ปาฬิยา วิภาเวตุํ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ วิภงฺเคติ ฌานวิภงฺเค. สีลํ ปติฏฺาติอาทีนิ ปาติโมกฺขสฺเสว เววจนานิ. ตตฺถ (วิภ. อฏฺ. ๕๑๑) สีลนฺติ กามฺเจตํ สห กมฺมวาจาปริโยสาเนน อิชฺฌนกสฺส ปาติโมกฺขสฺเสว เววจนํ, เอวํ สนฺเตปิ ธมฺมโต เอตํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺตึ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาทโย ธมฺมา เวทิตพฺพา. ยสฺมา ปน ปาติโมกฺขสีเลน ภิกฺขุ สาสเน ปติฏฺาติ นาม, ตสฺมา ตํ ‘‘ปติฏฺา’’ติ วุตฺตํ. ปติฏฺหติ วา เอตฺถ ภิกฺขุ, กุสลธมฺมา เอว วา เอตฺถ ปติฏฺหนฺตีติ ปติฏฺา. อยมตฺโถ ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒) จ ‘‘ปติฏฺา, มหาราช, สีลํ สพฺเพสํ กุสลานํ ธมฺมาน’’นฺติ (มิ. ป. ๒.๑.๙) จ ‘‘สีเล ปติฏฺิตสฺส โข, มหาราช, สพฺเพ กุสลา ธมฺมา น ปริหายนฺตี’’ติ จ อาทิสุตฺตวเสน เวทิตพฺโพ.
ตเทตํ ปุพฺพุปฺปตฺติอตฺเถน อาทิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อุตฺติย, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺิ จ อุชุกา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๘๒).
ยถา หิ นครวฑฺฒกี นครํ มาเปตุกาโม ปมํ นครฏฺานํ โสเธติ, ตโต อปรภาเค วีถิจตุกฺกสิงฺฆาฏกาทิปริจฺเฉเทน วิภชิตฺวา นครํ มาเปติ, เอวเมว โยคาวจโร อาทิมฺหิ สีลํ โสเธติ, ตโต อปรภาเค ¶ สมาธิวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ สจฺฉิกโรติ. ยถา วา ปน รชโก ปมํ ตีหิ ขาเรหิ วตฺถํ โธวิตฺวา ปริสุทฺเธ วตฺเถ ยทิจฺฉกํ รงฺคชาตํ อุปเนติ, ยถา วา ปน เฉโก จิตฺตกาโร รูปํ ลิขิตุกาโม อาทิโต ภิตฺติปริกมฺมํ กโรติ, ตโต อปรภาเค รูปํ สมุฏฺาเปติ, เอวเมว โยคาวจโร อาทิโตว สีลํ วิโสเธตฺวา อปรภาเค สมถวิปสฺสนาทโย ธมฺเม สจฺฉิกโรติ. ตสฺมา สีลํ ‘‘อาที’’ติ วุตฺตํ.
ตเทตํ จรณสริกฺขตาย จรณํ. ‘‘จรณา’’ติ ปาทา วุจฺจนฺติ. ยถา หิ ฉินฺนจรณสฺส ปุริสสฺส ทิสํคมนาภิสงฺขาโร น ชายติ, ปริปุณฺณปาทสฺเสว ชายติ, เอวเมว ยสฺส สีลํ ภินฺนํ ¶ โหติ ขณฺฑํ อปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย าณคมนํ น สมฺปชฺชติ. ยสฺส ปน ตํ อภินฺนํ โหติ อขณฺฑํ ปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย าณคมนํ สมฺปชฺชติ. ตสฺมา สีลํ ‘‘จรณ’’นฺติ วุตฺตํ.
ตเทตํ สํยมนวเสน สํยโม, สํวรณวเสน สํวโรติ อุภเยนปิ สีลสํยโม เจว สีลสํวโร จ กถิโต. วจนตฺโถ ปเนตฺถ สํยเมติ วีติกฺกมวิปฺผนฺทนํ, ปุคฺคลํ วา สํยเมติ วีติกฺกมวเสน ตสฺส วิปฺผนฺทิตุํ น เทตีติ สํยโม, วีติกฺกมสฺส ปเวสนทฺวารํ สํวรติ ปิทหตีติ สํวโร. โมกฺขนฺติ อุตฺตมํ มุขภูตํ วา. ยถา หิ สตฺตานํ จตุพฺพิโธ อาหาโร มุเขน ปวิสิตฺวา องฺคมงฺคานิ ผรติ, เอวํ โยคิโนปิ จตุภูมกกุสลํ สีลมุเขน ปวิสิตฺวา อตฺถสิทฺธึ สมฺปาเทติ. เตน วุตฺตํ ‘‘โมกฺข’’นฺติ. ปมุเข สาธูติ ปโมกฺขํ, ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺํ ปธานนฺติ อตฺโถ. กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาติ จตุภูมกกุสลานํ ปฏิลาภตฺถาย ปโมกฺขํ ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺํ ปธานนฺติ เวทิตพฺพํ.
กายิโก อวีติกฺกโมติ ติวิธํ กายสุจริตํ. วาจสิโกติ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ. กายิกวาจสิโกติ ตทุภยํ. อิมินา อาชีวฏฺมกสีลํ ปริยาทาย ทสฺเสติ. สํวุโตติ ปิหิโต, สํวุตินฺทฺริโย ปิหิตินฺทฺริโยติ อตฺโถ. ยถา หิ สํวุตทฺวารํ เคหํ ‘‘สํวุตเคหํ ปิหิตเคห’’นฺติ วุจฺจติ, เอวมิธ สํวุตินฺทฺริโย ‘‘สํวุโต’’ติ วุตฺโต. ปาติโมกฺขสํวเรนาติ ปาติโมกฺขสงฺขาเตน สํวเรน. อุเปโตติอาทีนิ สพฺพานิ อฺมฺเววจนานิ.
อิริยตีติอาทีหิ ¶ สตฺตหิปิ ปเทหิ ปาติโมกฺขสํวรสีเล ิตสฺส ภิกฺขุโน อิริยาปถวิหาโร กถิโต. ตตฺถ อิริยตีติ จตุนฺนํ อิริยาปถานํ อฺตรสมงฺคิภาวโต อิริยติ. เตหิ อิริยาปถจตุกฺเกหิ กายสกฏวตฺตเนน วตฺตติ. เอกํ อิริยาปถทุกฺขํ อปเรน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา จิรฏฺิติภาเวน สรีรรกฺขณโต ปาเลติ. เอกสฺมึ อิริยาปเถ อสณฺหิตฺวา สพฺพอิริยาปเถ วตฺตนโต ยเปติ. เตน เตน อิริยาปเถน ตถา ตถา กายสฺส ยาปนโต ยาเปติ. จิรกาลวตฺตาปนโต จรติ. อิริยาปเถน อิริยาปถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ชีวิตหรณโต วิหรติ.
มิจฺฉาชีวปฏิเสธเกนาติ –
‘‘อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนน วา ปตฺตทาเนน วา ปุปฺผ ผล สินานทนฺตกฏฺทาเนน วา จาฏุกมฺยตาย ¶ วา มุคฺคสูปฺยตาย วา ปาริภฏยตาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา อฺตรฺตเรน วา พุทฺธปฏิกุฏฺเน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ, อยํ วุจฺจติ อนาจาโร’’ติ (วิภ. ๕๑๓) –
เอวํ วุตฺตอนาจารสงฺขาตมิจฺฉาชีวปฏิปกฺเขน.
น เวฬุทานาทินา อาจาเรนาติ –
‘‘อิเธกจฺโจ น เวฬุทาเนน น ปตฺต น ปุปฺผ น ผล น สินาน น ทนฺตกฏฺ น จาฏุกมฺยตาย น มุคฺคสูปฺยตาย น ปาริภฏยตาย น ชงฺฆเปสนิเกน น อฺตรฺตเรน พุทฺธปฏิกุฏฺเน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ, อยํ วุจฺจติ อาจาโร’’ติ (วิภ. ๕๑๓) –
เอวํ วุตฺเตน น เวฬุทานาทินา อาจาเรน.
เวสิยาทิอโคจรํ ปหายาติ –
‘‘อิเธกจฺโจ เวสิยโคจโร วา โหติ วิธว ถุลฺลกุมาริ ปณฺฑก ภิกฺขุนิ ปานาคารโคจโร วา, สํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน, ยานิ ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ ¶ อปฺปสนฺนานิ อโนปานภูตานิ อกฺโกสกปริภาสกานิ อนตฺถกามานิ อหิตกามานิ อผาสุกกามานิ อโยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ, อยํ วุจฺจติ อโคจโร’’ติ (วิภ. ๕๑๔) –
เอวมาคตํ เวสิยาทิอโคจรํ ปหาย.
สทฺธาสมฺปนฺนกุลาทินาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อุปนิสฺสยโคจราทึ สงฺคณฺหาติ. ติวิโธ หิ โคจโร อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติ. กตโม อุปนิสฺสยโคจโร? ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต, ยํ นิสฺสาย อสุตํ สุณาติ, สุตํ ปริโยทเปติ, กงฺขํ ¶ วิตรติ, ทิฏฺึ อุชุํ กโรติ, จิตฺตํ ปสาเทติ. ยสฺส วา ปน อนุสิกฺขมาโน สทฺธาย วฑฺฒติ, สีเลน สุเตน จาเคน ปฺาย วฑฺฒติ, อยํ อุปนิสฺสยโคจโร. กตโม อารกฺขโคจโร? อิธ ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน โอกฺขิตฺตจกฺขุ ยุคมตฺตทสฺสาวี สํวุโต คจฺฉติ, น หตฺถึ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ, น รถํ, น ปตฺตึ, น อิตฺถึ, น ปุริสํ โอโลเกนฺโต, น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, น อโธ โอโลเกนฺโต, น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ, อยํ อารกฺขโคจโร. กตโม อุปนิพนฺธโคจโร? จตฺตาโร สติปฏฺานา, ยตฺถ จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๗๒), อยํ อุปนิพนฺธโคจโร. อิติ อยํ ติวิโธ โคจโร อิธ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ.
อปฺปมตฺตเกสุ วชฺเชสูติ อสฺจิจฺจ อาปนฺนเสขิยอกุสลจิตฺตุปฺปาทาทิเภเทสุ วชฺเชสุ. ภยโต ทสฺสนสีโลติ ปรมาณุมตฺตํ วชฺชํ อฏฺสฏฺิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธสิเนรุปพฺพตสทิสํ กตฺวา ทสฺสนสภาโว, สพฺพลหุกํ วา ทุพฺภาสิตมตฺตํ ปาราชิกสทิสํ กตฺวา ทสฺสนสภาโว. สมฺมา อาทายาติ สมฺมเทว สกฺกจฺจํ สพฺพโส วา อาทิยิตฺวา.
วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถิเกหิ ¶ โสตพฺพโต สุตํ, ปริยตฺติธมฺโม. ตํ ธาเรตีติ สุตธโร, สุตสฺส อาธารภูโต. ยสฺส หิ อิโต คหิตํ เอตฺโต ปลายติ, ฉิทฺทฆเฏ อุทกํ วิย น ติฏฺติ, ปริสมชฺเฌ เอกํ สุตฺตํ วา ชาตกํ วา กเถตุํ วา วาเจตุํ วา น สกฺโกติ, อยํ น สุตธโร นาม. ยสฺส ปน อุคฺคหิตํ พุทฺธวจนํ อุคฺคหิตกาลสทิสเมว โหติ, ทสปิ วีสติปิ วสฺสานิ สชฺฌายํ อกโรนฺตสฺส น นสฺสติ, อยํ สุตธโร นาม. เตเนวาห ‘‘ยทสฺส ต’’นฺติอาทิ. เอกปทมฺปิ เอกกฺขรมฺปิ อวินฏฺํ หุตฺวา สนฺนิจิยตีติ สนฺนิจโย, สุตํ สนฺนิจโย เอตสฺมินฺติ สุตสนฺนิจโยติ อาห ‘‘สุตํ สนฺนิจิตํ อสฺมินฺติ สุตสนฺนิจโย’’ติ. ยสฺส หิ สุตํ หทยมฺชุสายํ สนฺนิจิตํ สิลาย เลขา วิย สุวณฺณฆเฏ ปกฺขิตฺตา สีหวสา วิย จ สาธุ ติฏฺติ, อยํ สุตสนฺนิจโย นาม. เตนาห ‘‘เอเตน…เป… อวินาสํ ทสฺเสตี’’ติ.
ธาตาติ ปคุณา วาจุคฺคตา. เอกสฺส หิ อุคฺคหิตพุทฺธวจนํ นิจฺจกาลิกํ น โหติ, ‘‘อสุกสุตฺตํ วา ชาตกํ วา กเถหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สชฺฌายิตฺวา อฺเหิ สํสนฺทิตฺวา ปริปุจฺฉาวเสน อตฺถํ โอคาหิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ วทติ. เอกสฺส ปคุณํ ปพนฺธวิจฺเฉทาภาวโต คงฺคาโสตสทิสํ ภวงฺคโสตสทิสฺจ อกิตฺติมํ สุขปฺปวตฺติ โหติ, ‘‘อสุกสุตฺตํ ¶ วา ชาตกํ วา กเถหี’’ติ วุตฺเต อุทฺธริตฺวา ตเมว กเถติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ธาตา’’ติ. วาจาย ปคุณา กตาติ สุตฺตทสกวคฺคทสกปณฺณาสทสกวเสน วาจาย สชฺฌายิตา, ทส สุตฺตานิ คตานิ, ทส วคฺคานิ คตานีติอาทินา สลฺลกฺเขตฺวา วาจาย สชฺฌายิตาติ อตฺโถ. สุตฺเตกเทสสฺส หิ สุตฺตมตฺตสฺส จ วจสา ปริจโย อิธ นาธิปฺเปโต, อถ โข วคฺคาทิวเสเนว. มนสา อนุเปกฺขิตาติ มนสา อนุ อนุ เปกฺขิตา, ภาคโส นิชฺฌายิตา จินฺติตาติ อตฺโถ. อาวชฺชนฺตสฺสาติ วาจาย สชฺฌายิตุํ พุทฺธวจนํ มนสา จินฺเตนฺตสฺส. สุฏฺุ ปฏิวิทฺธาติ นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา สุฏฺุ ยาถาวโต ปฏิวิทฺธา.
ทฺเว มาติกาติ ภิกฺขุมาติกา ภิกฺขุนีมาติกา จ. วาจุคฺคตาติ ปุริมสฺเสว เววจนํ. ติสฺโส อนุโมทนาติ สงฺฆภตฺเต ทานานิสํสปฏิสํยุตฺตอนุโมทนา, วิหาราทิมงฺคเล มงฺคลสุตฺตาทิอนุโมทนา, มตกภตฺตาทิอวมงฺคเล ติโรกุฏฺฏาทิอนุโมทนาติ อิมา ติสฺโส อนุโมทนา ¶ . กมฺมากมฺมวินิจฺฉโยติ ปริวาราวสาเน กมฺมวคฺเค วุตฺตวินิจฺฉโย. ‘‘วิปสฺสนาวเสน อุคฺคณฺหนฺเตน จตุธาตุววตฺถานมุเขน อุคฺคเหตพฺพ’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตตฺตา จตสฺโส ทิสา เอตสฺสาติ จตุทฺทิโส, จตุทฺทิโสเยว จาตุทฺทิโส, จตสฺโส วา ทิสา อรหติ, จตูสุ วา ทิสาสุ สาธูติ จาตุทฺทิโส.
อภิวินเยติ สกเล วินยปิฏเก. วิเนตุนฺติ สิกฺขาเปตุํ. ‘‘ทฺเว วิภงฺคา ปคุณา วาจุคฺคตา กาตพฺพาติ อิทํ ปริปุจฺฉาวเสน อุคฺคหณมฺปิ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. เอกสฺส ปมุฏฺํ, อิตรสฺส ปคุณํ โหตีติ อาห ‘‘ตีหิ ชเนหิ สทฺธึ ปริวตฺตนกฺขมา กาตพฺพา’’ติ. อภิธมฺเมติ นามรูปปริจฺเฉเท. เหฏฺิมา วา ตโย วคฺคาติ มหาวคฺคโต เหฏฺา สคาถกวคฺโค นิทานวคฺโค ขนฺธกวคฺโคติ อิเม ตโย วคฺคา. ‘‘ธมฺมปทมฺปิ สห วตฺถุนา อุคฺคเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตตฺตา ชาตกภาณเกน สาฏฺกถํ ชาตกํ อุคฺคเหตฺวาปิ ธมฺมปทมฺปิ สห วตฺถุนา อุคฺคเหตพฺพเมว.
กลฺยาณา สุนฺทรา ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนา วาจา อสฺสาติ กลฺยาณวาโจ. เตนาห ‘‘สิถิลธนิตาทีนํ…เป… วาจาย สมนฺนาคโต’’ติ. ตตฺถ ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนายาติ านกรณสมฺปตฺติยา สิกฺขาสมฺปตฺติยา จ กตฺถจิปิ อนูนตาย ปริมณฺฑลปทานิ พฺยฺชนานิ อกฺขรานิ เอติสฺสาติ ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนา, ปทเมว วา อตฺถสฺส พฺยฺชนโต ปทพฺยฺชนํ, ตํ อกฺขรปาริปูรึ กตฺวา สิถิลธนิตาทิทสวิธํ พฺยฺชนพุทฺธึ อปริหาเปตฺวา วุตฺตํ ปริมณฺฑลํ นาม โหติ. อกฺขรปาริปูริยา หิ ปทพฺยฺชนสฺส ปริมณฺฑลตา. เตน วุตฺตํ ‘‘สิถิลธนิตาทีนํ ¶ ยถาวิธานวจเนนา’’ติ, ปริมณฺฑลํ ปทพฺยฺชนํ เอติสฺสาติ ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนา. อถ วา ปชฺชติ ายติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, นามาทิ. ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยฺเชตีติ พฺยฺชนํ, วากฺยํ. เตสํ ปริปุณฺณตาย ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนา.
อปิจ โย ภิกฺขุ ปริสติ ธมฺมํ เทเสนฺโต สุตฺตํ วา ชาตกํ วา นิกฺขิปิตฺวา อฺํ อุปารมฺภกรํ สุตฺตํ อาหรติ, ตสฺส อุปมํ กเถติ, ตทตฺถํ โอตาเรติ, เอวํ อิทํ คเหตฺวา เอตฺถ ขิปนฺโต เอกปสฺเสเนว ปริหรนฺโต กาลํ ตฺวา วุฏฺหติ, นิกฺขิตฺตสุตฺตํ ปน นิกฺขิตฺตมตฺตเมว โหติ, ตสฺส กถา อปริมณฺฑลา นาม โหติ อตฺถสฺส อปริปุณฺณภาวโต. โย ปน สุตฺตํ วา ชาตกํ วา นิกฺขิปิตฺวา พหิ เอกปทมฺปิ อคนฺตฺวา ¶ ยถานิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาวเสเนว สุตฺตนฺตรมฺปิ อาเนนฺโต ปาฬิยา อนุสนฺธิฺจ ปุพฺพาปรฺจ อเปกฺขนฺโต อาจริเยหิ ทินฺนนเย ตฺวา ตุลิกาย ปริจฺฉินฺทนฺโต วิย ตํ ตํ อตฺถํ สุววตฺถิตํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต คมฺภีรมาติกาย อุทกํ เปเสนฺโต วิย คมฺภีรมตฺถํ คเมนฺโต วคฺคิหาริคติยา ปเท ปทํ โกฏฺเฏนฺโต สินฺธวาชานีโย วิย เอกํเยว ปทํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ ปุนปฺปุนํ สํวณฺณนฺโต คจฺฉติ, ตสฺส กถา ปริมณฺฑลา นาม โหติ ธมฺมโต อตฺถโต อนุสนฺธิโต ปุพฺพาปรโต อาจริยุคฺคหโตติ สพฺพโส ปริปุณฺณภาวโต. เอวรูปมฺปิ กถํ สนฺธาย ‘‘ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนายา’’ติ วุตฺตํ.
คุณปริปุณฺณภาเวน ปุเร ภวาติ โปรี, ตสฺส ภิกฺขุโน เตเนตํ ภาสิตพฺพํ อตฺถสฺส คุณปริปุณฺณภาเวน ปุเร ปุณฺณภาเว ภวาติ อตฺโถ. ปุเร วา ภวตฺตา โปริยา นาคริกิตฺถิยา สุขุมาลตฺตเนน สทิสาติ โปรี, ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติ อตฺโถ. ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี, ปุรสฺส เอสาติ นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ ปิติมตฺตํ ‘‘ปิตา’’ติ, ภาติมตฺตํ ‘‘ภาตา’’ติ วทนฺติ. เอวรูปี หิ กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหติ มนาปา, ตาย โปริยา.
วิสฺสฏฺายาติ ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺธาย สนฺทิฏฺวิลมฺพิตาทิโทสรหิตาย. อถ วา นาติสีฆํ นาติสณิกํ นิรนฺตรํ เอกรสฺจ กตฺวา ปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ กเถนฺตสฺส วาจา วิสฺสฏฺา นาม. โย หิ ภิกฺขุ ธมฺมํ กเถนฺโต สุตฺตํ วา ชาตกํ วา อารภิตฺวา อารทฺธกาลโต ปฏฺาย ตุริตตุริโต อรณึ มนฺเถนฺโต วิย อุณฺหขาทนียํ ขาทนฺโต วิย ปาฬิยา อนุสนฺธิปุพฺพาปเรสุ คหิตํ คหิตเมว, อคฺคหิตํ อคฺคหิตเมว กตฺวา ปุราณปณฺณนฺตเรสุ จรมานํ โคธํ อุฏฺาเปนฺโต วิย ตตฺถ ตตฺถ ปหรนฺโต โอสาเปตฺวา อุฏฺาย คจฺฉติ ¶ . ปุราณปณฺณนฺตเรสุ หิ ปริปาติยมานา โคธา กทาจิ ทิสฺสติ กทาจิ น ทิสฺสติ, เอวเมกจฺจสฺส อตฺถวณฺณนา กตฺถจิ ทิสฺสติ กตฺถจิ น ทิสฺสติ. โยปิ ธมฺมํ กเถนฺโต กาเลน สีฆํ, กาเลน สณิกํ, กาเลน มนฺทํ, กาเลน มหาสทฺทํ, กาเลน ขุทฺทกสทฺทํ กโรติ, ยถา นิชฺฌามตณฺหิกเปตสฺส ¶ มุขโต นิจฺฉรณกอคฺคิ กาเลน ชลติ กาเลน นิพฺพายติ, เอวํ เปตธมฺมกถิโก นาม โหติ, ปริสาย อุฏฺาตุกามาย ปุน อารภติ. โยปิ กเถนฺโต ตตฺถ ตตฺถ วิตฺถายติ, อปฺปฏิภานตาย อาปชฺชติ, เกนจิ โรเคน นิตฺถุนนฺโต วิย กนฺทนฺโต วิย กเถติ, อิเมสํ สพฺเพสมฺปิ กถา วิสฺสฏฺา นาม น โหติ สุเขน อปฺปวตฺตภาวโต. โย ปน สุตฺตํ อาหริตฺวา อาจริเยหิ ทินฺนนเย ิโต อาจริยุคฺคหํ อมฺุจนฺโต ยถา จ อาจริยา ตํ ตํ สุตฺตํ สํวณฺเณสุํ, เตเนว นเยน สํวณฺเณนฺโต นาติสีฆํ นาติสณิกนฺติอาทินา วุตฺตนเยน กถาปพนฺธํ อวิจฺฉินฺนํ กตฺวา นทีโสโต วิย ปวตฺเตติ, อากาสคงฺคาโต ภสฺสมานอุทกํ วิย นิรนฺตรกถํ ปวตฺเตติ, ตสฺส กถา วิสฺสฏฺา นาม โหติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วิสฺสฏฺายา’’ติ.
อเนลคฬายาติ เอลคฬวิรหิตาย. กสฺสจิ หิ กเถนฺตสฺส เอลํ คฬติ, ลาลา ปคฺฆรติ, เขฬผุสิตานิ วา นิกฺขมนฺติ, ตสฺส วาจา เอลคฬา นาม โหติ, ตพฺพิปรีตายาติ อตฺโถ. อตฺถสฺส วิฺาปนิยาติ อาทิมชฺฌปริโยสานํ ปากฏํ กตฺวา ภาสิตตฺถสฺส วิฺาปนสมตฺถตาย อตฺถาปเน สาธนาย.
วาจาว กรณนฺติ วากฺกรณํ, อุทาหารโฆโส. กลฺยาณํ มธุรํ วากฺกรณํ อสฺสาติ กลฺยาณวากฺกรโณ. เตเนวาห ‘‘มธุรสฺสโร’’ติ. หีเฬตีติ อวชานาติ. มาตุคาโมติ สมฺพนฺโธ. มนํ อปายติ วฑฺเฒตีติ มนาโป. เตนาห ‘‘มนวฑฺฒนโก’’ติ. วฏฺฏภเยน ตชฺเชตฺวาติ โยพฺพนมทาทิมตฺตา ภิกฺขุนิโย สํสารภเยน ตาเสตฺวา. คิหิกาเลติ อตฺตโน คิหิกาเล. ภิกฺขุนิยา เมถุเนน ภิกฺขุนีทูสโก โหตีติ ภิกฺขุนิยา กายสํสคฺคเมว วทติ. สิกฺขมานาสามเณรีสุ ปน เมถุเนนปิ ภิกฺขุนีทูสโก น โหตีติ อาห ‘‘สิกฺขมานาสามเณรีสุ เมถุนธมฺม’’นฺติ. ‘‘กาสายวตฺถวสนายา’’ติ วจนโต ทุสฺสีลาสุ ภิกฺขุนีสิกฺขมานาสามเณรีสุ ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺนปุพฺโพ ปฏิกฺขิตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺสา ภิกฺขุนิยา อภาเวปิ ยา ยา ตสฺสา วจนํ อสฺโสสุํ, ตา ตา ตเถว มฺนฺตีติ อาห ‘‘มาตุคาโม หี’’ติอาทิ.
อิทานิ ¶ อฏฺ องฺคานิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อิเมหิ ปน อฏฺหงฺเคหิ ¶ อสมนฺนาคตํ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน สมฺมนฺเนนฺโต ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, ภิกฺขุ ปน สมฺมโตเยว โหติ.
๑๔๘. ครุเกหีติ ครุกาตพฺเพหิ. เอกโตอุปสมฺปนฺนายาติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนํ. ‘‘โอวทตี’’ติ วา อิมสฺส ‘‘วทตี’’ติ อตฺเถ สติ สมฺปทานวจนมฺปิ ยุชฺชติ. ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนา นาม ปริวตฺตลิงฺคา วา ปฺจสตสากิยานิโย วา.
๑๔๙. อาสนํ ปฺเปตฺวาติ เอตฺถ ‘‘สเจ ภูมิ มนาปา โหติ, อาสนํ อปฺาเปตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. มาตุคามคฺคหเณน ภิกฺขุนีปิ สงฺคหิตาติ อาห ‘‘ธมฺมเทสนาปตฺติโมจนตฺถ’’นฺติ. สมฺมตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ ปาฏิปเท โอวาทตฺถาย สพฺพาหิ ภิกฺขุนีหิ อาคนฺตพฺพโต ‘‘สมคฺคาตฺถ ภคินิโย’’ติ อิมินา สพฺพาสํ อาคมนํ ปุจฺฉตีติ อาห ‘‘สพฺพา อาคตาตฺถา’’ติ. คิลานาสุ อนาคตาสุปิ คิลานานํ อนาคมนสฺส อนฺุาตตฺตา อาคนฺตุํ สมตฺถาหิ จ สพฺพาหิ อาคตตฺตา ‘‘สมคฺคามฺหยฺยา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อนฺโตคาเม วาติอาทีสุ ยตฺถ ปฺจ องฺคานิ ภูมิยํ ปติฏฺาเปตฺวา วนฺทิตุํ น สกฺกา โหติ, ตตฺถ ิตาย เอว กายํ ปุรโต นาเมตฺวา ‘‘วนฺทามิ อยฺยา’’ติ อฺชลึ ปคฺคยฺห คนฺตุมฺปิ วฏฺฏติ. อนฺตรฆรนฺติ กตฺถจิ นครทฺวารสฺส พหิอินฺทขีลโต ปฏฺาย อนฺโตคาโม วุจฺจติ, กตฺถจิ ฆรุมฺมารโต ปฏฺาย อนฺโตเคหํ. อิธ ปน ‘‘อนฺโตคาเม วา’’ติ วิสุํ วุตฺตตฺตา ‘‘อนฺตรฆเร วา’’ติ อนฺโตเคหํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยตฺถ กตฺถจีติ อนฺโตคามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ.
วฏฺฏตีติ ‘‘วสถ อยฺเย, มยํ ภิกฺขู อาเนสฺสามา’’ติ วุตฺตวจนํ สทฺทหนฺตีหิ วสิตุํ วฏฺฏติ. น นิมนฺติตา หุตฺวา คนฺตุกามาติ มนุสฺเสหิ นิมนฺติตา หุตฺวา คนฺตุกามา น โหนฺตีติ อตฺโถ, ตตฺเถว วสฺสํ อุปคนฺตุกามา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ยโตติ ภิกฺขุนุปสฺสยโต. ยาจิตฺวาติ ‘‘ตุมฺเหหิ อานีตโอวาเทเนว มยมฺปิ วสิสฺสามา’’ติ ยาจิตฺวา. ตตฺถาติ ตสฺมึ ภิกฺขุนุปสฺสเย. อาคตานํ สนฺติเก โอวาเทน วสิตพฺพนฺติ ปจฺฉิมิกาย วสฺสํ วสิตพฺพํ. อภิกฺขุกาวาเส วสนฺติยา อาปตฺตีติ โจทนามุเขน สามฺโต อาปตฺติปฺปสงฺคํ วทติ, น ปน ตสฺสา ¶ อาปตฺติ. วสฺสจฺเฉทํ กตฺวา คจฺฉนฺติยาปิ อาปตฺตีติ วสฺสานุปคมมูลํ อาปตฺตึ วทติ. อิตราย อาปตฺติยา อนาปตฺติการณสพฺภาวโต ‘‘สา รกฺขิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ, สา วสฺสานุปคมมูลา อาปตฺติ รกฺขิตพฺพาติ อตฺโถ, อภิกฺขุเกปิ อาวาเส อีทิสาสุ อาปทาสุ วสฺสํ อุปคนฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อาปทาสุ หิ…เป… อนาปตฺติ วุตฺตา’’ติ. อิตราย ¶ ปน อาปตฺติยา อนาปตฺติ, การเณ อสติ ปจฺฉิมิกายปิ วสฺสํ น อุปคนฺตพฺพํ. สนฺเตสุ หิ ภิกฺขูสุ วสฺสํ อนุปคจฺฉนฺติยา อาปตฺติ. ตตฺถ คนฺตฺวา ปวาเรตพฺพนฺติ เอตฺถ อปวาเรนฺตีนํ อาปตฺติสมฺภวโต. สเจ ทูเรปิ ภิกฺขูนํ วสนฏฺานํ โหติ, สกฺกา จ โหติ นวมิยํ คนฺตฺวา ปวาเรตุํ, ตตฺถ คนฺตฺวา ปวาเรตพฺพํ. สเจ ปน นวมิยํ นิกฺขมิตฺวา สมฺปาปุณิตุํ น สกฺกา โหติ, อคจฺฉนฺตีนํ อนาปตฺติ.
อุโปสถสฺส ปุจฺฉนํ อุโปสถปุจฺฉา, สาเยว ก-ปฺปจฺจยํ รสฺสตฺตฺจ กตฺวา อุโปสถปุจฺฉกนฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อุโปสถปุจฺฉน’’นฺติ. อุโปสโถ ปุจฺฉิตพฺโพติ ‘‘กทา, อยฺย, อุโปสโถ’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพ. ภิกฺขุนาปิ ‘‘สฺเว, ภคินิ, อุโปสโถ’’ติ วตฺตพฺพํ. ภิกฺขู กทาจิ เกนจิ การเณน ปนฺนรสิกํ วา จาตุทฺทสีอุโปสถํ, จาตุทฺทสิกํ วา ปนฺนรสีอุโปสถํ กโรนฺติ, ยสฺมิฺจ ทิวเส ภิกฺขูหิ อุโปสโถ กโต, ตสฺมึเยว ภิกฺขุนีหิปิ อุโปสโถ กาตพฺโพติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปกฺขสฺส เตรสิยํเยว คนฺตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ ปุจฺฉิเตน ภิกฺขุนา สเจ จาตุทฺทสิยํ อุโปสถํ กโรนฺติ, ‘‘จาตุทฺทสิโก ภคินี’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ปน ปนฺนรสิยํ กโรนฺติ, ‘‘ปนฺนรสิโก ภคินี’’ติ อาจิกฺขิตพฺพํ. โอวาทตฺถายาติ โอวาทยาจนตฺถาย. ปาฏิปททิวสโต ปน ปฏฺาย ธมฺมสวนตฺถาย คนฺตพฺพนฺติ ปาฏิปททิวเส โอวาทคฺคหณตฺถาย ทุติยทิวสโต ปฏฺาย อนฺตรนฺตรา ธมฺมสวนตฺถาย คนฺตพฺพํ. โอวาทคฺคหณมฺปิ หิ ‘‘ธมฺมสวนเมวา’’ติ อเภเทน วุตฺตํ. นิรนฺตรํ วิหารํ อุปสงฺกมึสูติ เยภุยฺเยน อุปสงฺกมนํ สนฺธาย วุตฺตํ. วุตฺตฺเหตนฺติอาทินา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชิสฺสามาติ สพฺพาสํเยว ภิกฺขุนีนํ อุปสงฺกมนทีปนตฺถํ ปาฬิ นิทสฺสิตา. โอวาทํ คจฺฉตีติ โอวาทํ ยาจิตุํ คจฺฉติ. ทฺเว ติสฺโสติ ทฺวีหิ ตีหิ. กรณตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ.
ปาสาทิเกนาติ ปสาทชนเกน นิทฺโทเสน กายกมฺมาทินา. สมฺปาเทตูติ ติวิธํ สิกฺขํ สมฺปาเทตุ. สเจ ปาติโมกฺขุทฺเทสกํเยว ทิสฺวา ¶ ตาหิ ภิกฺขุนีหิ โอวาโท ยาจิโต ภเวยฺย, เตน กึ กาตพฺพนฺติ? อุโปสถคฺเค สนฺนิปติเต ภิกฺขุสงฺเฆ ปุพฺพกิจฺจวเสน ‘‘อตฺถิ กาจิ ภิกฺขุนิโย โอวาทํ ยาจมานา’’ติ ปุจฺฉิยมาเน ‘‘เอวํ วเทหี’’ติ โอวาทปฏิคฺคาหเกน วตฺตพฺพวจนํ อฺเน ภิกฺขุนา กถาเปตฺวา ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วตฺตพฺพวจนํ อตฺตนา วตฺวา ปุน สยเมว คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ อาโรเจตพฺพํ, อฺเน วา ภิกฺขุนา ตสฺมึ ทิวเส ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสาเปตพฺพํ. เอตํ วุตฺตนฺติ ‘‘ตาหี’’ติ เอตํ พหุวจนํ วุตฺตํ.
เอกา ภิกฺขุนี วาติ อิทํ พหูหิ ภิกฺขุนุปสฺสเยหิ เอกาย เอว ภิกฺขุนิยา สาสนปฏิคฺคหณํ ¶ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน ทุติยิกาย อภาวํ สนฺธาย. พหูหิ ภิกฺขุนุปสฺสเยหีติ อนฺตรามคฺเค วา ตสฺมึเยว วา คาเม พหูหิ ภิกฺขุนุปสฺสเยหิ. ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ จ อยฺย ภิกฺขุนิโย จ ภิกฺขุนี จา’’ติ อิมินา นานาอุปสฺสเยหิ สาสนํ คเหตฺวา อาคตภิกฺขุนิยา วตฺตพฺพวจนํ ทสฺเสติ. อิทฺจ เอเกน ปกาเรน มุขมตฺตนิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ตสฺมึ ตสฺมึ ปน ภิกฺขุนุปสฺสเย ภิกฺขุนีนํ ปมาณํ สลฺลกฺเขตฺวา ตทนุรูเปน นเยน วตฺตพฺพํ. ภิกฺขุสงฺฆสฺส อยฺยานํ อยฺยสฺสาติ อิทํ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตํ.
ปาติโมกฺขุทฺเทสเกนปีติ อิทํ สงฺฆุโปสถวเสเนว ทสฺสิตํ. ยตฺถ ปน ติณฺณํ ทฺวินฺนํ วา วสนฏฺาเน ปาติโมกฺขุทฺเทโส นตฺถิ, ตตฺถาปิ ตฺติปนเกน อิตเรน วา ภิกฺขุนา อิมินาว นเยน วตฺตพฺพํ. เอกปุคฺคเลนปิ อุโปสถทิวเส โอวาทยาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปาฏิปเท อาคตานํ ภิกฺขุนีนํ ‘‘นตฺถิ โกจี’’ติอาทิ วตฺตพฺพเมว. สเจ สยเมว, ‘‘สมฺมโต อห’’นฺติ วตฺตพฺพํ. อิมํ วิธึ อชานนฺโต อิธ พาโลติ อธิปฺเปโต.
๑๕๐. อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺี วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติอาทีสุ วิชฺชมาเนสุปิ วคฺคาทิภาวนิมิตฺเตสุ ทุกฺกเฏสุ อธมฺมกมฺมมูลกํ ปาจิตฺติยเมว ปาฬิยํ สพฺพตฺถ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อธมฺมกมฺเม ทฺวินฺนํ นวกานํ วเสน อฏฺารส ปาจิตฺติยานี’’ติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อสมฺมตตา, ภิกฺขุนิยา ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, โอวาทวเสน อฏฺครุธมฺมภณนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๕๓. ทุติเย ¶ กุสลานํ ธมฺมานํ สาตจฺจกิริยายาติ ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติวเสน วุตฺตํ. มุนาตีติ ชานาติ. เตน าเณนาติ เตน อรหตฺตผลปฺาสงฺขาเตน าเณน. ปเถสูติ อุปายมคฺเคสุ. อรหโต ปรินิฏฺิตสิกฺขตฺตา อาห ‘‘อิทฺจ…เป… วุตฺต’’นฺติ. อถ วา ‘‘อปฺปมชฺชโต สิกฺขโต’’ติ อิเมสํ ปทานํ เหตุอตฺถตา ทฏฺพฺพา, ตสฺมา อปฺปมชฺชนเหตุ สิกฺขนเหตุ จ อธิเจตโสติ อตฺโถ. โสกาติ จิตฺตสนฺตาปา. เอตฺถ จ อธิเจตโสติ อิมินา อธิจิตฺตสิกฺขา, อปฺปมชฺชโตติ อิมินา อธิสีลสิกฺขา, มุนิโน โมนปเถสุ สิกฺขโตติ เอเตหิ อธิปฺาสิกฺขา, มุนิโนติ วา เอเตน อธิปฺาสิกฺขา, โมนปเถสุ สิกฺขโตติ เอเตน ¶ ตาสํ โลกุตฺตรสิกฺขานํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปทา, โสกา น ภวนฺตีติอาทีหิ สิกฺขาปาริปูริยา อานิสํสา ปกาสิตาติ เวทิตพฺพํ.
โกกนุทนฺติ ปทุมวิเสสนํ ยถา ‘‘โกกาสย’’นฺติ, ตํ กิร พหุปตฺตํ วณฺณสมฺปนฺนํ อติวิย สุคนฺธฺจ โหติ. ‘‘โกกนุทํ นาม เสตปทุม’’นฺติปิ วทนฺติ. ปาโตติ ปเคว. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา โกกนุทสงฺขาตํ ปทุมํ ปาโต สูริยุคฺคมนเวลายํ ผุลฺลํ วิกสิตํ อวีตคนฺธํ สิยา วิโรจมานํ, เอวํ สรีรคนฺเธน คุณคนฺเธน จ สุคนฺธํ สรทกาเล อนฺตลิกฺเข อาทิจฺจมิว อตฺตโน เตชสา ตปนฺตํ องฺเคหิ นิจฺฉรณชุติตาย องฺคีรสํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสาติ.
อภพฺโพติ ปฏิปตฺติสารมิทํ สาสนํ, ปฏิปตฺติ จ ปริยตฺติมูลิกา, ตฺวฺจ ปริยตฺตึ อุคฺคเหตุํ อสมตฺโถ, ตสฺมา อภพฺโพติ อธิปฺปาโย. สุทฺธํ ปิโลติกขณฺฑนฺติ อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ ปริสุทฺธํ โจฬขณฺฑํ. ตทา กิร ภควา ‘‘น สชฺฌายํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต มม สาสเน อภพฺโพ นาม โหติ, มา โสจิ ภิกฺขู’’ติ ตํ พาหายํ คเหตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา อิทฺธิยา ปิโลติกขณฺฑํ อภินิมฺมินิตฺวา ‘‘หนฺท, ภิกฺขุ, อิมํ ปริมชฺชนฺโต ‘รโชหรณํ รโชหรณ’นฺติ ปุนปฺปุนํ สชฺฌายํ กโรหี’’ติ วตฺวา อทาสิ ตตฺถ ปุพฺเพกตาธิการตฺตา.
โส กิร ปุพฺเพ ราชา หุตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต นลาฏโต เสเท มุจฺจนฺเต ปริสุทฺเธน สาฏเกน นลาฏํ ปฺุฉิ, สาฏโก กิลิฏฺโ อโหสิ ¶ . โส ‘‘อิมํ สรีรํ นิสฺสาย เอวรูโป ปริสุทฺธสาฏโก ปกตึ ชหิตฺวา กิลิฏฺโ ชาโต, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ อนิจฺจสฺํ ปฏิลภติ, เตน การเณนสฺส รโชหรณเมว ปจฺจโย ชาโต. รชํ หรตีติ รโชหรณํ. สํเวคํ ปฏิลภิตฺวาติ อสุภสฺํ อนิจฺจสฺฺจ อุปฏฺเปนฺโต สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา. โส หิ โยนิโส อุมฺมชฺชนฺโต ‘‘ปริสุทฺธํ วตฺถํ, นตฺเถตฺถ โทโส, อตฺตภาวสฺส ปนายํ โทโส’’ติ อสุภสฺํ อนิจฺจสฺฺจ ปฏิลภิตฺวา นามรูปปริคฺคหาทินา ปฺจสุ ขนฺเธสุ าณํ โอตาเรตฺวา กลาปสมฺมสนาทิกฺกเมน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อุทยพฺพยาณาทิปอปาฏิยา วิปสฺสนํ อนุโลมโคตฺรภุสมีปํ ปาเปสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วิปสฺสนํ อารภี’’ติ. โอภาสคาถํ อภาสีติ โอภาสวิสฺสชฺชนปุพฺพกภาสิตคาถา โอภาสคาถา, ตํ อภาสีติ อตฺโถ.
เอตฺถ จ ‘‘อธิเจตโสติ อิมํ โอภาสคาถํ อภาสี’’ติ อิเธว วุตฺตํ. วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๓๘๖) ปน ¶ ธมฺมปทฏฺกถายํ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.จูฬปนฺถกตฺเถรวตฺถุ) เถรคาถาสํวณฺณนายฺจ (เถรคา. อฏฺ. ๒.๕๖๖) –
‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ;
ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ปณฺฑิตา;
วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
‘‘โทโส…เป… สาสเน.
‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ;
โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ปณฺฑิตา;
วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนติ. –
อิมา ติสฺโส โอภาสคาถา อภาสี’’ติ วุตฺตํ. อธิเจตโสติ จ อยํ จูฬปนฺถกตฺเถรสฺส อุทานคาถาติ อิมิสฺสาเยว ปาฬิยา อาคตํ. เถรคาถายํ ปน จูฬปนฺถกตฺเถรสฺส อุทานคาถาสุ อยํ อนารุฬฺหา, ‘‘เอกุทานิยตฺเถรสฺส ปน อยํ อุทานคาถา’’ติ (เถรคา. อฏฺ. ๑.เอกุทานิยตฺเถรคาถาวณฺณนา) ตตฺถ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ อิมิสฺสา ปาฬิยา อฏฺกถาย จ เอวมาคตตฺตา จูฬปนฺถกตฺเถรสฺสปิ อยํ ¶ อุทานคาถา โอภาสคาถาวเสน จ ภควตา ภาสิตาติ คเหตพฺพํ. อรหตฺตํ ปาปุณีติ อภิฺาปฏิสมฺภิทาปริวารํ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อภพฺโพ ตฺวนฺติอาทิวจนโต อนุกมฺปาวเสน สทฺธิวิหาริกาทึ สงฺฆิกวิหารา นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺส อนาปตฺติ วิย ทิสฺสติ. อภพฺโพ หิ เถโร สฺจิจฺจ ตํ กาตุํ, นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปเท วา อปฺตฺเต เถเรน เอวํ กตนฺติ คเหตพฺพํ.
๑๕๖. โอวทนฺตสฺส ปาจิตฺติยนฺติ อตฺถงฺคเต สูริเย ครุธมฺเมหิ วา อฺเน วา ธมฺเมเนว โอวทนฺตสฺส สมฺมตสฺสปิ ปาจิตฺติยํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อตฺถงฺคตสูริยตา, ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, โอวทนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๖๒. ตติยํ ¶ อุตฺตานตฺถเมว. อุปสฺสยูปคมนํ, ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, สมยาภาโว, ครุธมฺเมหิ โอวทนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๖๔. จตุตฺเถ ‘‘อุปสมฺปนฺนํ…เป… ภิกฺขุโนวาทก’’นฺติ อิเมสํ ‘‘มงฺกุกตฺตุกาโม’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ‘‘อวณฺณํ กตฺตุกาโม อยสํ กตฺตุกาโม’’ติ อิเมสํ ปน วเสน ‘‘อุปสมฺปนฺน’’นฺติอาทีสุ ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ วิภตฺติวิปริณาโม กาตพฺโพติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘อุชฺฌาปนเก วุตฺตนเยเนวตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘จีวรเหตุ โอวทตี’’ติอาทินา ภณนฺตสฺส เอเกกสฺมึ วจเน นิฏฺิเต ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํ. ‘‘อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน อสมฺมต’’นฺติ ปาฬิวจนโต ‘‘สมฺมเตน วา สงฺเฆน วา ภารํ กตฺวา ปิโต’’ติ อฏฺกถาวจนโต จ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต สมฺมเตน วา วิปฺปวสิตุกาเมน ‘‘ยาวาหํ อาคมิสฺสามิ, ตาว ¶ เต ภาโร โหตู’’ติ ยาจิตฺวา ปิโต ตสฺสาภาวโต สงฺเฆน วา ตเถว ภารํ กตฺวา ปิโต อฏฺหิ ครุธมฺเมหิ อฺเน วา ธมฺเมน โอวทิตุํ ลภตีติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมา ‘‘โย ปน, ภิกฺขุ, อสมฺมโต ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ อิทํ ปเคว ภารํ กตฺวา อฏฺปิตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.
๑๖๘. อนาปตฺติ ปกติยา จีวรเหตุ…เป… โอวทนฺตํ ภณตีติ เอตฺถ อามิสเหตุ โอวทนฺตํ ‘‘อามิสเหตุ โอวทตี’’ติ สฺาย เอวํ ภณนฺตสฺส อนาปตฺติ, ‘‘น อามิสเหตุ โอวทตี’’ติ สฺิโน ปน ทุกฺกฏํ, น อามิสเหตุ โอวทนฺตํ ปน ‘‘อามิสเหตุ โอวทตี’’ติ สฺาย ภณนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ สจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อุปสมฺปนฺนตา, ธมฺเมน ลทฺธสมฺมุติตา, อนามิสนฺตรตา, อวณฺณกามตาย เอวํ ภณนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จีวรสิพฺพาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๗๕. ฉฏฺเ ¶ สเจ สา ภิกฺขุนี ตํ จีวรํ อาทิโตว ปารุเปยฺย, อฺา ภิกฺขุนิโย ทิสฺวา อุชฺฌาเปยฺยุํ, ตโต มหาชโน ปสฺสิตุํ น ลภตีติ มฺมาโน ‘‘ยถาสํหฏํ หริตฺวา นิกฺขิปิตฺวา’’ติอาทิมาห.
๑๗๖. นีหรตีติ สกึ นีหรติ. เยปิ เตสํ นิสฺสิตกาติ สมฺพนฺโธ. กถินวตฺตนฺติ ‘‘สพฺรหฺมจารีนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิติกตฺตพฺพตาวเสน สูจิกมฺมกรณํ. อาจริยุปชฺฌายานํ ทุกฺกฏนฺติ อกปฺปิยสมาทานวเสน ทุกฺกฏํ. วฺเจตฺวาติ ‘‘ตว าติกายา’’ติ อวตฺวา ‘‘เอกิสฺสา ภิกฺขุนิยา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺวา. ‘‘เอกิสฺสา ภิกฺขุนิยา’’ติ สุตฺวา เต อฺาติกสฺิโน ภเวยฺยุนฺติ อาห ‘‘อกปฺปิเย นิโยชิตตฺตา’’ติ ¶ . ‘‘อิทํ เต มาตุ จีวร’’นฺติอาทีนิ อวตฺวาปิ ‘‘อิทํ จีวรํ สิพฺเพหี’’ติ สุทฺธจิตฺเตน สิพฺพาเปนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ.
๑๗๙. อุปาหนตฺถวิกาทินฺติ อาทิ-สทฺเทน ยํ จีวรํ นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา น สกฺกา โหติ, ตมฺปิ สงฺคณฺหาติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา สนฺตกตา, นิวาสนปารุปนูปคตา, วุตฺตนเยน สิพฺพนํ วา สิพฺพาปนํ วาติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
จีวรสิพฺพาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สํวิทหนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๘๑. สตฺตเม ‘‘ปจฺฉา คจฺฉนฺตีนํ โจรา อจฺฉินฺทึสู’’ติ เอตฺถ ‘‘ปตฺตจีวร’’นฺติ ปาเสโสติ อาห ‘‘ปจฺฉา คจฺฉนฺตีนํ ปตฺตจีวร’’นฺติ. ตา ภิกฺขุนิโยติ ปจฺฉา คจฺฉนฺติโย ภิกฺขุนิโย. ‘‘ปจฺฉา คจฺฉนฺตีน’’นฺติ จ วิภตฺติวิปริณาเมเนตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปาฬิยํ ‘‘คจฺฉาม ภคินิ, คจฺฉาม อยฺยา’’ติ ภิกฺขุปุพฺพกํ สํวิธานํ วุตฺตํ, ‘‘คจฺฉาม อยฺย, คจฺฉาม ภคินี’’ติ ภิกฺขุนีปุพฺพกํ. เอกทฺธานมคฺคนฺติ เอกํ อทฺธานสงฺขาตํ มคฺคํ, เอกโต วา อทฺธานมคฺคํ. หิยฺโยติ สุเว. ปเรติ ตติยทิวเส.
๑๘๒-๑๘๓. ทฺวิธา วุตฺตปฺปกาโรติ ปาทคมนวเสน ปกฺขคมนวเสน วาติ ทฺวิธา วุตฺตปฺปเภโท ¶ . จตุนฺนํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺานํ จตุกฺกํ, ติณฺณํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺานํ สิงฺฆาฏกํ. ‘‘คามนฺตเร คามนฺตเร’’ติ เอตฺถ อฺโ คาโม คามนฺตรนฺติ อาห ‘‘นิกฺขมเน อนาปตฺติ…เป… ภิกฺขุโน ปาจิตฺติย’’นฺติ. ‘‘สํวิธายา’’ติ ปาฬิยํ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา ‘‘เนว ปาฬิยา สเมตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘เอตฺถนฺตเร สํวิทหิเตปิ ภิกฺขุโน ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘น เสสอฏฺกถาย สเมตี’’ติ วุตฺตํ. อทฺธโยชนํ อติกฺกมนฺตสฺสาติ อสติ คาเม อทฺธโยชนํ อติกฺกมนฺตสฺส. ยตฺถ หิ อทฺธโยชนพฺภนฺตเร อฺโ คาโม น โหติ, ตํ อิธ อคามกํ อรฺนฺติ อธิปฺเปตํ, อทฺธโยชนพฺภนฺตเร ปน คาเม สติ คามนฺตรคณนาย เอว อาปตฺติ.
๑๘๕. รฏฺเภเทติ รฏฺวิโลเป. จกฺกสมารุฬฺหาติ อิริยาปถจกฺกํ สกฏจกฺกํ วา สมารุฬฺหา. เสสํ อุตฺตานเมว. ทฺวินฺนมฺปิ สํวิทหิตฺวา มคฺคปฺปฏิปตฺติ ¶ , อวิสงฺเกตํ, สมยาภาโว, อนาปทา, คามนฺตโรกฺกมนํ วา อทฺธโยชนาติกฺกโม วาติ อิมานิ ปเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. เอกโตอุปสมฺปนฺนาทีหิ สทฺธึ คจฺฉนฺตสฺส ปน มาตุคามสิกฺขาปเทน อาปตฺติ.
สํวิทหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๘๘. อฏฺเม โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน กีฬาปุเรกฺขารา สํวิทหิตฺวาติ อยํ วิเสโส ‘‘เอวมิเม…เป… ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ นาวาย กีฬนฺตี’’ติ อิมินา ‘‘อุทฺธํคามินึ วา อโธคามินึ วา’’ติ อิมินา จ สิทฺโธ.
๑๘๙. นทิยา กุโต คามนฺตรนฺติ อาห ‘‘ยสฺสา นทิยา’’ติอาทิ. ‘‘ตสฺสา สคามกตีรปสฺเสน…เป… อทฺธโยชนคณนายาติ เอเกกปสฺเสเนว คมนํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา ตาทิสิกาย นทิยา มชฺเฌน คจฺฉนฺตสฺส คามนฺตรคณนาย อทฺธโยชนคณนาย จ อาปตฺตี’’ติ วทนฺติ. สพฺพอฏฺกถาสูติอาทินา อตฺตนา วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติ. ‘‘กีฬาปุเรกฺขารตาย ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธาย นาวํ อภิรุหนฺตสฺส นทิยํเยว ปาจิตฺติยสฺส วุตฺตตฺตา วาปิสมุทฺทาทีสุ กีฬาปุเรกฺขารตาย ทุกฺกฏเมว, น ปาจิตฺติย’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน กีฬาปุเรกฺขารา สํวิทหิตฺวา’’ติ วจนโต เกจิ ‘‘อิมํ สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตํ โลกวชฺช’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. กีฬาปุเรกฺขารตาย หิ อภิรุหิตฺวาปิ คามนฺตโรกฺกมเน อทฺธโยชนาติกฺกเม วา กุสลาพฺยากตจิตฺตสมงฺคีปิ หุตฺวา อาปตฺตึ อาปชฺชติ ¶ . ยทิ หิ โส สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกเรยฺย, นิทฺทํ วา โอกฺกเมยฺย, กมฺมฏฺานํ วา มนสิ กโรนฺโต คจฺเฉยฺย, กุโต ตสฺส อกุสลจิตฺตสมงฺคิตา, เยนิทํ สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตํ โลกวชฺชนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา ปณฺณตฺติวชฺชํ ติจิตฺตนฺติ สิทฺธํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๙๔. นวเม ¶ ปฏิยาทิตนฺติ ภิกฺขูนํ อตฺถาย สมฺปาทิตํ. าตกา วา โหนฺติ ปวาริตา วาติ เอตฺถ สเจปิ ภิกฺขุโน อฺาตกา อปฺปวาริตา จ สิยุํ, ภิกฺขุนิยา าตกา ปวาริตา เจ, วฏฺฏติ.
๑๙๗. ปาปภิกฺขูนํ ปกฺขุปจฺเฉทาย อิทํ ปฺตฺตํ, ตสฺมา ปฺจโภชเนเยว อาปตฺติ วุตฺตา. ปฺจ โภชนานิ เปตฺวา สพฺพตฺถ อนาปตฺตีติ อิทํ ปน อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วิฺตฺติยา อุปฺปนฺนํ ปริภฺุชนฺตสฺส หิ อฺตฺถ วุตฺตนเยน ทุกฺกฏํ. เสสํ อุตฺตานเมว. ภิกฺขุนิปริปาจิตภาโว, ชานนํ, คิหิสมารมฺภาภาโว, โอทนาทีนํ อฺตรตา, ตสฺส อชฺโฌหรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๙๘. ทสเม อุปนนฺทสฺส จตุตฺถสิกฺขาปเทนาติ อปฺปฏิจฺฉนฺเน มาตุคาเมน สทฺธึ รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตํ. กิฺจาปิ ตํ อเจลกวคฺเค ปฺจมสิกฺขาปทํ โหติ, อุปนนฺทตฺเถรํ อารพฺภ ปฺตฺเตสุ ปน จตุตฺถภาวโต ‘‘อุปนนฺทสฺส จตุตฺถสิกฺขาปเทนา’’ติ วุตฺตํ. จตุตฺถสิกฺขาปทสฺส วตฺถุโต อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส วตฺถุโน ปมํ อุปฺปนฺนตฺตา อิทํ สิกฺขาปทํ ปมํ ปฺตฺตํ. อิมินา จ สิกฺขาปเทน เกวลํ ภิกฺขุนิยา เอว รโหนิสชฺชาย อาปตฺติ ปฺตฺตา, อุปริ มาตุคาเมน สทฺธึ รโหนิสชฺชาย อาปตฺติ วิสุํ ปฺตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.
รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต ภิกฺขุนิวคฺโค ตติโย.
๔. โภชนวคฺโค
๑. อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๐๖. โภชนวคฺคสฺส ¶ ¶ ปมสิกฺขาปเท อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา คนฺตุํ สกฺโกตีติ เอตฺถ ตตฺตกํ คนฺตุํ สกฺโกนฺตสฺสปิ ตาวตกํ คนฺตฺวา อลทฺธภิกฺขสฺส อิโต ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อิเมสํเยวาติ อิเมสํ ปาสณฺฑานํเยว. เอตฺตกานนฺติ อิมสฺมึ ปาสณฺเฑ เอตฺตกานํ. เอกทิวสํ ภฺุชิตพฺพนฺติ เอกทิวสํ สกึเยว ภฺุชิตพฺพํ. ‘‘เอกทิวสํ ภฺุชิตพฺพ’’นฺติ วจนโต ปน เอกสฺมึ ทิวเส ปุนปฺปุนํ ภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ น คเหตพฺพํ. ปุน อาทิโต ปฏฺาย ภฺุชิตุํ น วฏฺฏตีติ อิมินา ปมํ ภุตฺตฏฺาเนสุ ปุน เอกสฺมิมฺปิ าเน ภฺุชิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
๒๐๘. ‘‘คจฺฉนฺโต วา อาคจฺฉนฺโต วาติ อิทํ อทฺธโยชนวเสน คเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. อนฺตรามคฺเค คตฏฺาเนติ เอกสฺเสว สนฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อาคจฺฉนฺเตปิ เอเสว นโย’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘คนฺตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺโต’’ติอาทิมาห. อาปตฺติฏฺาเนเยว ปุน ภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติ วตฺตพฺพาติ คมเน อาคมเน จ ปมํ โภชนํ อวตฺวา อนฺตรามคฺเค เอกทิวสํ คตฏฺาเน จ เอกทิวสนฺติ ปุนปฺปุนํ โภชนเมว ทสฺสิตํ, คมนทิวเส ปน อาคมนทิวเส จ ‘‘คมิสฺสามิ อาคมิสฺสามี’’ติ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติเยว. สุทฺธจิตฺเตน ปุนปฺปุนํ ภฺุชนฺตสฺสปิ ปุนปฺปุนํ โภชเน อนาปตฺติ. อฺสฺสตฺถาย อุทฺทิสิตฺวา ปฺตฺตํ ภิกฺขุโน คเหตุเมว น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ภิกฺขูนํเยว อตฺถายา’’ติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อาวสถปิณฺฑตา, อคิลานตา, อนุวสิตฺวา โภชนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๐๙. ทุติเย อภิมาเรติ อภิคนฺตฺวา ภควโต มารณตฺถาย นิโยชิเต ธนุทฺธเร. คุฬฺหปฏิจฺฉนฺโนติ อปากโฏ. ปวิชฺฌีติ วิสฺสชฺเชสิ. นนุ ราชานมฺปิ มาราเปสีติ วจนโต อิทํ สิกฺขาปทํ อชาตสตฺตุโน กาเล ปฺตฺตนฺติ สิทฺธํ, เอวฺจ สติ ปรโต อนุปฺตฺติยํ –
‘‘เตน ¶ ¶ โข ปน สมเยน รฺโ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส าติสาโลหิโต อาชีวเกสุ ปพฺพชิโต โหติ. อถ โข โส อาชีวโก เยน ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ มาคธํ เสนิยํ พิมฺพิสารํ เอตทโวจ…เป… กุกฺกุจฺจายนฺตา นาธิวาเสนฺตี’’ติ –
อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? โส กิร อาชีวโก ตํ ทานํ เทนฺโต พิมฺพิสารกาลโต ปฏฺาย อทาสิ, ปจฺฉา อชาตสตฺตุกาเล สิกฺขาปทปฺตฺติโต ปฏฺาย ภิกฺขู กุกฺกุจฺจายนฺตา ตํ ทานํ น ปฏิคฺคณฺหึสุ, ตสฺมา อาทิโต ปฏฺาย ตํ วตฺถุ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อถ โข โส อาชีวโก ภิกฺขูนํ สนฺติเก ทูตํ ปาเหสี’’ติ อิทฺจ ตโต ปภุติ โส อาชีวโก อนฺตรนฺตรา ภิกฺขู นิมนฺเตตฺวา ทานํ เทนฺโต อชาตสตฺตุกาเล สิกฺขาปเท ปฺตฺเต ยํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๒๑๕. อฺมฺวิสิฏฺตฺตา วิสทิสํ รชฺชํ วิรชฺชํ, ตโต อาคตา, ตตฺถ วา ชาตา, ภวาติ วา เวรชฺชา, เต เอว เวรชฺชกา. เต ปน ยสฺมา โคตฺตจรณาทิวิภาเคน นานปฺปการา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นานาเวรชฺชเก’’ติ. อฏฺกถายํ ปน นานาวิเธหิ อฺรชฺเชหิ อาคเตติ รชฺชานํเยว วเสน นานปฺปการตา วุตฺตา.
๒๑๗-๒๑๘. อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส วิฺตฺตึ กตฺวา ภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตตฺตา วิฺตฺติโต คณโภชนํ วตฺถุวเสเนว ปากฏนฺติ ตํ อวตฺวา ‘‘คณโภชนํ นาม ยตฺถ…เป… นิมนฺติตา ภฺุชนฺตี’’ติ นิมนฺตนวเสเนว ปทภาชเน คณโภชนํ วุตฺตํ. ‘‘กิฺจิ ปน สิกฺขาปทํ วตฺถุอนนุรูปมฺปิ สิยาติ ปทภาชเน วุตฺตนเยน นิมนฺตนวเสเนว คณโภชนํ โหตีติ เกสฺจิ อาสงฺกา ภเวยฺยา’’ติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ตํ ปเนตํ คณโภชนํ ทฺวีหากาเรหิ ปสวตี’’ติ วุตฺตํ. ปฺจนฺนํ โภชนานํ นามํ คเหตฺวาติ เอตฺถ ‘‘โภชนํ คณฺหถาติ วุตฺเตปิ คณโภชนํ โหติเยวา’’ติ วทนฺติ. ‘‘เหฏฺา อทฺธานคมนวตฺถุสฺมึ นาวาภิรุหนวตฺถุสฺมิฺจ ‘อิเธว, ภนฺเต, ภฺุชถา’ติ วุตฺเต ยสฺมา กุกฺกุจฺจายนฺตา น ปฏิคฺคณฺหึสุ, ตสฺมา ‘ภฺุชถา’ติ วุตฺเตปิ ¶ คณโภชนํ น โหติเยวา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ‘‘ปฺจนฺนํ โภชนานํ นามํ คเหตฺวา นิมนฺเตตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปน ‘‘โอทนํ ภฺุชถา’’ติ วา ‘‘ภตฺตํ ภฺุชถา’’ติ วา โภชนนามํ คเหตฺวาว วุตฺเต คณโภชนํ โหติ, น อฺถา. ‘‘อิเธว, ภนฺเต, ภฺุชถา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘โอทน’’นฺติ วา ‘‘ภตฺต’’นฺติ วา วตฺวาว เต เอวํ นิมนฺเตสุนฺติ คเหตพฺพํ. คณวเสน วา ¶ นิมนฺติตตฺตา เต ภิกฺขู อปกตฺุตาย กุกฺกุจฺจายนฺตา น ปฏิคฺคณฺหึสูติ อยํ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ.
เอกโต คณฺหนฺตีติ เอตฺถ อฺมฺสฺส ทฺวาทสหตฺถํ อมฺุจิตฺวา ิตา เอกโต คณฺหนฺติ นามาติ คเหตพฺพํ. ‘‘อมฺหากํ จตุนฺนมฺปิ ภตฺตํ เทหีติ วา วิฺาเปยฺยุ’’นฺติ วจนโต เหฏฺา ‘‘ตฺวํ เอกสฺส ภิกฺขุโน ภตฺตํ เทหิ, ตฺวํ ทฺวินฺนนฺติ เอวํ วิฺาเปตฺวา’’ติ วจนโต จ อตฺตโน อตฺถาย อฺเหิ วิฺตฺตมฺปิ สาทิยนฺตสฺส คณโภชนํ โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ วิฺตฺติโต ปสวตีติ เอตฺถ วิฺตฺติยา สติ คณฺหนฺตสฺส เอกโต หุตฺวา คหเณ อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ, วิสุํ คหเณ ปณีตโภชนสูโปทนวิฺตฺตีหิ อาปตฺติ เวทิตพฺพา.
วิจาเรตีติ ปฺจขณฺฑาทิวเสน สํวิทหติ. ฆฏฺเฏตีติ อนุวาตํ ฉินฺทิตฺวา หตฺเถน ทณฺฑเกน วา ฆฏฺเฏติ. สุตฺตํ กโรตีติ สุตฺตํ วฏฺเฏติ. วเลตีติ ทณฺฑเก วา หตฺเถ วา อาวฏฺเฏติ. ‘‘อภินวสฺเสว จีวรสฺส กรณํ อิธ จีวรกมฺมํ นาม, ปุราณจีวเร สูจิกมฺมํ นาม น โหตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘จตุตฺเถ อาคเต น ยาเปนฺตีติ วจนโต สเจ อฺโ โกจิ อาคจฺฉนฺโต นตฺถิ, จตฺตาโรเยว จ ตตฺถ นิสินฺนา ยาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ.
๒๒๐. คณโภชนาปตฺติชนกนิมนฺตนภาวโต ‘‘อกปฺปิยนิมนฺตน’’นฺติ วุตฺตํ. สมฺปเวเสตฺวาติ นิสีทาเปตฺวา. คโณ ภิชฺชตีติ คโณ อาปตฺตึ น อาปชฺชตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยตฺถ จตฺตาโร ภิกฺขู…เป… ภฺุชนฺตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา สํสนฺทนโต ‘‘อิตเรสํ ปน คณปูรโก โหตี’’ติ วุตฺตํ. อวิเสเสนาติ ‘‘คิลาโน วา จีวรการโก วา’’ติ อวิเสเสตฺวา สพฺพสาธารณวจเนน. ตสฺมาติ อวิเสสิตตฺตา. ภุตฺวา คเตสูติ เอตฺถ อคเตสุปิ โภชนกิจฺเจ นิฏฺิเต คณฺหิตุํ วฏฺฏติ ¶ . ตานิ จ เตหิ เอกโต น คหิตานีติ เยหิ โภชเนหิ วิสงฺเกโต นตฺถิ, ตานิ โภชนานิ เตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต น คหิตานิ เอเกน ปจฺฉา คหิตตฺตา. มหาเถเรติ ภิกฺขู สนฺธาย วุตฺตํ. ทูตสฺส ปุน ปฏิปถํ อาคนฺตฺวา ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วจนภเยน ‘‘คามทฺวาเร อฏฺตฺวาวา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวาติ อนฺตรวีถิอาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ ิตานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา. ภิกฺขูนํ อตฺถาย ฆรทฺวาเร เปตฺวา ทิยฺยมาเนปิ เอเสว นโย. นิวตฺตถาติ วุตฺตปเท นิวตฺติตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘นิวตฺตถา’’ติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺฉา ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตตฺตา วฏฺฏติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. คณโภชนตา, สมยาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๒๑. ตติเย ¶ กุลปฏิปาฏิยา อพฺโพจฺฉินฺนํ กตฺวา นิรนฺตรํ ทิยฺยมานตฺตา ‘‘ภตฺตปฏิปาฏิ อฏฺิตา โหตี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ, อนฺตรา อฏฺตฺวา นิรนฺตรํ ปวตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. อุปจารวเสนาติ โวหารวเสน. น หิ โส พทรมตฺตเมว เทติ, อุปจารวเสน ปน เอวํ วทติ. พทรจุณฺณสกฺขราทีหิ ปโยชิตํ ‘‘พทรสาฬว’’นฺติ วุจฺจติ.
๒๒๖. วิกปฺปนาวเสเนว ตํ ภตฺตํ อสนฺตํ นาม โหตีติ อนุปฺตฺติวเสน วิกปฺปนํ อฏฺเปตฺวา ยถาปฺตฺตํ สิกฺขาปทเมว ปิตํ. ปริวาเร ปน วิกปฺปนาย อนุชานนมฺปิ อนุปฺตฺติสมานนฺติ กตฺวา ‘‘จตสฺโส อนุปฺตฺติโย’’ติ วุตฺตํ. มหาปจฺจริอาทีสุ วุตฺตนยํ ปจฺฉา วทนฺโต ปาฬิยา สํสนฺทนโต ปรมฺมุขาวิกปฺปนเมว ปติฏฺาเปสิ. เกจิ ปน ‘‘ตทา อตฺตโน สนฺติเก เปตฺวา ภควนฺตํ อฺสฺส อภาวโต เถโร สมฺมุขาวิกปฺปนํ นากาสิ, ภควตา จ วิสุํ สมฺมุขาวิกปฺปนา น วุตฺตา, ตถาปิ สมฺมุขาวิกปฺปนาปิ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. เตเนว มาติกาอฏฺกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺ. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘โย ภิกฺขุ ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ อฺตรสฺส ‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ ทมฺมี’ติ วา ‘วิกปฺเปมี’ติ วา เอวํ สมฺมุขา วา ‘อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’ติ ¶ วา ‘วิกปฺเปมี’ติ วา เอวํ ปรมฺมุขา วา ปมนิมนฺตนํ อวิกปฺเปตฺวา ปจฺฉา นิมนฺติตกุเล ลทฺธภิกฺขโต เอกสิตฺถมฺปิ อชฺโฌหรติ, ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํ.
๒๒๙. ปฺจหิ โภชเนหิ นิมนฺติตสฺส เยน เยน ปมํ นิมนฺติโต, ตสฺส ตสฺส โภชนโต อุปฺปฏิปาฏิยา อวิกปฺเปตฺวา วา ปรสฺส ปรสฺส โภชนํ ปรมฺปรโภชนนฺติ อาห ‘‘สเจ ปน มูลนิมนฺตนํ เหฏฺา โหติ, ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อุปริ, ตํ อุปริโต ปฏฺาย ภฺุชนฺตสฺส อาปตฺตี’’ติ. หตฺถํ อนฺโต ปเวเสตฺวา สพฺพเหฏฺิมํ คณฺหนฺตสฺส มชฺเฌ ิตมฺปิ อนฺโตหตฺถคตํ โหตีติ อาห ‘‘หตฺถํ ปน…เป… ยถา ตถา วา ภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ. ขีรสฺส รสสฺส จ ภตฺเตน อมิสฺสํ หุตฺวา อุปริ ิตตฺตา ‘‘ขีรํ วา รสํ วา ปิวโต อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ.
มหาอุปาสโกติ เคหสามิโก. ‘‘มหาอฏฺกถายํ ‘อาปตฺตี’ติ วจเนน กุรุนฺทิยํ ‘วฏฺฏตี’ติ วจนํ วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ, ทฺวินฺนมฺปิ อธิปฺปาโย มหาปจฺจริยํ วิภาวิโต’’ติ มหาคณฺิปเทสุ วุตฺตํ. สพฺเพ นิมนฺเตนฺตีติ อกปฺปิยนิมนฺตเนน นิมนฺเตนฺติ. ‘‘ปรมฺปรโภชนํ นาม ¶ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน โภชเนน นิมนฺติโต, ตํ เปตฺวา อฺํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนํ ภฺุชติ, เอตํ ปรมฺปรโภชนํ นามา’’ติ วุตฺตตฺตา สติปิ ภิกฺขาจริยาย ปมํ ลทฺธภาเว ‘‘ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธภตฺตํ ภฺุชติ, อาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. อวิกปฺปวเสน ‘‘วจีกมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ปรมฺปรโภชนตา, สมยาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๓๐-๒๓๑. จตุตฺเถ กาณาย มาตาติ กาณาติ ลทฺธนามาย ทาริกาย มาตา. กสฺมา ปเนสา กาณา นาม ชาตาติ อาห ‘‘สา กิรสฺสา’’ติอาทิ. อิมิสฺสา ทหรกาเล มาตาปิตโร สิเนหวเสน ‘‘อมฺม กาเณ, อมฺม กาเณ’’ติ โวหรึสุ, สา ตทุปาทาย กาณา นาม ชาตา, ตสฺสา จ มาตา ‘‘กาณมาตา’’ติ ปากฏา อโหสีติ ¶ เอวเมตฺถ การณํ วทนฺติ. ปฏิยาโลกนฺติ ปจฺฉิมํ ทิสํ, ปจฺจาทิจฺจนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๒๓๓. ปูวคณนาย ปาจิตฺติยนฺติ มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมเลขโต อุปริฏฺิตปูวคณนาย ปาจิตฺติยํ. ‘‘ทฺวตฺติปตฺตปูรา ปฏิคฺคเหตพฺพา’’ติ หิ วจนโต มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมเลขํ อนติกฺกนฺเต ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตปูเร คเหตุํ วฏฺฏติ.
๒๓๕. อฏฺกถาสุ ปน…เป… วุตฺตนฺติ อิทํ อฏฺกถาสุ ตถา อาคตภาวมตฺตทีปนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน ตสฺส วาทสฺส ปติฏฺาปนตฺถํ. อฏฺกถาสุ วุตฺตฺหิ ปาฬิยา น สเมติ. ตตุตฺตริคหเณ อนาปตฺติทสฺสนตฺถฺหิ ‘‘าตกานํ ปวาริตาน’’นฺติ วุตฺตํ. อฺถา ‘‘อนาปตฺติ ทฺวตฺติปตฺตปูเร ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ อิมินาว ปมาณยุตฺตคฺคหเณ อนาปตฺติสิทฺธิโต ‘‘าตกานํ ปวาริตาน’’นฺติ วิสุํ น วตฺตพฺพํ. ยทิ เอวํ ‘‘ตํ ปาฬิยา น สเมตี’’ติ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? เหฏฺา ตตุตฺตริสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว สกฺกา วิฺาตุนฺติ น วุตฺตํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๒๖) ‘‘อฏฺกถาสุ ปน าตกปวาริตฏฺาเน ปกติยาว พหุมฺปิ วฏฺฏติ, อจฺฉินฺนการณา ปมาณเมว วฏฺฏตีติ วุตฺตํ, ตํ ปาฬิยา น สเมตี’’ติ. ‘‘อปาเถยฺยาทิอตฺถาย ปฏิยาทิต’’นฺติ สฺาย คณฺหนฺตสฺสปิ อาปตฺติเยว อจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺส. อตฺตโนเยว คหณตฺถํ ‘‘อิมสฺส หตฺเถ เทหี’’ติ วจเนนปิ อาปชฺชนโต ‘‘วจีกมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. เสสํ อุตฺตานเมว ¶ . วุตฺตลกฺขณปูวมนฺถตา, อเสสกตา, อปฏิปฺปสฺสทฺธคมนตา, น าตกาทิตา, อติเรกปฏิคฺคหณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๓๖. ปฺจเม ภุตฺตาวีติ ภุตฺตาวิโน ภุตฺตวนฺโต, กตภตฺตกิจฺจาติ วุตฺตํ โหติ. ปวาริตาติ เอตฺถ จตูสุ ปวารณาสุ ยาวทตฺถปวารณา ปฏิกฺเขปปวารณา จ ลพฺภตีติ อาห ‘‘พฺราหฺมเณน…เป… ปฏิกฺเขปปวารณาย ปวาริตา’’ติ. จตุพฺพิธา หิ ปวารณา วสฺสํวุตฺถปวารณา, ปจฺจยปวารณา ¶ , ปฏิกฺเขปปวารณา, ยาวทตฺถปวารณาติ. ตตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺถานํ ภิกฺขูนํ ตีหิ าเนหิ ปวาเรตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๐๙) อยํ วสฺสํวุตฺถปวารณา. ปกาเรหิ ทิฏฺาทีหิ วาเรติ สงฺฆาทิเก ภชาเปติ ภตฺเต กโรติ เอตายาติ ปวารณา, อาปตฺติวิโสธนาย อตฺตโวสฺสคฺโคกาสทานํ. สา ปน ยสฺมา เยภุยฺเยน วสฺสํวุตฺเถหิ กาตพฺพา วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘วสฺสํวุตฺถปวารณา’’ติ วุจฺจติ. ‘‘อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, สงฺฆํ จาตุมาสํ เภสชฺเชน ปวาเรตุ’’นฺติ (ปาจิ. ๓๐๓) จ, ‘‘อฺตฺร ปุน ปวารณาย อฺตฺร นิจฺจปวารณายา’’ติ (ปาจิ. ๓๐๖) จ อยํ ปจฺจยปวารณา ปวาเรติ ปจฺจเย อิจฺฉาเปติ เอตายาติ กตฺวา, จีวราทีหิ อุปนิมนฺตนาเยตํ อธิวจนํ. ‘‘ปวาริโต นาม อสนํ ปฺายติ, โภชนํ ปฺายติ, หตฺถปาเส ิโต อภิหรติ, ปฏิกฺเขโป ปฺายติ, เอโส ปวาริโต นามา’’ติ (ปาจิ. ๒๓๙) อยํ ปฏิกฺเขปปวารณา. วิปฺปกตโภชนตาทิปฺจงฺคสหิโต โภชนปฏิกฺเขโปเยว เหตฺถ ปการยุตฺตา วารณาติ ปวารณา. ‘‘ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสี’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๖๓) อยํ ยาวทตฺถปวารณา. ยาวทตฺถํ โภชนสฺส ปวารณา ยาวทตฺถปวารณา.
๒๓๗. ติ-การํ อวตฺวา…เป… วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อิทํ วตฺตพฺพาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘ติ-กาเร ปน วุตฺเตปิ อกตํ นาม น โหตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
๒๓๘-๒๓๙. ปวาริโตติ ปฏิกฺเขปิโต. โย หิ ภฺุชนฺโต ปริเวสเกน อุปนีตํ โภชนํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ, โส เตน ปวาริโต ปฏิกฺเขปิโต นาม โหติ. พฺยฺชนํ ปน อนาทิยิตฺวา อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘กตปวารโณ กตปฏิกฺเขโป’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา ‘‘อสน’’นฺติ ¶ อิมินาว ปเทน ‘‘ภุตฺตาวี’’ติ อิมสฺส อตฺโถ วุตฺโต, ตสฺมา น ตสฺส กิฺจิ ปโยชนํ วิสุํ อุปลพฺภติ. ยทิ หิ อุปลพฺเภยฺย, ปวารณา ฉฬงฺคสมนฺนาคตา อาปชฺเชยฺยาติ มนสิ กตฺวา ปฺจสมนฺนาคตตฺตํเยว ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทินา ปาฬึ อาหรติ. เกจิ ปน ‘‘หตฺถปาเส ิโต อภิหรตี’’ติ เอกเมว องฺคํ กตฺวา ‘‘จตุรงฺคสมนฺนาคตา ปวารณา’’ติปิ วทนฺติ.
อมฺพิลปายาสาทีสูติ ¶ อาทิ-สทฺเทน ขีรปายาสาทึ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ อมฺพิลปายาสคฺคหเณน ตกฺกาทิอมฺพิลสํยุตฺตา ฆนยาคุ วุตฺตา. ขีรปายาสคฺคหเณน ขีรสํยุตฺตา ยาคุ สงฺคยฺหติ. ปวารณํ น ชเนตีติ อนติริตฺตโภชนาปตฺตินิพนฺธนํ ปฏิกฺเขปํ น สาเธติ. กโตปิ ปฏิกฺเขโป อนติริตฺตโภชนาปตฺตินิพนฺธโน น โหตีติ อกตฏฺาเนเยว ติฏฺตีติ อาห ‘‘ปวารณํ น ชเนตี’’ติ. ‘‘ยาคุ-สทฺทสฺส ปวารณชนกยาคุยาปิ สาธารณตฺตา ‘ยาคุํ คณฺหถา’ติ วุตฺเตปิ ปวารณา โหตีติ ปวารณํ ชเนติเยวาติ วุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ ปรโต ตตฺเถว ‘‘ภตฺตมิสฺสกํ ยาคุํ อาหริตฺวา’’ติ เอตฺถ วุตฺตการเณน น สเมติ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘เหฏฺา อยาคุเก นิมนฺตเน อุทกกฺชิกขีราทีหิ สทฺธึ มทฺทิตํ ภตฺตเมว สนฺธาย ‘ยาคุํ คณฺหถา’ติ วุตฺตตฺตา ปวารณา โหติ, ‘ภตฺตมิสฺสกํ ยาคุํ อาหริตฺวา’ติ เอตฺถ ปน วิสุํ ยาคุยา วิชฺชมานตฺตา ปวารณา น โหตี’’ติ. ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ขีราทีหิ สํมทฺทิตํ ภตฺตเมว สนฺธาย ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตตฺตา ยาคุยา จ ตตฺถ อภาวโต ปวารณา โหตีติ เอวเมตฺถ การณํ วตฺตพฺพํ. เอวฺหิ สติ ปรโต ‘‘เยนาปุจฺฉิโต, ตสฺส อตฺถิตายา’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตการเณนปิ สํสนฺทติ, อฺถา คณฺิปเทสุเยว ปุพฺพาปรวิโรโธ อาปชฺชติ. อฏฺกถาวจเนน จ น สเมติ. สเจ…เป… ปฺายตีติ อิมินา วุตฺตปฺปมาณสฺส มจฺฉมํสขณฺฑสฺส นหารุโน วา สพฺภาวมตฺตํ ทสฺเสติ. ตาหีติ ปุถุกาหิ.
สาลิวีหิยเวหิ กตสตฺตูติ เยภุยฺยนเยน วุตฺตํ, สตฺต ธฺานิ ปน ภชฺชิตฺวา กโตปิ สตฺตุเยว. เตเนวาห ‘‘กงฺคุวรก…เป… สตฺตุสงฺคหเมว คจฺฉตี’’ติ. สตฺตุโมทโกติ สตฺตุโย ปิณฺเฑตฺวา กโต อปกฺโก สตฺตุคุโฬ. ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรวเสน วิปฺปกตโภชนภาวสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา ‘‘มุเข สาสปมตฺตมฺปิ…เป… น ปวาเรตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อกปฺปิยมํสํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรตี’’ติ วจนโต สเจ สงฺฆิกํ ลาภํ อตฺตโน อปาปุณนฺตํ ชานิตฺวา วา อชานิตฺวา วา ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ ปฏิกฺขิปิตพฺพสฺเสว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. อลชฺชิสนฺตกํ ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรติ. อวตฺถุตายาติ อนติริตฺตาปตฺติสาธิกาย ปวารณาย อวตฺถุภาวโต. เอเตน ปฏิกฺขิปิตพฺพสฺเสว ปฏิกฺขิตฺตภาวํ ทีเปติ ¶ . ยฺหิ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ ¶ โหติ, ตสฺส ปฏิกฺเขโป อาปตฺติองฺคํ น โหตีติ ตํ ‘‘ปวารณาย อวตฺถู’’ติ วุจฺจติ.
อุปนาเมตีติ อิมินา กายาภิหารํ ทสฺเสติ. หตฺถปาสโต พหิ ิตสฺส สติปิ ทาตุกามาภิหาเร ปฏิกฺขิปนฺตสฺส ทูรภาเวเนว ปวารณาย อภาวโต เถรสฺสปิ ทูรภาวมตฺตํ คเหตฺวา ปวารณาย อภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เถรสฺส ทูรภาวโต’’ติ อาห, น ปน เถรสฺส อภิหารสพฺภาวโต. สเจปิ คเหตฺวา คโต หตฺถปาเส ิโต โหติ, กิฺจิ ปน อวตฺวา อาธารกฏฺาเน ิตตฺตา อภิหาโร นาม น โหตีติ ‘‘ทูตสฺส จ อนภิหรณโต’’ติ วุตฺตํ. ‘‘คเหตฺวา คเตน ‘ภตฺตํ คณฺหถา’ติ วุตฺเต อภิหาโร นาม โหตีติ ‘สเจ ปน คเหตฺวา อาคโต ภิกฺขุ…เป… ปวารณา โหตี’ติ วุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ปตฺตํ กิฺจิ อุปนาเมตฺวา ‘อิมํ ภตฺตํ คณฺหถา’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ วาจาภิหารสฺส อิธ อนธิปฺเปตตฺตา.
ปริเวสนายาติ ภตฺตคฺเค. อภิหฏาว โหตีติ ปริเวสเกเนว อภิหฏา โหติ. ตโต ทาตุกามตาย คณฺหนฺตํ ปฏิกฺขิปนฺตสฺส ปวารณา โหตีติ เอตฺถ อคณฺหนฺตมฺปิ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติเยว. กสฺมา? ทาตุกามตาย อภิหฏตฺตา. ‘‘ตสฺมา สา อภิหฏาว โหตี’’ติ หิ วุตฺตํ. เตเนว ตีสุปิ คณฺิปเทสุ ‘‘ทาตุกามาภิหาเร สติ เกวลํ ‘ทสฺสามี’ติ คหณเมว อภิหาโร นาม น โหติ, ‘ทสฺสามี’ติ คณฺหนฺเตปิ อคณฺหนฺเตปิ ทาตุกามาภิหาโรว อภิหาโร นาม โหติ, ตสฺมา คหณสมเย วา อคฺคหณสมเย วา ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหตี’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ อสติ ตสฺส ทาตุกามาภิหาเร คหณสมเยปิ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
‘‘รสํ คณฺหถา’’ติ อปวารณชนกสฺส นามํ คเหตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘ตํ สุตฺวา ปฏิกฺขิปโต ปวารณา นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. มจฺฉรสํ มํสรสนฺติ เอตฺถ ปน น เกวลํ มจฺฉสฺส รสํ มจฺฉรสมิจฺเจว วิฺายติ, อถ โข มจฺโฉ จ มจฺฉรสฺจ มจฺฉรสนฺติ เอวํ ปวารณชนกสาธารณนามวเสนปิ วิฺายมานตฺตา ¶ ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณาว โหติ. ปรโต มจฺฉสูปนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘อิทํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเตปีติ เอตฺถ เอวํ อวตฺวาปิ ปวารณปโหนกํ ยํกิฺจิ อภิหฏํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. กรมฺพโกติ มิสฺสกาธิวจนเมตํ. ยฺหิ อฺเนฺเน มิสฺเสตฺวา กโรนฺติ, โส ‘‘กรมฺพโก’’ติ วุจฺจติ. โส สเจปิ มํเสน มิสฺเสตฺวา กโตว โหติ, ‘‘กรมฺพกํ คณฺหถา’’ติ อปวารณารหสฺส นาเมน วุตฺตตฺตา ¶ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา น โหติ. ‘‘มํสกรมฺพกํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ปน มํสมิสฺสกํ คณฺหถาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา ปวารณาว โหติ.
‘‘อุทฺทิสฺสกต’’นฺติ มฺมาโนติ เอตฺถ ‘‘วตฺถุโน กปฺปิยตฺตา อกปฺปิยสฺาย ปฏิกฺขิปโตปิ อจิตฺตกตฺตา อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ปวารณา โหตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘เหฏฺา อยาคุเก นิมนฺตเน อุทกกฺชิกขีราทีหิ สทฺธึ มทฺทิตํ ภตฺตเมว สนฺธาย ‘ยาคุํ คณฺหถา’ติ วุตฺตตฺตา ปวารณา โหติ, ‘ภตฺตมิสฺสกํ ยาคุํ อาหริตฺวา’ติ เอตฺถ ปน วิสุํ ยาคุยา วิชฺชมานตฺตา ปวารณา น โหตี’’ติ วทนฺติ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ‘‘เยนาปุจฺฉิโต’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สนฺธาย วทติ. การณํ ปเนตฺถ ทุทฺทสนฺติ เอตฺถ เอเก ตาว วทนฺติ ‘‘ยสฺมา ยาคุมิสฺสกํ นาม ภตฺตเมว น โหติ, ขีราทิกมฺปิ โหติเยว, ตสฺมา กรมฺพเก วิย ปวารณาย น ภวิตพฺพํ. เอวฺจ สติ ยาคุ พหุตรา วา โหติ สมสมา วา, น ปวาเรติ. ‘ยาคุ มนฺทา, ภตฺตํ พหุตรํ, ปวาเรตี’ติ เอตฺถ การณํ ทุทฺทส’’นฺติ. เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘ยาคุมิสฺสกํ นาม ภตฺตํ, ตสฺมา ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณาย เอว ภวิตพฺพํ. เอวฺจ สติ ‘อิธ ปวารณา โหติ น โหตี’ติ เอตฺถ การณํ ทุทฺทส’’นฺติ.
ยถา เจตฺถ การณํ ทุทฺทสํ, เอวํ ปรโต ‘‘มิสฺสกํ คณฺหถา’’ติ เอตฺถาปิ การณํ ทุทฺทสเมวาติ เวทิตพฺพํ. น หิ ปวารณปฺปโหนกสฺส อปฺปพหุภาโว ปวารณาย ภาวาภาวนิมิตฺตํ, กิฺจรหิ ปวารณชนกสฺส นามคฺคหณเมเวตฺถ ปมาณํ, ตสฺมา ‘‘อิทฺจ กรมฺพเกน น สมาเนตพฺพ’’นฺติอาทินา ยมฺปิ การณํ วุตฺตํ, ตมฺปิ ปุพฺเพ วุตฺเตน สํสนฺทิยมานํ น สเมติ. ยทิ หิ ‘‘มิสฺสก’’นฺติ ภตฺตมิสฺสเกเยว รุฬฺหํ สิยา, เอวํ สติ ยถา ‘‘ภตฺตมิสฺสกํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ภตฺตํ พหุตรํ วา สมํ วา อปฺปตรํ วา โหติ, ปวาเรติเยว, เอวํ ‘‘มิสฺสกํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเตปิ อปฺปตเรปิ ¶ ภตฺเต ปวารณาย ภวิตพฺพํ มิสฺสกนฺติ ภตฺตมิสฺสเกเยว รุฬฺหตฺตา. ตถา หิ ‘‘มิสฺสกนฺติ ภตฺตมิสฺสเกเยว รุฬฺหโวหารตฺตา อิทํ ปน ‘ภตฺตมิสฺสกเมวา’ติ วุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อถ ‘‘มิสฺสก’’นฺติ ภตฺตมิสฺสเก รุฬฺหํ น โหติ, มิสฺสกภตฺตํ ปน สนฺธาย ‘‘มิสฺสกํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตนฺติ. เอวมฺปิ ยถา อยาคุเก นิมนฺตเน ขีราทีหิ สทฺธึ มทฺทิตํ ภตฺตเมว สนฺธาย ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ปวารณา โหติ, เอวมิธาปิ มิสฺสกภตฺตเมว สนฺธาย ‘‘มิสฺสกํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ภตฺตํ อปฺปํ วา โหตุ พหุ วา, ปวารณา เอว สิยา. ตสฺมา ‘‘มิสฺสก’’นฺติ ภตฺตมิสฺสเก รุฬฺหํ วา โหตุ สนฺธายภาสิตํ วา, อุภยตฺถาปิ ปุพฺเพนาปรํ น สเมตีติ กิเมตฺถ การณจินฺตาย, อีทิเสสุ ปน าเนสุ อฏฺกถาปมาเณเนว คนฺตพฺพนฺติ อยํ อมฺหากํ ขนฺติ.
‘‘วิสุํ ¶ กตฺวา เทตีติ ภตฺตสฺส อุปริ ิตํ รสาทึ วิสุํ คเหตฺวา เทตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกนจิ ปน ‘‘ยถา ภตฺตสิตฺถํ น ปตติ, ตถา คาฬฺหํ หตฺเถน ปีเฬตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา เทตี’’ติ วุตฺตํ. ตถาปิ การณํ น ทิสฺสติ. ยถา หิ ภตฺตมิสฺสกํ ยาคุํ อาหริตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา ยาคุมิสฺสกํ ภตฺตมฺปิ เทนฺตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา น โหติ, เอวมิธาปิ พหุขีรรสาทีสุ ภตฺเตสุ ‘‘ขีรํ คณฺหถา’’ติอาทีนิ วตฺวา ขีราทีนิ วา เทตุ ขีราทิมิสฺสกภตฺตํ วา, อุภยถาปิ ปวารณาย น ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘วิสุํ กตฺวา เทตี’’ติ เตนากาเรน เทนฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน ภตฺตมิสฺสกํ กตฺวา ทิยฺยมานํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหตีติ ทสฺสนตฺถนฺติ คเหตพฺพํ. ยทิ ปน ภตฺตมิสฺสกํ กตฺวา ทิยฺยมาเน ปวารณา โหตีติ อธิปฺปาเยน อฏฺกถายํ ‘‘วิสุํ กตฺวา เทตี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ สติ อฏฺกถาเยเวตฺถ ปมาณนฺติ คเหตพฺพํ, น ปน การณนฺตรํ คเวสิตพฺพํ.
สเจ อุกฺกุฏิกํ นิสินฺโน ปาเท อมฺุจิตฺวาปิ ภูมิยํ นิสีทติ, อิริยาปถํ วิโกเปนฺโต นาม โหตีติ อุกฺกุฏิกาสนํ อวิโกเปตฺวาว สุเขน นิสีทิตุํ ‘‘ตสฺส ปน เหฏฺา…เป… นิสีทนกํ ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อาสนํ อจาเลตฺวาติ ปีเ ผุฏฺโกาสโต อานิสทมํสํ อโมเจตฺวา, อนุฏฺหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ, อทินฺนาทาเน วิย านาจาวนํ น คเหตพฺพ’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
อกปฺปิยกตนฺติ ¶ เอตฺถ อกปฺปิยกตสฺเสว อนติริตฺตภาวโต กปฺปิยํ อการาเปตฺวา ตสฺมึ ปตฺเต ปกฺขิตฺตมูลผลาทิเยว อติริตฺตํ น โหติ, เสสํ ปน ปตฺตปริยาปนฺนํ อติริตฺตเมว โหติ, ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ตํ ปน มูลผลาทึ ปริภฺุชิตุกาเมน ตโต นีหริตฺวา กปฺปิยํ การาเปตฺวา อฺสฺมึ ภาชเน เปตฺวา อติริตฺตํ การาเปตฺวา ภฺุชิตพฺพํ.
โส ปุน กาตุํ น ลภตีติ ตสฺมึเยว ภาชเน กริยมานํ ปมํ กเตน สทฺธึ กตํ โหตีติ ปุน โสเยว กาตุํ น ลภติ, อฺโ ลภติ. อฺสฺมึ ปน ภาชเน เตน วา อฺเน วา กาตุํ วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘เยน อกตํ, เตน กาตพฺพํ. ยฺจ อกตํ, ตํ กาตพฺพ’’นฺติ. เตนปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท น เกวลํ อฺเน วาติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. เอวํ กตนฺติ อฺสฺมึ ภาชเน กตํ. เปเสตฺวาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ เปเสตฺวา. อิมสฺส วินยกมฺมภาวโต ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ ิตํ น กาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.
สเจ ปน อามิสสํสฏฺานีติ เอตฺถ สเจ มุขคเตนปิ อนติริตฺเตน อามิเสน สํสฏฺานิ โหนฺติ ¶ , ปาจิตฺติยเมวาติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมา ปวาริเตน โภชนํ อติริตฺตํ การาเปตฺวา ภฺุชนฺเตนปิ ยถา อกเตน มิสฺสํ น โหติ, เอวํ มุขฺจ หตฺถฺจ สุทฺธํ กตฺวา ภฺุชิตพฺพํ. กิฺจาปิ อปฺปวาริตสฺส ปุเรภตฺตํ ยามกาลิกาทีนิ อาหารตฺถาย ปริภฺุชโตปิ อนาปตฺติ, ปวาริตสฺส ปน ปวารณมูลกํ ทุกฺกฏํ โหติเยวาติ ‘‘ยามกาลิกํ…เป… อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ.
๒๔๑. กาเยน ภฺุชนโต วาจาย อาณาเปตฺวา อติริตฺตํ อการาปนโต จ อาปชฺชตีติ ‘‘กายวาจโต’’ติ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ปวาริตภาโว, อามิสสฺส อนติริตฺตตา, กาเล อชฺโฌหรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๔๓. ฉฏฺเ ¶ สาธารณเมวาติ ‘‘หนฺท ภิกฺขุ ขาท วา’’ติอาทินา วุตฺตปวารณาย สาธารณํ. ‘‘ภุตฺตสฺมึ ปาจิตฺติย’’นฺติ มาติกายํ วุตฺตตฺตา โภชนปริโยสาเน อาปตฺติ, น อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร. อภิหฏฺุํ ปวาเรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ อิทฺจ โภชนปริโยสานํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ปวาริตตา, ปวาริตสฺิตา, อาสาทนาเปกฺขตา, อนติริตฺเตน อภิหฏฺุํ ปวารณา, โภชนปริโยสานนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๔๗. สตฺตเม อคฺคสมชฺโชติ อุตฺตมํ นจฺจํ. ตํ กิร ปพฺพตมตฺถเก ตฺวา เอกํ เทวตํ อุทฺทิสฺส กโรนฺติ. นฏานํ นาฏกานิ นฏนาฏกานิ, สีตาหรณาทีนิ. อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปเท อปฺตฺเต. อทํสูติ ‘‘วิหารํ เนตฺวา ขาทิสฺสถา’’ติ อทํสุ.
๒๔๘-๒๔๙. มูลกมูลาทีนิ อุปเทสโตเยว เวทิตพฺพานิ. น หิ ตานิ ปริยายนฺตเรน วุจฺจมานานิปิ ¶ สกฺกา วิฺาตุํ. ปริยายนฺตเรปิ หิ วุจฺจมาเน ตํ ตํ นามํ อชานนฺตานํ สมฺโมโหเยว สิยา, ตสฺมา ตตฺถ น กิฺจิ วกฺขาม. ขาทนียตฺถนฺติ ขาทนีเยน กตฺตพฺพกิจฺจํ. เนว ผรนฺตีติ น นิปฺผาเทนฺติ. เตสุ เตสุ ชนปเทสูติ เอตฺถ ‘‘เอกสฺมึ ชนปเท อาหารกิจฺจํ สาเธนฺตํ เสสชนปเทสุปิ น กปฺปตี’’ติ วทนฺติ. รุกฺขวลฺลิอาทีนนฺติ เหฏฺา วุตฺตเมว สมฺปิณฺเฑตฺวา วุตฺตํ. อนฺโตปถวีคโตติ สาลกลฺยาณีขนฺธํ สนฺธาย วุตฺตํ. สพฺพกปฺปิยานีติ มูลขนฺธตจปตฺตาทิวเสน สพฺพโส กปฺปิยานิ. เตสมฺปิ นามวเสน น สกฺกา ปริยนฺตํ ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อจฺฉิวาทีนํ อปริปกฺกาเนว ผลานิ ยาวชีวิกานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปริปกฺกานี’’ติ วุตฺตํ.
หรีตกาทีนํ อฏฺีนีติ เอตฺถ มิฺชํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ิตกปาลานิ ยาวชีวิกานีติ อาจริยา. มิฺชมฺปิ ยาวชีวิกนฺติ เอเก. หิงฺคูติ หิงฺคุรุกฺขโต ปคฺฆริตนิยฺยาโส. หิงฺคุชตุอาทโยปิ หิงฺคุวิกติโย เอว. ตตฺถ หิงฺคุชตุ ¶ นาม หิงฺคุรุกฺขสฺส ทณฺฑปตฺตานิ ปจิตฺวา กตนิยฺยาโส, หิงฺคุสิปาฏิกํ นาม หิงฺคุปตฺตานิ ปจิตฺวา กตนิยฺยาโส. ‘‘อฺเน มิสฺเสตฺวา กโต’’ติปิ วทนฺติ. ตกนฺติ อคฺคโกฏิยา นิกฺขนฺตสิเลโส. ตกปตฺตินฺติ ปตฺตโต นิกฺขนฺตสิเลโส. ตกปณฺณินฺติ ปลาเส ภชฺชิตฺวา กตสิเลโส. ‘‘ทณฺฑโต นิกฺขนฺตสิเลโส ติปิ วทนฺติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. วิกาลตา, ยาวกาลิกตา, อชฺโฌหรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๕๒-๓. อฏฺเม ตาทิสนฺติ อสูปพฺยฺชนํ. ยํกิฺจิ ยาวกาลิกํ วา ยามกาลิกํ วาติ เอตฺถ ‘‘ยามกาลิก’’นฺติ อิมินา น เกวลํ ยาวกาลิเก เอว สนฺนิธิปจฺจยา ปาจิตฺติยํ, อถ โข ยามกาลิเกปีติ ทสฺเสติ. นนุ จ ยามกาลิกํ เนว ขาทนีเยสุ อนฺโตคธํ, น โภชนีเยสุ. เตเนว ปทภาชนีเย ‘‘ขาทนียํ นาม ปฺจ โภชนานิ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ เปตฺวา อวเสสํ ขาทนียํ นาม. โภชนียํ นาม ปฺจ โภชนานี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘โย ปน ภิกฺขุ สนฺนิธิการกํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา, ปาจิตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตํ, ตสฺมา ยามกาลิเก ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพนฺติ กถํ วิฺายตีติ? วุจฺจเต – ปทภาชเน ขาทนีย-สทฺทสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํ ‘‘ยามกาลิกํ ¶ เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ, น ปน สนฺนิธิปจฺจยา อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ. ขาทิตพฺพฺหิ ยํกิฺจิ ขาทนียนฺติ อธิปฺเปตํ, น จ ยามกาลิเกสุ กิฺจิ ขาทิตพฺพํ อตฺถิ ปาตพฺยภาวโต. ตสฺมา กิฺจาปิ ยามกาลิกํ ขาทนียโภชนีเยหิ น สงฺคหิตํ, ตถาปิ อนาปตฺตึ ทสฺเสนฺเตน ‘‘อนาปตฺติ ยามกาลิกํ ยาเม นิทหิตฺวา ภฺุชตี’’ติ วจนโต ยามาติกฺกเม สนฺนิธิปจฺจยา ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพนฺติ วิฺายติ. ‘‘ยามกาลิเกน, ภิกฺขเว, สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ ตทหุปฏิคฺคหิตํ ยาเม กปฺปติ, ยามาติกฺกนฺเต น กปฺปตี’’ติ (มหาว. ๓๐๕) อิมินาปิ ¶ จายมตฺโถ สิทฺโธ. เตเนว ภควโต อธิปฺปายฺูหิ อฏฺกถาจริเยหิ ยามกาลิเก ปาจิตฺติยเมว วุตฺตํ.
ปฏิคฺคหเณติ คหณเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ปฏิคฺคหิตเมว หิ ตํ, ปุน ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. เตเนว ‘‘อชฺโฌหริตุกามตาย คณฺหนฺตสฺส ปฏิคฺคหเณ’’ติ วุตฺตํ. มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา) ปน ‘‘อชฺโฌหริสฺสามีติ คณฺหนฺตสฺส ปฏิคฺคหเณ’’อิจฺเจว วุตฺตํ. ยนฺติ ยํ ปตฺตํ. สนฺทิสฺสตีติ ยาคุยา อุปริ สนฺทิสฺสติ. เตลวณฺเณ ปตฺเต สติปิ นิสฺเนหภาเว องฺคุลิยา ฆํสนฺตสฺส วณฺณวเสเนว เลขา ปฺายติ, ตสฺมา ตตฺถ อนาปตฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สา อพฺโพหาริกา’’ติ วุตฺตํ. สยํ ปฏิคฺคเหตฺวา อปริจฺจตฺตเมว หิ ทุติยทิวเส น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ปฏิคฺคหเณ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน อนุปสมฺปนฺนสฺส นิรเปกฺขทาเนน วา วิชหิตปฏิคฺคหณํ ปริจฺจตฺตเมว โหตีติ ‘‘อปริจฺจตฺต’’นฺติ อิมินา อุภยถาปิ อวิชหิตปฏิคฺคหณเมว วุตฺตํ. ตสฺมา ยํ ปรสฺส ปริจฺจชิตฺวา อทินฺนมฺปิ สเจ ปฏิคฺคหเณ นิรเปกฺขวิสฺสชฺชเนน วิชหิตปฏิคฺคหณํ โหติ, ตมฺปิ ทุติยทิวเส วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ.
ยทิ เอวํ ‘‘ปตฺโต ทุทฺโธโต โหตี’’ติอาทีสุ กสฺมา อาปตฺติ วุตฺตาติ? ‘‘ปฏิคฺคหณํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยํ วา อฺเน วา ตุจฺฉํ กตฺวา น สมฺมา โธวิตฺวา นิฏฺาปิเต ปตฺเต ลคฺคมฺปิ อวิชหิตปฏิคฺคหณเมว โหตีติ ตตฺถ อาปตฺตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘สามเณรานํ ปริจฺจชนฺตีติ อิมสฺมึ อธิกาเร ตฺวา ‘อปริจฺจตฺตเมวา’ติ วุตฺตตฺตา อนุปสมฺปนฺนสฺส ปริจฺจตฺตเมว วฏฺฏติ, อปริจฺจตฺตํ น วฏฺฏตีติ อาปนฺนํ, ตสฺมา นิราลยภาเวน ปฏิคฺคหเณ วิชหิเตปิ อนุปสมฺปนฺนสฺส อปริจฺจตฺตํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ. ยทคฺเคน หิ ปฏิคฺคหณํ วิชหติ, ตทคฺเคน สนฺนิธิมฺปิ น กโรติ วิชหิตปฏิคฺคหณสฺส อปฺปฏิคฺคหิตสทิสตฺตา. ปฏิคฺคเหตฺวา นิทหิเตเยว จ สนฺนิธิปจฺจยา อาปตฺติ วุตฺตา. ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา เอกรตฺตํ วีตินามิตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ หิ วุตฺตํ.
ปาฬิยํ ¶ ‘‘สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ อาหารตฺถาย ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา สนฺนิหิเตสุ สตฺตาหกาลิกยาวชีวิเกสุ ปุเรภตฺตมฺปิ อาหารตฺถาย อชฺโฌหรเณปิ ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา ¶ ยามกาลิเกปิ อาหารตฺถาย อชฺโฌหรเณ วิสุํ ทุกฺกเฏนปิ ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อาหารตฺถาย อชฺโฌหรโต ทุกฺกเฏน สทฺธึ ปาจิตฺติย’’นฺติ. ปกติอามิเสติ โอทนาทิกปฺปิยามิเส. ยามกาลิกํ สติ ปจฺจเย สามิเสน มุเขน อชฺโฌหรโต ทฺเวติ หิยฺโย ปฏิคฺคหิตยามกาลิกํ อชฺช ปุเรภตฺตํ สามิเสน มุเขน ภฺุชโต สนฺนิหิตยามกาลิกปจฺจยา เอกํ ปาจิตฺติยํ, สนฺนิหิเตน สํสฏฺอามิสปจฺจยา เอกนฺติ ทฺเว ปาจิตฺติยานิ. วิกปฺปทฺวเยปีติ สามิเสน นิรามิเสนาติ วุตฺตวิธานทฺวเย. ทุกฺกฏํ วฑฺฒตีติ อาหารตฺถาย อชฺโฌหรณปจฺจยา ทุกฺกฏํ วฑฺฒติ. ถุลฺลจฺจยฺจ ทุกฺกฏฺจ วฑฺฒตีติ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจยํ, เสสอกปฺปิยมํเสสุ ทุกฺกฏํ วฑฺฒติ.
๒๕๕. ปฏิคฺคหณปจฺจยา ตาว ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ สนฺนิหิตตฺตา ปุเรภตฺตมฺปิ ทุกฺกฏเมว. สติ ปจฺจเย ปน สนฺนิหิตมฺปิ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ เภสชฺชตฺถาย คณฺหนฺตสฺส ปริภฺุชนฺตสฺส จ อนาปตฺติเยว. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ยาวกาลิกยามกาลิกตา, สนฺนิธิภาโว, ตสฺส อชฺโฌหรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๕๗-๒๕๙. นวเม ปณีตสํสฏฺานิ โภชนานิ ปณีตโภชนานิ. ยถา หิ อาชฺยุตฺโต รโถ ‘‘อาชฺรโถ’’ติ วุจฺจติ, เอวมิธาปิ ปณีตสํสฏฺานิ สตฺตธฺนิพฺพตฺตานิ โภชนานิ ‘‘ปณีตโภชนานี’’ติ วุตฺตานิ. เยหิ ปน ปณีเตหิ สํสฏฺานิ, ตานิ ‘‘ปณีตโภชนานี’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ ปเภททสฺสนตฺถํ ‘‘เสยฺยถิทํ, สปฺปิ นวนีต’’นฺติอาทิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปตี’’ติ อิทฺจ ปาจิตฺติยวตฺถุปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน กปฺปิยวตฺถุปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ. น หิ อกปฺปิยมํสสตฺตานํ สปฺปิอาทีนิ น กปฺปนฺติ. เอกฺหิ มนุสฺสวสาเตลํ เปตฺวา สพฺเพสํ ขีรสปฺปินวนีตวสาเตเลสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. สปฺปิภตฺตนฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ สปฺปิสํสฏฺํ ภตฺตํ สปฺปิภตฺตํ, สปฺปิ จ ภตฺตฺจ สปฺปิภตฺตนฺติปิ วิฺายติ, อฏฺกถาสุ ปน ‘‘สาลิภตฺตํ วิย สปฺปิภตฺตํ นาม นตฺถี’’ติ การณํ วตฺวา ทุกฺกฏสฺเสว ¶ ทฬฺหตรํ ¶ กตฺวา วุตฺตตฺตา น สกฺกา อฺํ วตฺตุํ. อฏฺกถาจริยา เอว หิ อีทิเสสุ าเนสุ ปมาณํ.
มูลนฺติ กปฺปิยภณฺฑํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนาปตฺตีติ วิสงฺเกตตฺตา สพฺพาหิเยว อาปตฺตีหิ อนาปตฺติ. เกจิ ปน ‘‘ปาจิตฺติเยเนว อนาปตฺติ วุตฺตา, สูโปทนวิฺตฺติทุกฺกฏํ ปน โหติเยวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. กปฺปิยสปฺปินา อกปฺปิยสปฺปินาติ จ อิทํ กปฺปิยากปฺปิยมํสานํ วเสน วุตฺตํ, ตสฺมา กปฺปิยมํสสปฺปินา อกปฺปิยมํสสปฺปินาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ. นานาวตฺถุกานีติ สปฺปินวนีตาทีนํ วเสน วุตฺตํ.
๒๖๑. มหานามสิกฺขาปเทน กาเรตพฺโพติ เอตฺถ –
‘‘อคิลาเนน ภิกฺขุนา จตุมาสปจฺจยปวารณา สาทิตพฺพา อฺตฺร ปุนปวารณาย อฺตฺร นิจฺจปวารณาย, ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๓๐๖) –
อิทํ มหานามสิกฺขาปทํ นาม. อิมินา จ สิกฺขาปเทน สงฺฆวเสน คิลานปจฺจยปวารณาย ปวาริตฏฺาเน สเจ ตตฺถ รตฺตีหิ วา เภสชฺเชหิ วา ปริจฺเฉโท กโต โหติ, เอตฺตกาเยว รตฺติโย เอตฺตกานิ วา เภสชฺชานิ วิฺาเปตพฺพานีติ. อถ ตโต รตฺติปริยนฺตโต วา เภสชฺชปริยนฺตโต วา อุตฺตริ น เภสชฺชกรณีเยน วา เภสชฺชํ อฺเภสชฺชกรณีเยน วา อฺํ เภสชฺชํ วิฺาเปนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. ตสฺมา อคิลาโน คิลานสฺี หุตฺวา ปฺจ เภสชฺชานิ วิฺาเปนฺโต น เภสชฺชกรณีเยน เภสชฺชํ วิฺาเปนฺโต นาม โหตีติ ‘‘มหานามสิกฺขาปเทน กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. เอตานิ ปาฏิเทสนียวตฺถูนีติ ปาฬิยํ อาคตสปฺปิอาทีนิ สนฺธาย วุตฺตํ. ปาฬิยํ อนาคตานิ ปน อกปฺปิยสปฺปิอาทีนิ ภิกฺขุนีนมฺปิ ทุกฺกฏวตฺถูนีติ เวทิตพฺพํ. สูโปทนวิฺตฺติยนฺติ ภิกฺขูนํ ปาจิตฺติยวตฺถูนิ ภิกฺขุนีนํ ปาฏิเทสนียวตฺถูนิ จ เปตฺวา อวเสสวิฺตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ปณีตโภชนตา, อคิลานตา, อกตวิฺตฺติยา ปฏิลาโภ, อชฺโฌหรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๖๓. ทสเม ¶ ¶ อยฺยโวสาฏิตกานีติ ปิตุปิณฺฑสฺเสตํ อธิวจนํ. อุมฺมาเรติ สุสาเน กตเคหสฺส อตฺตโน เคหสฺส วา อุมฺมาเร. ฆนพทฺโธติ ฆนมํเสน สมฺพทฺโธ, กถินสํหตสรีโรติ วุตฺตํ โหติ.
๒๖๔. มุขทฺวารนฺติ คลนาฬิกํ. อาหารนฺติ อชฺโฌหริตพฺพํ ยํกิฺจิ ยาวกาลิกาทึ. อาหเรยฺยาติ มุขทฺวารํ ปเวเสยฺย. มุเขน วา ปวิฏฺํ โหตุ นาสิกาย วา, คเลน อชฺโฌหรณียตฺตา สพฺพมฺปิ ตํ มุขทฺวารํ ปเวสิตเมว โหติ. ยสฺมา ปน เต ภิกฺขู อนาหาเรปิ อุทเก อาหารสฺาย ทนฺตโปเน จ มุขทฺวารํ อาหฏํ อิทนฺติ สฺาย กุกฺกุจฺจายึสุ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เต ภิกฺขู อทินฺนํ…เป… สมฺมา อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา กุกฺกุจฺจายึสู’’ติ. อุทกฺหิ ยถาสุขํ ปาตุํ ทนฺตกฏฺฺจ ทนฺตโปนปริโภเคน ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, ตสฺส ปน รสํ คิลิตุํ น วฏฺฏติ. สเจปิ ทนฺตกฏฺรโส อชานนฺตสฺส อนฺโต ปวิสติ, ปาจิตฺติยเมว. อนชฺโฌหรนฺเตน ปน ทนฺตกฏฺํ วา โหตุ อฺํ วา, กิฺจิ มุเข ปกฺขิปิตุํ วฏฺฏติ.
๒๖๕. อกลฺลโกติ คิลาโน สหตฺถา ปริภฺุชิตุํ อสกฺโกนฺโต มุเขน ปฏิคฺคณฺหาติ. อุจฺจารณมตฺตนฺติ อุกฺขิปนมตฺตํ. เอกเทเสนปีติ องฺคุลิยาปิ ผุฏฺมตฺเตน. ตํ เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, สพฺพํ ปฏิคฺคหิตเมวาติ เวณุโกฏิยา พนฺธิตฺวา ปิตตฺตา. สเจปิ ภูมิยํ ิตเมว ฆฏํ ทายเกน หตฺถปาเส ตฺวา ฆฏํ ทสฺสามีติ ทินฺนเวณุโกฏิคฺคหณวเสน ปฏิคฺคณฺหาติ, อุภยโกฏิพทฺธํ สพฺพมฺปิ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. ภิกฺขุสฺส อตฺถาย อปีเฬตฺวา ปกติยา ปีฬิยมานอุจฺฉุรสํ สนฺธาย ‘‘คณฺหถา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘อภิหาโร น ปฺายตี’’ติ วุตฺตํ. หตฺถปาเส ิตสฺส ปน ภิกฺขุสฺส อตฺถาย ปีฬิยมานา อุจฺฉุโต ปคฺฆรนฺตํ รสํ คณฺหิตุํ วฏฺฏติ, โทณิกาย สยํ ปคฺฆรนฺตํ อุจฺฉุรสํ มชฺเฌ อาวริตฺวา อาวริตฺวา วิสฺสชฺชิตมฺปิ คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. กตฺถจิ อฏฺกถาสุ.
อสํหาริเมติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อสํหาริเย. ‘‘ตินฺติณิกาทิปณฺเณสู’’ติ วจนโต สาขาสุ ปฏิคฺคหณํ รุหตีติ ทฏฺพฺพํ. ปฺุฉิตฺวา ปฏิคฺคเหตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปฺุฉิเต ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, ตสฺมา ปฺุฉิตฺวา คเหตฺวาติ ¶ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติ วทนฺติ. ปฺุฉิตฺวา ปฏิคฺคเหตฺวา วาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปตฺเต ปติตรชนจุณฺณฺหิ อพฺภนฺตรปริโภคตฺถาย ¶ อปริหฏภาวโต ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ปุพฺพาโภคสฺส อนุรูเปน ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา…เป… วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ตํ ‘‘อฺสฺส ทสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน ปรสนฺตกํ นาม น โหติ, ตสฺมา ตสฺส อทตฺวาปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
ภิกฺขุสฺส เทตีติ อฺสฺส ภิกฺขุสฺส เทติ. กฺชิกนฺติ ขีรรสาทึ ยํกิฺจิ ทฺรวํ สนฺธาย วุตฺตํ. หตฺถโต โมเจตฺวา ปุน คณฺหาติ, อุคฺคหิตกํ โหตีติ อาห ‘‘หตฺถโต อโมเจนฺเตเนวา’’ติ. อาลุเลนฺตานนฺติ อาโลเลนฺตานํ, อยเมว วา ปาโ. อาหริตฺวา ภูมิยํ ปิตตฺตา อภิหาโร นตฺถีติ อาห ‘‘ปตฺโต ปฏิคฺคเหตพฺโพ’’ติ. ปมตรํ อุฬุงฺกโต เถวา ปตฺเต ปตนฺตีติ เอตฺถ ‘‘ยถา ปมตรํ ปติตเถเว โทโส นตฺถิ, ตถา อากิริตฺวา อปเนนฺตานํ ปจฺฉา ปติตเถเวปิ อภิหฏตฺตา เนวตฺถิ โทโส’’ติ วทนฺติ. จรุเกนาติ ขุทฺทกภาชเนน. มุขวฏฺฏิยาปิ คเหตุํ วฏฺฏตีติ มุขวฏฺฏึ อุกฺขิปิตฺวา หตฺเถ ผุสาปิเต คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. เอส นโยติ กายปฏิพทฺธปฏิพทฺธมฺปิ กายปฏิพทฺธเมวาติ อยํ นโย. ตถา จ ตตฺถ กายปฏิพทฺเธ ตํปฏิพทฺเธ จ ถุลฺลจฺจยเมว วุตฺตํ.
เตนาติ ยสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คตํ, เตน. ตสฺมาติ ยสฺมา มูลฏฺสฺเสว ปริโภโค อนฺุาโต, ตสฺมา. ตํ ทิวสํ หตฺเถน คเหตฺวา ทุติยทิวเส ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส อุคฺคหิตกปฏิคฺคหิตํ โหตีติ อาห ‘‘อนามสิตฺวา’’ติ. อปฺปฏิคฺคหิตตฺตา ‘‘สนฺนิธิปจฺจยา อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส อทินฺนมุขทฺวาราปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา ปน ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ. ‘‘ตํ ทิวสํ…เป… น ตโต ปร’’นฺติ วจนโต ตํ ทิวสํ หตฺเถน คเหตฺวา วา อคฺคเหตฺวา วา ปิตํ ทุติยทิวเส อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส อทินฺนมุขทฺวาราปตฺติ โหติ, หตฺเถน คเหตฺวา ปิตํ ทุติยทิวเส ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส ปน อุคฺคหิตกปฏิคฺคหิตํ โหติ. อปฺปฏิคฺคหิตเมว หิ หตฺเถน คเหตฺวา ปิตํ. ‘‘สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุ’’นฺติ หิ วจนโต อปฺปฏิคฺคหิตสฺเสว ตสฺมึ ทิวเส ปริโภโค อนฺุาโต. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ คณฺิปเท ‘‘ตํ ทิยฺยมานํ ปตตีติ เอตฺถ ยถา คณโภชนาทีสุ คิลานาทีนํ ¶ กุกฺกุจฺจายนฺตานํ คณโภชนํ อนฺุาตํ, เอวมิธาปิ ภควตา ปฏิคฺคหิตเมว กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถํ อนฺุาต’’นฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ‘‘ตํ ทิยฺยมานํ ปตตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา จตูสุปิ กาลิเกสุ อยํ นโย เวทิตพฺโพ.
สตฺถเกนาติ ปฏิคฺคหิตสตฺถเกน. กสฺมา ปเนตฺถ อุคฺคหิตปจฺจยา สนฺนิธิปจฺจยา วา โทโส ¶ น สิยาติ อาห ‘‘น หิ ตํ ปริโภคตฺถาย ปริหรนฺตี’’ติ. อิมินาว พาหิรปริโภคตฺถํ สามํ คเหตฺวา อนุปสมฺปนฺเนน ทินฺนํ วา คเหตฺวา ปริหริตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ตสฺมา ปตฺตสมฺมกฺขนาทิอตฺถํ สามํ คเหตฺวา ปริหฏเตลาทึ สเจ ปริภฺุชิตุกาโม โหติ, ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติ. อพฺภนฺตรปริโภคตฺถํ ปน สามํ คหิตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส อุคฺคหิตกปฏิคฺคหิตํ โหติ, อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส อทินฺนมุขทฺวาราปตฺติ โหติ, อพฺภนฺตรปริโภคตฺถเมว อนุปสมฺปนฺเนน ทินฺนํ คเหตฺวา ปริหรนฺตสฺส สิงฺคีโลณกปฺโป วิย สนฺนิธิปจฺจยา อาปตฺติ โหติ. เกจิ ปน ‘‘ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อุจฺจารณมตฺตํ โหตีติอาทินา วุตฺตปฺจงฺคสมฺปตฺติยา ปฏิคฺคหณสฺส รุหนโต พาหิรปริโภคตฺถมฺปิ สเจ อนุปสมฺปนฺเนน ทินฺนํ คณฺหาติ, ปฏิคฺคหิตเมวา’’ติ วทนฺติ. เอวํ สติ อิธ พาหิรปริโภคตฺถํ อนุปสมฺปนฺเนน ทินฺนํ คเหตฺวา ปริหรนฺตสฺส สนฺนิธิปจฺจยา อาปตฺติ วตฺตพฺพา สิยา, ‘‘น หิ ตํ ปริโภคตฺถาย ปริหรนฺตี’’ติ จ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา พาหิรปริโภคตฺถํ คหิตํ ปฏิคฺคหิตํ นาม น โหตีติ เวทิตพฺพํ. ยทิ เอวํ ปฺจสุ ปฏิคฺคหณงฺเคสุ ‘‘ปริโภคตฺถายา’’ติ วิเสสนํ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ. ปฏิคฺคหณฺหิ ปริโภคตฺถเมว โหตีติ ‘‘ปริโภคตฺถายา’’ติ วิสุํ อวตฺวา ‘‘ตฺเจ ภิกฺขุ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. อปเร ปน ‘‘สติปิ ปฏิคฺคหเณ ‘น หิ ตํ ปริโภคตฺถาย ปริหรนฺตี’ติ อิธ อปริโภคตฺถาย ปริหรเณ อนาปตฺติ วุตฺตา’’ติ วทนฺติ. อุทุกฺขลมุสลานิ ขิยฺยนฺตีติ เอตฺถ อุทุกฺขลมุสลานํ ขเยน ปิสิตโกฏฺฏิตเภสชฺเชสุ สเจ อาคนฺตุกวณฺโณ ปฺายติ, น วฏฺฏติ.
สุทฺธํ อุทกํ โหตีติ รุกฺขสาขาทีหิ คฬิตฺวา ปตนอุทกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปตฺโต วาสฺส ปฏิคฺคเหตพฺโพติ เอตฺถาปิ ปตฺตคตํ ฉุปิตฺวา เทนฺตสฺส หตฺถลคฺเคน ¶ อามิเสน โทสาภาวตฺถํ ปตฺตปฏิคฺคหณนฺติ อพฺภนฺตรปริโภคตฺถเมว ปฏิคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. ยํ สามเณรสฺส ปตฺเต ปตติ…เป… ปฏิคฺคหณํ น วิชหตีติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ คณฺหนฺตสฺส อตฺตโน ปตฺเต ปกฺขิตฺตเมว ‘‘อตฺตโน สนฺตก’’นฺติ สนฺนิฏฺานกรณโต หตฺถคตํ ปฏิคฺคหณํ น วิชหติ, ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺนํ ปน คณฺหนฺตสฺส คหณสมเยเยว ‘‘อตฺตโน สนฺตก’’นฺติ สนฺนิฏฺานสฺส กตตฺตา หตฺถคตํ ปฏิคฺคหณํ วิชหติ. เกสฺจิ อตฺถาย โอทนํ ปกฺขิปตีติ เอตฺถ อนุปสมฺปนฺนสฺส อตฺถาย ปกฺขิปนฺเตปิ ‘‘อาคนฺตฺวา คณฺหิสฺสตี’’ติ สยเมว ปกฺขิปิตฺวา ปนโต ปฏิคฺคหณํ น วิชหติ, อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ ปกฺขิตฺตํ ปน อนุปสมฺปนฺเนเนว ปิตํ นาม โหตีติ ปฏิคฺคหณํ วิชหติ ปริจฺจตฺตภาวโต. เตน วุตฺตํ ‘‘สามเณร…เป… ปริจฺจตฺตตฺตา’’ติ.
ปฏิคฺคหณูปคํ ภารํ นาม ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อุกฺเขปารหํ. กิฺจาปิ อวิสฺสชฺเชตฺวาว ¶ อฺเน หตฺเถน ปิทหนฺตสฺส โทโส นตฺถิ, ตถาปิ น ปิทหิตพฺพนฺติ อฏฺกถาปมาเณเนว คเหตพฺพํ. มจฺฉิกวารณตฺถนฺติ เอตฺถ ‘‘สเจปิ สาขาย ลคฺครชํ ปตฺเต ปตติ, สุเขน ปริภฺุชิตุํ สกฺกาติ สาขาย ปฏิคฺคหิตตฺตา อพฺภนฺตรปริโภคตฺถเมวิธ ปฏิคฺคหณนฺติ มูลปฏิคฺคหณเมว วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. อปเร ปน ‘‘มจฺฉิกวารณตฺถนฺติ เอตฺถ วจนมตฺตํ คเหตฺวา พาหิรปริโภคตฺถํ คหิต’’นฺติ วทนฺติ. ตสฺมิมฺปิ อสตีติ จาฏิยา วา กุณฺฑเก วา อสติ. อนุปสมฺปนฺนํ คาหาเปตฺวาติ ตํเยว อชฺโฌหรณียภณฺฑํ อนุปสมฺปนฺเนน คาหาเปตฺวา. เถรสฺส ปตฺตํ อนุเถรสฺสาติ เถรสฺส ปตฺตํ อตฺตนา คเหตฺวา อนุเถรสฺส เทติ. ตุยฺหํ ยาคุํ มยฺหํ เทหีติ เอตฺถ เอวํ วตฺวา สามเณรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโนปิ ปตฺตํ ตสฺส เทติ. เอตฺถ ปนาติ ปณฺฑิโต สามเณโรติอาทิปตฺตปริวตฺตนกถาย. การณํ อุปปริกฺขิตพฺพนฺติ ยถา มาตุอาทีนํ เตลาทีนิ หรนฺโต ตถารูเป กิจฺเจ อนุปสมฺปนฺเนน อปริวตฺเตตฺวาว ปริภฺุชิตุํ ลภติ, เอวมิธ ปตฺตปริวตฺตนํ อกตฺวา ปริภฺุชิตุํ น ลภตีติ เอตฺถ การณํ วีมํสิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
เอตฺถ ปน ‘‘สามเณเรหิ คหิตตณฺฑุเลสุ ปริกฺขีเณสุ อวสฺสํ อมฺหากํ สามเณรา สงฺคหํ กโรนฺตีติ วิตกฺกุปฺปตฺติ สมฺภวติ, ตสฺมา ตํ ปริวตฺเตตฺวาว ปริภฺุชิตพฺพํ. มาตาปิตูนํ อตฺถาย ปน ฉายตฺถาย วา คหเณ ¶ ปริโภคาสา นตฺถิ, ตสฺมา ตํ วฏฺฏตี’’ติ การณํ วทนฺติ. เตเนว อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรนปิ วุตฺตํ –
‘‘มาตาปิตูนมตฺถาย, เตลาทิหรโตปิ จ;
สาขํ ฉายาทิอตฺถาย, อิเมสํ น วิเสสติ.
‘‘ตสฺมา หิสฺส วิเสสสฺส, จินฺเตตพฺพํ ตุ การณํ;
ตสฺส สาลยภาวํ ตุ, วิเสสํ ตกฺกยาม ต’’นฺติ.
อิทเมเวตฺถ ยุตฺตตรํ อวสฺสํ ตถาวิธวิตกฺกุปฺปตฺติยา สมฺภวโต. น สกฺกา หิ เอตฺถ วิตกฺกํ โสเธตุนฺติ. มาตาทีนํ อตฺถาย หรเณ ปน นาวสฺสํ ตถาวิธวิตกฺกุปฺปตฺตีติ สกฺกา วิตกฺกํ โสเธตุํ. ยตฺถ หิ วิตกฺกํ โสเธตุํ สกฺกา, ตตฺถ เนวตฺถิ โทโส. เตเนว วกฺขติ ‘‘สเจ ปน สกฺโกติ วิตกฺกํ โสเธตุํ, ตโต ลทฺธํ ขาทิตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ.
นิจฺจาเลตุํ น สกฺโกตีติ นิจฺจาเลตฺวา สกฺขรา อปเนตุํ น สกฺโกติ. อาธารเก ปตฺโต ปิโต ¶ โหตีติ ปฏิคฺคเหตพฺพปตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. จาเลตีติ วินา การณํ จาเลติ. สติปิ การเณ ภิกฺขูนํ ปริโภคารหํ จาเลตุํ น วฏฺฏติ. กิฺจาปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อมนุสฺสิกาพาเธ อามกมํสํ อามกโลหิต’’นฺติ (มหาว. ๒๖๔) ตาทิเส อาพาเธ อตฺตโน อตฺถาย อามกมํสปฏิคฺคหณํ อนฺุาตํ, ‘‘อามกมํสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ จ สามฺโต ปฏิกฺขิตฺตํ, ตถาปิ อตฺตโน อฺสฺส วา ภิกฺขุโน อตฺถาย อคฺคหิตตฺตา ‘‘สีหวิฆาสาทึ…เป… วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. สกฺโกติ วิตกฺกํ โสเธตุนฺติ มยฺหมฺปิ เทตีติ วิตกฺกสฺส อนุปฺปนฺนภาวํ สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกติ, สามเณรสฺส ทสฺสามีติ สุทฺธจิตฺเตน มยา คหิตนฺติ วา สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกติ.
สเจ ปน มูเลปิ ปฏิคฺคหิตํ โหตีติ เอตฺถ ‘‘คเหตฺวา คเต มยฺหมฺปิ ทเทยฺยุนฺติ สฺาย สเจ ปฏิคฺคหิตํ โหตี’’ติ วทนฺติ. โกฏฺาเส กโรตีติ ภิกฺขุสามเณรา จ อตฺตโน อตฺตโน อภิรุจิตํ โกฏฺาสํ คณฺหนฺตูติ สพฺเพสํ สมเก โกฏฺาเส กโรติ. คหิตาวเสสนฺติ ¶ สามเณเรหิ คหิตโกฏฺาสโต อวเสสํ. คณฺหิตฺวาติ ‘‘มยฺหํ อิทํ คณฺหิสฺสามี’’ติ คเหตฺวา. อิธ คหิตาวเสสํ นาม เตน คณฺหิตฺวา ปุน ปิตํ. ปฏิคฺคเหตฺวาติ ตทหุ ปฏิคฺคเหตฺวา. เตเนว ‘‘ยาวกาลิเกน ยาวชีวิกสํสคฺเค โทโส นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. สเจ ปน ปุริมทิวเส ปฏิคฺคเหตฺวา ปิตา โหติ, สามิเสน มุเขน ตสฺสา วฏฺฏิยา ธูมํ ปิวิตุํ น วฏฺฏติ. สมุทฺโททเกนาติ อปฺปฏิคฺคหิตสมุทฺโททเกน. ยสฺมา กตกฏฺิ อุทกํ ปสาเทตฺวา วิสุํ ติฏฺติ, ตสฺมา ‘‘อพฺโพหาริก’’นฺติ วุตฺตํ. ลคฺคตีติ มุเข หตฺเถ จ อุทเก สุกฺเข เสตวณฺณํ ทสฺเสนฺตํ ลคฺคติ. ปานียํ คเหตฺวาติ อตฺตโนเยว อตฺถาย คเหตฺวา. สเจ ปน ปีตาวเสสํ ตตฺเถว อากิริสฺสามีติ คณฺหาติ, ปุน ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. วิกฺขมฺเภตฺวาติ วิยูหิตฺวา, อปเนตฺวาติ อตฺโถ.
มหาภูเตสูติ สรีรนิสฺสิเตสุ มหาภูเตสุ. ปตตีติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปตติ. วิจฺฉินฺทิตฺวา ปติตเมว หิ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, น อิตรํ. อลฺลทารุํ รุกฺขโต ฉินฺทิตฺวาปิ กาตุํ วฏฺฏตีติ เอตฺถ มตฺติกตฺถาย ปถวึ ขณิตุมฺปิ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. สปฺปทฏฺกฺขเณเยว วฏฺฏตีติ อสติ กปฺปิยการเก สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, อฺทา ปฏิคฺคหาเปตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อปฺปฏิคฺคหิตตา, อนนฺุาตตา, ธูมาทิอพฺโพหาริกาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต โภชนวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. อเจลกวคฺโค
๑. อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๗๓. อเจลกวคฺคสฺส ¶ ปมสิกฺขาปเท เตสนฺติ ติตฺถิยานํ. ตตฺถาติ ภาชเน. อิโตติ ปตฺตโต. สเจ ติตฺถิโย วทตีติ ‘‘ปมเมว มํ สนฺธาย อภิหริตฺวา ปิตํ มยฺหํ สนฺตกํ โหติ, อิมสฺมึ ภาชเน อากิรถา’’ติ วทติ, วฏฺฏติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อฺติตฺถิยตา, อชฺโฌหรณียตา ¶ , อชฺโฌหรณตฺถาย สหตฺถา อนิกฺขิตฺตภาชเน ทานนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๗๔. ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมว. อนาจารํ อาจริตุกามตา, ตทตฺถเมว อุปสมฺปนฺนสฺส อุยฺโยชนา, เอวํ อุยฺโยเชนฺตสฺส อุปจาราติกฺกโมติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๘๐. ตติเย ปิฏฺสงฺฆาโฏติ ทฺวารพาหาเยตํ อธิวจนํ. ขุทฺทกํ นาม สยนิฆรํ วิตฺถารโต ปฺจหตฺถปฺปมาณํ โหติ, ตสฺส จ มชฺฌิมฏฺานํ ปิฏฺสงฺฆาฏโต อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณเมว โหติ, ตสฺมา ตาทิเส สยนิฆเร ปิฏฺสงฺฆาฏโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา นิสินฺโน ปิฏฺิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสินฺโน นาม โหติ. เอวํ นิสินฺโน จ มชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา นิสินฺโน นาม โหตีติ อาห ‘‘อิมินา มชฺฌาติกฺกมํ ทสฺเสตี’’ติ. ยถา วา ตถา วา กตสฺสาติ ปิฏฺิวํสํ อาโรเปตฺวา วา อนาโรเปตฺวา วา กตสฺส. สจิตฺตกนฺติ อนุปวิสิตฺวา นิสีทนจิตฺเตน สจิตฺตกํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ปริยุฏฺิตราคชายมฺปติกานํ สนฺนิหิตตา, สยนิฆรตา, ทุติยสฺส ภิกฺขุโน อภาโว, อนุปขชฺช นิสีทนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๘๔-๒๘๙. จตุตฺถปฺจเมสุ ¶ นตฺถิ กิฺจิ วตฺตพฺพํ.
๖. จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๙๘. ฉฏฺเ ¶ ปกติวจเนนาติ เอตฺถ ยํ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ิเตน โสตุํ สกฺกา ภเวยฺย, ตํ ปกติวจนํ นาม. อาปุจฺฉิตพฺโพติ ‘‘อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ฆรํ คจฺฉามี’’ติ วา ‘‘จาริตฺตํ อาปชฺชามี’’ติ วา อีทิเสน วจเนน อาปุจฺฉิตพฺโพ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน นิมนฺตนสาทิยนํ, สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉนา, ภตฺติยฆรโต อฺฆรปฺปเวสนํ, มชฺฌนฺหิกานติกฺกโม, สมยสฺส วา อาปทานํ วา อภาโวติ อิมานิ ปเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๐๓. สตฺตเม มหานาโม นามาติ อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ภาตา ภควโต จูฬปิตุ ปุตฺโต. สุทฺโธทโน สกฺโกทโน สุกฺโกทโน โธโตทโน อมิโตทโนติ อิเม หิ ปฺจ ชนา ภาตโร. อมิตา นาม เทวี เตสํ ภคินี, ติสฺสตฺเถโร ตสฺสา ปุตฺโต. ตถาคโต จ นนฺทตฺเถโร จ สุทฺโธทนสฺส ปุตฺตา, มหานาโม จ อนุรุทฺธตฺเถโร จ สุกฺโกทนสฺส, อานนฺทตฺเถโร อมิโตทนสฺส. โส ภควโต กนิฏฺโ, มหานาโม มหลฺลกตโร สกทาคามี อริยสาวโก. เตน วุตฺตํ ‘‘มหานาโม นาม…เป… อริยสาวโก’’ติ.
๓๐๕-๓๐๖. ปาฬิยํ อชฺชณฺโหติ อชฺช เอกทิวสนฺติ อตฺโถ, ‘‘อชฺชโน’’ติ วา อตฺโถ คเหตพฺโพ, โน อมฺหากํ. กาลํ อาหริสฺสถาติ สฺเว หริสฺสถ. ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺยาติ สเจ ตตฺถ รตฺตีหิ วา เภสชฺเชหิ วา ปริจฺเฉโท กโต โหติ ‘‘เอตฺตกาเยว วา รตฺติโย เอตฺตกานิ วา เภสชฺชานิ วิฺาเปตพฺพานี’’ติ, ตโต รตฺติปริยนฺตโต วา เภสชฺชปริยนฺตโต วา อุตฺตริ วิฺาเปนฺโต สาทิเยยฺย. ‘‘อิเมหิ ตยา เภสชฺเชหิ ปวาริตมฺห, อมฺหากฺจ อิมินาว เภสชฺเชน อตฺโถ’’ติ อาจิกฺขิตฺวา วิฺาเปตุมฺปิ คิลาโนว ลภติ.
๓๑๐. ยสฺมา สงฺฆปวารณายเมวายํ วิธิ, ตสฺมา ‘‘เย อตฺตโน ปุคฺคลิกาย ปวารณาย ปวาริตา’’ติ ¶ วุตฺตํ. เสสํ อุตฺตานเมว. สงฺฆปวารณตา ¶ , เภสชฺชวิฺตฺติ, อคิลานตา, ปริยนฺตาติกฺกโมติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๑๑. อฏฺมํ อุตฺตานตฺถเมว. อุยฺยุตฺตเสนา, ทสฺสนตฺถาย คมนํ, อนฺุาโตกาสโต อฺตฺร ทสฺสนํ, ตถารูปปจฺจยสฺส อาปทาย วา อภาโวติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๑๗. นวมสิกฺขาปทมฺปิ อุตฺตานเมว. ติรตฺตาติกฺกโม, เสนาย สูริยสฺส อตฺถงฺคโม, คิลานตาทีนํ อภาโวติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๒๒. ทสเม กติ เต ลกฺขานิ ลทฺธานีติ ตว สรปฺปหารสฺส ลกฺขณภูตา กิตฺตกา ชนา ตยา ลทฺธาติ อตฺโถ, กิตฺตกา ตยา วิทฺธาติ วุตฺตํ โหติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อุยฺโยธิกาทิทสฺสนตฺถาย คมนํ, อนฺุาโตกาสโต อฺตฺร ทสฺสนํ, ตถารูปปจฺจยสฺส อาปทาย วา อภาโวติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต อเจลกวคฺโค ปฺจโม.
๖. สุราปานวคฺโค
๑. สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๒๖-๓๒๘. สุราปานวคฺคสฺส ¶ ¶ ปมสิกฺขาปเท วติยาติ คามปริกฺเขปวติยา. ปาฬิยํ ปิฏฺสุราทีสุ ปิฏฺํ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา มทฺทิตฺวา กตา ปิฏฺสุรา. เอวํ ปูเว โอทเน จ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา มทฺทิตฺวา กตา ปูวสุรา โอทนสุราติ จ วุจฺจติ. ‘‘กิณฺณา’’ติ ปน ตสฺสา สุราย พีชํ วุจฺจติ. เย สุราโมทกาติปิ วุจฺจนฺติ, เต ปกฺขิปิตฺวา กตา กิณฺณปกฺขิตฺตา. หรีตกีสาสปาทินานาสมฺภาเรหิ สํโยชิตา สมฺภารสํยุตฺตา.
มธุกตาลนาฬิเกราทิปุปฺผรโส จิรปริวาสิโต ปุปฺผาสโว. ปนสาทิผลรโส ผลาสโว. มุทฺทิการโส มธฺวาสโว. อุจฺฉุรโส คุฬาสโว. หรีตกามลกกฏุกภณฺฑาทินานาสมฺภารานํ รโส จิรปริวาสิโต สมฺภารสํยุตฺโต. พีชโต ปฏฺายาติ สมฺภาเร ปฏิยาเทตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิตฺตกาลโต, ตาลนาฬิเกราทีนํ ปุปฺผรสสฺส คหิตอภินวกาลโตเยว จ ปฏฺาย.
๓๒๙. โลณโสวีรกํ สุตฺตฺจ อเนเกหิ เภสชฺเชหิ อภิสงฺขโต อมชฺชภูโต อาสววิเสโส. วาสคฺคาหาปนตฺถนฺติ สุคนฺธิภาวคฺคาหาปนตฺถํ. อจิตฺตกํ โลกวชฺชนฺติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปมปาราชิกวณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. มชฺชภาโว, ตสฺส ปานฺจาติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๓๐. ทุติเย ภิกฺขุนีปิ อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ิตาติ เอตฺถ ภิกฺขุปิ ภิกฺขุนิยา อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ¶ ิโตติ เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. หสาธิปฺปายตา, อุปสมฺปนฺนสฺส กาเยน กายามสนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๓๕. ตติยํ ¶ อุตฺตานตฺถเมว. อุปริโคปฺผกตา, หสาธิปฺปาเยน กีฬนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๔๔. จตุตฺเถ คารยฺโห อาจริยุคฺคโห น คเหตพฺโพติ ยสฺมา อุจฺฉุรโส สตฺตาหกาลิโก, ตสฺส กสโฏ ยาวชีวิโก, ทฺวินฺนํเยว สมวาโย อุจฺฉุยฏฺิ, ตสฺมา วิกาเล อุจฺฉุยฏฺึ ขาทิตุํ วฏฺฏติ คุฬหรีตกํ วิยาติ เอวมาทิโก คารยฺหาจริยวาโท น คเหตพฺโพ. โลกวชฺเช อาจริยุคฺคโห น วฏฺฏตีติ โลกวชฺชสิกฺขาปเท อาปตฺติฏฺาเน โย อาจริยวาโท, โส น คเหตพฺโพ, โลกวชฺชํ อติกฺกมิตฺวา ‘‘อิทํ อมฺหากํ อาจริยุคฺคโห’’ติ วทนฺตสฺส อุคฺคโห น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. สุตฺตานุโลมํ นาม อฏฺกถา. ปเวณิยา อาคตสโมธานํ คจฺฉตีติ ‘‘ปเวณิยา อาคโต อาจริยุคฺคโหว คเหตพฺโพ’’ติ เอวํ วุตฺเต มหาอฏฺกถาวาเทเยว สงฺคหํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโย. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อุปสมฺปนฺนสฺส ปฺตฺเตน วจนํ, อนาทริยกรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ภึสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๔๕. ปฺจมํ อุตฺตานตฺถเมว. อุปสมฺปนฺนตา, ตสฺส ทสฺสนสวนวิสเย ภึสาเปตุกามตาย วายมนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
ภึสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โชติสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๕๐. ฉฏฺเ ¶ ¶ ภคฺคา นาม ชนปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีสทฺเทน ‘‘ภคฺคา’’ติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภคฺคาติ ชนปทสฺส นาม’’นฺติ. สุสุมารคิเรติ เอวํนามเก นคเร. ตสฺส กิร นครสฺส มาปนตฺถํ วตฺถุวิชฺชาจริเยน นครฏฺานสฺส ปริคฺคณฺหนทิวเส อวิทูเร สุสุมาโร สทฺทมกาสิ คิรํ นิจฺฉาเรสิ. อถ อนนฺตราเยน นคเร มาปิเต ตเมว สุสุมารคิรณํ สุภนิมิตฺตํ กตฺวา สุสุมารคิรํตฺเววสฺส นามํ อกํสุ. เกจิ ปน ‘‘สุสุมารสณฺานตฺตา สุสุมาโร นาม เอโก คิริ, โส ตสฺส นครสฺส สมีเป, ตสฺมา ตํ สุสุมารคิริ เอตสฺส อตฺถีติ ‘สุสุมารคิรี’ติ วุจฺจตี’’ติ วทนฺติ. ตถา วา โหตุ อฺถา วา, นามเมตํ ตสฺส นครสฺสาติ อาห ‘‘สุสุมารคิรนฺติ นครสฺส นาม’’นฺติ. เภสกฬาติ ฆมฺปณฺฑนามโก คจฺฉวิเสโส. เกจิ ‘‘เสตรุกฺโข’’ติปิ วทนฺติ. เตสํ พหุลตาย ปน ตํ วนํ เภสกฬาวนนฺตฺเวว ปฺายิตฺถ. ‘‘เภสคฬาวเน’’ติปิ ปาโ. ‘‘เภโส นาม เอโก ยกฺโข อยุตฺตการี, ตสฺส ตโต คฬิตฏฺานตาย ตํ วนํ เภสคฬาวนํ นาม ชาต’’นฺติ หิ เกจิ.
๓๕๒. โชติกรเณติ อคฺคิกรเณ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อคิลานตา, อนฺุาตกรณาภาโว, วิสิพฺเพตุกามตา, สมาทหนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
โชติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นหานสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๕๗. สตฺตมสิกฺขาปทสฺส ปาฬิยํ อสมฺภินฺเนนาติ อมกฺขิเตน, อนฏฺเนาติ อตฺโถ. โอเรนทฺธมาสํ นหาเยยฺยาติ นหาตทิวสโต ปฏฺาย อทฺธมาเส อปริปุณฺเณ นหาเยยฺย. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. มชฺฌิมเทโส, อูนกทฺธมาเส นหานํ, สมยานํ วา นทีปารคมนสฺส วา อาปทานํ วา อภาโวติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
นหานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๖๘. อฏฺเม ¶ ¶ ‘‘จมฺมการนีลํ นาม ปกตินีล’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. คณฺิปเท ปน ‘‘จมฺมการา อุทเก ติปุมลํ อยคูถฺจ ปกฺขิปิตฺวา จมฺมํ กาฬํ กโรนฺติ, ตํ จมฺมการนีล’’นฺติ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. วุตฺตปฺปการสฺส จีวรสฺส อกตกปฺปตา, อนฏฺจีวราทิตา, นิวาสนํ วา ปารุปนํ วาติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๗๔. นวเม อปจฺจุทฺธารณนฺติ ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา’’ติอาทินา อกตปจฺจุทฺธารํ. เยน วินยกมฺมํ กตนฺติ เยน สทฺธึ วินยกมฺมํ กตํ. ตึสกวณฺณนายนฺติ นิสฺสคฺคิยวณฺณนายํ. ปริโภเคน กายกมฺมํ, อปจฺจุทฺธาราปเนน วจีกมฺมํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. สามํ วิกปฺปิตสฺส อปจฺจุทฺธาโร, วิกปฺปนุปคจีวรตา, ปริโภโคติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. จีวรอปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๗๗. ทสมํ อุตฺตานตฺถเมว. อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺตกานํ ปตฺตาทีนํ อปนิธานํ, วิเหเสตุกามตา วา หสาธิปฺปายตา วาติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
จีวรอปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต สุราปานวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. สปฺปาณกวคฺโค
๑. สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๘๒. สปฺปาณกวคฺคสฺส ¶ ¶ ปมสิกฺขาปเท อุสุํ สรํ อสฺสติ ขิปตีติ อิสฺสาโส, ธนุสิปฺปกุสโลติ อาห ‘‘ธนุคฺคหาจริโย’’ติ. ปฏิสตฺตุวิธมนตฺถํ ธนุํ คณฺหนฺตีติ ธนุคฺคหา, เตสํ อาจริโย ธนุคฺคหาจริโย. อปฺปมตฺเตน วตฺตํ กาตพฺพนฺติ ยถา เต ปาณา น มรนฺติ, เอวํ สูปฏฺิตสฺสตินา เสนาสเน วตฺตํ กาตพฺพํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. องฺคานิปิ มนุสฺสวิคฺคเห วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานีติ.
สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๘๗. ทุติเย อุทกสณฺานกปฺปเทเสติ ยตฺถ ภูมิภาเค อุทกํ นิกฺขิตฺตํ สนฺติฏฺติ, น สหสา ปริกฺขยํ คจฺฉติ, ตาทิเส ปเทเส. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. องฺคานิ สิฺจนสิกฺขาปเท วุตฺตนยาเนว.
สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๙๒. ตติเย ยถาปติฏฺิตภาเวน ปติฏฺาตุํ น เทนฺตีติ เตสํ ปวตฺติอาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยํ ปน ธมฺเมน อธิกรณํ นิหตํ, ตํ สุนิหตเมว. สเจ วิปฺปกเต กมฺเม ปฏิกฺโกสติ, ตํ สฺาเปตฺวาว กาตพฺพํ. อิตรถา กมฺมฺจ กุปฺปติ, การกานฺจ อาปตฺติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ยถาธมฺมํ นิหตภาโว, ชานนา, อุกฺโกฏนาติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๙๙. จตุตฺเถ ¶ ¶ ตสฺเสวาติ โย อาปนฺโน, ตสฺเสว. อาโรเจตีติ ปฏิจฺฉาทนตฺถเมว มา กสฺสจิ อาโรเจสีติ วทติ. วตฺถุปุคฺคโลติ อาปนฺนปุคฺคโล. เยนสฺส อาโรจิตนฺติ เยน ทุติเยน อสฺส ตติยสฺส อาโรจิตํ. โกฏิ ฉินฺนา โหตีติ ยสฺมา ปฏิจฺฉาทนปจฺจยา อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวาว ทุติเยน ตติยสฺส อาโรจิตํ, ตสฺมา ตปฺปจฺจยา ปุน เตน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติยา อภาวโต อาปตฺติยา โกฏิ ฉินฺนา นาม โหติ.
๔๐๐. ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺิ จ กายสํสคฺโค จาติ อยํ ทุฏฺุลฺลอชฺฌาจาโร นามา’’ติ อิทํ ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทฏฺกถาย น สเมติ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๒) ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺลํ วา อทุฏฺุลฺลํ วา อชฺฌาจารนฺติ เอตฺถ อาทิโต ปฺจ สิกฺขาปทานิ ทุฏฺุลฺโล นาม อชฺฌาจาโร, เสสานิ อทุฏฺุลฺโล, สุกฺกวิสฺสฏฺิกายสํสคฺคทุฏฺุลฺลอตฺตกามา ปนสฺส อชฺฌาจาโร นามา’’ติ. ‘‘อาโรจเน อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺลํ อฺถา อธิปฺเปตํ, ปฏิจฺฉาทเน อฺถา’’ติ เอตฺถาปิ วิเสสการณํ น ทิสฺสติ, ตสฺมา อฏฺกถาย ปุพฺเพนาปรํ น สเมติ. อวิโรธํ อิจฺฉนฺเตน ปน วีมํสิตพฺพเมตฺถ การณํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺลาปตฺติชานนํ, ปฏิจฺฉาเทตุกามตาย นาโรเจสฺสามีติ ธุรนิกฺเขโปติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๐๒. ปฺจเม รูปสุตฺตนฺติ เหรฺิกานํ สุตฺตํ. ทุรุตฺตานนฺติ อกฺโกสวเสน ทุรุตฺตานํ, ทุรุตฺตตฺตาเยว ทุราคตานํ. วจนปถานนฺติ เอตฺถ วจนเมว ตทตฺถํ าตุกามานํ าเปตุกามานฺจ ปโถติ วจนปโถ. ทุกฺขมานนฺติ ทุกฺเขน ขมิตพฺพานํ.
๔๐๔. คพฺเภ ¶ สยิตกาเลน สทฺธึ วีสติมํ วสฺสํ อสฺสาติ คพฺภวีโส. หายนวฑฺฒนนฺติ คพฺภมาเสสุ อธิเกสุ อุตฺตริหายนํ, อูเนสุ วฑฺฒนนฺติ เวทิตพฺพํ. เอกูนวีสติวสฺสนฺติ ทฺวาทสมาเส มาตุกุจฺฉิสฺมึ วสิตฺวา มหาปวารณาย ชาตกาลโต ปฏฺาย เอกูนวีสติวสฺสํ. ปาฏิปททิวเสติ ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปคมนทิวเส. ‘‘ตึสรตฺติทิโว มาโส’’ติ ¶ (อ. นิ. ๓.๗๑; ๘.๔๓; วิภ. ๑๐๒๓) วจนโต ‘‘จตฺตาโร มาสา ปริหายนฺตี’’ติ วุตฺตํ. วสฺสํ อุกฺกฑฺฒนฺตีติ วสฺสํ อุทฺธํ กฑฺฒนฺติ, ตติเย สํวจฺฉเร เอกมาสํ อธิกมาสวเสน ปริจฺจชนฺตา วสฺสํ อุทฺธํ กฑฺฒนฺตีติ อตฺโถ, ตสฺมา ตติโย สํวจฺฉโร เตรสมาสิโก โหติ, สํวจฺฉรสฺส ปน ทฺวาทสมาสิกตฺตา อฏฺารสสุ วสฺเสสุ อธิกมาเส วิสุํ คเหตฺวา ‘‘ฉ มาสา วฑฺฒนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตโตติ ฉมาสโต. นิกฺกงฺขา หุตฺวาติ อธิกมาเสหิ สทฺธึ ปริปุณฺณวีสติวสฺสตฺตา นิพฺเพมติกา หุตฺวา. ยํ ปน วุตฺตํ ตีสุ คณฺิปเทสุ ‘‘อฏฺารสนฺนํเยว วสฺสานํ อธิกมาเส คเหตฺวา คณิตตฺตา เสสวสฺสทฺวยสฺสปิ อธิกานิ ทิวสานิ โหนฺเตว, ตานิ อธิกทิวสานิ สนฺธาย ‘นิกฺกงฺขา หุตฺวา’ติ วุตฺต’’นฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ ทฺวีสุ วสฺเสสุ อธิกทิวสานิ นาม วิสุํ อุปลพฺภนฺติ ตติเย วสฺเส วสฺสุกฺกฑฺฒนวเสน อธิกมาเส ปริจฺจตฺเตเยว อติเรกมาสสมฺภวโต. ตสฺมา ทฺวีสุ วสฺเสสุ อติเรกทิวสานิ นาม วิสุํ น สมฺภวนฺติ.
นนุ จ ‘‘เต ทฺเว มาเส คเหตฺวา วีสติวสฺสานิ ปริปุณฺณานิ โหนฺตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, เอกูนวีสติวสฺสมฺหิ ปุน อปรสฺมึ วสฺเส ปกฺขิตฺเต วีสติวสฺสานิ ปริปุณฺณานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘เอตฺถ ปน…เป… วุตฺต’’นฺติ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ ปน-สทฺโท หิ-สทฺทตฺเถ, เอตฺถ หีติ วุตฺตํ โหติ. อิทฺหิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส สมตฺถนวเสน วุตฺตํ. อิมินา จ อิมํ ทีเปติ ‘‘ยํ วุตฺตํ ‘เอกูนวีสติวสฺสํ สามเณรํ นิกฺขมนียปุณฺณมาสึ อติกฺกมฺม ปาฏิปททิวเส อุปสมฺปาเทนฺตี’ติ, ตตฺถ คพฺภมาเสปิ อคฺคเหตฺวา ทฺวีหิ มาเสหิ อปริปุณฺณวีสติวสฺสํ สนฺธาย ‘เอกูนวีสติวสฺส’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา อธิกมาเสสุ ทฺวีสุ คหิเตสุ วีสติวสฺสานิ ปริปุณฺณานิ นาม โหนฺตี’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา คพฺภมาสาปิ คณนูปคา โหนฺติ, ตสฺมา. เอกวีสติวสฺโส โหตีติ ชาตทิวสโต ปฏฺาย วีสติวสฺโส สมาโน คพฺภมาเสหิ สทฺธึ เอกวีสติวสฺโส โหติ.
๔๐๖. อฺํ ¶ อุปสมฺปาเทตีติ อุปชฺฌาโย กมฺมวาจาจริโย วา หุตฺวา อุปสมฺปาเทติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อูนวีสติวสฺสตา, อูนกสฺิตา, อุปสมฺปาทนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๐๗. ฉฏฺสิกฺขาปทํ ¶ อุตฺตานตฺถเมว. เถยฺยสตฺถกภาโว, ชานนํ, สํวิธานํ, อวิสงฺเกเตน คมนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๑๒. สตฺตเม นตฺถิ กิฺจิ วตฺตพฺพํ.
๘. อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๑๗. อฏฺเม พาธยึสูติ หนึสุ. ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺธมฺมิกาทิอนตฺโถ. อนติกฺกมนฏฺเน ตสฺมึ อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกา. เตนาห ‘‘อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา’’ติ. อานนฺตริยธมฺมาติ อานนฺตริกสภาวา เจตนาธมฺมา. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – จุติอนนฺตรผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมึ อนนฺตเร นิยุตฺตา, ตํนิพฺพตฺตเนน อนนฺตรกรณสีลา, อนนฺตรปฺปโยชนาติ วา อานนฺตริกา, เต เอว อานนฺตริยาติ วุตฺตา. กมฺมานิ เอว อนฺตรายิกาติ กมฺมนฺตรายิกา. โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรติ, น สคฺคสฺสาติ มิจฺฉาจารลกฺขณาภาวโต วุตฺตํ. น หิ ภิกฺขุนิยา ธมฺมรกฺขิตภาโว อตฺถิ. ปากติกภิกฺขุนีวเสน เจตํ วุตฺตํ. อริยาย ปน ปวตฺตํ อปายสํวตฺตนิกเมว, นนฺทมาณวโก เจตฺถ นิทสฺสนํ. อุภินฺนํ สมานจฺฉนฺทตาวเสน วา น สคฺคนฺตรายิกตา ¶ , โมกฺขนฺตรายิกตา ปน โมกฺขตฺถาย ปฏิปตฺติยา วิทูสนโต. อภิภวิตฺวา ปน ปวตฺติยํ สคฺคนฺตรายิกตาปิ น สกฺกา นิวาเรตุนฺติ.
อเหตุกทิฏฺิอกิริยทิฏฺินตฺถิกทิฏฺิโยว นิยตภาวํ ปตฺตา นิยตมิจฺฉาทิฏฺิธมฺมา. ปฏิสนฺธิธมฺมาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตุปฺปาทมาห. ปณฺฑกาทิคฺคหณฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ สพฺพายปิ อเหตุกปฏิสนฺธิยา วิปากนฺตรายิกภาวโต. ยาหิ อริเย อุปวทติ, ตา เจตนา อริยูปวาทา ชาตา. ตโต ปรนฺติ ขมาปนโต อุปริ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ทิพฺพจกฺขุกถายํ วุตฺตเมว. สฺจิจฺจ อาปนฺนา อาปตฺติโยติ สฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตา สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา. สฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตฺหิ อนฺตมโส ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมฺปิ สคฺคมคฺคผลานํ อนฺตรายํ ¶ กโรติ. ยาว ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานาติ ปาราชิกํ อาปนฺโน, น วุฏฺาติ เสสครุกาปตฺตึ อาปนฺโน, น เทเสติ ลหุกาปตฺตึ อาปนฺโน.
อยํ ภิกฺขูติ อริฏฺโ ภิกฺขุ. รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวาติ อนวชฺเชน ปจฺจยปริภฺุชนรเสน สาวชฺชกามคุณปริโภครสํ สมาเนตฺวา. โยนิโส ปจฺจเวกฺขเณน นตฺถิ เอตฺถ ฉนฺทราโคติ นิจฺฉนฺทราโค, ปจฺจยปริโภโค. อุปเนนฺโต วิยาติ พนฺธนํ อุปเนนฺโต วิย. ‘‘ฆเฏนฺโต วิยา’’ติปิ ปาโ. อุปสํหรนฺโต วิยาติ สทิสตํ อุปสํหรนฺโต วิย เอกนฺตสาวชฺเช อนวชฺชภาวปกฺเขปนโต. ปาปกนฺติ ลามกฏฺเน ทุคฺคติสมฺปาปนฏฺเน จ ปาปกํ. มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺเตน วิยาติ เสตุกรณวเสน มหาสาครํ พนฺธนฺเตน วิย. สพฺพฺุตฺาเณน สทฺธึ ปฏิวิรุชฺฌนฺโตติ สพฺพฺุตฺาเณน ‘‘สาวชฺช’’นฺติ ทิฏฺํ ‘‘อนวชฺช’’นฺติ คหเณน เตน สห ปฏิวิรุชฺฌนฺโต. อาณาจกฺเกติ ปมปาราชิกสิกฺขาปทสงฺขาเต, ‘‘อพฺรหฺมจริยํ ปหายา’’ติอาทิเทสนาสงฺขาเต จ อาณาจกฺเก.
อฏฺิกงฺกลํ นาม อุรฏฺิ วา ปิฏฺิกณฺฏกํ วา สีสฏฺิ วา. ตฺหิ นิมฺมํสตฺตา ‘‘กงฺกล’’นฺติ วุจฺจติ. วิคตมํสาย หิ อฏฺิสงฺขลิกาย เอกฏฺิมฺหิ วา กงฺกล-สทฺโท นิรุฬฺโห. อนุทหนฏฺเนาติ อนุปายปฏิปตฺติยา สมฺปติ อายติฺจ อนุทหนฏฺเน. มหาภิตาปนฏฺเน อนวฏฺิตสภาวตาย, อิตฺตรปจฺจุปฏฺานฏฺเน ¶ มุหุตฺตกรณียตาย, ตาวกาลิกฏฺเน ปเรหิ อภิภวนตาย, สพฺพงฺคปจฺจงฺคปลิภฺชนฏฺเน เภทนาทิอธิกรณภาเวน, อุคฺฆาฏสทิสตาย อธิกุฏฺฏนฏฺเน, อวเณ วณํ อุปฺปาเทตฺวา อนฺโต อนุปวิสนภาวตาย วินิวิชฺฌนฏฺเน, ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกอนตฺถนิมิตฺตตาย สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเน.
ปาฬิยํ ‘‘ถามสา ปรามาสา’’ติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ถามสาติ ทิฏฺิถาเมน, ตสฺสา ทิฏฺิยา ถามคตภาเวนาติ อตฺโถ. ปรามาสาติ ทิฏฺิปรามาเสน, ทิฏฺิสงฺขาตปรามาเสนาติ อตฺโถ. ทิฏฺิเยว หิ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสเนน ปรามาโส. อภินิวิสฺสาติ ตณฺหาภินิเวสปุพฺพงฺคเมน ทิฏฺาภินิเวเสน ‘‘อิทเมตฺถ สจฺจ’’นฺติ อภินิวิสิตฺวา. โวหรตีติ กเถติ. ยโต จ โข เต ภิกฺขูติ ยทา เต ภิกฺขู. เอวํพฺยาโข อหํ, ภนฺเต, ภควตาติ อิทํ เอส อตฺตโน ลทฺธึ นิคูหิตุกามตาย นตฺถีติ วตฺตุกาโมปิ ภควโต อานุภาเวน สมฺปฏิจฺฉติ. พุทฺธานํ กิร สมฺมุขา ทฺเว กถา กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. กสฺส นุ โข นาม ตฺวํ โมฆปุริสาติ ตฺวํ โมฆปุริส กสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วา มยา เอวํ ¶ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสิ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ธมฺมกมฺมตา, สมนุภาสนา, อปฺปฏินิสฺสชฺชนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๒๔. นวเม ปโยคคณนายาติ ทานคฺคหณปฺปโยคคณนาย. สํวาเส กมฺมปริโยสานวเสน, สหเสยฺยาย เอกสฺมึ นิปนฺเน อิตรสฺส นิปชฺชนปโยควเสน อาปตฺติปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ปทภาชเน ‘‘เอกจฺฉนฺเน’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา นานูปจาเรปิ เอกจฺฉนฺเน นิปชฺชนฺตสฺส อาปตฺติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘สห ¶ วา เสยฺยํ กปฺเปยฺยาติ นานูปจาเรปิ เอกจฺฉนฺเน นิปชฺเชยฺยา’’ติ. ปณฺณตฺตึ อชานนฺเตน อรหตาปิ กิริยาพฺยากตจิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา ‘‘ติจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ยํ ปน เกนจิ วุตฺตํ ‘‘ติจิตฺตนฺติ เอตฺถ วิปากาพฺยากตจิตฺเตน สห วา เสยฺยํ กปฺเปยฺยาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อฺถา สจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺส กิริยาพฺยากตํ สนฺธาย น ยุชฺชตี’’ติ, ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ สจิตฺตกสิกฺขาปทวีติกฺกโม อรหโต น สมฺภวติ. เตเนว ปถวีขณนาทีสุ สจิตฺตกสิกฺขาปเทสุ ติจิตฺตเมว วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อกตานุธมฺมตา, ชานนา, สมฺโภคาทิกรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๒๘. ทสเม ปิเรติ นิปาตปทํ. สมฺโพธเน วตฺตมานํ ปร-สทฺเทน สมานตฺถํ วทนฺตีติ อาห ‘‘ปร อมามกา’’ติ, อมฺหากํ อนชฺฌตฺติกภูตาติ อตฺโถ. ปิเรติ วา ‘‘ปรโต’’ติ อิมินา สมานตฺถํ นิปาตปทํ, ตสฺมา จร ปิเรติ ปรโต คจฺฉ, มา อิธ ติฏฺาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ ปุริมสิกฺขาปททฺวเย วุตฺตนยเมว.
กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโม.
๘. สหธมฺมิกวคฺโค
๑. สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๓๔. สหธมฺมิกวคฺคสฺส ¶ ปมสิกฺขาปเท วาจาย วาจาย อาปตฺตีติ อนาทริยภยา เลเสน เอวํ วทนฺตสฺส อาปตฺติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อุปสมฺปนฺนสฺส ปฺตฺเตน วจนํ, อสิกฺขิตุกามตาย เอวํ วจนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๓๘. ทุติเย ¶ วินยสฺส ปริยาปุณนํ วินยปริยตฺตีติ อาห ‘‘วินยํ ปริยาปุณนฺตาน’’นฺติอาทิ. สุคุตฺโตติ ยถา กรณฺฑเก ปกฺขิตฺตมณิกฺขนฺโธ วิย น นสฺสติ วิปตฺตึ น ปาปุณาติ, เอวํ สุฏฺุ โคปิโต. สุรกฺขิโตติ ตสฺเสว ปริยายวจนํ. ยถา หิ กิเลสโจเรหิ อวิลุมฺปนีโย โหติ, เอวํ สพฺพทา สูปฏฺิตสฺสติตาย สุฏฺุ รกฺขิโต. กุกฺกุจฺจปกตานนฺติ กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนกุกฺกุจฺเจน อภิภูตานํ. สารชฺชนํ สารโท, พฺยาโมหภยํ. วิคโต สารโท เอตสฺสาติ วิสารโท. สหธมฺเมนาติ สการเณน วจเนน. สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาตีติ ยถา น ปุน สีสํ อุกฺขิปนฺติ, อถ โข อปฺปฏิภานา มงฺกุภูตาเยว โหนฺติ, เอวํ สุฏฺุ นิคฺคณฺหาติ.
อลชฺชิตาติ ย-การโลเปน นิทฺเทโส, อลชฺชิตายาติ วุตฺตํ โหติ. อฺาณตาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. มนฺโท โมมูโหติ อฺาณภาเวน มนฺโท, อวิสยโต โมมูโห, มหามูฬฺโหติ อตฺโถ.
อตฺตปจฺจตฺถิกาติ อตฺตโน ปจฺจตฺถิกา. วชฺชิปุตฺตกา ทสวตฺถุทีปกา. ปรูปหารอฺาณกงฺขาปรวิตารณาทิวาทาติ เอตฺถ เย อรหตฺตํ ปฏิชานนฺตานํ อปฺปตฺเต ปตฺตสฺีนํ อธิมานิกานํ กุหกานํ วา อรหตฺตํ ปฏิชานนฺตานํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ ทิสฺวา มารกายิกา เทวตา ‘‘อรหโต อสุจึ ¶ อุปสํหรนฺตี’’ติ มฺนฺติ เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยา อปรเสลิยา จ, เต ปรูปหารวาทา. เยสํ ปน อรหโต อิตฺถิปุริสาทีนํ นามโคตฺตาทีสุ าณปฺปวตฺติยา อภาเวน อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, ตตฺเถว สนฺนิฏฺานาภาเวน อตฺถิ อรหโต กงฺขา, ยสฺมา จสฺส ตานิ วตฺถูนิ ปเร วิตาเรนฺติ ปกาเสนฺติ อาจิกฺขนฺติ, ตสฺมา อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ อิมา ติสฺโส ลทฺธิโย เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปุพฺพเสลิยานํ, เต อฺาณกงฺขาปรวิตารณวาทา. นิคฺคโห ปน เนสํ กถาวตฺถุปฺปกรเณ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
จตฺตาโร มคฺคา จ ผลานิ จาติ อุกฺกฏฺนิทฺเทสวเสน วุตฺตํ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺาติ อยมฺปิ อธิคมสทฺธมฺโมเยว. จ-กาโร ¶ วา อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เกจิ เถราติ ธมฺมกถิกา. อาหํสูติ ปํสุกูลิกตฺเถรา เอวํ อาหํสุ.
กทา ปนายํ กถา อุทปาทีติ? อยฺเหตฺถ อนุปุพฺพิกถา (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๓๐) – อิมสฺมึ กิร ทีเป จณฺฑาลติสฺสมหาภเย สกฺโก เทวราชา มหาอุฬุมฺปํ มาเปตฺวา ภิกฺขูนํ อาโรจาเปสิ ‘‘มหนฺตํ ภยํ ภวิสฺสติ, น สมฺมา เทโว วสฺสิสฺสติ, ภิกฺขู ปจฺจเยหิ กิลมนฺตา ปริยตฺตึ สนฺธาเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, ปรตีรํ คนฺตฺวา อยฺเยหิ ชีวิตํ รกฺขิตุํ วฏฺฏติ. อิมํ มหาอุฬุมฺปํ อารุยฺห คจฺฉถ ภนฺเต, เยสํ เอตฺถ นิสชฺชฏฺานํ นปฺปโหติ, เต กฏฺขณฺเฑปิ อุรํ เปตฺวา คจฺฉนฺตุ, สพฺเพสํ ภยํ น ภวิสฺสตี’’ติ. ตทา สมุทฺทตีรํ ปตฺวา สฏฺิ ภิกฺขู กติกํ กตฺวา ‘‘อมฺหากํ เอตฺถ คมนกิจฺจํ นตฺถิ, มยํ อิเธว หุตฺวา เตปิฏกํ รกฺขิสฺสามา’’ติ ตโต นิวตฺติตฺวา ทกฺขิณมลยชนปทํ คนฺตฺวา กนฺทมูลปณฺเณหิ ชีวิกํ กปฺเปนฺตา วสึสุ, กาเย วหนฺเต นิสีทิตฺวา สชฺฌายํ กโรนฺติ, อวหนฺเต วาลิกํ อุสฺสาเรตฺวา ปริวาเรตฺวา สีสานิ เอกฏฺาเน กตฺวา ปริยตฺตึ สมฺมสนฺติ. อิมินา นิยาเมน ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ สาฏฺกถํ เตปิฏกํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ธารยึสุ.
ภเย วูปสนฺเต สตฺตสตา ภิกฺขู อตฺตโน คตฏฺาเน สาฏฺกเถ เตปิฏเก เอกกฺขรมฺปิ เอกพฺยฺชนมฺปิ อวินาเสตฺวา อิมเมว ทีปมาคมฺม กลฺลคามชนปเท มณฺฑลารามวิหารํ ปวิสึสุ. เถรานํ อาคตปวตฺตึ สุตฺวา อิมสฺมึ ทีเป โอหีนา สฏฺิ ภิกฺขู ‘‘เถเร ปสฺสิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา เถเรหิ สทฺธึ เตปิฏกํ โสเธนฺตา เอกกฺขรมฺปิ เอกพฺยฺชนมฺปิ อสเมนฺตํ นาม น ปสฺสึสุ. ตสฺมึ าเน เถรานํ อยํ กถา อุทปาทิ ‘‘ปริยตฺติ นุ โข สาสนสฺส มูลํ, อุทาหุ ปฏิปตฺตี’’ติ. ปํสุกูลิกตฺเถรา ‘‘ปฏิปตฺติ มูล’’นฺติ อาหํสุ, ธมฺมกถิกา ‘‘ปริยตฺตี’’ติ ¶ . อถ เน เถรา ‘‘ตุมฺหากํ ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ วจนมตฺเตเนว น สกฺกา วิฺาตุํ, ชินภาสิตํ สุตฺตํ อาหรถา’’ติ อาหํสุ. สุตฺตํ อาหริตุํ น ภาโรติ –
‘‘อิเม จ, สุภทฺท, ภิกฺขู สมฺมา วิหเรยฺยุํ, อสฺุโ โลโก อรหนฺเตหิ อสฺสา’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๑๔). ‘‘ปฏิปตฺติมูลกํ, มหาราช, สตฺถุสาสนํ ¶ , ปฏิปตฺติสารกํ, มหาราช, สตฺถุสาสนํ, ปฏิปตฺติ ติฏฺนฺตี ติฏฺตี’’ติ (มิ. ป. ๔.๑.๗) –
สุตฺตํ อาหรึสุ.
อิมํ สุตฺตํ สุตฺวา ธมฺมกถิกา อตฺตโน วาทฏฺปนตฺถาย อิมํ สุตฺตํ อาหรึสุ –
‘‘ยาว ติฏฺนฺติ สุตฺตนฺตา, วินโย ยาว ทิปฺปติ;
ตาว ทกฺขนฺติ อาโลกํ, สูริเย อพฺภุฏฺิเต ยถา.
‘‘สุตฺตนฺเตสุ อสนฺเตสุ, ปมุฏฺเ วินยมฺหิ จ;
ตโม ภวิสฺสติ โลเก, สูริเย อตฺถงฺคเต ยถา.
‘‘สุตฺตนฺเต รกฺขิเต สนฺเต, ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา;
ปฏิปตฺติยํ ิโต ธีโร, โยคกฺเขมา น ธํสตี’’ติ.
อิมสฺมึ สุตฺเต อาหเฏ ปํสุกูลิกตฺเถรา ตุณฺหี อเหสุํ. ธมฺมกถิกตฺเถรานํเยว วจนํ ปุรโต อโหสิ. ยถา หิ ควสตสฺส ควสหสฺสสฺส วา อนฺตเร ปเวณิปาลิกาย เธนุยา อสติ โส วํโส สา ปเวณี น ฆฏียติ, เอวเมว อารทฺธวิปสฺสกานํ ภิกฺขูนํ สเตปิ สหสฺเสปิ วิชฺชมาเน ปริยตฺติยา อสติ อริยมคฺคปฏิเวโธ นาม น โหติ. ยถา จ นิธิกุมฺภิยา ชานนตฺถาย ปาสาณปิฏฺเ อกฺขเรสุ อุปนิพทฺเธสุ ยาว อกฺขรานิ ธรนฺติ, ตาว นิธิกุมฺภี นฏฺา นาม น โหติ, เอวเมว ปริยตฺติยา ธรมานาย สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม น โหตีติ. ตสฺสาเธยฺโยติ ตสฺสายตฺโต.
๔๓๙. โส ¶ ปนาติ โส ปาติโมกฺโข. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ครหิตุกามตา, อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทวิวณฺณนฺจาติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๔๓. ตติยํ ¶ อุตฺตานเมว. โมหาโรปนํ, โมเหตุกามตา, วุตฺตนเยน สุตภาโว, โมหนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๒. จตุตฺเถ รตฺตจิตฺโตติ กายสํสคฺคราเคน รตฺตจิตฺโต. สเจ ปน เมถุนราเคน รตฺโต ปหารํ เทติ, ทุกฺกฏเมว. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. กุปิตตา, น โมกฺขาธิปฺปายตา, อุปสมฺปนฺนสฺส ปหารทานนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๗. ปฺจเม น ปหริตุกามตาย ทินฺนตฺตา ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ ปหริตุกามตาย ปหเฏ ปุริมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ, อุจฺจาเรตุกามตาย เกวลํ อุคฺคิรณมตฺเต กเต อิมินา ปาจิตฺติยํ. อิมินา ปน วิรชฺฌิตฺวา ปหาโร ทินฺโน, ตสฺมา ทุกฺกฏํ. กิมิทํ ทุกฺกฏํ ปหารปจฺจยา, อุทาหุ อุคฺคิรณปจฺจยาติ? ตตฺถ เกจิ ตาว วทนฺติ ‘‘ปหารปจฺจยา เอว ทุกฺกฏํ, อุคฺคิรณปจฺจยา ปาจิตฺติยนฺติ สทุกฺกฏํ ปาจิตฺติยํ ยุชฺชติ. ปุริมฺหิ อุคฺคิรณํ, ปจฺฉา ปหาโร, น จ ปจฺฉา ปหารํ นิสฺสาย ปุริมํ อุคฺคิรณํ อนาปตฺติวตฺถุกํ ภวิตุมรหตี’’ติ.
มยํ ¶ ปเนตฺถ เอวํ ตกฺกยาม ‘‘อุคฺคิรณสฺส อตฺตโน สภาเวเนว อสณฺิตตฺตา ตปฺปจฺจยา ปาจิตฺติเยน น ภวิตพฺพํ, อสุทฺธจิตฺเตน กตปโยคตฺตา ปน น สกฺกา เอตฺถ อนาปตฺติยา ภวิตุนฺติ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. ‘น ปหริตุกามตาย ทินฺนตฺตา’ติ อิมินา จ ปหารปจฺจยา ปุริมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยาสมฺภเว การณํ วุตฺตํ, น ปน ปหารปจฺจยา ทุกฺกฏสมฺภเว. น หิ อปหริตุกามตาย ปหาเร ทินฺเน ¶ ปุริมสิกฺขาปเทน ปหารปจฺจยา ปาจิตฺติเยน ทุกฺกเฏน วา ภวิตุํ ยุตฺต’’นฺติ. ‘‘ติรจฺฉานาทีนํ อสุจิกรณาทึ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวาปิ อุคฺคิรนฺตสฺส โมกฺขาธิปฺปาโย เอวา’’ติ วทนฺติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. กุปิตตา, น โมกฺขาธิปฺปายตา, อุปสมฺปนฺนสฺส ตลสตฺติอุคฺคิรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๙. ฉฏฺํ อุตฺตานตฺถเมว. อุปสมฺปนฺนตา, สงฺฆาทิเสสสฺส อมูลกตา, อนุทฺธํสนา, ตงฺขณวิชานนาติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๖๔. สตฺตมมฺปิ อุตฺตานตฺถเมว. อุปสมฺปนฺนตา, อผาสุกามตา, กุกฺกุจฺจุปฺปาทนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๗๑. อฏฺเม สุติสมีปนฺติ สทฺทสมีปํ. สุยฺยตีติ หิ สุติ, สทฺทสฺเสตํ อธิวจนํ. ตสฺส สมีปํ อุปสฺสุติ, สทฺทสมีปนฺติ วุตฺตํ โหติ. คณฺิปเทสุ จ สุยฺยตีติ สุตีติ สทฺโทว วุตฺโต. ยตฺถ ปน ิเตน สกฺกา โหติ สทฺทํ โสตุํ, ตตฺถ ติฏฺนฺโต สทฺทสมีเป ิโต นาม โหตีติ ¶ อาห ‘‘ยตฺถ ตฺวา’’ติอาทิ. เกจิ ปน ‘‘สุณาติ เอตฺถาติ สุติ. ยตฺถ ิโต สุณาติ, ตสฺส านสฺเสตํ นามํ. ตสฺส สมีปํ อุปสฺสุตี’’ติ วทนฺติ, เอวํ ปน คยฺหมาเน ยสฺมึ าเน ิโต สุณาติ, ตสฺส ¶ อาสนฺเน อฺสฺมึ ปเทเส ติฏฺตีติ อาปชฺชติ. อฏฺกถายฺจ อุปสฺสุติ-สทฺทสฺเสว อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยตฺถ ตฺวา สกฺกา โหติ, เตสํ วจนํ โสตุ’’นฺติ วุตฺตํ, น สุติ-สทฺทสฺส. ตสฺมา ปุพฺพนโยเวตฺถ ปสตฺถตโร. อถ วา อุเปจฺจ สุยฺยติ เอตฺถาติ อุปสฺสุติ, านํ. ยํ านํ อุปคเตน สกฺกา โหติ กเถนฺตานํ สทฺทํ โสตุํ, ตตฺถาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. มนฺเตนฺตนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘มนฺตยมาเน’’ติ.
๔๗๓. เอกปริจฺเฉทานีติ ‘‘สิยา กิริยํ, สิยา อกิริย’’นฺติ อิมินา นเยน เอกปริจฺเฉทานิ. อิมานิ หิ ตีณิ สิกฺขาปทานิ กทาจิ กิริยโต สมุฏฺหนฺติ, กทาจิ อกิริยโต, น เอกกฺขเณเยว กิริยากิริยโต สมุฏฺหนฺติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อุปสมฺปนฺนตา, โจทนาธิปฺปาโย, สวนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. กมฺมปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๗๔. นวมํ อุตฺตานตฺถเมว. ธมฺมกมฺมตา, ธมฺมกมฺมนฺติ สฺา, ฉนฺทํ ทตฺวา ขิยฺยนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
กมฺมปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ฉนฺทํ อทตฺวา คมนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๗๙. ทสมํ อุตฺตานตฺถเมว. วินิจฺฉยกถาย ปวตฺตมานตา, ธมฺมกมฺมตา, ธมฺมกมฺมสฺิตา, สมานสีมายํ ิตตา, สมานสํวาสกตา, โกเปตุกามตาย หตฺถปาสวิชหนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ฉ องฺคานิ.
ฉนฺทํ อทตฺวา คมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๘๔. เอกาทสมมฺปิ ¶ ¶ อุตฺตานตฺถเมว. อุปสมฺปนฺนตา, ธมฺเมน ลทฺธสมฺมุติตา, สงฺเฆน สทฺธึ วิกปฺปนุปคจีวรทานํ, ปจฺฉา ขียิตุกามตาย ขิยฺยนาติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๘๙. ทฺวาทสเม นตฺถิ กิฺจิ วตฺตพฺพํ.
นิฏฺิโต สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺโม.
๙. ราชวคฺโค
๑. อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๙๗-๔๙๙. ราชวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท อฏฺกถายํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว. ปาฬิยํ ปน อยมนุตฺตานปทตฺโถ. กตํ วา กริสฺสนฺติ วาติ เมถุนวีติกฺกมนํ กตํ วา กริสฺสนฺติ วา. อิเมสนฺติ ปทํ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา อุภยตฺถ โยเชตพฺพํ ‘‘อิเมหิ กตํ อิเม กริสฺสนฺตี’’ติ. รตนนฺติ มณิรตนาทีสุ ยํกิฺจิ. อุภโตติ ทฺวีหิ ปกฺเขหิ. ‘‘อุภโต สุชาโต’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ ภาเคหิ สุชาตตา วิฺาเยยฺย, สุชาต-สทฺโท จ ‘‘สุชาโต จารุทสฺสโน’’ติอาทีสุ อาโรหสมฺปตฺติปริยาโยติ ชาติวเสเนว สุชาตตํ วิภาเวตุํ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตํ. อโนรสปุตฺตวเสนปิ โลเก มาตุปิตุสมฺา ทิสฺสติ, อิธ ปน สา โอรสปุตฺตวเสเนว อิจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคหณิโก’’ติ วุตฺตํ. คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณี, คพฺภาสยสฺิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโส. สํสุทฺธา คหณี อสฺสาติ สํสุทฺธคหณิโก, สํสุทฺธา ตสฺส มาตุกุจฺฉีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สมเวปากินิยา คหณิยา’’ติ ¶ เอตฺถ ปน ยถาภุตฺตสฺส อาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต กมฺมชเตโชธาตุ ‘‘คหณี’’ติ วุจฺจติ.
ยาว ¶ สตฺตมา ปิตามหยุคาติ เอตฺถ ปิตุ ปิตา ปิตามโห, ปิตามหสฺส ยุคํ ปิตามหยุคํ. ‘‘ยุค’’นฺติ อายุปฺปมาณํ วุจฺจติ. อภิลาปมตฺตเมว เจตํ, อตฺถโต ปน ปิตามโหเยว ปิตามหยุคํ. ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหา, เตสํ ยุโค ปิตามหยุโค, ตสฺมา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา, ปิตามหทฺวนฺทาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ ปิตามหคฺคหเณเนว มาตามโหปิ คหิโต โหติ. ยุค-สทฺโท เจตฺถ เอกเสเสน ทฏฺพฺโพ ยุโค จ ยุโค จ ยุโคติ. เอวฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวนฺทํ คหิตเมว โหติ, ตสฺมา ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหยุคคฺคหเณเนว คหิตา. เอวํ ยาว สตฺตโม ปิตามหยุโค, ตาว สํสุทฺธคหณิโก.
อกฺขิตฺโตติ ‘‘อปเนถ เอตํ, กึ อิมินา’’ติ เอวํ อกฺขิตฺโต อนวกฺขิตฺโต. อนุปกุฏฺโติ น อุปกุฏฺโ, น อกฺโกสํ วา นินฺทํ วา ปตฺตปุพฺโพ. เกน การเณนาติ อาห ‘‘ชาติวาเทนา’’ติ. เอตฺถ จ ‘‘อุภโต…เป… ปิตามหยุคา’’ติ เอเตน ตสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคหณิกภาวกิตฺตนโต, ‘‘อกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา กิริยาปราธาภาโว. กิริยาปราเธน หิ สตฺตา เขปํ ปาปุณนฺติ. ‘‘อนุปกุฏฺโ’’ติ อิมินา อยุตฺตสํสคฺคาภาโว. อยุตฺตสํสคฺคฺหิ ปฏิจฺจ สตฺตา อกฺโกสํ ลภนฺติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ขตฺติยตา, อภิสิตฺตตา, อุภินฺนมฺปิ สยนิฆรโต อนิกฺขนฺตตา, อปฺปฏิสํวิทิตตา, อินฺทขีลาติกฺกโมติ อิมานิ ปเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. รตนสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๐๒. ทุติเย มหาลตํ นามาติ ปติกุลํ คจฺฉนฺติยา กิร ตสฺสา ปิตา มหาลตาปิฬนฺธนํ นาม การาเปสิ. ตสฺมึ ปิฬนฺธเน จตสฺโส วชิรนาฬิโย ตตฺถ ตตฺถ อปฺเปตพฺพฏฺาเน อปฺปนวเสน วินิโยคํ อคมํสุ, มุตฺตานํ เอกาทส นาฬิโย, ปวาฬสฺส ทฺวาวีสติ นาฬิโย, มณีนํ เตตฺตึส นาฬิโย. อิติ เอเตหิ จ อฺเหิ จ เวฬุริยโลหิตงฺกมสารคลฺลาทีหิ สตฺตวณฺเณหิ จ รตเนหิ นิฏฺานํ อคมาสิ ¶ . ตํ สีเส ปฏิมุกฺกํ ¶ ยาว ปาทปิฏฺิยา ภสฺสติ, ปฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธารยมานาว อิตฺถี นํ ธาเรตุํ สกฺโกติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
๕๐๖. อาวสถสฺส ปน สุปฺปปาโต วา มุสลปาโต วา อุปจาโร นามาติ โยเชตพฺพํ. อาวสโถติ เจตฺถ อนฺโตอาราเม วา โหตุ อฺตฺถ วา, อตฺตโน วสนฏฺานํ วุจฺจติ. ฉนฺเทนปิ ภเยนปีติ วฑฺฒกีอาทีสุ ฉนฺเทน, ราชวลฺลเภสุ ภเยน. ตเมว ภิกฺขุํ อาสงฺกนฺตีติ วิสฺสริตฺวา คมนกาเล อตฺตโน ปจฺฉโต อฺสฺสาภาวา อาสงฺกนฺติ. ปติรูปํ นาม รตนสมฺมเต ปํสุกูลคฺคหณํ วา รตเน นิรุสฺสุกฺกคมนํ วา. ยทิ หิ ตํ รตนสมฺมตํ อามาสํ เจ, ‘‘นตฺถิ เอตสฺส สามี’’ติ ปํสุกูลํ คเหสฺสติ. อนามาสํ เจ, ‘‘นตฺถิ เอตสฺส สามี’’ติ ปํสุกูลฉินฺนปลิโพโธ นิรเปกฺโข คมิสฺสติ. สมาทเปตฺวาติ อฺํ สมาทเปตฺวา, ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยานยาจนา’’ติ (ชา. ๑.๗.๕๙) วุตฺตนเยน ยาจิตฺวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อนนฺุาตกรณํ, ปรสนฺตกตา, วิสฺสาสคฺคาหปํสุกูลสฺานํ อภาโว, อุคฺคหณํ วา อุคฺคหาปนํ วาติ อิมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
รตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. วิกาลคามปฺปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๐๘. ตติเย อริยมคฺคสฺสาติ เอตฺถ สคฺคมคฺโคปิ สงฺคเหตพฺโพ. อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา หิ กถา ติรจฺฉานกถา. ติรจฺฉานภูตนฺติ ติโรกรณภูตํ วิพนฺธนภูตํ. ราชปฏิสํยุตฺตํ กถนฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๗; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๒๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๐๘๐; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๑๐.๖๙-๗๐) ราชานํ อารพฺภ ‘‘มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก เอวํมหานุภาโว’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตกถํ. เอตฺถ จ ‘‘อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโย’’ติอาทินา นเยน เคหสฺสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติ. ‘‘โสปิ นาม เอวํมหานุภาโว ขยํ คโต’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตา กมฺมฏฺานภาเว ติฏฺติ. โจเรสุปิ ‘‘มูลเทโว เอวํมหานุภาโว, เมฆมาโล เอวํมหานุภาโว’’ติ ¶ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ ‘‘อโห สูรา’’ติ เคหสฺสิตกถาว ติรจฺฉานกถา. ยุทฺเธปิ ภรตยุทฺธาทีสุ ‘‘อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ’’ติ กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา. ‘‘เตปิ นาม ขยํ คตา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺานเมว โหติ.
อปิจ ¶ อนฺนาทีสุ ‘‘เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห ภฺุชิมฺห ปิวิมฺห ปริภฺุชิมฺหา’’ติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ สยนํ มาลาคนฺธํ สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติยปูชํ อกริมฺหา’’ติ กเถตุํ วฏฺฏติ. าติกถาทีสุปิ ‘‘อมฺหากํ าตกา สูรา สมตฺถา’’ติ วา ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิตฺเรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา’’ติ วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘เตปิ โน าตกา ขยํ คตา’’ติ วา ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สงฺฆสฺส อทมฺหา’’ติ วา กเถตพฺพํ. คามกถาปิ สุนิวิฏฺทุนฺนิวิฏฺสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน วา ‘‘อสุกคามวาสิโน สูรา สมตฺถา’’ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ วา ‘‘ขยวยํ คตา’’ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ. นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโย.
อิตฺถิกถาปิ วณฺณสณฺานาทีนิ ปฏิจฺจ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา, ขยํ คตา’’ติ เอวํ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สูรกถาปิ ‘‘นนฺทิมิตฺโต นาม โยโธ สูโร อโหสี’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺโธ อโหสิ, ขยํ คโต’’ติ เอวเมว วฏฺฏติ. วิสิขากถาปิ ‘‘อสุกา วิสิขา สุนิวิฏฺา ทุนฺนิวิฏฺา สูรา สมตฺถา’’ติ อสฺสาทวเสเนว น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา, ขยํ คตา’’อิจฺเจว วฏฺฏติ.
กุมฺภฏฺานกถาติ กุฏฏฺานกถา อุทกติตฺถกถา วุจฺจติ, กุมฺภทาสีกถา วา. สาปิ ‘‘ปาสาทิกา นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทินา นเยเนว วฏฺฏติ. ปุพฺพเปตกถาติ อตีตาติกถา. ตตฺถ วตฺตมานาติกถาสทิโสว วินิจฺฉโย.
นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาวิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา นิรตฺถกกถา. โลกกฺขายิกาติ ‘‘อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต, อสุเกน ¶ ปชาปตินา พฺรหฺมุนา อิสฺสเรน วา นิมฺมิโต, กาโก เสโต อฏฺีนํ เสตตฺตา, พกา รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’’ติ เอวมาทิกา โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา. อุปฺปตฺติิติสํหาราทิวเสน โลกํ อกฺขายตีติ โลกกฺขายิกา. สมุทฺทกฺขายิกา นาม กสฺมา สมุทฺโท สาคโร, สาครสฺส รฺโ ปุตฺเตหิ ขตตฺตา สาคโร. ขโต อมฺเหหีติ หตฺถมุทฺทาย นิเวทิตตฺตา สมุทฺโทติ เอวมาทิกา นิรตฺถกา สมุทฺทกฺขายิกกถา.
อิติ ภโว อิติ อภโวติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถา. เอตฺถ จ ภโวติ สสฺสตํ, อภโวติ อุจฺเฉทํ. ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ หานิ ¶ . ภโวติ กามสุขํ, อภโวติ อตฺตกิลมโถ. อิติ อิมาย ฉพฺพิธาย อิติภวาภวกถาย สทฺธึ พาตฺตึส ติรจฺฉานกถา นาม โหติ. อถ วา ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตาปิ อรฺปพฺพตนทีทีปกถา อิติ-สทฺเทน สงฺคเหตฺวา ฉตฺตึส ติรจฺฉานกถาติ วุจฺจติ. อิติ วาติ หิ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺเถ, วา-สทฺโท วิกปฺปตฺเถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘เอวํปการํ อิโต อฺํ วา ตาทิสํ นิรตฺถกกถํ กเถนฺตี’’ติ. อาทิอตฺเถ วา อิติ-สทฺโท ‘‘อิติ วา อิติ เอวรูปา นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๔) วิย, เอวมาทึ อฺมฺปิ ตาทิสํ กถํ กเถนฺตีติ อตฺโถ.
๕๑๒. อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ อิมินา ทุติยเลฑฺฑุปาโต อิธ อุปจาโรติ ทสฺเสติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉนา, อนฺุาตการณาภาโว, วิกาเล คามปฺปวิสนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
วิกาลคามปฺปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๑๗. จตุตฺเถ ตํ อสฺส อตฺถีติ ปมํ ภินฺทิตฺวา ปจฺฉา เทเสตพฺพตฺตา ตํ เภทนกํ ตสฺส ปาจิตฺติยสฺส อตฺถีติ เภทนกํ, ปาจิตฺติยํ. อสฺสตฺถิอตฺเถ ¶ อ-การปจฺจโย ทฏฺพฺโพ. วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑเก. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. สูจิฆรตา, อฏฺิมยาทิตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มฺจปีสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๒๒. ปฺจเม เฉทนกํ วุตฺตนยเมวาติ เฉทนเมว เฉทนกํ, ตํ ตสฺส อตฺถีติ เฉทนกนฺติ อิมมตฺถํ อติทิสฺสติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ปมาณาติกฺกนฺตมฺจปีตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
มฺจปีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๒๖. ฉฏฺเ ¶ ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ เหฏฺา จิมิลิกํ ปตฺถริตฺวา ตสฺส อุปริ ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถ. โปฏกิตูลนฺติ เอรกตูลาทิ ยํกิฺจิ ติณชาตีนํ ตูลํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ตูโลนทฺธมฺจปีตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. อตฺตนา การาปิตสฺส หิ ปฏิลาภมตฺเตเนว ปาจิตฺติยํ. เตเนว ปทภาชเน ‘‘ปฏิลาเภน อุทฺทาเลตฺวา ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. เกนจิ ปน ‘‘ปฏิลาเภน อุทฺทาเลตฺวา ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพนฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ ปฏิลาภมตฺเตเนว ปาจิตฺติยํ วิย ทิสฺสติ, ปริโภเคเยว อาปตฺติ ทฏฺพฺพา. ‘อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติ วจนํ เอตฺถ สาธก’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ตสฺส มติมตฺตํ. น หิ ‘‘อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิทํ อตฺตนา การาปิตํ สนฺธาย วุตฺตํ, กรณการาปนปจฺจยา จ อิมินา สิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, น ปริโภคปจฺจยา. ‘‘น, ภิกฺขเว, ตูโลนทฺธํ มฺจํ วา ปีํ วา ปริภฺุชิตพฺพํ, โย ปริภฺุเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ ขนฺธเก ¶ วุตฺตตฺตา อตฺตนา วา กตํ โหตุ อฺเน วา, ปริภฺุชนฺตสฺส ปริโภคปจฺจยา ทุกฺกฏเมว, น ปาจิตฺติยํ.
ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๓๑. สตฺตเม ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ นิสีทนสนฺถตสิกฺขาปเท วุตฺตเมว. นิสีทนสฺส ปมาณาติกฺกนฺตตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมานิ ปเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๓๗-๕๔๒. อฏฺมนวมทสเมสุ ¶ นตฺถิ วตฺตพฺพํ, องฺคานิปิ สตฺตเมว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
นิฏฺิโต ราชวคฺโค นวโม.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ขุทฺทกวณฺณนา สมตฺตา.
ปาจิตฺติยกณฺฑํ นิฏฺิตํ.