📜
๖. เภสชฺชกฺขนฺธกํ
ปฺจเภสชฺชาทิกถาวณฺณนา
๒๖๑. เภสชฺชกฺขนฺธเก ¶ ¶ นจฺฉาเทนฺตีติ รุจึ น อุปฺปาเทนฺติ.
๒๖๒. สุสุกาติ สมุทฺเท ภวา เอกา มจฺฉชาติ. กุมฺภีลาติปิ วทนฺติ. สํสฏฺนฺติ ปริสฺสาวิตํ. เตลปริโภเคนาติ สตฺตาหกาลิกปริโภคํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๒๖๓. ปิฏฺเหีติ ปิสิเตหิ. อุพฺภิทํ นาม อูสรปํสุมยํ.
๒๖๔. ฉกณนฺติ โคมยํ. ปากติกจุณฺณํ นาม อปกฺกกสาวจุณฺณํ. เตน เปตฺวา คนฺธจุณฺณํ สพฺพํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.
๒๖๕. สุวณฺณเครุโกติ สุวณฺณตุตฺถาทิ. อฺชนูปปิสนนฺติ อฺชนตฺถาย อุปปิสิตพฺพํ ยํ กิฺจิ จุณฺณชาตํ.
๒๖๘. สามํ คเหตฺวาติ เอตฺถ สปฺปทฏฺสฺส อตฺถาย อฺเน ภิกฺขุนา คหิตมฺปิ สามํ คหิตสงฺขเมว คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ.
๒๖๙. ฆรทินฺนกาพาโธ นาม วสีกรณตฺถาย ฆรณิยา ทินฺนเภสชฺชสมุฏฺิโต อาพาโธ. เตนาห ‘‘วสีกรณปาณกสมุฏฺิตโรโค’’ติ. ฆร-สทฺโท เจตฺถ อเภเทน ฆรณิยา วตฺตมาโน อธิปฺเปโต. ‘‘อกฏยูเสนาติ อนภิสงฺขเตน มุคฺคยูเสน. กฏากเฏนาติ มุคฺเค ปจิตฺวา อจาเลตฺวาว ปริสฺสาวิเตน มุคฺคสูเปนา’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
คุฬาทิอนุชานนกถาวณฺณนา
๒๗๒. คุฬกรณนฺติ ¶ คุฬกรณฏฺานํ, อุจฺฉุสาลนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๒๗๖. อปฺปมตฺตเกปิ ¶ ปวาเรนฺตีติ อปฺปมตฺตเกปิ คหิเต ปวาเรนฺติ, ‘‘พหุมฺหิ คหิเต อฺเสํ นปฺปโหตี’’ติ มฺมานา อปฺปมตฺตกํ คเหตฺวา ปวาเรนฺตีติ อธิปฺปาโย. ปฏิสงฺขาปิ ปฏิกฺขิปนฺตีติ ‘‘ทิวา โภชนตฺถาย ภวิสฺสตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวาปิ ปฏิกฺขิปนฺติ.
๒๗๙. สมฺพาเธ ทหนกมฺมํ ปฏิกฺเขปาภาโว วฏฺฏติ.
๒๘๐. อุภโตปสนฺนาติ อุภยโต ปสนฺนา. มาฆาโตติ ‘‘มา ฆาเตถ ปาณิโน’’ติ เอวํ มาฆาตโฆสิตทิวโส.
ยาคุมธุโคฬกาทิกถาวณฺณนา
๒๘๒. มธุโคฬกนฺติ สกฺกราทิสํยุตฺตปูวํ. อายุํ เทตีติ อายุทานํ เทติ. วณฺณนฺติ สรีรวณฺณํ. สุขนฺติ กายิกเจตสิกสุขํ. พลนฺติ สรีรถามํ. ปฏิภานนฺติ ยุตฺตมุตฺตปฏิภานํ. วาตํ อนุโลเมตีติ วาตํ อนุโลเมตฺวา หรติ. วตฺถึ โสเธตีติ ธมนิโย สุทฺธํ กโรติ. อามาวเสสํ ปาเจตีติ สเจ อามาวเสสกํ โหติ, ตํ ปาเจติ. อนุปฺปเวจฺฉตีติ เทติ. วาตฺจ พฺยปเนตีติ สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๒๘๓. นนุ จ ‘‘ปรมฺปรโภชเนน กาเรตพฺโพ’’ติ กสฺมา วุตฺตํ. ปรมฺปรโภชนฺหิ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน นิมนฺติตสฺส ตํ เปตฺวา อฺํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ ภฺุชนฺตสฺส โหติ, อิเม จ ภิกฺขู โภชฺชยาคุํ ปริภฺุชึสุ, ปฺจสุ โภชเนสุ อฺตรนฺติ อาห ‘‘โภชฺชยาคุยา หิ ปวารณา โหตี’’ติ. ยสฺมา ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ ปฏิกฺขิปนฺตสฺส วุตฺตา ปวารณา โภชฺชยาคุํ ปฏิกฺขิปนฺตสฺสปิ โหติเยว, ตสฺมา โภชฺชยาคุปิ โอทนคติกาเยวาติ อธิปฺปาโย.
๒๘๔. สุขุโมชํ ¶ ปกฺขิปึสูติ ‘‘ภควา ปริภฺุชิสฺสตี’’ติ มฺมานา ปกฺขิปึสุ.
ปาฏลิคามวตฺถุกถาวณฺณนา
๒๘๕. ปาฏลิคาโมติ ¶ (อุทา. อฏฺ. ๗๖) เอวํนามโก มคธรฏฺเ เอโก คาโม. ตสฺส กิร คามสฺส มาปนทิวเส คามงฺคณฏฺาเน ทฺเว ตโย ปาฏลงฺกุรา ปถวิโต อุพฺภิชฺชิตฺวา นิกฺขมึสุ. เตน ตํ ‘‘ปาฏลิคาโม’’ ตฺเวว โวหรึสุ. ตทวสรีติ ตํ ปาฏลิคามํ อวสริ อนุปาปุณิ. ปาฏลิคามิกาติ ปาฏลิคามวาสิโน. อุปาสกาติ เต กิร ภควโต ปมทสฺสเนน เกจิ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺิตา. เตน วุตฺตํ ‘‘อุปาสกา’’ติ. เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสูติ ปาฏลิคาเม กิร อชาตสตฺตุโน ลิจฺฉวิราชูนฺจ มนุสฺสา กาเลน กาลํ คนฺตฺวา เคหสามิเก เคหโต นีหริตฺวา มาสมฺปิ อฑฺฒมาสมฺปิ วสนฺติ. เตน ปาฏลิคามวาสิโน มนุสฺสา นิจฺจุปทฺทุตา ‘‘เอเตสฺเจว อาคตกาเล วสนฏฺานํ ภวิสฺสตีติ เอกปสฺเส อิสฺสรานํ ภณฺฑปฏิสามนฏฺานํ, เอกปสฺเส วสนฏฺานํ, เอกปสฺเส อาคนฺตุกานํ อทฺธิกมนุสฺสานํ, เอกปสฺเส ทลิทฺทานํ กปณมนุสฺสานํ, เอกปสฺเส คิลานานํ วสนฏฺานํ ภวิสฺสตี’’ติ สพฺเพสํ อฺมฺํ อฆฏฺเฏตฺวา วสนปฺปโหนกํ นครมชฺเฌ มหตึ สาลํ กาเรสุํ, ตสฺส นามํ อาวสถาคารนฺติ. อาคนฺตฺวา วสนฺติ เอตฺถ อาคนฺตุกาติ อาวสโถ, ตเทว อาคารํ อาวสถาคารํ.
ตํ ทิวสฺจ ตํ นิฏฺานํ อคมาสิ. เต ตตฺถ คนฺตฺวา อิฏฺกกมฺมสุธากมฺมจิตฺตกมฺมาทิวเสน สุปรินิฏฺิตํ สุสชฺชิตํ เทววิมานสทิสํ ทฺวารโกฏฺกโต ปฏฺาย โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ อาวสถาคารํ อติวิย มโนรมํ สสฺสิริกํ, เกน นุ โข ปมํ ปริภุตฺตํ อมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อสฺสา’’ติ จินฺเตสุํ, ตสฺมึเยว จ ขเณ ‘‘ภควา ตํ คามํ อนุปฺปตฺโต’’ติ อสฺโสสุํ, เตน เต อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺสา ‘‘อมฺเหหิ ภควา คนฺตฺวาปิ อาเนตพฺโพ สิยา, โส สยเมว อมฺหากํ วสนฏฺานํ สมฺปตฺโต, อชฺช มยํ ภควนฺตํ อิธ วสาเปตฺวา ปมํ ปริภฺุชาเปสฺสาม, ตถา ภิกฺขุสงฺฆํ, ภิกฺขุสงฺเฆ อาคเต เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อาคตเมว ภวิสฺสติ, สตฺถารํ มงฺคลํ วทาเปสฺสาม, ธมฺมํ กถาเปสฺสาม, อิติ ตีหิ รตเนหิ ปริภุตฺเต ปจฺฉา อมฺหากํ ปเรสฺจ ปริโภโค ภวิสฺสติ, เอวํ โน ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา เอตทตฺถเมว ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ. ตสฺมา เอวมาหํสุ ‘‘อธิวาเสตุ โน, ภนฺเต, ภควา ¶ อาวสถาคาร’’นฺติ. เตนุปสงฺกมึสูติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๒๙๗-๒๙๘; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๒) กิฺจาปิ ตํ ทิวสเมว ปรินิฏฺิตตฺตา เทววิมานํ ¶ วิย สุสชฺชิตํ สุปฏิชคฺคิตํ, พุทฺธารหํ ปน กตฺวา น ปฺตฺตํ. พุทฺธา หิ นาม อรฺชฺฌาสยา อรฺารามา, อนฺโตคาเม วเสยฺยุํ วา โน วา, ตสฺมา ภควโต รุจึ ชานิตฺวาว ปฺเปสฺสามาติ จินฺเตตฺวา เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ, อิทานิ ภควโต รุจึ ชานิตฺวา ตถา ปฺาเปตุกามา เยนาวสถาคารํ เตนุปสงฺกมึสุ. สพฺพสนฺถรึ อาวสถาคารํ สนฺถริตฺวาติ เอตฺถ สนฺถรณํ สนฺถริ, สพฺโพ สกโล สนฺถริ เอตฺถาติ สพฺพสนฺถริ. อถ วา สนฺถตนฺติ สนฺถริ, สพฺพํ สนฺถริ สพฺพสนฺถริ, ตํ สพฺพสนฺถรึ. ภาวนปุํสกนิทฺเทโสวายํ, ยถา สพฺพเมว สนฺถตํ โหติ, เอวํ สนฺถริตฺวาติ อตฺโถ. สพฺพปมํ ตาว ‘‘โคมยํ นาม สพฺพมงฺคเลสุ วฏฺฏตี’’ติ สุธาปริกมฺมกตมฺปิ ภูมึ อลฺลโคมเยน โอปฺุชาเปตฺวา ปริสุกฺขภาวํ ตฺวา ยถา อกฺกนฺตฏฺาเน ปทํ ปฺายติ, เอวํ จาตุชฺชาติยคนฺเธหิ ลิมฺเปตฺวา อุปริ นานาวณฺณกฏสารเก สนฺถริตฺวา เตสํ อุปริ มหาปิฏฺิกโกชเว อาทึ กตฺวา หตฺถตฺถรณาทีหิ นานาวณฺเณหิ อตฺถรเณหิ สนฺถริตพฺพยุตฺตกํ สพฺโพกาสํ สนฺถราเปสุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพสนฺถรึ อาวสถาคารํ สนฺถริตฺวา’’ติ.
อาสนานีติ มชฺฌฏฺาเน ตาว มงฺคลตฺถมฺภํ นิสฺสาย มหารหํ พุทฺธาสนํ ปฺเปตฺวา ตตฺถ ยํ ยํ มุทุกฺจ มโนรมฺจ ปจฺจตฺถรณํ, ตํ ตํ อตฺถริตฺวา อุภโตโลหิตกํ มนฺุทสฺสนํ อุปธานํ อุปทหิตฺวา อุปริ สุวณฺณรชตตารกวิจิตฺตวิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธทามปุปฺผทามปตฺตาทามาทีหิ อลงฺกริตฺวา สมนฺตา ทฺวาทสหตฺเถ าเน ปุปฺผชาลํ กาเรตฺวา ตึสหตฺถมตฺตํ านํ ปฏสาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา ปจฺฉิมภิตฺตึ นิสฺสาย ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปลฺลงฺกปีอปสฺสยปีมุณฺฑปีาทีนิ ปฺปาเปตฺวา อุปริ เสตปจฺจตฺถรเณหิ ปจฺจตฺถราเปตฺวา สาลาย ปาจีนปสฺสํ อตฺตโน นิสชฺชาโยคฺคํ กาเรสุํ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อาสนานิ ปฺเปตฺวา’’ติ.
อุทกมณิกนฺติ มหากุจฺฉิกํ สเมขลํ อุทกจาฏึ. เอวํ ภควา ภิกฺขุสงฺโฆ จ ยถารุจิยา หตฺถปาเท โธวิสฺสนฺติ, มุขํ วิกฺขาเลสฺสนฺตีติ เตสุ เตสุ าเนสุ มณิวณฺณสฺส อุทกสฺส ปูเรตฺวา วาสตฺถาย นานาปุปฺผานิ ¶ เจว อุทกวาสจุณฺณานิ จ ปกฺขิปิตฺวา กทลิปณฺเณหิ ปิทหิตฺวา ปติฏฺเปสุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุทกมณิกํ ปติฏฺาเปตฺวา’’ติ.
เตลปทีปํ อาโรเปตฺวาติ รชตสุวณฺณาทิมยทณฺฑาสุ ทณฺฑทีปิกาสุ โยนกรูปกาทีนํ หตฺเถ ปิตสุวณฺณรชตาทิมยกปลฺลิกาสุ จ เตลปทีเป ชลยิตฺวา. เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสูติ เอตฺถ ปน เต ปาฏลิคามิกอุปาสกา น เกวลํ อาวสถาคารเมว, อถ โข สกลสฺมิมฺปิ คาเม วีถิโย สชฺชาเปตฺวา ธเช อุสฺสาเปตฺวา เคหทฺวาเรสุ ปุณฺณฆเฏ จ กทลิอาทโย จ ปาเปตฺวา ¶ สกลคามํ ทีปมาลาหิ วิปฺปกิณฺณตารกํ วิย กตฺวา ‘‘ขีรปเก ทารเก ขีรํ ปาเยถ, ทหรกุมาเร ลหุํ ลหุํ โภเชตฺวา สยาเปถ, อุจฺจาสทฺทํ มา กริตฺถ, อชฺช เอกรตฺตึ สตฺถา อนฺโตคาเม วสิสฺสติ, พุทฺธา นาม อปฺปสทฺทกามา โหนฺตี’’ติ เภรึ จราเปตฺวา สยํ ทณฺฑทีปิกา อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ.
อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน อาวสถาคารํ เตนุปสงฺกมีติ ‘‘ยสฺส ทานิ, ภนฺเต, ภควา กาลํ มฺตี’’ติ เอวํ กิร เตหิ กาเล อาโรจิเต ภควา ลาขารเสน ตินฺตรตฺตโกวิฬารปุปฺผวณฺณํ สุรตฺตํ ทุปฏฺฏํ กตฺตริยา ปทุมํ กนฺเตนฺโต วิย, สํวิธาย ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต นิวาเสตฺวา สุวณฺณปามงฺเคน ปทุมกลาปํ ปริกฺขิปนฺโต วิย, วิชฺชุลตาสสฺสิริกํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา รตฺตกมฺพเลน คชกุมฺภํ ปริโยนนฺธนฺโต วิย, รตนสตุพฺเพเธ สุวณฺณคฺฆิเก ปวาฬชาลํ ขิปมาโน วิย, มหติ สุวณฺณเจติเย รตฺตกมฺพลกฺจุกํ ปฏิมฺุจนฺโต วิย, คจฺฉนฺตํ ปุณฺณจนฺทํ รตฺตวลาหเกน ปฏิจฺฉาทยมาโน วิย, กฺจนคิริมตฺถเก สุปกฺกลาขารสํ ปริสิฺจนฺโต วิย, จิตฺตกูฏปพฺพตมตฺถกํ วิชฺชุลตาชาเลน ปริกฺขิปนฺโต วิย จ สจกฺกวาฬสิเนรุยุคนฺธรมหาปถวึ จาเลตฺวา คหิตนิคฺโรธปลฺลวสมานวณฺณํ รตฺตวรปํสุกูลํ ปารุปิตฺวา วนคหนโต เกสรสีโห วิย, อุทยปพฺพตกูฏโต ปุณฺณจนฺโท วิย, พาลสูริโย วิย จ อตฺตนา นิสินฺนตรุสณฺฑโต นิกฺขมิ.
อถสฺส กายโต เมฆมุขโต วิชฺชุกลาปา วิย รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณรสธาราปริเสกปิฺชรปตฺตปุปฺผผลสาขาวิฏเป วิย สมนฺตโต ¶ รุกฺเข กรึสุ. ตาวเทว อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย มหาภิกฺขุสงฺโฆ ภควนฺตํ ปริวาเรสิ. เต จ นํ ปริวาเรตฺวา ิตภิกฺขู เอวรูปา อเหสุํ อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺา อารทฺธวีริยา วตฺตาโร วจนกฺขมา โจทกา ปาปครหิโน สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปฺาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนา. เตหิ ปริวาริโต ภควา รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺโต วิย สุวณฺณกฺขนฺโธ, รตฺตปทุมสณฺฑมชฺฌคตา วิย สุวณฺณนาวา, ปวาฬเวทิกาปริกฺขิตฺโต วิย สุวณฺณปาสาโท วิโรจิตฺถ. มหากสฺสปปฺปมุขา ปน มหาเถรา เมฆวณฺณํ ปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา มณิวมฺมวมฺมิตา วิย มหานาคา ปริวารยึสุ วีตราคา ภินฺนกิเลสา วิชฏิตชฏา ฉินฺนพนฺธนา กุเล วา คเณ วา อลคฺคา.
อิติ ภควา สยํ วีตราโค วีตราเคหิ, วีตโทโส วีตโทเสหิ, วีตโมโห วีตโมเหหิ ¶ , นิตฺตณฺโห นิตฺตณฺเหหิ, นิกฺกิเลโส นิกฺกิเลเสหิ, สยํ พุทฺโธ อนุพุทฺเธหิ ปริวาริโต ปตฺตปริวาริตํ วิย เกสรํ, เกสรปริวาริตา วิย กณฺณิกา, อฏฺนาคสหสฺสปริวาริโต วิย ฉทฺทนฺโต นาคราชา, นวุติหํสสหสฺสปริวาริโต วิย ธตรฏฺโ หํสราชา, เสนงฺคปริวาริโต วิย จกฺกวตฺตี, มรุคณปริวาริโต วิย สกฺโก เทวราชา, พฺรหฺมคณปริวาริโต วิย หาริตมหาพฺรหฺมา, ตาราคณปริวุโต วิย ปุณฺณจนฺโท อสเมน พุทฺธเวเสน อปริมาเณน พุทฺธวิลาเสน ปาฏลิคามีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
อถสฺส ปุรตฺถิมกายโต สุวณฺณวณฺณา ฆนพุทฺธรสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถํ านํ อคฺคเหสุํ, ปจฺฉิมกายโต ทกฺขิณปสฺสโต วามปสฺสโต สุวณฺณวณฺณา ฆนรสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถํ านํ อคฺคเหสุํ, อุปริเกสนฺตโต ปฏฺาย สพฺพเกสาวตฺเตหิ โมรคีววณฺณา ฆนพุทฺธรสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถํ านํ อคฺคเหสุํ, เหฏฺาปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณา รสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา ฆนปถวิยํ อสีติหตฺถํ านํ อคฺคเหสุํ, ทนฺตโต อกฺขีนํ เสตฏฺานโต, นขานฺจ มํสวินิมุตฺตฏฺานโต โอทาตา ฆนพุทฺธรสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถํ านํ อคฺคเหสุํ, รตฺตปีตวณฺณานํ สมฺภินฺนฏฺานโต มฺชิฏฺวณฺณา รสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถํ านํ อคฺคเหสุํ, สพฺพตฺถกเมว ปภสฺสรา รสฺมิโย อุฏฺหึสุ. เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตํ านํ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา วิปฺผนฺทมานา ¶ วิธาวมานา กฺจนทณฺฑทีปิกาหิ นิจฺฉริตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทมานา มหาปทีปชาลา วิย, จาตุทฺทีปิกมหาเมฆโต นิกฺขนฺตวิชฺชุลตา วิย จ ทิโสทิสํ ปกฺขนฺทึสุ. ยาหิ สพฺพทิสาภาคา สุวณฺณจมฺปกปุปฺเผหิ วิกิริยมานา วิย, สุวณฺณฆฏโต นิกฺขนฺตสุวณฺณรสธาราหิ อาสิฺจิยมานา วิย, ปสาริตสุวณฺณปฏฺฏปริกฺขิตฺตา วิย, เวรมฺภวาตสมุทฺธตกึสุกกณิการกิกิราตปุปฺผจุณฺณสโมกิณฺณา วิย จีนปิฏฺจุณฺณสมฺปริรฺชิตา วิย จ วิโรจึสุ.
ภควโตปิ อสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาปริกฺเขปสมุชฺชลํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ สรีรํ อพฺภมหิกาทิอุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ สมุชฺชลตารกปภาสิตํ วิย คคนตลํ, วิกสิตํ วิย ปทุมวนํ, สพฺพปาลิผุลฺโล วิย โยชนสติโก ปาริจฺฉตฺตโก, ปฏิปาฏิยา ปิตานํ ทฺวตฺตึสจนฺทานํ ทฺวตฺตึสสูริยานํ ทฺวตฺตึสจกฺกวตฺตีนํ ทฺวตฺตึสเทวราชานํ ทฺวตฺตึสมหาพฺรหฺมานํ สิริยา สิรึ อภิภวมานํ วิย วิโรจิตฺถ, ยถา ตํ ทสหิ ปารมีหิ ทสหิ อุปปารมีหิ ทสหิ ปรมตฺถปารมีหีติ สมฺมเทว ปริปูริตาหิ สมตึสาย ปารมีหิ อลงฺกตํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ทินฺเนน ทาเนน รกฺขิเตน สีเลน กเตน กลฺยาณกมฺเมน เอกสฺมึ อตฺตภาเว สโมสริตฺวา วิปากํ ทาตุํ โอกาสํ อลภมาเนน สมฺพาธปฺปตฺเตน ¶ วิย นิพฺพตฺติตํ นาวาสหสฺสสฺส ภณฺฑํ เอกํ นาวํ อาโรปนกาโล วิย, สกฏสหสฺสสฺส ภณฺฑํ เอกํ สกฏํ อาโรปนกาโล วิย, ปฺจวีสติยา คงฺคานํ สมฺภิชฺช มุขทฺวาเร เอกโต ราสีภูตกาโล วิย จ อโหสิ.
อิมาย พุทฺธรสฺมิยา โอภาสมานสฺสปิ ภควโต ปุรโต อเนกานิ ทณฺฑทีปิกาสหสฺสานิ อุกฺขิปึสุ, ตถา ปจฺฉโต วามปสฺเส ทกฺขิณปสฺเส. ชาติสุมนจมฺปกวนมาลิการตฺตุปฺปลนีลุปฺปลพกุลสินฺทุวาราทิปุปฺผานิ เจว นีลปีตาทิวณฺณสุคนฺธคนฺธจุณฺณานิ จ จาตุทฺทีปิกมหอาเมฆวิสฺสฏฺา สลิลวุฏฺิโย วิย วิปฺปกิรึสุ. ปฺจงฺคิกตูริยนิคฺโฆสา เจว พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณปฏิสํยุตฺตา ถุติโฆสา จ สพฺพา ทิสา ปูรยมานา มุขรา วิย อกํสุ. เทวสุปณฺณนาคยกฺขคนฺธพฺพมนุสฺสานํ อกฺขีนิ อมตปานํ วิย ลภึสุ. อิมสฺมึ ปน าเน ตฺวา ปทสหสฺเสหิ คมนวณฺณํ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ตตฺริทํ มุขมตฺตํ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๒; อุทา. อฏฺ. ๗๖) –
‘‘เอวํ ¶ สพฺพงฺคสมฺปนฺโน, กมฺปยนฺโต วสุนฺธรํ;
อเหยนฺโต ปาณานิ, ยาติ โลกวินายโก.
‘‘ทกฺขิณํ ปมํ ปาทํ, อุทฺธรนฺโต นราสโภ;
คจฺฉนฺโต สิริสมฺปนฺโน, โสภเต ทฺวิปทุตฺตโม.
‘‘คจฺฉโต พุทฺธเสฏฺสฺส, เหฏฺาปาทตลํ มุทุ;
สมํ สมฺผุสเต ภูมึ, รชสานุปลิมฺปติ.
‘‘นินฺนํ านํ อุนฺนมติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก;
อุนฺนตฺจ สมํ โหติ, ปถวี จ อเจตนา.
‘‘ปาสาณา สกฺขรา เจว, กถลา ขาณุกณฺฏกา;
สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก.
‘‘นาติทูเร อุทฺธรติ, นาจฺจาสนฺเน จ นิกฺขิปํ;
อฆฏฺฏยนฺโต นิยฺยาติ, อุโภ ชาณู จ โคปฺผเก.
‘‘นาติสีฆํ ¶ ปกฺกมติ, สมฺปนฺนจรโณ มุนิ;
น จาติสณิกํ ยาติ, คจฺฉมาโน สมาหิโต.
‘‘อุทฺธํ อโธ ติริยฺจ, ทิสฺจ วิทิสํ ตถา;
น เปกฺขมาโน โส ยาติ, ยุคมตฺตฺหิ เปกฺขติ.
‘‘นาควิกฺกนฺตจาโร โส, คมเน โสภเต ชิโน;
จารุ คจฺฉติ โลกคฺโค, หาสยนฺโต สเทวเก.
‘‘อุสภราชาว โสภนฺโต, จาตุจารีว เกสรี;
โตสยนฺโต พหู สตฺเต, คามเสฏฺํ อุปาคมี’’ติ. (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๒; อุทา. อฏฺ. ๗๖);
วณฺณกาโล นาม กิเรส. เอวํวิเธสุ กาเลสุ ภควโต สรีรวณฺเณ วา คุณวณฺเณ วา ธมฺมกถิกสฺส ถาโมเยว ปมาณํ. จุณฺณิยปเทหิ คาถาพนฺเธหิ วา ยตฺตกํ สกฺโกติ, ตตฺตกํ วตฺตพฺพํ, ‘‘ทุกฺกถิต’’นฺติ วา ‘‘อติตฺเถน ปกฺขนฺโท’’ติ วา น วตฺตพฺโพ. อปริมาณวณฺณา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, เตสํ พุทฺธาปิ อนวเสสโต วณฺณํ วตฺตุํ อสมตฺถา. สกลมฺปิ หิ กปฺปํ วทนฺตา ปริโยสาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, ปเคว อิตรา ปชาติ. อิมินา สิริวิลาเสน อลงฺกตปฏิยตฺตํ ปาฏลิคามํ ปวิสิตฺวา ภควา ปสนฺนจิตฺเตน ชเนน ปุปฺผคนฺธธูมวาสจุณฺณาทีหิ ปูชิยมาโน อาวสถาคารํ ¶ ปาวิสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน อาวสถาคารํ เตนุปสงฺกมี’’ติ.
ปาเท ปกฺขาเลตฺวาติ ยทิปิ ภควโต ปาเท รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปติ, เตสํ ปน อุปาสกานํ กุสลาภิวุทฺธึ อากงฺขนฺโต ปเรสํ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนตฺถํ ภควา ปาเท ปกฺขาเลสิ. อปิจ อุปาทินฺนกสรีรํ นาม สีติกาตพฺพมฺปิ โหตีติ ตทตฺถมฺปิ ภควา นหานปาทโธวนานิ กโรติเยว. ภควนฺตํเยว ปุรกฺขตฺวาติ ภควนฺตํ ปุรโต กตฺวา. ตตฺถ ภควา ภิกฺขูนฺเจว อุปาสกานฺจ มชฺเฌ นิสินฺโน คนฺโธทเกน นหาเปตฺวา ทุกูลจุมฺพเฏน โวทกํ กตฺวา ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา รตฺตกมฺพลปลิเวิเต ปีเ ปิตา รตฺตสุวณฺณฆนปฏิมา วิย อติวิย วิโรจิตฺถ. อยํ ปเนตฺถ โปราณานํ วณฺณภณนมคฺโค –
‘‘คนฺตฺวาน ¶ มณฺฑลมาฬํ, นาควิกฺกนฺตจารโณ;
โอภาสยนฺโต โลกคฺโค, นิสีทิ วรมาสเน.
‘‘ตหึ นิสินฺโน นรทมฺมสารถิ,
เทวาติเทโว สตปฺุลกฺขโณ;
พุทฺธาสเน มชฺฌคโต วิโรจติ,
สุวณฺณเนกฺขํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล.
‘‘เนกฺขํ ชมฺโพนทสฺเสว, นิกฺขิตฺตํ ปณฺฑุกมฺพเล;
วิโรจติ วีตมโล, มณิ เวโรจโน ยถา.
‘‘มหาสาโลว สมฺผุลฺโล, เมรุราชาวลงฺกโต;
สุวณฺณถูปสงฺกาโส, ปทุโม โกสโก ยถา.
‘‘ชลนฺโต ทีปรุกฺโขว, ปพฺพตคฺเค ยถา สิขี;
เทวานํ ปาริจฺฉตฺโตว, สพฺพผุลฺโล วิโรจถา’’ติ. (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๒; อุทา. อฏฺ. ๗๖);
ปาฏลิคามิเก อุปาสเก อามนฺเตสีติ ยสฺมา เตสุ อุปาสเกสุ พหู ชนา สีเล ปติฏฺิตา, ตสฺมา ปมํ ตาว สีลวิปตฺติยา อาทีนวํ ปกาเสตฺวา ปจฺฉา สีลสมฺปทาย อานิสํสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺจิเม คหปตโย’’ติอาทินา ธมฺมเทสนตฺถํ อามนฺเตสิ. ตตฺถ ทุสฺสีโลติ ¶ นิสฺสีโล (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๔๙; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๒๑๓; อุทา. อฏฺ. ๗๖). อภาวตฺโถ เหตฺถ ทุ-สทฺโท ‘‘ทุปฺปฺโ’’ติอาทีสุ วิย. สีลวิปนฺโนติ วิปนฺนสีโล ภินฺนสํวโร. เอตฺถ จ ‘‘ทุสฺสีโล’’ติ ปเทน ปุคฺคลสฺส สีลาภาโว วุตฺโต. โส ปนสฺส สีลาภาโว ทุวิโธ อสมาทาเนน วา สมาทินฺนสฺส เภเทน วาติ. เตสุ ปุริโม น ตถา สาวชฺโช, ยถา ทุติโย สาวชฺชตโร. ยถาธิปฺเปตาทีนวนิมิตฺตํ สีลาภาวํ ปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนาย ทสฺเสตุํ ‘‘สีลวิปนฺโน’’ติ วุตฺตํ, เตน ‘‘ทุสฺสีโล’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ปมาทาธิกรณนฺติ ปมาทการณา. อิทฺจ สุตฺตํ คหฏฺานํ วเสน อาคตํ, ปพฺพชิตานมฺปิ ปน ลพฺภเตว. คหฏฺโ หิ เยน เยน สิปฺปฏฺาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ ยทิ กสิยา ยทิ วณิชฺชาย ยทิ โครกฺเขน. ปาณาติปาตาทิวเสน ปมตฺโต ตํ ตํ ยถากาลํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, อถสฺส ¶ กมฺมํ วินสฺสติ. มาฆาตกาเล ปาณาติปาตํ ปน อทินฺนาทานาทีนิ จ กโรนฺโต ทณฺฑวเสน มหตึ โภคชานึ นิคจฺฉติ. ปพฺพชิโต ทุสฺสีโล ปมาทการณา สีลโต พุทฺธวจนโต ฌานโต สตฺตอริยธนโต จ ชานึ นิคจฺฉติ.
ปาปโก กิตฺติสทฺโทติ คหฏฺสฺส ‘‘อสุโก อสุกกุเล ชาโต ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม ปริจฺจตฺตอิธโลกปรโลโก สลากภตฺตมตฺตมฺปิ น เทตี’’ติ จตุปริสมชฺเฌ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ. ปพฺพชิตสฺส ‘‘อสุโก นาม สตฺถุสาสเน ปพฺพชิตฺวา นาสกฺขิ สีลานิ รกฺขิตุํ, น พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตุํ, เวชฺชกมฺมาทีหิ ชีวติ, ฉหิ อคารเวหิ สมนฺนาคโต’’ติ เอวํ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ.
อวิสารโทติ คหฏฺโ ตาว ‘‘อวสฺสํ พหูนํ สนฺนิปาตฏฺาเน โกจิ มม กมฺมํ ชานิสฺสติ, อถ มํ นิคฺคณฺหิสฺสนฺตี’’ติ วา, ‘‘ราชกุลสฺส วา ทสฺสนฺตี’’ติ สภโย อุปสงฺกมติ, มงฺกุภูโต ปตฺตกฺขนฺโธ อโธมุโข นิสีทติ, วิสารโท หุตฺวา กเถตุํ น สกฺโกติ. ปพฺพชิโตปิ ‘‘พหู ภิกฺขู สนฺนิปติตา, อวสฺสํ โกจิ มม กมฺมํ ชานิสฺสติ, อถ เม อุโปสถมฺปิ ปวารณมฺปิ เปตฺวา สามฺโต จาเวตฺวา นิกฺกฑฺฒิสฺสนฺตี’’ติ สภโย อุปสงฺกมติ, วิสารโท หุตฺวา กเถตุํ น สกฺโกติ. เอกจฺโจ ปน ทุสฺสีโลปิ สมาโน ทปฺปิโต วิย วทติ, โสปิ อชฺฌาสเยน มงฺกุ โหติเยว วิปฺปฏิสารีภาวโต.
สมฺมูฬฺโห ¶ กาลํ กโรตีติ ทุสฺสีลสฺส หิ มรณมฺเจ นิปนฺนสฺส ทุสฺสีลฺยกมฺมานํ สมาทาย วตฺติตฏฺานานิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ. โส อุมฺมีเลตฺวา อตฺตโน ปุตฺตทาราทิทสฺสนวเสน อิธโลกํ ปสฺสติ, นิมีเลตฺวา คตินิมิตฺตุปฏฺานวเสน ปรโลกํ ปสฺสติ, ตสฺส จตฺตาโร อปายา กมฺมานุรูปํ อุปฏฺหนฺติ. สตฺติสเตน ปหริยมาโน วิย อคฺคิชาลาย อาลิงฺคิยมาโน วิย จ โหติ. โส ‘‘วาเรถ วาเรถา’’ติ วิรวนฺโตว มรติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺมูฬฺโห กาลํ กโรตี’’ติ.
กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกกฺขนฺธปริจฺจาคา. ปรํ มรณาติ ตทนนฺตรํ อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณ. อถ วา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทา. ปรํ มรณาติ จุติโต อุทฺธํ. อปายนฺติอาทิ สพฺพํ นิรยเววจนํ. นิรโย หิ สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปฺุสงฺขาตา อยา อเปตตฺตา, สุขานํ วา อายสฺส อาคมนสฺส อภาวา อปาโย. ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ, โทสพหุลตาย วา ทุฏฺเน กมฺมุนา นิพฺพตฺตา คตีติ ทุคฺคติ. วิวสา ¶ นิปตนฺติ เอตฺถ ทุกฺกฏการิโนติ วินิปาโต, วินสฺสนฺตา วา เอตฺถ นิปตนฺติ สํภิชฺชมานงฺคปจฺจงฺคาติ วินิปาโต. นตฺถิ เอตฺถ อสฺสาทสฺิโต อโยติ นิรโย.
อถ วา อปายคฺคหเณน ติรจฺฉานโยนึ ทีเปติ. ติรจฺฉานโยนิ หิ อปาโย สุคติโต อเปตตฺตา, น ทุคฺคติ มเหสกฺขานํ นาคราชาทีนํ สมฺภวโต. ทุคฺคติคฺคหเณน เปตฺติวิสยํ ทีเปติ. โส หิ อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุคติโต อเปตตฺตา ทุกฺขสฺส จ คติภูตตฺตา, น ตุ วินิปาโต อสุรสทิสํ อวินิปติตตฺตา. เปตมหิทฺธิกานํ วิมานานิปิ นิพฺพตฺตนฺติ. วินิปาตคฺคหเณน อสุรกายํ ทีเปติ. โส หิ ยถาวุตฺเตนตฺเถน อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สพฺพสมฺปตฺติสมุสฺสเยหิ วินิปาตตฺตา วินิปาโตติ จ วุจฺจติ. นิรยคฺคหเณน ปน อวีจิอาทิกํ อเนกปฺปการํ นิรยเมว ทีเปติ. อุปปชฺชตีติ นิพฺพตฺตติ.
อานิสํสกถา วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพา. อยํ ปน วิเสโส – สีลวาติ สมาทานวเสน สีลวา. สีลสมฺปนฺโนติ ปริสุทฺธํ ปริปุณฺณฺจ กตฺวา สีลสฺส สมฺปาทเนน สีลสมฺปนฺโน. โภคกฺขนฺธนฺติ โภคราสึ. สุคตึ สคฺคํ โลกนฺติ เอตฺถ สุคติคฺคหเณน มนุสฺสคติปิ สงฺคยฺหติ, สคฺคคฺคหเณน เทวคติ เอว. ตตฺถ สุนฺทรา คตีติ สุคติ, รูปาทีหิ ¶ วิสเยหิ สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค, โส สพฺโพปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกติ.
ปาฏลิคามิเก อุปาสเก พหุเทว รตฺตึ ธมฺมิยา กถายาติ อฺายปิ ปาฬิมุตฺตาย ธมฺมกถาย เจว อาวสถานุโมทนกถาย จ. ตทา หิ ภควา ยสฺมา อชาตสตฺตุนา ตตฺถ ปาฏลิปุตฺตนครํ มาเปนฺเตน อฺาสุ คามนิคมราชธานีสุ เย สีลาจารสมฺปนฺนา กุฏุมฺพิกา, เต อาเนตฺวา ธนธฺานิ ฆรวตฺถุเขตฺตวตฺถาทีนิ เจว ปริหารฺจ ทาเปตฺวา นิเวสิยนฺติ, ตสฺมา ปาฏลิคามิกา อุปาสกา อานิสํสทสฺสาวิตาย วิเสสโต สีลครุกาติ สพฺพคุณานฺจ สีลสฺส อธิฏฺานภาวโต เตสํ ปมํ สีลานิสํเส ปกาเสตฺวา ตโต ปรํ อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย ปถโวชํ อากฑฺฒนฺโต วิย มหาชมฺพุํ มตฺถเก คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย โยชนปฺปมาณํ มหามธุํ จกฺกยนฺเตน ปีเฬตฺวา สุมธุรรสํ ปายมาโน วิย จ ปาฏลิคามิกานํ อุปาสกานํ หิตสุขาวหํ ปกิณฺณกกถํ กเถนฺโตปิ ‘‘อาวาสทานํ นาเมตํ คหปตโย มหนฺตํ ปฺุํ, ตุมฺหากํ อาวาโส มยา ปริภุตฺโต, ภิกฺขุสงฺเฆน ปริภุตฺโต, มยา จ ภิกฺขุสงฺเฆน จ ปริภุตฺเต ธมฺมรตเนนปิ ปริภุตฺโตเยว โหติ, เอวํ ตีหิ รตเนหิ ปริภุตฺเต อปริเมยฺโยว วิปาโก, อปิจ อาวาสทานสฺมึ ทินฺเน สพฺพทานํ ทินฺนเมว โหติ, ภูมฏฺกปณฺณสาลาย วา สาขามณฺฑปสฺส วา สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตสฺส อานิสํโส ปริจฺฉินฺทิตุํ น สกฺกา. อาวาสทานานุภาเวน ¶ หิ ภเว นิพฺพตฺตมานสฺสปิ สมฺปีฬิตคพฺภวาโส นาม น โหติ, ทฺวาทสหตฺโถ โอวรโก วิยสฺส มาตุกุจฺฉิ อสมฺพาโธว โหตี’’ติ เอวํ นานานยวิจิตฺตํ พหุํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา –
‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ, ตโต วาฬมิคานิ จ;
สรีสเป จ มกเส, สิสิเร จาปิ วุฏฺิโย.
‘‘ตโต วาตาตโป โฆโร, สฺชาโต ปฏิหฺติ;
เลณตฺถฺจ สุขตฺถฺจ, ฌายิตฺุจ วิปสฺสิตุํ.
‘‘วิหารทานํ สงฺฆสฺส, อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ;
ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน.
‘‘วิหาเร ¶ การเย รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต;
เตสํ อนฺนฺจ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ.
‘‘ทเทยฺย อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ;
ยํ โส ธมฺมํ อิธฺาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติ. (จูฬว. ๒๙๕, ๓๑๕) –
เอวํ อยมฺปิ อาวาสทาเน อานิสํโส อยมฺปิ อาวาสทาเน อานิสํโสติ พหุเทว รตฺตึ อติเรกทิยฑฺฒยามํ อาวาสทานานิสํสํ กเถสิ. ตตฺถ อิมา คาถาว สงฺคหํ อารุฬฺหา, ปกิณฺณกธมฺมเทสนา ปน สงฺคหํ น อาโรหติ. สนฺทสฺเสตฺวาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา ทฺเว ยามา คตา. ยสฺสทานิ ตุมฺเห กาลํ มฺถาติ ยสฺส คมนสฺส ตุมฺเห กาลํ มฺถ, คมนกาโล ตุมฺหากํ, คจฺฉถาติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา ปน ภควา เต อุยฺโยเชสีติ? อนุกมฺปาย. ติยามรตฺติฺหิ นิสีทิตฺวา วีตินาเมนฺตานํ เตสํ สรีเร อาพาโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ภิกฺขุสงฺโฆปิ จ มหา, ตสฺส สยนนิสชฺชานํ โอกาสํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิติ อุภยานุกมฺปาย อุยฺโยเชสิ.
สฺุาคารนฺติ ¶ ปาฏิเยกฺกํ สฺุาคารํ นาม ตตฺถ นตฺถิ. เต กิร คหปตโย ตสฺเสว อาวสถาคารสฺส เอกปสฺเส ปฏสาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา กปฺปิยมฺจํ ปฺเปตฺวา ตตฺถ กปฺปิยปจฺจตฺถรณานิ อตฺถริตฺวา อุปริ สุวณฺณรชตตารกคนฺธมาลาทิทามปฏิมณฺฑิตํ วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธเตลปทีปํ อาโรปยึสุ ‘‘อปฺเปว นาม สตฺถา ธมฺมาสนโต วุฏฺาย โถกํ วิสฺสเมตุกาโม อิธ นิปชฺเชยฺย, เอวํ โน อิทํ อาวสถาคารํ ภควตา จตูหิ อิริยาปเถหิ ปริภุตฺตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ. สตฺถาปิ ตเทว สนฺธาย ตตฺถ สงฺฆาฏึ ปฺเปตฺวา สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สฺุาคารํ ปาวิสี’’ติ. ตตฺถ ปาทโธวนฏฺานโต ปฏฺาย ยาว ธมฺมาสนา อคมาสิ, เอตฺตเก าเน คมนํ นิปฺผนฺนํ. ธมฺมาสนํ ปตฺวา โถกํ อฏฺาสิ, อิทํ ตตฺถ านํ. ทฺเว ยาเม ธมฺมาสเน นิสีทิ, เอตฺตเก าเน นิสชฺชา นิปฺผนฺนา. อุปาสเก อุยฺโยเชตฺวา ธมฺมาสนโต โอรุยฺห ยถาวุตฺเต าเน สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ ¶ . เอตํ านํ ภควตา จตูหิ อิริยาปเถหิ ปริภุตฺตํ อโหสีติ.
ปาฏลิคามวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุนิธวสฺสการวตฺถุกถาวณฺณนา
๒๘๖. สุนิธวสฺสการาติ (ที. นิ. ๒.๑๕๓; อุทา. อฏฺ. ๗๖) สุนิโธ จ วสฺสกาโร จ ทฺเว พฺราหฺมณา. มคธมหามตฺตาติ มคธรฺโ มหาอมจฺจา, มคธรฏฺเ วา มหามตฺตา, มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคตาติ มคธมหามตฺตา. ปาฏลิคาเม นครํ มาเปนฺตีติ ปาฏลิคามนฺตสงฺขาเต ภูมิปฺปเทเส นครํ มาเปนฺติ, ปุพฺเพ ‘‘ปาฏลิคาโม’’ติ ลทฺธนามํ านํ อิทานิ นครํ กตฺวา มาเปนฺตีติ อตฺโถ. วชฺชีนํ ปฏิพาหายาติ ลิจฺฉวิราชูนํ อายมุขปจฺฉินฺทนตฺถํ. วตฺถูนีติ ฆรวตฺถูนิ ฆรปติฏฺาปนฏฺานานิ. จิตฺตานิ นมนฺติ นิเวสนานิ มาเปตุนฺติ รฺโ ราชมหามตฺตานฺจ นิเวสนานิ มาเปตุํ วตฺถุวิชฺชาปากานํ จิตฺตานิ นมนฺติ. เต กิร อตฺตโน สิปฺปานุภาเวน เหฏฺาปถวิยํ ตึสหตฺถมตฺเต าเน ‘‘อิธ นาคานํ นิวาสปริคฺคโห, อิธ ยกฺขานํ, อิธ ภูตานํ นิวาสปริคฺคโห, อิธ ปาสาโณ วา ขาณุโก วา อตฺถี’’ติ ชานนฺติ, เต ตทา สิปฺปํ ชปฺปิตฺวา ตาทิสํ สารมฺภฏฺานํ ปริหริตฺวา อนารมฺเภ าเน ตาหิ วตฺถุปริคฺคาหิกาหิ เทวตาหิ สทฺธึ มนฺตยมานา วิย ตํตํเคหานิ มาเปนฺติ.
อถ วา เนสํ สรีเร เทวตา อธิมุจฺจิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิเวสนานิ มาเปตุํ จิตฺตํ นาเมนฺติ. ตา จตูสุ โกเณสุ ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา วตฺถุมฺหิ คหิตมตฺเต ปฏิวิคจฺฉนฺติ. สทฺธานํ กุลานํ ¶ สทฺธา เทวตา ตถา กโรนฺติ, อสฺสทฺธานํ กุลานํ อสฺสทฺธา เทวตา จ. กึ การณา? สทฺธานฺหิ เอวํ โหติ ‘‘อิธ มนุสฺสา นิเวสนํ มาเปนฺตา ปมํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา มงฺคลํ วทาเปสฺสนฺติ, อถ มยํ สีลวนฺตานํ ทสฺสนํ ธมฺมกถํ ปฺหวิสฺสชฺชนํ อนุโมทนฺจ โสตุํ ลภิสฺสาม, มนุสฺสาทานํ ทตฺวา อมฺหากํ ปตฺตึ ทสฺสนฺตี’’ติ. อสฺสทฺธา เทวตาปิ ‘‘อตฺตโน อิจฺฉานุรูปํ เตสํ ปฏิปตฺตึ ปสฺสิตุํ กถฺจ โสตุํ ลภิสฺสามา’’ติ ตถา กโรนฺติ.
ตาวตึเสหีติ ¶ ยถา หิ เอกสฺมึ กุเล เอกํ ปณฺฑิตํ มนุสฺสํ, เอกสฺมิฺจ วิหาเร เอกํ พหุสฺสุตํ ภิกฺขุํ อุปาทาย ‘‘อสุกกุเล มนุสฺสา ปณฺฑิตา, อสุกวิหาเร ภิกฺขู พหุสฺสุตา’’ติ สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, เอวเมวํ สกฺกํ เทวราชานํ วิสฺสกมฺมฺจ เทวปุตฺตํ อุปาทาย ‘‘ตาวตึสา ปณฺฑิตา’’ติ สทฺโท อพฺภุคฺคโต. เตนาห ‘‘ตาวตึเสหี’’ติ. เสยฺยถาปีติอาทินา เทเวหิ ตาวตึเสหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา วิย สุนิธวสฺสการา นครํ มาเปนฺตีติ ทสฺเสติ.
ยาวตา อริยํ อายตนนฺติ ยตฺตกํ อริยมนุสฺสานํ โอสรณฏฺานํ นาม อตฺถิ. ยาวตา วณิปฺปโถติ ยตฺตกํ วาณิชานํ อาหฏภณฺฑสฺส ราสิวเสเนว กยวิกฺกยฏฺานํ นาม, วาณิชานํ วสนฏฺานํ วา อตฺถิ. อิทํ อคฺคนครนฺติ เตสํ อริยายตนวณิปฺปถานํ อิทํ นครํ อคฺคํ ภวิสฺสติ เชฏฺกํ ปาโมกฺขํ. ปุฏเภทนนฺติ ภณฺฑปุฏเภทนฏฺานํ, ภณฺฑคนฺถิกานํ โมจนฏฺานนฺติ วุตฺตํ โหติ. สกลชมฺพุทีเป อลทฺธภณฺฑมฺปิ หิ อิเธว ลภิสฺสติ, อฺตฺถ วิกฺกยํ อคจฺฉนฺตมฺปิ อิธ วิกฺกยํ คจฺฉิสฺสติ, ตสฺมา อิเธว ปุฏํ ภินฺทิสฺสตีติ อตฺโถ. อายนฺติ ยานิ จตูสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาริ, สภายํ เอกนฺติ เอวํ ทิวเส ทิวเส ปฺจสตสหสฺสานิ ตตฺถ อุฏฺหิสฺสนฺติ, ตานิสฺส ภาวีนิ อายานิ ทสฺเสติ. อคฺคิโต วาติอาทีสุ จ-การตฺโถ วา-สทฺโท, อคฺคินา จ อุทเกน จ มิถุเภเทน จ นสฺสิสฺสตีติ อตฺโถ. ตสฺส หิ เอโก โกฏฺาโส อคฺคินา นสฺสิสฺสติ, นิพฺพาเปตุมฺปิ นํ น สกฺขิสฺสติ, เอกํ โกฏฺาสํ คงฺคา คเหตฺวา คมิสฺสติ, เอโก อิมินา อกถิตํ อมุสฺส, อมุนา อกถิตํ อิมสฺส วทนฺตานํ ปิสุณวาจานํ วเสน ภินฺนานํ มนุสฺสานํ อฺมฺเภเทน วินสฺสิสฺสติ.
เอวํ วตฺวา ภควา ปจฺจูสกาเล คงฺคาตีรํ คนฺตฺวา กตมุขโธวโน ภิกฺขาจารกาลํ อาคมยมาโน นิสีทิ. สุนิธวสฺสการาปิ ‘‘อมฺหากํ ราชา สมณสฺส โคตมสฺส อุปฏฺาโก, โส อมฺเห อุปคเต ปุจฺฉิสฺสติ ‘สตฺถา กิร ปาฏลิคามํ อคมาสิ, กึ ตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺถ, น อุปสงฺกมิตฺถา’ติ, ‘อุปสงฺกมิมฺหา’ติ จ วุตฺเต ‘นิมนฺตยิตฺถ, น นิมนฺตยิตฺถา’ติ ¶ ปุจฺฉิสฺสติ, ‘น นิมนฺตยิมฺหา’ติ จ วุตฺเต อมฺหากํ โทสํ อาโรเปตฺวา นิคฺคณฺหิสฺสติ, อิทฺจาปิ มยํ อกตฏฺาเน นครํ มาเปม, สมณสฺส โข ¶ ปน โคตมสฺส คตคตฏฺาเน กาฬกณฺณิสตฺตา ปฏิกฺกมนฺติ, ตํ มยํ นครมงฺคลํ วาจาเปสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา นิมนฺตยึสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข สุนิธวสฺสการา’’ติอาทิ. ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ปุพฺพณฺหกาเล. นิวาเสตฺวาติ คามปฺปเวสนนีหาเรน นิวาสนํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา. ปตฺตจีวรมาทายาติ ปตฺตฺจ จีวรฺจ อาทิยิตฺวา กายปฏิพทฺธํ กตฺวา, จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ หตฺเถน คเหตฺวาติ อตฺโถ.
สีลวนฺเตตฺถาติ สีลวนฺเต เอตฺถ อตฺตโน วสนฏฺาเน. สฺเตติ กายวาจาจิตฺเตหิ สฺเต. ตาสํ ทกฺขิณมาทิเสติ สงฺฆสฺส ทินฺเน จตฺตาโร ปจฺจเย ตาสํ ฆรเทวตานํ อาทิเสยฺยปตฺตึ ทเทยฺย. ปูชิตา ปูชยนฺตีติ ‘‘อิเม มนุสฺสา อมฺหากํ าตกาปิ น โหนฺติ, ตถาปิ โน ปตฺตึ เทนฺตีติ อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กโรถา’’ติ สุฏฺุ อารกฺขํ กโรนฺติ. มานิตา มานยนฺตีติ กาลานุกาลํ พลิกมฺมกรเณน มานิตา ‘‘เอเต มนุสฺสา อมฺหากํ าตกาปิ น โหนฺติ, ตถาปิ จตุมาสฉมาสนฺตเร โน พลิกมฺมํ กโรนฺตี’’ติ มาเนนฺติ อุปฺปนฺนปริสฺสยํ หรนฺติ. ตโต นนฺติ ตโต นํ ปณฺฑิตชาติกํ มนุสฺสํ. โอรสนฺติ อุเร เปตฺวา สํวฑฺฒิตํ, ยถา มาตา โอรสํ ปุตฺตํ อนุกมฺปติ, อุปฺปนฺนปริสฺสยหรณตฺถเมวสฺส วายมติ, เอวํ อนุกมฺปนฺตีติ อตฺโถ. ภทฺรานิ ปสฺสตีติ สุนฺทรานิ ปสฺสติ.
อนุโมทิตฺวาติ เตหิ ตทา ปสุตปฺุสฺส อนุโมทนวเสน เตสํ ธมฺมกถํ กตฺวา. สุนิธวสฺสการาปิ ‘‘ยา ตตฺถ เทวตา อาสุํ, ตาสํ ทกฺขิณมาทิเส’’ติ ภควโต วจนํ สุตฺวา เทวตานํ ปตฺตึ อทํสุ. ตํ โคตมทฺวารํ นาม อโหสีติ ตสฺส นครสฺส เยน ทฺวาเรน ภควา นิกฺขมิ, ตํ โคตมทฺวารํ นาม อโหสิ. คงฺคาย ปน อุตฺตรณตฺถํ อโนติณฺณตฺตา โคตมติตฺถํ นาม นาโหสิ. ปูราติ ปุณฺณา. สมติตฺติกาติ ตีรสมํ อุทกสฺส ติตฺตา ภริตา. กากเปยฺยาติ ตีเร ิตกาเกหิ ปาตุํ สกฺกุเณยฺยอุทกา. ตีหิปิ ปเทหิ อุภโตกูลสมํ ปริปุณฺณภาวเมว วทติ. อุฬุมฺปนฺติ ปารคมนตฺถาย ลหุเก ทารุทณฺเฑ คเหตฺวา กวาฏผลเก วิย อฺมฺสมฺพนฺเธ กาตุํ อาณิโย โกฏฺเฏตฺวา นาวาสงฺเขเปน กตํ. กุลฺลนฺติ เวฬุนฬาทิเก สงฺฆริตฺวา วลฺลิอาทีหิ กลาปวเสน พนฺธิตฺวา กตํ.
เอตมตฺถํ ¶ วิทิตฺวาติ เอตํ มหาชนสฺส คงฺคุทกมตฺตสฺสปิ เกวลํ ตริตุํ อสมตฺถตํ, อตฺตโน ปน ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อติคมฺภีรวิตฺถตํ สํสารมหณฺณวํ ตริตฺวา ิตภาวฺจ สพฺพาการโต ¶ วิทิตฺวา ตทตฺถปริทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ. อุทานคาถาย อตฺโถ ปน อฏฺกถายํ ทสฺสิโตเยว. ตตฺถ อุทกฏฺานสฺเสตํ อธิวจนนฺติ ยถาวุตฺตสฺส ยสฺส กสฺสจิ อุทกฏฺานสฺส เอตํ อณฺณวนฺติ อธิวจนํ, น สมุทฺทสฺเสวาติ อธิปฺปาโย. สรนฺติ อิธ นที อธิปฺเปตา สรติ สนฺทตีติ กตฺวา. คมฺภีรํ วิตฺถตนฺติ อคาธฏฺเน คมฺภีรํ, สกลโลกตฺตยพฺยาปิตาย วิตฺถตํ. วิสชฺชาติ อนาสชฺช อปฺปตฺวา เอว ปลฺลลานิ เตสํ อตรณโต. กุลฺลฺหิ ชโน พนฺธตีติ กุลฺลํ พนฺธิตุํ อายาสํ อาปชฺชติ. วินา เอว กุลฺเลนาติ อีทิสํ อุทกํ กุลฺเลน อีทิเสน วินา เอว. ติณฺณา เมธาวิโน ชนาติ อริยมคฺคาณสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคตตฺตา เมธาวิโน พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ ติณฺณา ปรตีเร ปติฏฺิตา.
สุนิธวสฺสการวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
โกฏิคาเม สจฺจกถาวณฺณนา
๒๘๗. โกฏิคาโมติ มหาปนาทสฺส รฺโ ปาสาทโกฏิยํ กตคาโม, ปติตสฺส ปาสาทสฺส ถุปิกาย ปติฏฺิตฏฺาเน นิวิฏฺคาโมติ อตฺโถ. อริยสจฺจานนฺติ เย ปฏิวิชฺฌนฺติ, เตสํ อริยภาวกรานํ สจฺจานํ. อนนุโพธาติ อพุชฺฌเนน อชานเนน. อปฺปฏิเวธาติ อปฺปฏิวิชฺฌเนน. อนุโพโธ เจตฺถ ปุพฺพภาคิยาณํ, ปฏิเวโธ มคฺคาเณน อภิสมโย. ตตฺถ ยสฺมา อนุโพธปุพฺพโก ปฏิเวโธ อนุโพเธน วินา น โหติ, อนุโพโธปิ เอกจฺโจ ปฏิเวธสมฺพนฺโธ ตทุภยาภาวเหตุกฺจ วฏฺเฏ สํสรณํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนนุโพธา…เป… ตุมฺหากฺจา’’ติ. ตตฺถ สนฺธาวิตนฺติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ภวโต ภวนฺตรุปคมเนน สนฺธาวิตํ. สํสริตนฺติ อปราปรํ จวนุปปชฺชนวเสน สํสริตํ. มมฺเจว ตุมฺหากฺจาติ มยา จ ตุมฺเหหิ จ. อถ วา สนฺธาวิตํ สํสริตนฺติ สนฺธาวนํ สํสรณํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ อโหสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สํสิตนฺติ ¶ สํสริตํ. ภวเนตฺติ สมูหตาติ ทีฆรชฺชุยา พทฺธสกุณํ วิย รชฺชุหตฺโถ ปุริโส เทสนฺตรํ, ตณฺหารชฺชุยา พทฺธสตฺตสนฺตานํ อภิสงฺขาโร ภวนฺตรํ เนติ เอตายาติ ภวเนตฺติ, สา ภวโต ภวํ นยนสมตฺถา ตณฺหารชฺชุ อริยมคฺคสตฺเถน สุฏฺุ หตา ฉินฺนา อปฺปวตฺติกตาติ ภวเนตฺติ สมูหตา.
อมฺพปาลีวตฺถุกถาวณฺณนา
๒๘๘. ยานสฺส ¶ ภูมีติ ยตฺถ สกฺกา โหติ ยานํ อารุยฺห ยาเนน คนฺตุํ, อยํ ยานสฺส ภูมิ นาม. ยานา ปจฺโจโรหิตฺวาติ วิหารสฺส พหิทฺวารโกฏฺเก ยานโต โอโรหิตฺวา.
ลิจฺฉวีวตฺถุกถาวณฺณนา
๒๘๙. นีลาติ อิทํ สพฺพสงฺคาหกวจนํ. นีลวณฺณาติอาทิ ตสฺเสว วิภาคทสฺสนตฺถํ. ตตฺถ น เตสํ ปกติวณฺโณ นีโล, นีลวิเลปนวิลิตฺตตฺตา ปเนตํ วุตฺตํ. นีลวตฺถาติ ปฏทุกูลโกเสยฺยาทีนิปิ เนสํ นีลาเนว โหนฺติ. นีลาลงฺการาติ นีลมณิอลงฺกาเรหิ นีลปุปฺเผหิ จ อลงฺกตา. เต กิร อลงฺการา สุวณฺณวิจิตฺตาปิ อินฺทนีลมณิโอภาเสหิ เอกนีลา วิย ขายนฺติ, รถาปิ เนสํ นีลมณิขจิตา นีลวตฺถปริกฺขิตฺตา นีลธชนีลวมฺมิเกหิ นีลาภรเณหิ นีลอสฺเสหิ ยุตฺตา, ปโตทยฏฺิโยปิ นีลาเยวาติ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปฏิวฏฺเฏสีติ ปหริ. กิสฺส เช อมฺพปาลีติ เช-ติ อาลปนํ, โภติ อมฺพปาลิ กึการณาติ วุตฺตํ โหติ. สาหารนฺติ เอตฺถ อาหรนฺติ อิมสฺมา ราชปุริสา พลินฺติ อาหาโร, ตพฺภุตฺตชนปโท. เตน สหิตํ สาหารํ, สชนปทนฺติ อตฺโถ. องฺคุลึ โผเฏสุนฺติ องฺคุลึ จาเลสุํ. อมฺพกายาติ มาตุคาเมน. อุปจารวจนฺเหตํ, อิตฺถีสุ ยทิทํ อมฺพกา มาตุคาโม ชนนิกาติ. โอโลเกถาติ ปสฺสถ. อปโลเกถาติ อปวตฺติตฺวา โอโลเกถ, ปุนปฺปุนํ ปสฺสถาติ อตฺโถ. อุปสํหรถาติ อุปเนถ, อิมํ ลิจฺฉวีปริสํ ตุมฺหากํ จิตฺเตน ตาวตึสสทิสํ อุปสํหรถ อุปเนถ อลฺลียาเปถ. ยเถว ตาวตึสา ¶ อภิรูปา ปาสาทิกา นีลาทินานาวณฺณา, เอวมิเม ลิจฺฉวีราชาโนปีติ ตาวตึเสหิ สมเก กตฺวา ปสฺสถาติ อตฺโถ.
กสฺมา ปน ภควา อเนกสเตหิ สุตฺเตหิ จกฺขาทีนํ รูปาทีสุ นิมิตฺตคฺคาหํ ปฏิเสเธตฺวา อิธ มหนฺเตน อุสฺสาเหน นิมิตฺตคฺคาเห นิโยเชตีติ? หิตกามตาย เตสํ ภิกฺขูนํ ยถา อายสฺมโต นนฺทสฺส หิตกามตาย สคฺคสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ. ตตฺร กิร เอกจฺเจ ภิกฺขู โอสนฺนวีริยา, เต สมฺปตฺติยา ปโลเภนฺโต ‘‘อปฺปมาเทน สมณธมฺมํ กโรนฺตานํ เอวรูปา อิสฺสริยสมฺปตฺติ สุลภา’’ติ สมณธมฺเม อุสฺสาหชนนตฺถํ อาห. อถ วา นยิทํ นิมิตฺตคฺคาเห นิโยชนํ, เกวลํ ปน ‘‘ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสา เอเตสํ ราชูนํ อิสฺสริยสมฺปตฺตี’’ติ อนุปุพฺพิกถาย สมฺปตฺติกถนํ วิย ทฏฺพฺพํ. อนิจฺจลกฺขณวิภาวนตฺถฺจาปิ เอวมาห. น จิรสฺเสว ¶ หิ สพฺเพปิเม อชาตสตฺตุสฺส วเสน วินาสํ ปาปุณิสฺสนฺติ, อถ เนสํ รชฺชสิริสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ิตภิกฺขู ‘‘ตถารูปายปิ นาม สิริสมฺปตฺติยา วินาโส ปฺายิสฺสตี’’ติ อนิจฺจลกฺขณํ ภาเวตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตีติ อนิจฺจลกฺขณวิภาวนตฺถํ อาห.
อธิวาเสตูติ อมฺพปาลิยา นิมนฺติตภาวํ ตฺวาปิ กสฺมา นิมนฺเตนฺตีติ? อสทฺทหนตาย จ วตฺตสีเสน จ. สา หิ ธุตฺตา อิตฺถี อนิมนฺเตตฺวาปิ ‘‘นิมนฺเตสิ’’นฺติ วเทยฺยาติ เตสํ อโหสิ. ธมฺมํ สุตฺวา คมนกาเล จ นิมนฺเตตฺวา คมนํ นาม มนุสฺสานํ วตฺตเมว.
ลิจฺฉวีวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สีหเสนาปติวตฺถุกถาวณฺณนา
๒๙๐. อภิฺาตาติ (อ. นิ. อฏฺ. ๓.๘.๑๒) าตา ปฺาตา ปากฏา. สนฺถาคาเรติ มหาชนสฺส สนฺถมฺภนาคาเร วิสฺสมนตฺถาย กเต อคาเร. สา กิร สนฺถาคารสาลา นครมชฺเฌ อโหสิ, จตูสุ ทฺวาเรสุ ิตานํ ปฺายติ, จตูหิ ทิสาหิ อาคตมนุสฺสา ปมํ ตตฺถ วิสฺสมิตฺวา ปจฺฉา อตฺตโน อตฺตโน ผาสุกฏฺานํ คจฺฉนฺติ. ราชกุลานํ รชฺชกิจฺจสนฺถรณตฺถํ กตํ ¶ อคารนฺติปิ วทนฺติเยว. ตตฺถ หิ นิสีทิตฺวา ลิจฺฉวีราชาโน รชฺชกิจฺจํ สนฺถรนฺติ กโรนฺติ วิจาเรนฺติ. สนฺนิสินฺนาติ เตสํ นิสีทนตฺถํเยว ปฺตฺเตสุ มหารหปจฺจตฺถรเณสุ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเตสุ อาสเนสุ สนฺนิสินฺนา. อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสนฺตีติ ราชกุลกิจฺจฺเจว โลกตฺถกิริยฺจ วิจาเรตฺวา อเนเกหิ การเณหิ พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสนฺติ. ปณฺฑิตา หิ เต ราชาโน สทฺธาสมฺปนฺนา โสตาปนฺนาปิ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ อริยสาวกา, เต สพฺเพปิ โลกิยชฏํ ภินฺทิตฺวา พุทฺธาทีนํ ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ ภาสนฺติ.
ตตฺถ ติวิโธ พุทฺธวณฺโณ นาม จริยวณฺโณ สรีรวณฺโณ คุณวณฺโณติ. ตตฺริเม ราชาโน จริยาย วณฺณํ อารภึสุ – ‘‘ทุกฺกรํ วต กตํ สมฺมาสมฺพุทฺเธน กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึส ปารมิโย ปูเรนฺเตน าตตฺถจริยํ โลกตฺถจริยํ พุทฺธตฺถจริยํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ปฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชนฺเตนา’’ติ อฑฺฒจฺฉกฺเกหิ ชาตกสเตหิ พุทฺธวณฺณํ กเถนฺตา ตุสิตภวนํ ปาเปตฺวา ¶ ปยึสุ. ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสนฺตา ปเนเต ‘‘ภควตา ธมฺโม เทสิโต, นิกายโต ปฺจ นิกายา โหนฺติ, ปิฏกโต ตีณิ ปิฏกานิ, องฺคโต นว องฺคานิ, ขนฺธโต จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ โกฏฺาสวเสน ธมฺมคุณํ กถยึสุ. สงฺฆสฺส วณฺณํ ภาสนฺตา ‘‘สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา กุลปุตฺตา โภคกฺขนฺธฺเจว าติปริวฏฺฏฺจ ปหาย เสตจฺฉตฺตอุปรชฺชเสนาปติเสฏฺิภณฺฑาคาริกฏฺานนฺตราทีนิ อคณยิตฺวา นิกฺขมฺม สตฺถุ วรสาสเน ปพฺพชนฺติ, เสตจฺฉตฺตํ ปหาย ปพฺพชิตานํ ภทฺทิยมหาราชมหากปฺปินปุกฺกุสาติอาทิราชปพฺพชิตานํเยว พุทฺธกาเล อสีติ สหสฺสานิ อเหสุํ, อเนกโกฏิธนํ ปหาย ปพฺพชิตานํ ปน ยสกุลปุตฺตโสณเสฏฺิปุตฺตรฏฺปาลปุตฺตาทีนํ ปริจฺเฉโท นตฺถิ, เอวรูปา จ เอวรูปา จ กุลปุตฺตา สตฺถุ สาสเน ปพฺพชนฺตี’’ติ ปพฺพชฺชาสงฺเขปวเสน สงฺฆคุณํ กถยึสุ.
สีโห เสนาปตีติ เอวํนามโก เสนาย อธิปติ. เวสาลิยฺหิ สตฺต สหสฺสานิ สตฺต สตานิ สตฺต จ ราชาโน, เต สพฺเพปิ สนฺนิปติตฺวา สพฺเพสํ มนํ คเหตฺวา ‘‘รฏฺํ วิจาเรตุํ สมตฺถํ เอกํ วิจินถา’’ติ วิจินนฺตา สีหราชกุมารํ ทิสฺวา ‘‘อยํ สกฺขิสฺสตี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ตสฺส ¶ รตฺตมณิวณฺณกมฺพลปริโยนทฺธํ เสนาปติจฺฉตฺตํ อทํสุ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สีโห เสนาปตี’’ติ. นิคณฺสาวโกติ นิคณฺสฺส นาฏปุตฺตสฺส ปจฺจยทายโก อุปฏฺาโก. ชมฺพุทีปตลสฺมิฺหิ ตโย ชนา นิคณฺานํ อคฺคุปฏฺากา – นาฬนฺทายํ อุปาลิ คหปติ, กปิลปุเร วปฺโป สกฺโก, เวสาลิยํ อยํ สีโห เสนาปตีติ. นิสินฺโน โหตีติ เสสราชูนมฺปิ ปริสาย อนฺตเร อาสนานิ ปฺาปยึสุ, สีหสฺส ปน มชฺเฌ าเนติ ตสฺมึ ปฺตฺเต มหารเห ราชาสเน นิสินฺโน โหติ. นิสฺสํสยนฺติ นิพฺพิจิกิจฺฉํ อทฺธา เอกํเสน. น เหเต ยสฺส วา ตสฺส วา อปฺเปสกฺขสฺส เอวํ อเนกสเตหิ การเณหิ วณฺณํ ภาสนฺติ.
เยน นิคณฺโ นาฏปุตฺโต เตนุปสงฺกมีติ นิคณฺโ กิร นาฏปุตฺโต ‘‘สจายํ สีโห กสฺสจิเทว สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณํ กเถนฺตสฺส สุตฺวา สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสติ, มยฺหํ ปริหานิ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปมตรํเยว สีหํ เสนาปตึ เอตทโวจ ‘‘เสนาปติ อิมสฺมึ โลเก ‘อหํ พุทฺโธ อหํ พุทฺโธ’ติ พหู วทนฺติ, สเจ ตฺวํ กฺจิ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุกาโม อโหสิ, มํ ปุจฺเฉยฺยาสิ, อหํ เต ยุตฺตฏฺานฺเว เปเสสฺสามิ, อยุตฺตฏฺานโต นิวาเรสฺสามี’’ติ. โส ตํ กถํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘สเจ มํ เปเสสฺสติ, คมิสฺสามิ. โน เจ, น คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เยน นิคณฺโ นาฏปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ.
อถสฺส วจนํ สุตฺวา นิคณฺโ มหาปพฺพเตน วิย พลวโสเกน โอตฺถโฏ ‘‘ยตฺถ ทานิสฺสาหํ ¶ คมนํ น อิจฺฉามิ, ตตฺเถว คนฺตุกาโม ชาโต, หโตหมสฺมี’’ติ อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘ปฏิพาหนุปายมสฺส กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กึ ปน ตฺว’’นฺติอาทิมาห. เอวํ วทนฺโต จรนฺตํ โคณํ ตุณฺเฑ ปหรนฺโต วิย ชลมานํ ปทีปํ นิพฺพาเปนฺโต วิย ภตฺตภริตํ ปตฺตํ นิกุชฺชนฺโต วิย จ สีหสฺส อุปฺปนฺนํ ปีตึ วินาเสสิ. คมิกาภิสงฺขาโรติ หตฺถิยานาทีนํ โยชาปนคนฺธมาลาทิคฺคหณวเสน ปวตฺโต ปโยโค. โส ปฏิปฺปสฺสมฺภีติ โส วูปสนฺโต.
ทุติยมฺปิ โขติ ทุติยวารมฺปิ. อิมสฺมิฺจ วาเร พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสนฺตา ตุสิตภวนโต ปฏฺาย ยาว มหาโพธิปลฺลงฺกา ทสพลสฺส เหฏฺา ปาทตเลหิ ¶ อุปริ เกสคฺเคหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาวเสน สรีรวณฺณํ กถยึสุ. ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสนฺตา ‘‘เอกปเทปิ เอกพฺยฺชเนปิ อวกฺขลิตํ นาม นตฺถี’’ติ สุกถิตวเสเนว ธมฺมคุณํ กถยึสุ. สงฺฆสฺส วณฺณํ ภาสนฺตา ‘‘เอวรูปํ ยสสิริวิภวํ ปหาย สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตา น โกสชฺชปกติกา โหนฺติ, เตรสสุ ปน ธุตคุเณสุ ปริปูรการิโน หุตฺวา สตฺตสุ อนุปสฺสนาสุ กมฺมํ กโรนฺติ, อฏฺตึส อารมฺมณวิภตฺติโย วฬฺเชนฺตี’’ติ ปฏิปทาวเสน สงฺฆคุเณ กถยึสุ.
ตติยวาเร ปน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสมานา ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติ สุตฺตนฺตปริยาเยเนว พุทฺธคุเณ กถยึสุ, ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทินา สุตฺตนฺตปริยาเยเนว ธมฺมคุเณ, ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา สุตฺตนฺตปริยาเยเนว สงฺฆคุเณ จ กถยึสุ. ตโต สีโห จินฺเตสิ ‘‘อิเมสํ ลิจฺฉวีราชกุลานํ ตติยทิวสโต ปฏฺาย พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ กเถนฺตานํ มุขํ นปฺปโหติ, อทฺธา อโนมคุณสมนฺนาคโต โส ภควา, อิมํ ทานิ อุปฺปนฺนํ ปีตึ อวิชหิตฺวาว อหํ อชฺช สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ. อถสฺส ‘‘กิฺหิ เม กริสฺสนฺติ นิคณฺา’’ติ วิตกฺโก อุทปาทิ. ตตฺถ กิฺหิ เม กริสฺสนฺตีติ กึ นาม มยฺหํ นิคณฺา กริสฺสนฺติ. อปโลกิตา วา อนปโลกิตา วาติ อาปุจฺฉิตา วา อนาปุจฺฉิตา วา. น หิ เม เต อาปุจฺฉิตา ยานวาหนสมฺปตฺติอิสฺสริยยสวิเสสํ ทสฺสนฺติ, นาปิ อนาปุจฺฉิตา มาเรสฺสนฺติ, อผลํ เอเตสํ อาปุจฺฉนนฺติ อธิปฺปาโย.
ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสฺส ทิวา มชฺฌนฺหิเก อติกฺกนฺตมตฺเต. เวสาลิยา นิยฺยาสีติ ยถา หิ คิมฺหกาเล เทเว วุฏฺเ อุทกํ สนฺทมานํ นทึ โอตริตฺวา โถกเมว คนฺตฺวา ติฏฺติ นปฺปวตฺตติ, เอวํ สีหสฺส ปมทิวเส ‘‘ทสพลํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนาย ปีติยา นิคณฺเน ปฏิพาหิตกาโล, ยถา ทุติยทิวเส เทเว วุฏฺเ อุทกํ สนฺทมานํ นทึ โอตริตฺวา โถกํ ¶ คนฺตฺวา วาลิกาปฺุชํ ปหริตฺวา อปฺปวตฺตํ โหติ, เอวํ สีหสฺส ทุติยทิวเส ‘‘ทสพลํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนาย ปีติยา นิคณฺเน ปฏิพาหิตกาโล, ยถา ตติยทิวเส เทเว วุฏฺเ อุทกํ สนฺทมานํ นทึ โอตริตฺวา ปุราณปณฺณสุกฺขทณฺฑกนฬกจวราทีนิ ปริกฑฺฒนฺตํ วาลิกาปฺุชํ ภินฺทิตฺวา สมุทฺทนินฺนเมว ¶ โหติ, เอวํ สีโห ตติยทิวเส ติณฺณํ วตฺถูนํ คุณกถํ สุตฺวา อุปฺปนฺเน ปีติปาโมชฺเช ‘‘อผลา นิคณฺา, นิปฺผลา นิคณฺา, กึ เม อิเม กริสฺสนฺติ, คมิสฺสามหํ สตฺถุ สนฺติก’’นฺติ คมนํ อภินีหริตฺวา เวสาลิยา นิยฺยาสิ. นิยฺยนฺโต จ ‘‘จิรสฺสาหํ ทสพลสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม ชาโต, น โข ปน เม ยุตฺตํ อฺาตกเวเสน คนฺตุ’’นฺติ ‘‘เย เกจิ ทสพลสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม, สพฺเพ นิกฺขมนฺตู’’ติ โฆสนํ กาเรตฺวา ปฺจ รถสตานิ โยชาเปตฺวา อุตฺตมรเถ ิโต เตหิ เจว ปฺจหิ รถสเตหิ มหติยา จ ปริสาย ปริวุโต คนฺธปุปฺผจุณฺณวาสาทีนิ คาหาเปตฺวา นิยฺยาสิ.
เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ อารามํ ปวิสนฺโต ทูรโตว อสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ฉพฺพณฺณา ฆนพุทฺธรสฺมิโย ทิสฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม ปุริสํ เอวํ อาสนฺเน วสนฺตํ เอตฺตกํ กาลํ นาทฺทสํ, วฺจิโต วตมฺหิ, อลาภา วต เม’’ติ จินฺเตตฺวา มหานิธึ ทิสฺวา ทลิทฺทปุริโส วิย สฺชาตปีติปาโมชฺโช เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ. ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรนฺตีติ โภตา โคตเมน วุตฺตการณสฺส อนุการณํ กเถนฺติ. การณวจโน เหตฺถ ธมฺม-สทฺโท ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๒๐) วิย. การณนฺติ เจตฺถ ตถาปวตฺตสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ อธิปฺเปโต ตสฺส ปวตฺติเหตุภาวโต. อตฺถปฺปยุตฺโต หิ สทฺทปฺปโยโค. อนุการณนฺติ จ โส เอวํ ปเรหิ ตถา วุจฺจมาโน. สหธมฺมิโก วาทานุวาโทติ ปเรหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วา ตโต ปรํ ตสฺส อนุวาโท วา โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ วิฺูหิ ครหิตพฺพํ านํ การณํ น อาคจฺฉติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กึ สพฺพากาเรนปิ ตว วาเท คารยฺหการณํ นตฺถีติ. อนพฺภกฺขาตุกามาติ น อภูเตน วตฺตุกามา.
๒๙๑-๒๙๒. อตฺถิ สีห ปริยาโยติอาทีนํ อตฺโถ เวรฺชกณฺเฑ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ปรเมน อสฺสาเสนาติ จตุมคฺคจตุผลสงฺขาเตน อุตฺตมอสฺสาเสน. อสฺสาสาย ธมฺมํ เทเสตีติ อสฺสาสนตฺถาย สนฺถมฺภนตฺถาย ธมฺมํ เทเสติ. อิติ ภควา อฏฺหงฺเคหิ สีหเสนาปติสฺส ธมฺมํ เทเสติ.
๒๙๓. อนุวิจฺจการนฺติ ¶ อนุวิทิตฺวา จินฺเตตฺวา ตุลยิตฺวา กาตพฺพํ กโรหีติ วุตฺต โหติ. สาธุ โหตีติ สุนฺทโร โหติ. ตุมฺหาทิสสฺมิฺหิ มํ ทิสฺวา มํ สรณํ คจฺฉนฺเต นิคณฺํ ทิสฺวา ¶ นิคณฺํ สรณํ คจฺฉนฺเต ‘‘กึ อยํ สีโห ทิฏฺทิฏฺเมว สรณํ คจฺฉตี’’ติ ครหา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อนุวิจฺจกาโร ตุมฺหาทิสานํ สาธูติ ทสฺเสติ. ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ เต กิร เอวรูปํ สาวกํ ลภิตฺวา ‘‘อสุโก นาม ราชา วา ราชมหามตฺโต วา เสฏฺิ วา อมฺหากํ สรณํ คโต สาวโก ชาโต’’ติ ปฏากํ อุกฺขิปิตฺวา นคเร โฆเสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ. กสฺมา? ‘‘เอวํ โน มหนฺตภาโว อาวิ ภวิสฺสตี’’ติ จ, สเจ ปนสฺส ‘‘กิมหํ เอเต สรณํ คโต’’ติ วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺเชยฺย, ตมฺปิ โส ‘‘เอเตสํ เม สรณคตภาวํ พหู ชานนฺติ, ทุกฺกรํ ทานิ ปฏินิวตฺติตุ’’นฺติ วิโนเทตฺวา น ปฏิกฺกมิสฺสตีติ จ. เตนาห ‘‘ปฏากํ ปริหเรยฺยุ’’นฺติ. โอปานภูตนฺติ ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ิตํ. กุลนฺติ ตว นิเวสนํ. ทาตพฺพํ มฺเยฺยาสีติ ปุพฺเพปิ ทสปิ วีสติปิ สฏฺิปิ ชเน อาคเต ทิสฺวา นตฺถีติ อวตฺวา เทสิ, อิทานิ มํ สรณํ คตการณมตฺเตเนว มา อิเมสํ เทยฺยธมฺมํ อุปจฺฉินฺทิตฺถ, สมฺปตฺตานฺหิ ทาตพฺพเมวาติ โอวทติ. สุตํ เม ตํ ภนฺเตติ กุโต สุตํ? นิคณฺานํ สนฺติกา. เต กิร กุลฆเรสุ เอวํ ปกาเสนฺติ ‘‘มยํ ยสฺส กสฺสจิ สมฺปตฺตสฺส ทาตพฺพนฺติ วทาม, สมโณ ปน โคตโม ‘มยฺหเมว ทานํ ทาตพฺพํ…เป… น อฺเสํ สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผล’นฺติ เอวํ วทตี’’ติ. ตํ สนฺธาย อยํ ‘‘สุตํ เม ต’’นฺติอาทิมาห.
๒๙๔. ปวตฺตมํสนฺติ ปกติยา ปวตฺตํ กปฺปิยมํสํ, มูลํ คเหตฺวา อนฺตราปเณ ปริเยสาหีติ อธิปฺปาโย. สมฺพหุลา นิคณฺาติ ปฺจสตมตฺตา นิคณฺา. ถูลํ ปสุนฺติ ถูลํ มหาสรีรํ โคกณฺณมหึสสูกรสงฺขาตํ ปสุํ. อุทฺทิสฺสกตนฺติ อตฺตานํ อุทฺทิสิตฺวา กตํ, มาริตนฺติ อตฺโถ. ปฏิจฺจกมฺมนฺติ เอตฺถ กมฺม-สทฺโท กมฺมสาธโน อตีตกาลิโกติ อาห ‘‘อตฺตานํ ปฏิจฺจ กต’’นฺติ. นิมิตฺตกมฺมสฺเสตํ อธิวจนํ ‘‘ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสตี’’ติอาทีสุ (ชา. ๑.๔.๗๕) วิย. นิมิตฺตกมฺมสฺสาติ นิมิตฺตภาเวน ลทฺธพฺพกมฺมสฺส, น กรณการาปนวเสน. ปฏิจฺจกมฺมํ เอตฺถ อตฺถีติ มํสํ ปฏิจฺจกมฺมํ ยถา ‘‘พุทฺธํ เอตสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ’’ติ. อถ วา ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสตีติ ¶ ปาเสโส ทฏฺพฺโพ, สฺวายํ เอตํ มํสํ ปฏิจฺจ ตํ ปาณวธกกมฺมํ ผุสตีติ อตฺโถ. ตฺหิ อกุสลํ อุปฑฺฒํ ทายกสฺส, อุปฑฺฒํ ปฏิคฺคาหกสฺส โหตีติ เนสํ ลทฺธิ. อุปกณฺณเกติ กณฺณมูเล. อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ, โหตุ กึ อิมินาติ อตฺโถ. น จ ปน เตติ เอเต อายสฺมนฺตา ทีฆรตฺตํ อวณฺณกามา หุตฺวา อวณฺณํ ภาสนฺตาปิ อพฺภาจิกฺขนฺตา น ชิริทนฺติ, อพฺภกฺขานสฺส อนฺตํ น คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา ลชฺชนตฺเถ อิทํ ชิริทนฺตีติ ปทํ ทฏฺพฺพํ, น ลชฺชนฺตีติ อตฺโถ.
สีหเสนาปติวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
กปฺปิยภูมิอนุชานนกถาวณฺณนา
๒๙๕. อภิลาปมตฺตนฺติ ¶ เทสนามตฺตํ. อามิสขาทนตฺถายาติ ตตฺถ ตตฺถ ฉฑฺฑิตสฺส อามิสสฺส ขาทนตฺถาย. อนุปฺปเคเยวาติ ปาโตเยว. โอรวสทฺทนฺติ มหาสทฺทํ. ตํ ปน อวตฺวาปีติ อนฺธกฏฺกถายํวุตฺตนเยน อวตฺวาปิ. ปิ-สทฺเทน ตถา วจนมฺปิ อนุชานาติ. อฏฺกถาสุ วุตฺตนเยนาติ เสสอฏฺกถาสุ วุตฺตนเยน. ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรมา’ติ วา, ‘กปฺปิยกุฏี’ติ วา วุตฺเต สาธารณลกฺขณ’’นฺติ สพฺพอฏฺกถาสุ วุตฺตอุสฺสาวนนฺติกากุฏิกรณลกฺขณํ. จยนฺติ อธิฏฺานํ. ยโต ปฏฺายาติ ยโต อิฏฺกโต สิลโต มตฺติกาปิณฺฑโต วา ปฏฺาย. ปมิฏฺกาทีนํ เหฏฺา น วฏฺฏนฺตีติ ภิตฺติยา ปมิฏฺกาทีนํ เหฏฺา ภูมิยํ ปติฏฺาปิยมานา อิฏฺกาทโย ภูมิคติกตฺตา ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ วตฺวา ปติฏฺาเปตุํ น วฏฺฏนฺติ. ยทิ เอวํ ภูมิยํ นิขณิตฺวา ปติฏฺาปิยมานา ถมฺภา กสฺมา ตถา วตฺวา ปติฏฺาเปตุํ วฏฺฏนฺตีติ อาห ‘‘ถมฺภา ปน…เป… วฏฺฏนฺตี’’ติ. สงฺฆสนฺตกเมวาติ วาสตฺถาย กตํ สงฺฆิกเสนาสนํ สนฺธาย วทติ. ภิกฺขุสนฺตกนฺติ วาสตฺถาย เอว กตํ ภิกฺขุสฺส ปุคฺคลิกเสนาสนํ. มุขสนฺนิธีติ อิมินา อนฺโตวุตฺถทุกฺกฏเมว ทีปิตํ.
กปฺปิยภูมิอนุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เกณิยชฏิลวตฺถุกถาวณฺณนา
๓๐๐. เยน ¶ อาปณํ ตทวสรีติอาทีสุ อาปณนฺติ เอกสฺส นิคมสฺเสตํ อธิวจนํ. ตสฺมึ กิร นิคเม วีสติ อาปณมุขสหสฺสานิ วิภตฺตานิ อเหสุํ. อิติ โส อาปณานํ อุสฺสนฺนตฺตา ‘‘อาปณ’’นฺตฺเวว สงฺขํ คโต. ตสฺส ปน นิคมสฺส อวิทูเร นทีตีเร ฆนจฺฉาโย รมณียภูมิภาโค มหาวนสณฺโฑ, ตสฺมึ ภควา วิหรติ. เกณิโยติ ตสฺส นามํ. ชฏิโลติ อาหริมชฏาธโร ตาปโส. โส กิร พฺราหฺมณมหาสาโล, ธนรกฺขณตฺถาย ปน ตาปสปพฺพชฺชํ สมาทาย รฺโ ปณฺณาการํ ทตฺวา ภูมิภาคํ คเหตฺวา ตตฺถ อสฺสมํ กาเรตฺวา ปฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ ปโยเชตฺวา กุลสหสฺสสฺส นิสฺสโย หุตฺวา วสติ. อสฺสเมปิ จสฺส เอโก ตาลรุกฺโข ทิวเส ทิวเส เอกํ โสวณฺณมยํ ผลํ มฺุจตีติ วทนฺติ. โส ทิวา กาสาวานิ ธาเรติ, ชฏา จ พนฺธติ, รตฺตึ กามสมฺปตฺตึ อนุภวติ.
ปวตฺตาโรติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๘๕; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๒๗; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๙๒) ปวตฺตยิตาโร ¶ , ปาวจนวเสน วตฺตาโรติ อตฺโถ. เยสนฺติ เยสํ สนฺตกํ. มนฺตปทนฺติ มนฺตสทฺเท พหิกตฺวา รโห ภาสิตพฺพฏฺเน มนฺตา เอว ตํตํอตฺถปฏิปตฺติเหตุตาย ปทนฺติ มนฺตปทํ, เวทวจนํ. คีตนฺติ อฏฺกาทีหิ ทสหิ โปราณพฺราหฺมเณหิ อุทาตฺตานุทาตฺตาทิสรสมฺปตฺติวเสน สชฺฌายิตํ. ปวุตฺตนฺติ ปาวจนวเสน อฺเสํ วุตฺตํ, วาจิตนฺติ อตฺโถ. สมิหิตนฺติ สมุปพฺยูฬฺหํ ราสิกตํ, อิรุเวทยชุเวทสามเวทาทิวเสน ตตฺถาปิ ปจฺเจกํ มนฺตพฺราหฺมณาทิวเสน สชฺฌายนวาจกาทิวเสน จ ปิณฺฑํ กตฺวา ปิตนฺติ อตฺโถ. ตทนุคายนฺตีติ เอตรหิ พฺราหฺมณา ตํ เตหิ ปุพฺเพ คีตํ อนุคายนฺติ อนุสชฺฌายนฺติ. ตทนุภาสนฺตีติ ตํ อนุภาสนฺติ, อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํ. ภาสิตมนุภาสนฺตีติ เตหิ ภาสิตํ สชฺฌายิตํ อนุสชฺฌายนฺติ. วาจิตมนุวาเจนฺตีติ เตหิ อฺเสํ วาจิตํ อนุวาเจนฺติ. เสยฺยถิทนฺติ เต กตเมติ อตฺโถ. อฏฺโกติอาทีนิ เตสํ นามานิ. เต กิร ทิพฺพจกฺขุปริภณฺเฑน ยถากมฺมูปคาเณน สตฺตานํ กมฺมสฺสกตาทึ ปุพฺเพนิวาสาเณน ¶ อตีตกปฺเป พฺราหฺมณานํ มนฺตชฺเฌนวิธิฺจ โอโลเกตฺวา ปรูปฆาตํ อกตฺวา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภควโต วฏฺฏสนฺนิสฺสิเตน วจเนน สห สํสนฺทิตฺวา มนฺเต คนฺเถสุํ. อปราปเร ปน โอกฺกากราชกาลาทีสุ อุปฺปนฺนพฺราหฺมณา ปาณาติปาตาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา ตโย เวเท ภินฺทิตฺวา พุทฺธวจเนน สทฺธึ วิรุทฺเธ อกํสุ. รตฺติโภชนํ รตฺติ, ตโต อุปรตาติ รตฺตูปรตา. อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก ยาว สูริยตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นาม, ตโต วิรตตฺตา วิรตา วิกาลโภชนา. ปฏิยาทาเปตฺวาติ สปฺปิมธุสกฺกราทีหิ เจว มริเจหิ จ สุสงฺขตํ ปานํ ปฏิยาทาเปตฺวา.
‘‘มหา โข เกณิย ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ กสฺมา ภควา ปุนปฺปุนํ ปฏิกฺขิปิ? ติตฺถิยานํ ปฏิกฺเขปปสนฺนตาย. ติตฺถิยา หิ ‘‘อโห วตายํ อปฺปิจฺโฉ, โย นิมนฺติยมาโนปิ น สาทิยตี’’ติ อุปนิมนฺติยมานสฺส ปฏิกฺเขเป ปสีทนฺตีติ เกจิ, อการณฺเจตํ. นตฺถิ พุทฺธานํ ปจฺจยเหตุ เอวรูปํ โกหฺํ, อยํ ปน อฑฺฒเตลสานิ ภิกฺขุสตานิ ทิสฺวา เอตฺตกานํเยว ภิกฺขํ ปฏิยาเทสฺสติ, สฺเวว เสโล พฺราหฺมโณ ตีหิ ปุริสสเตหิ สทฺธึ ปพฺพชิสฺสติ, อยุตฺตํ โข ปน นวเก อฺโต เปเสตฺวา อิเมเหว สทฺธึ คนฺตุํ, อิเม วา อฺโต เปเสตฺวา นวเกหิ สทฺธึ คนฺตุํ. อถาปิ สพฺเพว คเหตฺวา คมิสฺสามิ, ภิกฺขาหาโร นปฺปโหสฺสติ. ตโต ภิกฺขูสุ ปิณฺฑาย จรนฺเตสุ มนุสฺสา อุชฺฌายิสฺสนฺติ ‘‘จิรสฺสมฺปิ เกณิโย สมณํ โคตมํ นิมนฺเตตฺวา ยาปนมตฺตํ ทาตุํ นาสกฺขี’’ติ, สยฺจ วิปฺปฏิสารี ภวิสฺสติ. ปฏิกฺเขเป ปน กเต ‘‘สมโณ โคตโม ปุนปฺปุนํ ‘ตฺวฺจ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน’ติ พฺราหฺมณานํ นามํ คณฺหาตี’’ติ จินฺเตตฺวา พฺราหฺมเณปิ นิมนฺเตตุกาโม ภวิสฺสติ, ตโต ¶ พฺราหฺมเณ ปาฏิเยกฺกํ นิมนฺเตสฺสติ, เต เตน นิมนฺติตา ภิกฺขู หุตฺวา ภฺุชิสฺสนฺติ, เอวมสฺส สทฺธา อนุรกฺขิตา ภวิสฺสตีติ ปุนปฺปุนํ ปฏิกฺขิปิ. กิฺจาปิ โข โภ โคตมาติ อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘โภ โคตม, กึ ชาตํ, ยทิ อหํ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน, อธิวาเสตุ ภวํ โคตโม, อหํ พฺราหฺมณานมฺปิ ทาตุํ สกฺโกมิ ตุมฺหากมฺปี’’ติ. เปตฺวา ธฺผลรสนฺติ เอตฺถ ตณฺฑุลโธวโนทกมฺปิ ธฺรโสเยวาติ วทนฺติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุจฺฉุรสนฺติ เอตฺถ นิกฺกสโฏ อุจฺฉุรโส สตฺตาหกาลิโกติ เวทิตพฺพํ.
อิมาหิ ¶ คาถาหีติ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๐๐) อิมาหิ เกณิยสฺส จิตฺตานุกูลาหิ คาถาหิ. ตตฺถ อคฺคิปริจริยํ วินา พฺราหฺมณานํ ยฺาภาวโต ‘‘อคฺคิหุตฺตมุขา ยฺา’’ติ วุตฺตํ, อคฺคิหุตฺตเสฏฺา อคฺคิชุหนปฺปธานาติ อตฺโถ. พฺราหฺมณา หิ ‘‘อคฺคิมุขา เทวา’’ติ อคฺคิชุหนปุพฺพกํ ยฺํ วิทหนฺติ. เวเท สชฺฌายนฺเตหิ ปมํ สชฺฌายิตพฺพโต สาวิตฺตี ‘‘ฉนฺทโส มุข’’นฺติ วุตฺตา, สาวิตฺตี เวทสฺส ปุพฺพงฺคมาติ อตฺโถ ตํปุพฺพกตฺตา เวทสวนสฺส. มนุสฺสานํ เสฏฺภาวโต ราชา ‘‘มุข’’นฺติ วุตฺโต. โอคาหนฺตีนํ นทีนํ อาธารภาวโต คนฺตพฺพฏฺานภาเวน ปฏิสรณโต จ สาคโร ‘‘มุข’’นฺติ วุตฺโต. จนฺทสมาโยเคน ‘‘อชฺช กตฺติกา, อชฺช โรหิณี’’ติ สฺายนโต นกฺขตฺตานิ อภิภวิตฺวา อาโลกกรณโต นกฺขตฺเตหิ อติวิเสสโสมฺมภาวโต จ ‘‘นกฺขตฺตานํ มุขํ จนฺโท’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทีปสิขา อคฺคิชาลา อสนิวิจกฺก’’นฺติ เอวมาทีนํ ตปนฺตานํ วิชฺชุลตานํ อคฺคตฺตา อาทิจฺโจ ‘‘ตปตํ มุข’’นฺติ วุตฺโต. ทกฺขิเณยฺยานํ ปน อคฺคตฺตา วิเสเสน ตสฺมึ สมเย พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ สนฺธาย ‘‘ปฺุํ อากงฺขมานานํ, สงฺโฆ เว ยชตํ มุข’’นฺติ วุตฺตํ. เตน สงฺโฆ ปฺุสฺส อายมุขํ อคฺคทกฺขิเณยฺยภาเวนาติ ทสฺเสติ.
เกณิยชฏิลวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
โรชมลฺลวตฺถุกถาวณฺณนา
๓๐๑. โรชวตฺถุมฺหิ วิหาโรติ คนฺธกุฏึ สนฺธาย อาหํสุ. อตรมาโนติ อตุรนฺโต, สณิกํ ปทปฺปมาณฏฺาเน ปทํ นิกฺขิปนฺโต วตฺตํ กตฺวา สุสมฺมฏฺํ มุตฺตาทลสินฺทุวารสนฺถรสทิสํ วาลิกํ อวินาเสนฺโตติ อตฺโถ. อาฬินฺทนฺติ ปมุขํ. อุกฺกาสิตฺวาติ อุกฺกาสิตสทฺทํ กตฺวา. อคฺคฬนฺติ กวาฏํ. อาโกเฏหีติ อคฺคนเขน อีสกํ กฺุจิกฉิทฺทสมีเป โกเฏหีติ วุตฺตํ โหติ. ทฺวารํ กิร อติอุปริ อมนุสฺสา, อติเหฏฺา ติรจฺฉานชาติกา โกเฏนฺติ, ตถา อโกเฏตฺวา มชฺเฌ ฉิทฺทสมีเป มนุสฺสา ¶ โกเฏนฺติ, อิทํ ทฺวารโกฏกวตฺตนฺติ ทีเปนฺตา วทนฺติ. วิวริ ¶ ภควา ทฺวารนฺติ น ภควา อุฏฺาย ทฺวารํ วิวริ, วิวรตูติ ปน หตฺถํ ปสาเรสิ. ตโต ‘‘ภควา ตุมฺเหหิ อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ ทานํ ททมาเนหิ น สหตฺถา ทฺวารวิวรณกมฺมํ กต’’นฺติ สยเมว ทฺวารํ วิวฏํ. ตํ ปน ยสฺมา ภควโต มเนน วิวฏํ, ตสฺมา ‘‘วิวริ ภควา ทฺวาร’’นฺติ วุตฺตํ.
โรชมลฺลวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วุฑฺฒปพฺพชิตวตฺถุกถาวณฺณนา
๓๐๓. อาตุมาวตฺถุมฺหิ อฺตโร วุฑฺฒปพฺพชิโตติ สุภทฺโท นาม อฺตโร ภิกฺขุ วุฑฺฒกาเล ปพฺพชิตตฺตา ‘‘วุฑฺฒปพฺพชิโต’’ติ วุตฺโต. ทฺเว ทารกาติ สามเณรภูมิยํ ิตา ทฺเว ปุตฺตา. นาฬิยาวาปเกนาติ นาฬิยา เจว ถวิกาย จ. สํหรึสูติ ยสฺมา มนุสฺสา เต ทารเก มฺชุภาณิเน ปฏิภานวนฺเต ทิสฺวา กาเรตุกามาปิ อกาเรตุกามาปิ กาเรนฺติเยว, กตกาเล จ ‘‘กึ คณฺหิสฺสถ ตาตา’’ติ ปุจฺฉนฺติ. เต วทนฺติ ‘‘น อมฺหากํ อฺเน เกนจิ อตฺโถ, ปิตา ปน โน ภควโต อาคตกาเล ยาคุทานํ กาตุกาโม’’ติ. ตํ สุตฺวา มนุสฺสา อปริคเณตฺวาว ยํ เต สกฺโกนฺติ หริตุํ, สพฺพํ เทนฺติ. ยมฺปิ น สกฺโกนฺติ, มนุสฺเสหิ เปเสนฺติ. ตสฺมา เต ทารกา พหุํ โลณมฺปิ เตลมฺปิ สปฺปิมฺปิ ตณฺฑุลมฺปิ ขาทนียมฺปิ สํหรึสุ.
อาตุมายํ วิหรตีติ อาตุมํ นิสฺสาย วิหรติ. ภุสาคาเรติ ภุสมเย อคารเก. ตตฺถ กิร มหนฺตํ ปลาลปฺุชํ อพฺภนฺตรโต ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา สาลาสทิสํ ปพฺพชิตานํ วสนโยคฺคฏฺานสทิสํ กตํ, ตทา ภควา ตตฺถ วสิ. อถ ภควติ อาตุมํ อาคนฺตฺวา ภุสาคารกํ ปวิฏฺเ สุภทฺโท สายนฺหสมยํ คามทฺวารํ คนฺตฺวา มนุสฺเส อามนฺเตสิ ‘‘อุปาสกา นาหํ ตุมฺหากํ สนฺติกา อฺํ กิฺจิ ปจฺจาสีสามิ, มยฺหํ ทารเกหิ อานีตเตลาทีนิเยว สงฺฆสฺส ปโหนฺติ, หตฺถกมฺมมตฺตํ เม เทถา’’ติ. กึ, ภนฺเต, กโรมาติ? ‘‘อิทฺจิทฺจ คณฺหถา’’ติ สพฺพูปกรณานิ คาเหตฺวา วิหาเร อุทฺธนานิ กาเรตฺวา เอกํ กาฬกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา ตาทิสเมว ปารุปิตฺวา ‘‘อิทํ กโรถ, อิทํ กโรถา’’ติ สพฺพรตฺตึ วิจาเรนฺโต สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา โภชฺชยาคฺุจ ¶ มธุโคฬกฺจ ปฏิยาทาเปสิ. โภชฺชยาคุ นาม ปมํ ภฺุชิตฺวา ปาตพฺพยาคุ, ตตฺถ สปฺปิมธุผาณิตมจฺฉมํสปุปฺผผลรสาทิ ยํกิฺจิ ขาทนียํ นาม, สพฺพํ ปวิสติ, กีฬิตุกามานํ สีสมกฺขนโยคฺคา โหติ สุคนฺธคนฺธา.
อถ ¶ ภควา กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปิณฺฑาย จริตุํ อาตุมคามนคราภิมุโข ปายาสิ. มนุสฺสา ตสฺส อาโรเจสุํ ‘‘ภควา ปิณฺฑาย คามํ ปวิสติ, ตยา กสฺส ยาคุ ปฏิยาทิตา’’ติ. โส ยถานิวตฺถปารุเตเหว เตหิ กาฬกกาสาเวหิ เอเกน หตฺเถน ทพฺพิฺจ กฏจฺฉฺุจ คเหตฺวา พฺรหฺมา วิย ทกฺขิณชาณุมณฺฑลํ ภูมิยํ ปติฏฺาเปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม, ภนฺเต, ภควา ยาคุ’’นฺติ อาห. เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข โส วุฑฺฒปพฺพชิโต ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน พหุตรํ ยาคุํ ปฏิยาทาเปตฺวา ภควโต อุปนาเมสี’’ติ. ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺตีติอาทิ วุตฺตนยเมว. กุตายนฺติ กุโต อยํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
๓๐๔. ทสภาคํ ทตฺวาติ ทสมภาคํ ทตฺวา. เตเนวาห ‘‘ทส โกฏฺาเส กตฺวา เอโก โกฏฺาโส ภูมิสามิกานํ ทาตพฺโพ’’ติ.
วุฑฺฒปพฺพชิตวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุมหาปเทสกถาวณฺณนา
๓๐๕. ปริมทฺทนฺตาติ อุปปริกฺขนฺตา. ปตฺตุณฺณเทเส สฺชาตวตฺถํ ปตฺตุณฺณํ. โกเสยฺยวิเสโสติ หิ อภิธานโกเส วุตฺตํ. จีนเทเส โสมารเทเส จ สฺชาตวตฺถานิ จีนโสมารปฏานิ. ปตฺตุณฺณาทีนิ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา. อิทฺธิมยิกํ เอหิภิกฺขูนํ ปฺุิทฺธิยา นิพฺพตฺตจีวรํ. ตํ โขมาทีนํ อฺตรํ โหตีติ เตสํเยว อนุโลมํ. เทวตาหิ ทินฺนจีวรํ เทวทตฺติยํ. ตํ กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ ชาลินีเทวกฺาย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ทินฺนวตฺถสทิสํ. ตมฺปิ โขมาทีนฺเว อนุโลมํ โหติ เตสุ อฺตรภาวโต. ทฺเว ปฏา เทสนาเมเนว วุตฺตาติ เตสํ สรูปทสฺสนปรเมตํ, นาฺํ นิวตฺตนปรํ ปตฺตุณฺณปฏสฺสปิ เทสนาเมเนว วุตฺตตฺตา. ตุมฺพาติ ภาชนานิ ¶ . ผลตุมฺโพติ ลาพุอาทิ. อุทกตุมฺโพติ อุทกุกฺขิปนกกุฏโก. กิลฺชจฺฉตฺตนฺติ เวฬุวิลีเวหิ วายิตฺวา กตฉตฺตํ. สมฺภินฺนรสนฺติ สมฺมิสฺสิตรสํ. ปานกํ ปฏิคฺคหิตํ โหตีติ อมฺพปานาทิปานกํ ปฏิคฺคหิตํ ¶ โหติ, ตํ วิกาเลปิ กปฺปติ อสมฺภินฺนรสตฺตา. เตน ตทหุปฏิคฺคหิเตน สทฺธินฺติ เตน สตฺตาหกาลิเกน ตทหุปฏิคฺคหิเตน สทฺธึ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
จตุมหาปเทสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เภสชฺชกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.