📜
๖. เสนาสนกฺขนฺธกํ
วิหารานุชานนกถาวณฺณนา
๒๙๔. เสนาสนกฺขนฺธเก ¶ ¶ เสนาสนํ อปฺตฺตํ โหตีติ วิหารเสนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ. จตุพฺพิธฺหิ (ม. นิ. อฏฺฏ. ๑.๒๙๖) เสนาสนํ วิหารเสนาสนํ มฺจปีเสนาสนํ สนฺถตเสนาสนํ โอกาสเสนาสนนฺติ. ตตฺถ ‘‘มฺโจปิ เสนาสนํ, ปีมฺปิ ภิสิปิ พิมฺโพหนมฺปิ วิหาโรปิ อฑฺฒโยโคปิ ปาสาโทปิ หมฺมิยมฺปิ คุหาปิ อฏฺโฏปิ มาโฬปิ เลณมฺปิ เวฬุคุมฺโพปิ รุกฺขมูลมฺปิ มณฺฑโปปิ เสนาสนํ. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, สพฺพเมตํ เสนาสน’’นฺติ (วิภ. ๕๒๗) วจนโต วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ อิทํ วิหารเสนาสนํ นาม. มฺโจ ปีํ ภิสิ พิมฺโพหนนฺติ อิทํ มฺจปีเสนาสนํ นาม. จิมิลิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโรติ อิทํ สนฺถตเสนาสนํ นาม. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ อิทํ โอกาสเสนาสนํ นาม.
รุกฺขมูเลติอาทีสุ รุกฺขมูลเสนาสนํ นาม ยํกิฺจิ สนฺทจฺฉายํ วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํ. ปพฺพโต นาม เสโล. ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนา นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน วาเตน พีชิยมานา สมณธมฺมํ กโรนฺติ. กนฺทเรติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริโต อุทเกน ภินฺโน ปพฺพตปฺปเทโส กนฺทรํ. ยํ ‘‘นิตมฺพ’’นฺติปิ ‘‘นทีกฺุช’’นฺติปิ วทนฺติ. ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา วาลิกา โหติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ, เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตํ กตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปฺเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนา เต ภิกฺขู สมณธมฺมํ กโรนฺติ. คิริคุหา นาม ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรา, เอกสฺมึเยว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํ.
‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติอาทิวจนโต (วิภ. ๕๓๑) ยตฺถ น ¶ กสนฺติ น วปนฺติ, ตาทิสํ มนุสฺสานํ อุปจารฏฺานํ อติกฺกมิตฺวา ิตํ อรฺกเสนาสนํ ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ วุจฺจติ. อชฺโฌกาโส นาม เกนจิ ¶ อจฺฉนฺโน ปเทโส. อากงฺขมานา ปเนตฺถ จีวรกุฏึ กตฺวา วสนฺติ. ปลาลปฺุเชติ ปลาลราสิมฺหิ. มหาปลาลปฺุชโต หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ ปริกฺขิปิตฺวา เหฏฺา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ปฺจ เลณานีติ ปฺจ ลียนฏฺานานิ. นิลียนฺติ เอตฺถ ภิกฺขูติ เลณานิ, วิหาราทีนเมตํ อธิวจนํ. สุปณฺณวงฺกเคหนฺติ ครุฬปกฺขสณฺาเนน กตเคหํ.
๒๙๕. อนุโมทนคาถาสุ สีตนฺติ อชฺฌตฺตธาตุกฺโขภวเสน วา พหิทฺธอุตุวิปริณามวสเอน วา อุปฺปชฺชนกสีตํ. อุณฺหนฺติ อคฺคิสนฺตาปํ, ตสฺส วนทาหาทีสุ วา สมฺภโว ทฏฺพฺโพ. ปฏิหนฺตีติ พาธติ. ยถา ตทุภยวเสน กายจิตฺตานํ พาธนํ น โหติ, เอวํ กโรติ. สีตุณฺหพฺภาหเต หิ สรีเร วิกฺขิตฺตจิตฺโต ภิกฺขุ โยนิโส ปทหิตุํ น สกฺโกติ. วาฬมิคานีติ สีหพฺยคฺฆาทิวาฬมิเค. คุตฺตเสนาสนฺหิ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิสินฺนสฺส เต ปริสฺสยา น โหนฺติ. สรีสเปติ เย เกจิ สรนฺเต คจฺฉนฺเต ทีฆชาติเก. มกเสติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ฑํสาทีนมฺปิ เอเตเนว สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สิสิเรติ สิสิรกาลวเสน สตฺตาหวทฺธลิกาทิวเสน จ อุปฺปนฺเน สิสิรสมฺผสฺเส. วุฏฺิโยติ ยทา ตทา อุปฺปนฺนา วสฺสวุฏฺิโย.
วาตาตโป โฆโรติ รุกฺขคจฺฉาทีนํ อุมฺมูลภฺชนาทิวเสน ปวตฺติยา โฆโร สรชอรชาทิเภโท วาโต เจว คิมฺหปริฬาหสมเยสุ อุปฺปตฺติยา โฆโร สูริยาตโป จ ปฏิหฺติ ปฏิพาหียติ. เลณตฺถนฺติ นานารมฺมณโต จิตฺตํ นิวตฺเตตฺวา ปฏิสลฺลานารามตฺถํ. สุขตฺถนฺติ วุตฺตปริสฺสยาภาเวน ผาสุวิหารตฺถํ. ฌายิตุนฺติ อฏฺตึสารมฺมเณสุ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตํ อุปนิชฺฌายิตุํ. วิปสฺสิตุนฺติ อนิจฺจาทิโต สงฺขาเร สมฺมสิตุํ.
วิหาเรติ ปติสฺสเย. การเยติ การาเปยฺย. รมฺเมติ มโนรเม นิวาสสุเข. วาสเยตฺถ พหุสฺสุเตติ กาเรตฺวา ปน เอตฺถ วิหาเรสุ พหุสฺสุเต สีลวนฺเต กลฺยาณธมฺเม นิวาเสยฺย. เต นิวาเสนฺโต ปน เตสํ พหุสฺสุตานํ ยถา ปจฺจเยหิ กิลมโถ น โหติ, เอวํ อนฺนฺจ ¶ ปานฺจ วตฺถเสนาสนานิ จ ทเทยฺย อุชุภูเตสุ อชฺฌาสยสมฺปนฺเนสุ กมฺมผลานํ รตนตฺตยคุณานฺจ สทฺทหเนน วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
อิทานิ คหฏฺปพฺพชิตานํ อฺมฺุปการิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เต ตสฺสา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ เตติ ¶ เต พหุสฺสุตา. ตสฺสาติ อุปาสกสฺส. ธมฺมํ เทเสนฺตีติ สกลวฏฺฏทุกฺขาปนูทนํ สทฺธมฺมํ เทเสนฺติ. ยํ โส ธมฺมํ อิธฺายาติ โส ปุคฺคโล ยํ สทฺธมฺมํ อิมสฺมึ สาสเน สมฺมา ปฏิปชฺชเนน ชานิตฺวา อคฺคมคฺคาธิคเมน อนาสโว หุตฺวา ปรินิพฺพายติ.
โส จ สพฺพทโท โหตีติ อาวาสทานสฺมึ ทินฺเน สพฺพทานํ ทินฺนเมว โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. ตถา หิ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๔๒) ทฺเว ตโย คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา กิฺจิ อลทฺธา อาคตสฺสปิ ฉายูทกสมฺปนฺนํ อารามํ ปวิสิตฺวา นหายิตฺวา ปติสฺสเย มุหุตฺตํ นิปชฺชิตฺวา อุฏฺาย นิสินฺนสฺส กาเย พลํ อาหริตฺวา ปกฺขิตฺตํ วิย โหติ, พหิ วิจรนฺตสฺส จ กาเย วณฺณธาตุ วาตาตเปหิ กิลมติ, ปติสฺสยํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย มุหุตฺตํ นิปนฺนสฺส วิสภาคสนฺตติ วูปสมฺมติ, สภาคสนฺตติ ปติฏฺาติ, วณฺณธาตุ อาหริตฺวา ปกฺขิตฺตา วิย โหติ, พหิ วิจรนฺตสฺส จ ปาเท กณฺฏโก วิชฺฌติ, ขาณุ ปหรติ, สรีสปาทิปริสฺสยา เจว โจรภยฺจ อุปฺปชฺชติ, ปติสฺสยํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิปนฺนสฺส สพฺเพ ปริสฺสยา น โหนฺติ, สชฺฌายนฺตสฺส ธมฺมปีติสุขํ, กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตสฺส อุปสมสุขฺจ อุปฺปชฺชติ พหิทฺธาวิกฺเขปาภาวโต, พหิ วิจรนฺตสฺส จ เสทา มุจฺจนฺติ, อกฺขีนิ ผนฺทนฺติ, เสนาสนํ ปวิสนกฺขเณ มฺจปีานิ น ปฺายนฺติ, มุหุตฺตํ นิสินฺนสฺส ปน อกฺขิปสาโท อาหริตฺวา ปกฺขิตฺโต วิย โหติ, ทฺวารวาตปานมฺจปีาทีนิ ปฺายนฺติ, เอตสฺมิฺจ อาวาเส วสนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสา จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘โส จ สพฺพทโท โหติ, โย ททาติ อุปสฺสย’’นฺติ.
๒๙๖. อาวิฺฉนจฺฉิทฺทนฺติ ยตฺถ องฺคุลึ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ อากฑฺฒนฺตา ทฺวารพาหํ ผุสาเปนฺติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํ. อาวิฺฉนรชฺชุนฺติ กวาเฏเยว ฉิทฺทํ กตฺวา ตตฺถ ปเวเสตฺวา เยน รชฺชุเกน กฑฺฒนฺตา ทฺวารํ ผุสาเปนฺติ, ตํ อาวิฺฉนรชฺชุกํ. เสนาสนปริโภเค อกปฺปิยจมฺมํ นาม นตฺถีติ ¶ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สเจปิ ทีปินงฺคุฏฺเน กตา โหติ, วฏฺฏติเยวา’’ติ วุตฺตํ. เจติเย เวทิกาสทิสนฺติ วาตปานพาหาสุ เจติเย เวทิกาย วิย ปฏฺฏิกาทีหิ ทสฺเสตฺวา กตํ. ถมฺภกวาตปานํ นาม ติริยํ ทารูนิ อทตฺวา อุชุกํ ิเตหิ เอว เวณุสลากาทีหิ กตํ.
วิหารานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
มฺจปีาทิอนุชานนกถาวณฺณนา
๒๙๗. โปฏกิตูลนฺติ ¶ เอรกติณตูลํ. โปฏกิคหณฺเจตฺถ ติณชาตีนํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ อาห ‘‘เยสํ เกสฺจิ ติณชาติกาน’’นฺติ. ปฺจวิธํ อุณฺณาทิตูลมฺปิ วฏฺฏตีติ เอตฺถาปิ ‘‘พิมฺโพหเน’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘ตูลปูริตํ ภิสึ อปสฺสยิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ เกจิ วทนฺติ, วฏฺฏตีติ อปเร. อุปทหนฺตีติ เปนฺติ. สีสปฺปมาณนฺติ ยตฺถ คลวาฏกโต ปฏฺาย สพฺพสีสํ อุปทหนฺติ, ตํ สีสปฺปมาณํ. ตฺจ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต ติริยํ มุฏฺิรตนํ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ กณฺเณสู’’ติอาทิมาห. มชฺฌฏฺานํ มุฏฺิรตนํ โหตีติ พิมฺโพหนสฺส มชฺฌฏฺานํ ติริยโต มุฏฺิรตนปฺปมาณํ โหติ. มสูรเกติ จมฺมมยภิสิยํ. ผุสิตานิ ทาตุนฺติ สฺากรณตฺถํ พินฺทูนิ ทาตุํ.
๒๙๘. น นิพนฺธตีติ อนิพนฺธนีโย, น อลฺลียตีติ อตฺโถ. ปฏิพาเหตฺวาติ มฏฺํ กตฺวา.
อิฏฺกาจยาทิอนุชานนกถาวณฺณนา
๓๐๐. รุกฺขํ วิชฺฌิตฺวาติ รุกฺขทารุํ วิชฺฌิตฺวา. ขาณุเก อาโกเฏตฺวาติ ทฺเว ทฺเว ขาณุเก อาโกเฏตฺวา. ตํ อาหริมํ ภิตฺติปาทนฺติ วุตฺตนเยน ขาณุเก อาโกเฏตฺวา กตํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. ภูมิยํ ปติฏฺาเปตุนฺติ มูเลน ภูมิยํ ปติฏฺาเปตฺวา ภิตฺติปาทสฺส อุปตฺถมฺภนวเสน อุสฺสาเปตฺวา ขาณุเกหิ ภิตฺติปาทํ อุสฺสาเปตฺวา เปตุนฺติ อธิปฺปาโย. อุภโต กุฏฺฏํ นีหริตฺวา กตปเทสสฺสาติ ยถา อนฺโตทฺวารสมีเป ¶ นิสินฺเนหิ อุชุกํ พหิ โอโลเกตุํ น สกฺกา โหติ, เอวํ อุโภหิ ปสฺเสหิ กุฏฺฏํ นีหริตฺวา อภิมุเข ภิตฺตึ อุปฏฺเปตฺวา กตปเทสสฺส. สมนฺตา ปริยาคาโรติ สมนฺตโต อาวิทฺธปมุขํ. อุคฺฆาฏนกิฏิกนฺติ ทณฺเฑหิ อุกฺขิปิตฺวา ปนกปทรกิฏิกํ.
อนาถปิณฺฑิกวตฺถุกถาวณฺณนา
๓๐๔. อนาถปิณฺฑิกเสฏฺิวตฺถุมฺหิ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๔๒) เกนจิเทว กรณีเยนาติ วาณิชฺชกมฺมํ อธิปฺเปตํ. อนาถปิณฺฑิโก กิร ราชคหเสฏฺิ จ อฺมฺํ ภคินิปติกา โหนฺติ. ยทา ราชคเห อุฏฺานกภณฺฑํ สมคฺฆํ โหติ, ตทา ราชคหเสฏฺิ ตํ คเหตฺวา ¶ สกฏสเตหิ สาวตฺถึ คนฺตฺวา โยชนมตฺเต ิโต อตฺตโน อาคตภาวํ ชานาเปติ. อนาถปิณฺฑิโก ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ตสฺส มหาสกฺการํ กตฺวา เอกํ ยานํ อาโรเปตฺวา สาวตฺถึ ปวิสติ. โส สเจ ภณฺฑํ ลหุกํ วิกฺกียติ, วิกฺกิณาติ. โน เจ, ภคินิฆเร เปตฺวา ปกฺกมติ. อนาถปิณฺฑิโกปิ ตเถว กโรติ. สฺวายํ ตทาปิ เตเนว กรณีเยน อคมาสิ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
ตํ ทิวสํ ปน ราชคหเสฏฺิ โยชนมตฺเต ิเตน อนาถปิณฺฑิเกน อาคตภาวชานนตฺถํ เปสิตํ ปณฺณํ น สุณิ, ธมฺมสฺสวนตฺถาย วิหารํ อคมาสิ. โส ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺวาตนาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน ฆเร อุทฺธนขณาปนทารุผาลนาทีนิ กาเรสิ. อนาถปิณฺฑิโกปิ ‘‘อิทานิ มยฺหํ ปจฺจุคฺคมนํ กริสฺสติ, อิทานิ กริสฺสตี’’ติ ฆรทฺวาเรปิ ปจฺจุคฺคมนํ อลภิตฺวา อนฺโตฆรํ ปวิฏฺโ ปฏิสนฺถารมฺปิ น พหุํ อลตฺถ. ‘‘กึ มหาเสฏฺิ กุสลํ ทารกรูปานํ, นสิ มคฺเค กิลนฺโต’’ติ เอตฺตโกว ปฏิสนฺถาโร อโหสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส เอตทโหสี’’ติอาทิ.
พุทฺโธติ ตฺวํ คหปติ วเทสีติ ตสฺส กิร มุขโต พุทฺธสทฺทํ สุตฺวา อนาถปิณฺฑิโก ปฺจวณฺณํ ปีตึ ปฏิลภติ, สา ตสฺส สีเส อุฏฺหิตฺวา ยาว ปาทปิฏฺิยา, ปาทปิฏฺิยา อุฏฺาย ยาว สีสา คจฺฉติ, อุภโต อุฏฺาย มชฺเฌ โอสรติ, มชฺเฌ อุฏฺาย อุภโต คจฺฉติ. โส ปีติยา นิรนฺตรํ ผุโฏ ‘‘พุทฺโธติ ตฺวํ คหปติ วเทสี’’ติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิ. อกาโล โข, คหปติ, อิมํ กาลํ ตํ ภควนฺตํ ¶ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุนฺติ ‘‘พุทฺธา นาม ทุราสทา อาสีวิสสทิสา โหนฺติ, สตฺถา จ สิวถิกาย สมีเป วสติ, น สกฺกา ตตฺถ อิมาย เวลาย อิมินา คนฺตุ’’นฺติ มฺมาโน เอวมาห. พุทฺธคตาย สติยา นิปชฺชีติ อฺํ กิฺจิ อจินฺเตตฺวา พุทฺธคตาย เอว สติยา นิปชฺชิ. ตํ ทิวสํ กิรสฺส ภณฺฑสกเฏสุ วา อุปฏฺาเกสุ วา จิตฺตมฺปิ นุปฺปชฺชิ, สายมาสมฺปิ น อกาสิ. สตฺตภูมิกํ ปน ปาสาทํ อารุยฺห สุปฺตฺตาลงฺกตวรสยเน ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธ’’ติ สชฺฌายํ กโรนฺโตว นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ. ติกฺขตฺตุํ วุฏฺาสิ ปภาตํ มฺมาโนติ ปมยาเม ตาว วีติวตฺเต อุฏฺาย พุทฺธํ อนุสฺสริ, อถสฺส พลวปฺปสาโท อุทปาทิ, ปีติอาโลโก อโหสิ, สพฺพตมํ วิคจฺฉิ, ทีปสหสฺสุชฺชลนํ วิย จนฺทุฏฺานสูริยุฏฺานํ วิย จ ชาตํ. โส ‘‘ปมาทํ อาปนฺโนมฺหิ, วฺจิโตมฺหิ, สูริโย อุคฺคโต’’ติ อุฏฺาย อากาสตเล ตฺวา จนฺทํ โอโลเกตฺวา ‘‘เอโกว ยาโม คโต, อฺเ ทฺเว อตฺถี’’ติ ปุน ปวิสิตฺวา นิปชฺชิ, เอเตนุปาเยน มชฺฌิมยามาวสาเนปิ ปจฺฉิมยามาวสาเนปิ ติกฺขตฺตุํ อุฏฺาสิ. ปจฺฉิมยามาวสาเน ปน พลวปจฺจูเสเยว ¶ อุฏฺาย อากาสตลํ อาคนฺตฺวา มหาทฺวาราภิมุโข อโหสิ, สตฺตภูมิกทฺวารํ สยเมว วิวฏํ อโหสิ, ปาสาทา โอรุยฺห อนฺตรวีถึ ปฏิปชฺชิ.
๓๐๕. อมนุสฺสาติ อธิคตวิเสสา เทวตา. ตถา หิ ตา เสฏฺิสฺส ภาวินิสมฺปตฺตึ ปจฺจกฺขโต สมฺปสฺสมานา ‘‘อยํ มหาเสฏฺิ ‘พุทฺธุปฏฺานํ คมิสฺสามี’ติ นิกฺขนฺโต ปมทสฺสเนเนว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย ติณฺณํ รตนานํ อคฺคุปฏฺาโก หุตฺวา อสทิสํ สงฺฆารามํ กตฺวา จาตุทฺทิสสฺส อริยสงฺฆสฺส อนาวฏทฺวาโร ภวิสฺสติ, น ยุตฺตมสฺส ทฺวารํ ปิทหิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ทฺวารํ วิวรึสุ. อนฺตรธายีติ ราชคหํ กิร อากิณฺณมนุสฺสํ, อนฺโตนคเร นว โกฏิโย พหินคเร นวาติ ตํ อุปนิสฺสาย อฏฺารส มนุสฺสโกฏิโย วสนฺติ. อเวลาย มตมนุสฺเส พหิ นีหริตุํ อสกฺโกนฺตา อฏฺฏาลเก ตฺวา พหิทฺวาเร ขิปนฺติ. มหาเสฏฺิ นครโต พหิ นิกฺขนฺตมตฺโตว อลฺลสรีรํ ปาเทน อกฺกมิ, อปรมฺปิ ปิฏฺิปาเทน ปหริ, มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา ปกิรึสุ, ทุคฺคนฺโธ นาสาปุฏํ อภิหนิ, พุทฺธปฺปสาโท ตนุตฺตํ คโต. เตนสฺส อาโลโก อนฺตรธายิ อนฺธกาโร ปาตุรโหสิ ปีติเวคสฺส ตนุภาเว ตํสมุฏฺิตรูปานํ ปริทุพฺพลภาวโต ¶ . สทฺทมนุสฺสาเวสีติ ‘‘เสฏฺิสฺส อุสฺสาหํ ชเนสฺสามี’’ติ สุวณฺณกิงฺกิณิกํ ฆฏฺเฏนฺโต วิย มธุรสฺสเรน สทฺทํ อนุสฺสาเวสิ.
สตํ กฺาสหสฺสานีติ ปุริมปทานิปิ อิมินาว สหสฺส-ปเทน สทฺธึ สมฺพนฺธิตพฺพานิ. ยเถว หิ สตํ กฺาสหสฺสานิ, เอวํ สตํ สหสฺสานิ หตฺถี, สตํ สหสฺสานิ อสฺสา, สตํ สหสฺสานิ รถาติ อยเมตฺถ อตฺโถ, อิติ เอเกกํ สตสหสฺสํ ทีปิตํ โหติ. ปทวีติหารสฺสาติ ปทํ วีติหรติ เอตฺถาติ ปทวีติหาโร. โส ทุตวิลมฺพิตํ อกตฺวา สมคมเน ทฺวินฺนํ ปทานํ อนฺตเร มุฏฺิรตนมตฺตํ. กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสินฺติ ตํ เอกํ ปทวีติหารํ โสฬส ภาเค กตฺวา ตโต เอโก โกฏฺาโส ปุน โสฬสธา, ตโต เอโก โสฬสธาติ เอวํ โสฬส วาเร โสฬสธา ภินฺนสฺส เอโก โกฏฺาโส โสฬสี กลา นาม, ตํ โสฬสึ กลํ เอตานิ จตฺตาริ สตสหสฺสานิ น อคฺฆนฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สตํ หตฺถิสหสฺสานิ สตํ อสฺสสหสฺสานิ สตํ รถสหสฺสานิ สตํ กฺาสหสฺสานิ, ตา จ โข อามุกฺกมณิกุณฺฑลา สกลชมฺพุทีปราชธีตโรวาติ อิมสฺมา เอตฺตกา ลาภา วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส ตสฺมึ โสฬสิกลาสงฺขาเต ปเทเส ลงฺฆนสาธนวเสน ปวตฺตเจตนาว อุตฺตริตราติ. ปทํ วา วีติหรติ เอเตนาติ ปทวีติหาโร, ตถาปวตฺตา กุสลเจตนา, ตสฺสา ผลํ โสฬสธา กตฺวาติ จ วทนฺติ. อิทํ ปน วิหารคมนํ กสฺส วเสน คหิตนฺติ? วิหารํ คนฺตฺวา อนนฺตราเยน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหนฺตสฺส วเสน คหิตํ. ‘‘คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กริสฺสามิ, เจติยํ วนฺทิสฺสามิ, ธมฺมํ โสสฺสามิ, ¶ ทีปปูชํ กริสฺสามิ, สงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ทานํ ทสฺสามิ, สิกฺขาปเทสุ วา สรเณสุ วา ปติฏฺหิสฺสามี’’ติ คจฺฉโตปิ วเสน วฏฺฏติเยว.
อนฺธกาโร อนฺตรธายีติ โส กิร จินฺเตสิ ‘‘อหํ เอกโกติ สฺํ กโรมิ, อมนุสฺสา จ เม อนุคามิโน สหายา อตฺถิ, กสฺมา ภายามี’’ติ สูโร อโหสิ. อถสฺส พลวา พุทฺธปฺปสาโท อุทปาทิ, ตสฺมา อนฺธกาโร อนฺตรธายิ. เสสวาเรสุปิ เอเสว นโย. อาโลโก ปาตุรโหสีติ ปุริมพุทฺเธสุ จิรกาลปริจยสมฺภูตสฺส พลวโต ปสาทสฺส วเสน อุปฺปนฺนาย อุฬาราย พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา สมุฏฺาปิโต ¶ วิปสฺสโนภาสสทิโส สาติสโย จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺาโน อาโลโก ปาตุรโหสิ. เทวตาหิ กโตติปิ วทนฺติ, ปุริโมเยเวตฺถ ยุตฺตตโร. เอหิ สุทตฺตาติ โส กิร เสฏฺิ คจฺฉมาโนว จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺมึ โลเก พหู ปูรณกสฺสปาทโย ติตฺถิยา ‘มยํ พุทฺธา, มยํ พุทฺธา’ติ วทนฺติ, กถํ นุ โข อหํ สตฺถุ พุทฺธภาวํ ชาเนยฺย’’นฺติ. อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘มยฺหํ คุณวเสน อุปฺปนฺนํ นามํ มหาชโน ชานาติ, กุลทตฺติยํ ปน เม นามํ อฺตฺร มยา น โกจิ ชานาติ, สเจ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, กุลทตฺติกนาเมน มํ อาลปิสฺสตี’’ติ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ ตฺวา เอวมาห.
ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต. อาสตฺติโยติ รูปาทีสุ อาสฺชนฏฺเน อาสตฺติโย, ตณฺหาโย. สนฺตินฺติ กิเลสวูปสมํ. ปปฺปุยฺยาติ อคฺคมคฺเคน ปตฺวา. เสสเมตฺถ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. ยฺเจตฺถ อนุตฺตานมตฺถํ, ตํ อฏฺกถายํ วุตฺตเมว.
๓๐๖. วยเมว เวยฺยายิกนฺติ อาห ‘‘เวยฺยายิกนฺติ วยกรณํ วุจฺจตี’’ติ.
อนาถปิณฺฑิกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อคฺคาสนาทิอนุชานนกถาวณฺณนา
๓๑๐-๓๑๑. ทกฺขิโณทกนฺติ อคฺคโต อุปนียมานํ ทกฺขิโณทกํ. อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสีติ (ชา. อฏฺ. ๑.๑.๓๖ ติตฺติรชาตกวณฺณนา) เตหิ ภิกฺขูหิ อตฺตโน อตฺตโน รุจิวเสน อคฺคาสนาทิรหานํ กถิตกาเล ‘‘น, ภิกฺขเว, มยฺหํ สาสเน อคฺคาสนาทีนิ ปตฺวา ขตฺติยกุลา ปพฺพชิโต ปมาณํ, น พฺราหฺมณกุลา, น คหปติกุลา ปพฺพชิโต, น วินยธโร, น สุตฺตนฺติโก, น อาภิธมฺมิโก, น ปมชฺฌานาทิลาภิโน, น โสตาปนฺนาทโย ¶ ปมาณํ, อถ โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ สาสเน ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กตฺตพฺพํ, อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺโฑ ลทฺธพฺโพ, อิทเมตฺถ ปมาณํ, ตสฺมา วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ เอเตสํ อนุจฺฉวิโก. อิทานิ โข ปน, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต มยฺหํ อคฺคสาวโก อนุธมฺมจกฺกปฺปวตฺตโก ¶ มมานนฺตรเสนาสนํ ลทฺธุํ อรหติ. โส อิมํ รตฺตึ เสนาสนํ อลภนฺโต รุกฺขมูเล วีตินาเมสิ. ตุมฺเห อิทาเนว เอวํ อคารวา อปฺปติสฺสา, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล กินฺติ กตฺวา วิหริสฺสถา’’ติ วตฺวา อถ เนสํ โอวาททานตฺถาย ‘‘ปุพฺเพ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตาปิ ‘น โข ปเนตํ อมฺหากํ ปติรูปํ, ยํ มยํ อฺมฺํ อคารวา อปฺปติสฺสา อสภาควุตฺติโน วิหเรยฺยาม, อมฺเหสุ มหลฺลกตรํ ชานิตฺวา ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กริสฺสามา’ติ สาธุกํ วีมํสิตฺวา ‘อยํ มหลฺลโก’ติ ตฺวา ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กตฺวา เทวปถํ ปูรยมานา คตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสตุํ ภิกฺขู อามนฺเตสิ.
เย วุฑฺฒมปจายนฺตีติ ชาติวุฑฺโฒ วโยวุฑฺโฒ คุณวุฑฺโฒติ ตโย วุฑฺฒา. เตสุ ชาติสมฺปนฺโน ชาติวุฑฺโฒ นาม, วเย ิโต วโยวุฑฺโฒ นาม, คุณสมฺปนฺโน คุณวุฑฺโฒ นาม. เตสุ คุณสมฺปนฺโน วโยวุฑฺโฒ อิมสฺมึ าเน วุฑฺโฒติ อธิปฺเปโต. อปจายนฺตีติ เชฏฺาปจายิกกมฺเมน ปูเชนฺติ. ธมฺมสฺส โกวิทาติ เชฏฺาปจายนธมฺมสฺส โกวิทา กุสลา. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. ปาสํสาติ ปสํสารหา. สมฺปราเย จ สุคฺคตีติ สมฺปเรตพฺเพ อิมํ โลกํ หิตฺวา คนฺตพฺเพ ปรโลเกปิ เตสํ สุคติเยว โหตีติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ – ภิกฺขเว, ขตฺติยา วา โหนฺตุ พฺราหฺมณา วา เวสฺสา วา สุทฺทา วา คหฏฺา วา ปพฺพชิตา วา ติรจฺฉานคตา วา, เย เกจิ สตฺตา เชฏฺาปจิติกมฺเม เฉกา กุสลา คุณสมฺปนฺนานํ วโยวุฑฺฒานํ อปจิตึ กโรนฺติ, เต อิมสฺมิฺจ อตฺตภาเว เชฏฺาปจิติการกาติ ปสํสํ วณฺณนํ โถมนํ ลภนฺติ, กายสฺส จ เภทา สคฺเค นิพฺพตฺตนฺตีติ.
อคฺคาสนาทิอนุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อาสนปฺปฏิพาหนาทิกถาวณฺณนา
๓๑๓-๔. อุทฺทิสฺสกตนฺติ คิหีหิ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตํ. คิหิวิกตนฺติ คิหีหิ กตํ ปฺตฺตํ, คิหิสนฺตกนฺติ วุตฺตํ โหติ. อติสมีปํ อคนฺตฺวาติ ภิกฺขูนํ อาสนฺนตรํ านํ อคนฺตฺวา.
เสนาสนคฺคาหาปกสมฺมุติกถาวณฺณนา
๓๑๘. ปจฺจเยเนว ¶ ¶ หิ ตํ ปฏิชคฺคนํ ลภิสฺสตีติ ตสฺมึ เสนาสเน มหาเถรา ตสฺส ปจฺจยสฺส การณา อฺตฺถ อคนฺตฺวา วสนฺตาเยว นํ ปฏิชคฺคิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อุพฺภณฺฑิกา ภวิสฺสนฺตีติ อุกฺขิตฺตภณฺฑา ภวิสฺสนฺติ, อตฺตโน อตฺตโน ปริกฺขาเร คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วิจริสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ทีฆสาลาติ จงฺกมนสาลา. มณฺฑลมาโฬ อุปฏฺานสาลา. อนุทหตีติ ปีเฬติ. ชมฺพุทีเป ปนาติ อริยเทเส ภิกฺขู สนฺธาย วุตฺตํ. เต กิร ตถา ปฺาเปนฺติ. น โคจรคาโม ฆฏฺเฏตพฺโพติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘น ตตฺถ มนุสฺสา วตฺตพฺพา’’ติอาทินา. วิตกฺกํ ฉินฺทิตฺวาติ ‘‘อิมินา นีหาเรน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา นิวาเรตฺวา ปจฺจเย ทสฺสนฺตี’’ติ เอวรูปํ วิตกฺกํ อนุปฺปาเทตฺวา. เตสุ เจ เอโกติ เตสุ มนุสฺเสสุ เอโก ปณฺฑิตปุริโส. ภณฺฑปฏิจฺฉาทนนฺติ ปฏิจฺฉาทนกภณฺฑํ, สรีรปฏิจฺฉาทนํ จีวรนฺติ อตฺโถ.
ปฏิชคฺคิตพฺพานีติ สมฺมชฺชนาทีหิ ปฏิชคฺคิตพฺพานิ. มุณฺฑเวทิกายาติ เจติยสฺส หมฺมิยเวทิกาย. หมฺมิยเวทิกาติ จ เจติยสฺส อุปริ จตุรสฺสเวทิโย วุจฺจติ. ปฏิกฺกมฺมาติ วิหารโต อปสกฺกิตฺวา. อุปนิกฺเขปนฺติ เขตฺตํ วา นาฬิเกราทิอารามํ วา กหาปณาทีนิ วา อารามิกาทีนํ นิยฺยาเตตฺวา ‘‘อิโต อุปฺปนฺนา วฑฺฒิ วสฺสาวาสิกตฺถาย โหตู’’ติ ทินฺนํ. วตฺตํ กตฺวาติ ตสฺมึ เสนาสเน กตฺตพฺพวตฺตํ กตฺวา.
ปุคฺคลวเสเนว กาตพฺพนฺติ ปรโต วกฺขมานนเยน ‘‘ภิกฺขู จีวเรน กิลมนฺติ, เอตฺตกํ นาม ตณฺฑุลภาคํ ภิกฺขูนํ จีวรํ กาตุํ รุจฺจตี’’ติอาทินา ปุคฺคลปรามาสวเสเนว กาตพฺพํ, ‘‘สงฺโฆ จีวเรน กิลมตี’’ติอาทินา ปน สงฺฆปรามาสวเสน น กาตพฺพํ. จีวรปจฺจยนฺติ จีวรสงฺขาตํ ปจฺจยํ. วุตฺตนฺติ มหาอฏฺกถายํวุตฺตํ. กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวฺหิ นวโก วุฑฺฒตรสฺส, วุฑฺโฒ จ นวกสฺส คาเหสฺสตี’’ติ, ยสฺมา อตฺตนาว อตฺตโน ปาเปตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ทฺวีสุ สมฺมเตสุ นวโก วุฑฺฒตรสฺส, วุฑฺโฒ จ นวกสฺสาติ อุโภ อฺมฺํ คาเหสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. สมฺมตเสนาสนคฺคาหาปกสฺส อาณตฺติยา อฺเน คาหิเตปิ คาโห รุหติเยวาติ เวทิตพฺพํ. อฏฺปิ โสฬสปิ ชเน ¶ สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏตีติ กึ วิสุํ วิสุํ สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏติ, อุทาหุ เอกโตติ? เอกโตปิ วฏฺฏติ. นิคฺคหกมฺมเมว หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส น กโรติ, สมฺมุติทานํ ปน พหูนมฺปิ เอกโต กาตุํ วฏฺฏติ, เตเนว สตฺตสติกกฺขนฺธเก อุพฺพาหิกสมฺมุติยํ อฏฺปิ ชนา เอกโต สมฺมตาติ.
มคฺโคติ ¶ มคฺเค กตทีฆสาลา. โปกฺขรณีติ นหายนฺตานํ โปกฺขรณิยํ กตสาลา. รุกฺขมูลาทโย ฉนฺนา กวาฏพทฺธาว เสนาสนํ. วิชเฏตฺวาติ วิโยเชตฺวา, วิสุํ วิสุํ กตฺวาติ อตฺโถ. อาวาเสสูติ เสนาสเนสุ. ปกฺขิปิตฺวาติ เอตฺถ ปกฺขิปนํ นาม เตสุ วสนฺตานํ อิโต อุปฺปนฺนวสฺสาวาสิกทานํ. ปวิสิตพฺพนฺติ อฺเหิ ภิกฺขูหิ ตสฺมึ มหาลาเภ ปริเวเณ วสิตฺวา เจติเย วตฺตํ กตฺวาว ลาโภ คเหตพฺโพติ อธิปฺปาโย.
ปจฺจยํ วิสฺสชฺเชตีติ จีวรปจฺจยํ นาธิวาเสติ. อยมฺปีติ เตน วิสฺสฏฺปจฺจโยปิ. อุปนิพนฺธิตฺวา คาเหตพฺพนฺติ ‘‘อิมสฺมึ รุกฺเข วา มณฺฑเป วา วสิตฺวา เจติเย วตฺตํ กตฺวา คณฺหถา’’ติ เอวํ อุปนิพนฺธิตฺวา คาเหตพฺพํ. ‘‘กตฺถ นุ โข วสิสฺสามิ, กตฺถ วสนฺตสฺส ผาสุ ภวิสฺสติ, กตฺถ วา ปจฺจโย ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺเนน วิตกฺเกน จรตีติ วิตกฺกจาริโก. อรฺวิหาเรสุ ปริสฺสยวิชานนตฺถํ อิจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปฺจ ปฺจ อุกฺกา โกฏฺเฏตพฺพา’’ติ วุตฺตํ.
วตฺตนฺติ กติกวตฺตํ. ติวิธมฺปีติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธมฺปิ. โสเธตฺวา ปพฺพาเชถาติ ภพฺเพ อาจารกุลปุตฺเต อุปปริกฺขิตฺวา ปพฺพาเชถ. ทสวตฺถุกกถา นาม อปฺปิจฺฉกถา สนฺตุฏฺิกถา ปวิเวกกถา อสํสคฺคกถา วีริยารมฺภกถา สีลกถา สมาธิกถา ปฺากถา วิมุตฺติกถา วิมุตฺติาณทสฺสนกถา.
วิคฺคหสํวตฺตนิกวจนํ วิคฺคาหิกํ. จตุรารกฺขํ อหาเปนฺตาติ พุทฺธานุสฺสติ เมตฺตา อสุภํ มรณสฺสตีติ อิมํ จตุรารกฺขํ อปริหาเปนฺตา. ทนฺตกฏฺขาทนวตฺตํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ เอตฺถ ทนฺตกฏฺขาทนวตฺตํ โย เทวสิกํ สงฺฆมชฺเฌ โอสรติ, เตน สามเณราทีหิ อาหริตฺวา ภิกฺขูนํ ยถาสุขํ ปริภฺุชนตฺถาย ทนฺตกฏฺมาฬเก นิกฺขิตฺเตสุ ทนฺตกฏฺเสุ ทิวเส ทิวเส เอกเมว ทนฺตกฏฺํ คเหตพฺพํ. โย ¶ ปน เทวสิกํ น โอสรติ, ปธานฆเร วสิตฺวา ธมฺมสฺสวเน วา อุโปสถคฺเค วา ทิสฺสติ, เตน ปมาณํ สลฺลกฺเขตฺวา จตฺตาริ ปฺจ ทนฺตกฏฺานิ อตฺตโน วสนฏฺาเน เปตฺวา ขาทิตพฺพานิ. เตสุ ขีเณสุ สเจ ปุนปิ ทนฺตกฏฺมาฬเก พหูนิ โหนฺติเยว, ปุนปิ อาหริตฺวา ขาทิตพฺพานิ. ยทิ ปน ปมาณํ อสลฺลกฺเขตฺวา อาหรติ, เตสุ อขีเณสุเยว มาฬเก ขียติ, ตโต เกจิ เถรา ‘‘เยหิ คหิตานิ, เต ปฏิหรนฺตู’’ติ วเทยฺยุํ, เกจิ ‘‘ขาทนฺตุ, ปุน สามเณรา อาหริสฺสนฺตี’’ติ. ตสฺมา วิวาทปริหารตฺถํ ปมาณํ สลฺลกฺเขตพฺพํ. คหเณ ปน โทโส นตฺถิ, มคฺคํ คจฺฉนฺเตนปิ เอกํ วา ทฺเว วา ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คนฺตพฺพนฺติ. ภิกฺขาจารวตฺตํ วตฺตกฺขนฺธเก ปิณฺฑจาริกวตฺเต อาวิ ภวิสฺสติ.
ปตฺตฏฺาเนติ ¶ วสฺสคฺเคน อาคนฺตุกภิกฺขุโน ปตฺตฏฺาเน. เตสํ ฉินฺนวสฺสตฺตา ‘‘สาทิยนฺตาปิ หิ เต เนว วสฺสาวาสิกสฺส สามิโน’’ติ วุตฺตํ, ปมํเยว กติกาย กตตฺตา ขียนฺตาปิ จ อาวาสิกา เนว อทาตุํ ลภนฺตีติ วุตฺตํ. ภตินิวิฏฺนฺติ ภตึ กตฺวา วิย นิวิฏฺํ ปริยิฏฺํ. สงฺฆิกํ ปน อปโลกนกมฺมํ กตฺวา คาหิตนฺติ ตตฺรุปฺปาทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปจฺจยวเสน คาหิตนฺติ ทายกานํ วสฺสาวาสิกปจฺจยวเสน คาหิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺโถ ภิกฺขุ วิพฺภมติ, สงฺฆสฺเสเวต’’นฺติ (มหาว. ๓๗๔-๓๗๕) วจนโต ‘‘คตฏฺาเน…เป… สงฺฆิกํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. มนุสฺเสติ ทายกมนุสฺเส. วรภาคํ สามเณรสฺสาติ ปมภาคสฺส คาหิตตฺตา วุตฺตํ.
เสนาสนคฺคาหาปกสมฺมุติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุปนนฺทวตฺถุกถาวณฺณนา
๓๑๙. ยํ ตยา ตตฺถ เสนาสนํ คหิตํ…เป… อิธ มุตฺตํ โหตีติ ยํ ตยา ตตฺถ คามกาวาเส ปจฺฉา เสนาสนํ คหิตํ, ตํ เต คณฺหนฺเตเนว อิธ สาวตฺถิยํ ปมคหิตเสนาสนํ มุตฺตํ โหติ. อิธ ทานาหํ ¶ …เป… ตตฺราปิ มุตฺตนฺติ ‘‘อิทานาหํ, อาวุโส, อิมสฺมึ คามกาวาเส คหิตเสนาสนํ มฺุจามี’’ติ วทนฺเตน ตตฺราปิ คามกาวาเส คหิตเสนาสนํ มุตฺตํ.
๓๒๐. ทีฆาสนํ นาม มฺจปีวินิมุตฺตํ ยํ กิฺจิ เอกโต สุขํ นิสีทิตุํ ปโหติ. หตฺถิมฺหิ นโข อสฺสาติ หตฺถินโข. ‘‘ปาสาทสฺส นโข นาม เหฏฺิมปริจฺเฉโท, โส จ หตฺถิกุมฺเภ ปติฏฺิโต’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. คิหิวิกตนีหาเรน ลพฺภนฺตีติ คิหิวิกตนีหาเรน ปริภฺุชิตุํ ลพฺภนฺติ, เตหิ อตฺถริตฺวา ทินฺนาเนว นิสีทิตุํ ลพฺภนฺติ, น สยํ อตฺถตานิ อตฺถราปิตานิ วา.
อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถาวณฺณนา
๓๒๑. อรฺชโรติ พหุอุทกคณฺหนกา มหาจาฏิ. ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อรฺชโร. ‘‘วฏฺฏจาฏิ วิย หุตฺวา โถกํ ทีฆมุโข มชฺเฌ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา กโต’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ปฺจนิมฺมลโลจโนติ มํสทิพฺพธมฺมพุทฺธสมนฺตจกฺขุวเสน ปฺจโลจโน.
ถาวเรน ¶ จ ถาวรํ ครุภณฺเฑน จ ครุภณฺฑนฺติ เอตฺถ ปฺจสุ โกฏฺาเสสุ ปุริมทฺวยํ ถาวรํ, ปจฺฉิมตฺตยํ ครุภณฺฑนฺติ เวทิตพฺพํ. ชานาเปตฺวาติ ภิกฺขุสงฺฆํ ชานาเปตฺวา. กปฺปิยมฺจา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพาติ ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทินฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ ปน ‘‘วิหารสฺส เทมา’’ติ วทนฺติ, สุวณฺณรชตมยาทิอกปฺปิยมฺเจปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. น เกวลํ…เป… ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏนฺตีติ อิมินา อถาวเรน ถาวรมฺปิ อถาวรมฺปิ ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ถาวเรน อถาวรเมว หิ ปริวตฺเตตุํ น วฏฺฏติ. อกปฺปิยํ วา มหคฺฆํ กปฺปิยํ วาติ เอตฺถ อกปฺปิยํ นาม สุวณฺณมยมฺจาทิ อกปฺปิยภิสิพิมฺโพหนานิ จ. มหคฺฆํ กปฺปิยํ นาม ทนฺตมยมฺจาทิ ปาวาราทิกปฺปิยอตฺถรณาทีนิ จ.
ปาริหาริยํ น วฏฺฏตีติ อตฺตโน สนฺตกํ วิย คเหตฺวา ปริหริตุํ น วฏฺฏติ. ‘‘คิหิวิกตนีหาเรเนว ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ อิมินา สเจ อารามิกาทโย ปฏิสาเมตฺวา ปฏิเทนฺติ, ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ‘‘ปณฺณสูจิ นาม เลขนี’’ติ มหาคณฺิปเท วุตฺตํ.
‘‘อฑฺฒพาหูติ ¶ กปฺปรโต ปฏฺาย ยาว อํสกูฏ’’นฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อฑฺฒพาหุ นาม วิทตฺถิจตุรงฺคุลนฺติปิ วทนฺติ. ตตฺถชาตกาติ สงฺฆิกภูมิยํ ชาตา. อฏฺงฺคุลสูจิทณฺฑมตฺโตติ ทีฆโต อฏฺงฺคุลมตฺโต ปริณาหโต ปณฺณสูจิทณฺฑมตฺโต. มฺุชปพฺพชานํเยว ปาฬิยํ วิสุํ อาคตตฺตา ‘‘มฺุชํ ปพฺพชฺจ เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อฏฺงฺคุลปฺปมาโณติ ทีฆโต อฏฺงฺคุลปฺปมาโณ. ฆฏฺฏนผลกํ นาม ยตฺถ เปตฺวา รชิตจีวรํ หตฺเถน ฆฏฺเฏนฺติ. ฆฏฺฏนมุคฺคโร นาม อนุวาตาทิฆฏฺฏนตฺถํ กโตติ วทนฺติ. อมฺพณนฺติ ผลเกหิ โปกฺขรณีสทิสํ กตปานียภาชนํ. รชนโทณีติ ยตฺถ ปกฺกรชนํ อากิริตฺวา เปนฺติ. ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏตีติ อกปฺปิยจมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปจฺจตฺถรณคติกนฺติ อิมินา มฺจปีเปิ อตฺถริตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ปาวาราทิปจฺจตฺถรณมฺปิ ครุภณฺฑนฺติ เอเก, โนติ อปเร, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. มุฏฺิปณฺณนฺติ ตาลปณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํ.
นวกมฺมทานกถาวณฺณนา
๓๒๓. กิฺจิเทว สมาทเปตฺวา กาเรสฺสตีติ สามิโกเยว กฺจิ ภิกฺขุํ สมาทเปตฺวา กาเรสฺสติ. อุตุกาเล ปฏิพาหิตุํ น ลภตีติ เหมนฺตคิมฺเหสุ อฺเ สมฺปตฺตภิกฺขู ปฏิพาหิตุํ น ลภติ. ติภาคนฺติ ตติยภาคํ. สเจ สทฺธิวิหาริกานํ ทาตุกาโม โหตีติ สเจ โส สงฺฆสฺส ภณฺฑกปนฏฺานํ วา นวกานํ วา วสนฏฺานํ ทาตุํ น อิจฺฉติ, อตฺตโน สทฺธิวิหาริกานฺเว ¶ ทาตุกาโม โหตีติ อตฺโถ. เอตฺหิ สทฺธิวิหาริกานํ ทาตุํ ลภตีติ เอตํ ตติยภาคํ อุปฑฺฒภาคํ วา ทาตุํ ลภติ. อกตฏฺาเนติ เสนาสนโต พหิ จยาทีนํ อกตฏฺาเน. พหิกุฏฺเฏติ กุฏฺฏโต พหิ.
อฺตฺรปริโภคปฏิกฺเขปาทิกถาวณฺณนา
๓๒๔. จกฺกลิกนฺติ กมฺพลาทีหิ เวเตฺวา จกฺกสณฺาเนน ปาทปฺุฉนโยคฺคํ กตํ. ปริภณฺฑกตา ภูมิ นาม สณฺหมตฺติกาหิ กตา กาฬวณฺณาทิภูมิ. เสนาสนํ มฺจปีาทิ. ตเถว วฬฺเชตุํ วฏฺฏตีติ อฺเหิ อาวาสิกภิกฺขูหิ ปริภุตฺตนีหาเรน ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ‘‘เนวาสิกา ปกติยา อนตฺถตาย ภูมิยา เปนฺติ เจ, เตสมฺปิ อนาปตฺติเยวา’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ทฺวารมฺปีติอาทินา วุตฺตทฺวารวาตปานาทโย อปริกมฺมกตาปิ น อปสฺสยิตพฺพา. โลเมสูติ โลเมสุ ผุสนฺเตสุ.
สงฺฆภตฺตาทิอนุชานนกถาวณฺณนา
๓๒๕. อุทฺเทสภตฺตํ ¶ นิมนฺตนนฺติ อิมํ โวหารํ ปตฺตานีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ‘‘อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตน’’นฺติอาทิโวหารํ ปตฺตานีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตมฺปิ อนฺโต กตฺวาติ อายตึ ภิกฺขูนํ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถาย ตมฺปิ สงฺฆภตฺตํ อนฺโต กตฺวา.
อุทฺเทสภตฺตกถาวณฺณนา
อตฺตโน วิหารทฺวาเรติ วิหารสฺส ทฺวารโกฏฺกสมีปํ สนฺธาย วุตฺตํ. โภชนสาลายาติ ภตฺตุทฺเทสฏฺานภูตาย โภชนสาลาย. ‘‘ทินฺนํ ปนา’’ติ วตฺวา ยถา โส ทายโก เทติ, ตํ วิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺฆโต ภนฺเต’’ติอาทิมาห. อนฺตรฆเรติ อนฺโตเคเห. อนฺโตอุปจารคตานนฺติ เอตฺถ คามทฺวารวีถิจตุกฺเกสุ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตรํ อนฺโตอุปจาโร นาม. อนฺตรฆรสฺส อุปจาเร ปน ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฆรูปจาโร เจตฺถา’’ติอาทิมาห. เอกวฬฺชนฺติ เอเกน ทฺวาเรน วฬฺชิตพฺพํ. นานานิเวสเนสูติ นานากุลสฺส นิเวสเนสุ. ลชฺชี เปสโล อคติคมนํ วชฺเชตฺวา เมธาวี จ อุปปริกฺขิตฺวา อุทฺทิสิสฺสตีติ อาห ‘‘เปสโล ลชฺชี เมธาวี อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ. นิสินฺนสฺสปิ นิทฺทายนฺตสฺสปีติ อนาทเร สามิวจนํ. ติจีวรปริวารนฺติ เอตฺถ ‘‘อุทกปตฺตลาภี วิย อฺโปิ อุทฺเทสภตฺตํ อลภิตฺวา วตฺถาทิมเนกปฺปการกํ ลภติ เจ, ตสฺเสว ¶ ต’’นฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อตฺตโน รุจิวเสน ยํ กิฺจิ วตฺวา อาหริตุํ วิสฺสชฺชิตตฺตา วิสฺสฏฺทูโต นาม. ยํ อิจฺฉตีติ ‘‘อุทฺเทสปตฺตํ เทถา’’ติอาทีนิ วทนฺโต ยํ อิจฺฉติ. ปุจฺฉาสภาเคนาติ ปุจฺฉาสทิเสน.
‘‘เอกา กูฏฏฺิติกา นาม โหตี’’ติ วตฺวา ตเมว ิติกํ วิภาเวนฺโต ‘‘รฺโ วา หี’’ติอาทิมาห. อฺเหิ อุทฺเทสภตฺเตหิ อมิสฺเสตฺวา วิสุํเยว ิติกาย คเหตพฺพตฺตา ‘‘เอกจาริกภตฺตานี’’ติ วุตฺตํ. เถยฺยาย หรนฺตีติ ปตฺตหารกา หรนฺติ. คีวา โหตีติ อาณาปกสฺส คีวา โหติ. ‘‘มนุสฺสานํ วจนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ คจฺฉนฺตีติ ‘‘มนุสฺสานํ วจนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ เตน ภิกฺขุนา วุตฺตา คจฺฉนฺติ. อกตภาโค นามาติ อาคนฺตุกภาโค นาม. ‘‘สพฺโพ สงฺโฆ ปริภฺุชตู’’ติ ¶ วุตฺเตติ เอตฺถ ‘‘ปมเมว ‘สพฺพํ สงฺฆิกํ ปตฺตํ เทถา’ติ วตฺวา ปจฺฉา ‘สพฺโพ สงฺโฆ ปริภฺุชตู’ติ อวุตฺเตปิ ภาเชตฺวาว ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
นิมนฺตนภตฺตกถาวณฺณนา
‘‘เอตฺตเก ภิกฺขู สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา เทถา’’ติอาทีนิ อวตฺวา ‘‘เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา ทินฺนํ สงฺฆิกํ นิมนฺตนํ นาม. ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ภิกฺขาปริยาเยน วุตฺตตฺตา วฏฺฏติ. ปฏิปาฏิยาติ ลทฺธปฏิปาฏิยา. วิจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ ปทํ อวตฺวา. เตเนวาห ‘‘ภตฺตนฺติ อวทนฺเตนา’’ติ. อาโลปสงฺเขเปนาติ เอเกกปิณฺฑวเสน. อยฺจ นโย นิมนฺตเนเยว, น อุทฺเทสภตฺเต. ตตฺถ หิ เอกสฺส ปโหนกปฺปมาณํเยว ภาเชตพฺพํ, ตสฺมา อุทฺเทสภตฺเต อาโลปฏฺิติกา นาม นตฺถิ. อจฺฉตีติ ติฏฺติ. ‘‘เอกวารนฺติ ยาว ตสฺมึ อาวาเส วสนฺติ ภิกฺขู, สพฺเพ ลภนฺตี’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – เอกวารนฺติ น เอกทิวสํ สนฺธาย วุตฺตํ, ยตฺตกา ปน ภิกฺขู ตสฺมึ อาวาเส วสนฺติ, เต สพฺเพ. เอกสฺมึ ทิวเส คหิตภิกฺขู อฺทา อคฺคเหตฺวา ยาว เอกวารํ สพฺเพ ภิกฺขู โภชิตา โหนฺติ, ตาว เย ชานนฺติ, เต คเหตฺวา คนฺตพฺพนฺติ.
สลากภตฺตกถาวณฺณนา
อุปนิพนฺธิตฺวาติ ลิขิตฺวา. นิคฺคเหน ทตฺวาติ อนิจฺฉนฺตมฺปิ นิคฺคเหน สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา ¶ . เอกเคหวเสนาติ เอกาย ฆรปาฬิยา วเสน. อุทฺทิสิตฺวาติ ‘‘ตุยฺหฺจ ตุยฺหฺจ ปาปุณาตี’’ติ วตฺวา. ทูรตฺตา นิคฺคเหตฺวาปิ วาเรน คาเหตพฺพคาโม วารคาโม. วิหารวาเร นิยุตฺตา วิหารวาริกา, วาเรน วิหารรกฺขณกา. อฺถตฺตนฺติ ปสาทฺถตฺตํ. ผาติกมฺมเมว ภวนฺตีติ วิหารรกฺขณตฺถาย สงฺเฆน ทาตพฺพอติเรกลาภา โหนฺติ. สงฺฆนวเกน ลทฺธกาเลติ ทิวเส ทิวเส เอเกกสฺส ปาปิตานิ ทฺเว ตีณิ เอกจาริกภตฺตานิ เตเนว นิยาเมน อตฺตโน ปาปุณนฏฺาเน สงฺฆนวเกน ลทฺธกาเล. ยสฺส กสฺสจิ สมฺมุขีภูตสฺส ปาเปตฺวาติ เอตฺถ ‘‘เยภุยฺเยน เจ ภิกฺขู พหิสีมคตา โหนฺติ, สมฺมุขีภูตสฺส ¶ ยสฺส กสฺสจิ ปาเปตพฺพํ สภาคตฺตา เอเกน ลทฺธํ สพฺเพสํ โหติ, ตสฺมิมฺปิ อสติ อตฺตโน ปาเปตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. รสสลากนฺติ อุจฺฉุรสสลากํ.
‘‘สงฺฆโต นิรามิสสลากาปิ วิหาเร ปกฺกภตฺตมฺปิ วฏฺฏติเยวา’’ติ สาธารณํ กตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๖) วุตฺตตฺตา ‘‘เอวํ คาหิเต สาทิตพฺพํ, เอวํ น สาทิตพฺพ’’นฺติ วิเสเสตฺวา อวุตฺตตฺตา จ เภสชฺชาทิสลากาโย เจตฺถ กิฺจาปิ ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏนฺติ, สลากวเสน คาหิตตฺตา ปน น สาทิตพฺพาติ เอตฺถ อธิปฺปาโย วีมํสิตพฺโพ. ยทิ หิ เภสชฺชาทิสลากา สลากวเสน คาหิตา น สาทิตพฺพา สิยา, สงฺฆโต นิรามิสสลากา วฏฺฏติเยวาติ น วเทยฺย, ‘‘อติเรกลาโภ สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺต’’นฺติอาทิวจนโต (มหาว. ๑๒๘) ‘‘อติเรกลาภํ ปฏิกฺขิปามี’’ติ สลากวเสน คาเหตพฺพํ ภตฺตเมว ปฏิกฺขิตฺตํ, น เภสชฺชํ. สงฺฆภตฺตาทีนิ หิ จุทฺทส ภตฺตานิเยว เตน น สาทิตพฺพานีติ วุตฺตานิ, ขนฺธกภาณกานํ วา มเตน อิธ เอวํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. อคฺคโต ทาตพฺพภิกฺขา อคฺคภิกฺขา. ลทฺธา วา อลทฺธา วาติ ลภิตฺวา วา อลภิตฺวา วา. นิพทฺธาย อคฺคภิกฺขาย อปฺปมตฺติกาย เอว สมฺภวโต ลภิตฺวาปิ ปุนทิวเส คณฺหิตุํ วุตฺตํ. อคฺคภิกฺขามตฺตนฺติ หิ เอตฺถ มตฺต-สทฺโท พหุภาวํ นิวตฺเตติ.
สลากภตฺตํ นาม วิหาเรเยว อุทฺทิสียติ วิหารเมว สนฺธาย ทิยฺยมานตฺตาติ อาห ‘‘วิหาเร อปาปิตํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺร อาสนสาลายาติ ตสฺมึ คาเม อาสนสาลาย. วิหารํ อาเนตฺวา คาเหตพฺพนฺติ ตถา วตฺวา ตสฺมึ ทิวเส ทินฺนภตฺตํ วิหารเมว อาเนตฺวา ิติกาย คาเหตพฺพํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ทิสาภาเค. ตํ คเหตฺวาติ ตํ วารคามสลากํ อตฺตนา คเหตฺวา. เตนาติ โย อตฺตโน ปตฺตํ วารคามสลากํ ทิสํคมิกสฺส อทาสิ, เตน. อนติกฺกนฺเตเยว ตสฺมึ ตสฺส สลากา คาเหตพฺพาติ ยสฺมา อุปจารสีมฏฺสฺเสว สลากา ปาปุณาติ, ตสฺมา ตสฺมึ ทิสํคมิเก ¶ อุปจารสีมํ อนติกฺกนฺเตเยว ตสฺส ทิสํคมิกสฺส ปตฺตสลากา อตฺตโน ปาเปตฺวา คเหตพฺพา.
อนาคตทิวเสติ ¶ เอตฺถ กถํ เตสํ ภิกฺขูนํ อาคตานาคตภาโว วิฺายตีติ เจ? ยสฺมา ตโต ตโต อาคตา ภิกฺขู ตสฺมึ คาเม อาสนสาลาย สนฺนิปตนฺติ, ตสฺมา เตสํ อาคตานาคตภาโว สกฺกา วิฺาตุํ. อมฺหากํ โคจรคาเมติ สลากภตฺตทายกานํ คาเม. ภฺุชิตุํ อาคจฺฉนฺตีติ ‘‘มหาเถโร เอกโกว วิหาเร โอหีโน อวสฺสํ สพฺพสลากา อตฺตโน ปาเปตฺวา ิโต’’ติ มฺมานา อาคจฺฉนฺติ.
ปกฺขิกภตฺตาทิกถาวณฺณนา
อภิลกฺขิเตสุ จตูสุ ปกฺขทิวเสสุ ทาตพฺพภตฺตํ ปกฺขิกํ. อภิลกฺขิเตสูติ เอตฺถ อภีติ อุปสคฺคมตฺตํ, ลกฺขณีเยสุ อิจฺเจว อตฺโถ, อุโปสถสมาทานธมฺมสฺสวนปูชาสกฺการาทิกรณตฺถํ ลกฺขิตพฺเพสุ สลฺลกฺเขตพฺเพสุ อุปลกฺเขตพฺเพสูติ วุตฺตํ โหติ. สฺเว ปกฺโขติ ‘‘อชฺช ปกฺขิกํ น คาเหตพฺพ’’นฺติ ปกฺขิกสฺส อนิยมตฺตา วุตฺตํ. ‘‘สฺเว อมฺหากํ ฆเร ลูขภตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, ‘‘ปกฺขภตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ. อุโปสเถ ทาตพฺพํ ภตฺตํ อุโปสถิกํ. นิพนฺธาปิตนฺติ ‘‘อสุกวิหารสฺสา’’ติ นิยมิตํ. คาเหตฺวา ภฺุชิตพฺพนฺติ ตสฺมึ เสนาสเน วสนฺเตหิ ิติกาย คาเหตฺวา ภฺุชิตพฺพํ. ตณฺฑุลาทีนิเปเสนฺติ…เป… วฏฺฏตีติ อภิหฏภิกฺขตฺตา วฏฺฏติ. ตถา ปฏิคฺคหิตตฺตาติ ภิกฺขานาเมน ปฏิคฺคหิตตฺตา. ปตฺตํ ปูเรตฺวา ถเกตฺวา ทินฺนนฺติ ‘‘คุฬกภตฺตํ เทมา’’ติ ทินฺนํ. คุฬปิณฺเฑปิ…เป… ทาตพฺโพติ เอตฺถ คุฬปิณฺฑํ ตาลปกฺกปฺปมาณนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.