📜
๑๑. ปฺจสติกกฺขนฺธกํ
สงฺคีตินิทานกถาวณฺณนา
๔๓๗. ปฺจสติกกฺขนฺธเก ¶ ¶ ปาวาย กุสินารนฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๓๑) ปาวานคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กุสินารํ คมิสฺสามีติ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน. มนฺทารวปุปฺผํ คเหตฺวาติ มหาจาฏิปฺปมาณํ ปุปฺผํ อาคนฺตุกทณฺฑเก เปตฺวา ฉตฺตํ วิย คเหตฺวา. อทฺทสํ โขติ อาคจฺฉนฺตํ ทูรโตว อทฺทสํ. ทิสฺวา จ ปน ‘‘ปุจฺฉิสฺสามิ นํ ภควโต ปวตฺติ’’นฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘สเจ โข ปน นิสินฺนโกว ปุจฺฉิสฺสามิ, สตฺถริ อคารโว กโต ภวิสฺสตี’’ติ อุฏฺหิตฺวา ิตฏฺานโต อปกฺกมฺม ฉทฺทนฺโต นาคราชา มณิจมฺมํ วิย ทสพลทตฺติยํ เมฆวณฺณปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อฺชลึ สิรสฺมึ ปติฏฺาเปตฺวา สตฺถริ กเตน คารเวน อาชีวกสฺส อภิมุโข หุตฺวา ‘‘อปาวุโส อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสี’’ติ อาห. กึ ปน สตฺถุ ปรินิพฺพานํ ชานนฺโต ปุจฺฉิ อชานนฺโตติ? อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธํ ขีณาสวานํ ชานนํ. อนาวชฺชิตตฺตา ปเนส อชานนฺโต ปุจฺฉีติ เอเก. เถโร สมาปตฺติพหุโล รตฺติฏฺานทิวาฏฺานเลณมณฺฑปาทีสุ นิจฺจํ สมาปตฺติผเลเนว ยาเปติ. กุลสนฺตกมฺปิ คามํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺิโตว ภิกฺขํ คณฺหาติ. เถโร กิร ‘‘อิมินา เม ปจฺฉิเมน อตฺตภาเวน มหาชนานุคฺคหํ กริสฺสามิ, เย มยฺหํ ภิกฺขํ วา เทนฺติ, คนฺธมาลาทีหิ วา สกฺการํ กโรนฺติ, เตสํ ตํ มหปฺผลํ โหตู’’ติ เอวํ กโรติ. ตสฺมา สมาปตฺติพหุลตาย น ชานิ. อิติ อชานนฺโตว ปุจฺฉีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. น เหตฺถ อชานนการณํ อตฺถิ. อภิลกฺขิตํ สตฺถุ ปรินิพฺพานํ อโหสิ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนาทีหิ นิมิตฺเตหิ. เถรสฺส ปน ปริสาย เกหิจิ ภิกฺขูหิ ภควา ทิฏฺปุพฺโพ, เกหิจิ น ทิฏฺปุพฺโพ. ตตฺถ เยหิ ทิฏฺปุพฺโพ, เตปิ ปสฺสิตุกามาว. เยหิปิ อทิฏฺปุพฺโพ, เตปิ ปสฺสิตุกามาว. ตตฺถ เยหิ น ทิฏฺปุพฺโพ, เต อภิทสฺสนกามตาย คนฺตฺวา ‘‘กุหึ ภควา’’ติ ปุจฺฉนฺตา ‘‘ปรินิพฺพุโต’’ติ สุตฺวา สนฺธาเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. จีวรํ ฉฑฺเฑตฺวา เอกวตฺถา วา ทุนฺนิวตฺถา วา อุรานิ ปฏิปิสนฺตา ปโรทิสฺสนฺติ. ตตฺถ มนุสฺสา ‘‘มหากสฺสเปน สทฺธึ ¶ อาคตปํสุกูลิกา สยมฺปิ อิตฺถิโย วิย ปโรทนฺติ, เต ¶ กึ อมฺเห สมสฺสาเสนฺตี’’ติ มยฺหํ โทสํ ทสฺสนฺติ. อิทํ ปน สฺุํ มหารฺํ, อิธ ยถา ตถา โรทนฺเตสุ โทโส นตฺถิ. ปุริมตรํ สุตฺวา นาม โสโกปิ ตนุโก โหตีติ ภิกฺขูนํ สตุปฺปาทลาภตฺถํ ชานนฺโตว ปุจฺฉิ.
อชฺช สตฺตาหปรินิพฺพุโตติ อชฺช ทิวสโต ปฏิโลมโต สตฺตเม อหนิ ปรินิพฺพุโต. ตโต เม อิทนฺติ ตโต สมณสฺส โคตมสฺส ปรินิพฺพุตฏฺานโต. อวีตราคาติ ปุถุชฺชนา เจว โสตาปนฺนสกทาคามิโน จ. เตสฺหิ โทมนสฺสํ อปฺปหีนํ, ตสฺมา เตปิ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ, อุโภ หตฺเถ สีเส เปตฺวา โรทนฺติ. ฉินฺนปาตํ ปปตนฺตีติ ฉินฺนานํ ปาโต วิย ฉินฺนปาโต, ตํ ฉินฺนปาตํ, ภาวนปุํสกนิทฺเทโสยํ, มชฺเฌ ฉินฺนา วิย หุตฺวา ยโต วา ตโต วา ปตนฺตีติ อตฺโถ. อาวฏฺฏนฺตีติ อภิมุขภาเวน วฏฺฏนฺติ. ยตฺถ ปติตา, ตโต กติปยรตนฏฺานํ วฏฺฏนวเสเนว คนฺตฺวา ปุน ยถาปติตเมว านํ วฏฺฏนวเสน อาคจฺฉนฺติ. วิวฏฺฏนฺตีติ ยตฺถ ปติตา, ตโต นิวฏฺฏนฺติ, ปติตฏฺานโต ปรภาคํ วฏฺฏมานา คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อปิจ ปุรโต วฏฺฏนํ อาวฏฺฏนํ, ปสฺสโต ปจฺฉโต จ วฏฺฏนํ วิวฏฺฏนํ. ตสฺมา ทฺเว ปาเท ปสาเรตฺวา สกึ ปุรโต สกึ ปจฺฉโต สกึ วามโต สกึ ทกฺขิณโต สมฺปริวฏฺฏมานาปิ อาวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏนฺตีติ วุจฺจนฺติ. วีตราคาติ ปหีนโทมนสฺสา อิฏฺานิฏฺเสุ นิพฺพิการตาย สิลาถมฺภสทิสา อนาคามิขีณาสวา. กามฺหิ โทมนสฺเส อสติปิ เอกจฺโจ ราโค โหติเยว, ราเค ปน อสติ โทมนสฺสสฺส อสมฺภโวเยว. ตเทกฏฺภาวโต หิ ราคปฺปหาเนน ปหีนโทมนสฺสา วุตฺตา, น ขีณาสวา เอว.
สพฺเพเหว ปิเยหีติอาทีสุ ปิยายิตพฺพโต ปิเยหิ มนวฑฺฒนโต มนาเปหิ มาตาปิตาภาตาภคินีอาทิเกหิ. นานาภาโวติ ชาติยา นานาภาโว, ชาติอนุรูปคมเนน วิสุํ ภาโว, อสมฺพทฺธภาโวติ อตฺโถ. วินาภาโวติ มรเณน วินาภาโว, จุติยา เตนตฺตภาเวน อปุนปวตฺตนโต วิปฺปโยโคติ อตฺโถ. อฺถาภาโวติ ภเวน อฺถาภาโว, ภวนฺตรคฺคหเณน ‘‘กามาวจรสตฺโต ¶ รูปาวจโร โหตี’’ติอาทินา ตตฺถาปิ ‘‘มนุสฺโส เทโว โหตี’’ติอาทินา จ ปุริมาการโต อฺาการตาติ อตฺโถ. ตนฺติ ตสฺมา. กุเตตฺถ ลพฺภาติ กุโต กุหึ กสฺมึ นาม าเน เอตฺถ เอตสฺมึ ขนฺธปฺปวตฺเต ยํ ตํ ชาตํ…เป… มา ปลุชฺชีติ ลทฺธุํ สกฺกา, น สกฺกา เอว ตาทิสสฺส การณสฺส อภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว, ตสฺมา ทส ปารมิโย ปูเรตฺวาปิ สมฺโพธึ ปตฺวาปิ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวาปิ ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวาปิ เทโวโรหณํ กตฺวาปิ ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ¶ ปโลกธมฺมํ, ตฺจ ตถาคตสฺสปิ สรีรํ มา ปลุชฺชีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, โรทนฺเตนปิ กนฺทนฺเตนปิ น สกฺกา ตํ การณํ ลทฺธุนฺติ.
เตน โข ปนาวุโส, สมเยน สุภทฺโท นาม วุฑฺฒปพฺพชิโตติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ นิทานวณฺณนายํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา) วุตฺตนยเมว.
สงฺคีตินิทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถาวณฺณนา
๔๔๑. สมูหเนยฺยาติ อากงฺขมาโน สมูหนตุ, ยทิ อิจฺฉติ, สมูหเนยฺยาติ อตฺโถ. กสฺมา ปน ‘‘สมูหนถา’’ติ เอกํเสเนว อวตฺวา ‘‘อากงฺขมาโน สมูหเนยฺยา’’ติ วิกปฺปวจเนเนว ภควา เปสีติ? มหากสฺสปสฺส าณพลสฺส ทิฏฺตฺตา. ปสฺสติ หิ ภควา ‘‘สมูหนถาติ วุตฺเตปิ สงฺคีติกาเล กสฺสโป น สมูหนิสฺสตี’’ติ, ตสฺมา วิกปฺเปเนว เปสิ. ยทิ อสมูหนนํ ทิฏฺํ, ตเทว จ อิจฺฉิตํ, อถ กสฺมา ภควา ‘‘อากงฺขมาโน สมูหนตู’’ติ อโวจาติ? ตถารูปปุคฺคลชฺฌาสยวเสน. สนฺติ หิ เกจิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมาทาย วตฺติตุํ อนิจฺฉนฺตา, เตสํ ตถา อวุจฺจมาเน ภควติ วิฆาโต อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ เตสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย. ตถา ปน วุตฺเต เตสํ วิฆาโต น อุปฺปชฺเชยฺย, อมฺหากเมวายํ โทโส, ยโต อมฺเหสุเยว เกจิ สมูหนนํ น อิจฺฉนฺตีติ ¶ . เกจิ ‘‘สกลสฺส ปน สาสนสฺส สงฺฆายตฺตภาวกรณตฺถํ ตถา วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ยํ กิฺจิ สตฺถารา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ตํ สมณา สกฺยปุตฺติยา สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ชีวิตํ วิย รกฺขนฺติ. ตถา หิ เต ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ อากงฺขมาโน สงฺโฆ สมูหนตู’’ติ วุตฺเตปิ น สมูหนึสุ. อฺทตฺถุ ปุรโต วิย ตสฺส อจฺจเยปิ รกฺขึสุเยวาติ สตฺถุ สาสนสฺส สงฺฆสฺส จ มหนฺตภาวทสฺสนตฺถมฺปิ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ อายสฺมา อานนฺโท อฺเปิ วา ภิกฺขู ‘‘กตมํ ปน, ภนฺเต, ขุทฺทกํ, กตมํ อนุขุทฺทก’’นฺติ น ปุจฺฉึสุ สมูหนชฺฌาสยสฺเสว อภาวโต, เตเนว เอกสิกฺขาปทมฺปิ อปริจฺจชิตฺวา สพฺเพสํ อนุคฺคเหตพฺพภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานี’’ติอาทิมาหํสุ. เอวฺหิ วทนฺเตหิ ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทกา อิเม นามา’’ติ อวินิจฺฉิตตฺตา สพฺเพสํ อนุคฺคเหตพฺพภาโว ทสฺสิโต โหติ.
๔๔๒. อถ ¶ โข อายสฺมา มหากสฺสโป สงฺฆํ าเปสีติ เอตฺถ ปน เกจิ วทนฺติ ‘‘ภนฺเต นาคเสน, กตมํ ขุทฺทกํ, กตมํ อนุขุทฺทกนฺติ มิลินฺทรฺา ปุจฺฉิเต ‘ทุกฺกฏํ มหาราช, ขุทฺทกํ, ทุพฺภาสิตํ อนุขุทฺทก’นฺติ (มิ. ป. ๔.๒.๑) วุตฺตตฺตา นาคเสนตฺเถโร ขุทฺทานุขุทฺทกํ ชานิ, มหากสฺสปตฺเถโร ปน ตํ อชานนฺโต ‘สุณาตุ เม อาวุโส’ติอาทินา กมฺมวาจํ สาเวสี’’ติ, น ตํ เอวํ คเหตพฺพํ. นาคเสนตฺเถโร หิ ปเรสํ วาทปโถปจฺเฉทนตฺถํ สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหกมหาเถเรหิ คหิตโกฏฺาเสสุ อนฺติมโกฏฺาสเมว คเหตฺวา มิลินฺทราชานํ สฺาเปสิ, มหากสฺสปตฺเถโร ปน เอกสิกฺขาปทมฺปิ อสมูหนิตุกามตาย ตถา กมฺมวาจํ สาเวสิ.
ตตฺถ คิหิคตานีติ คิหิปฏิสํยุตฺตานีติ วทนฺติ. คิหีสุ คตานิ, เตหิ าตานิ คิหิคตานีติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ธูมกาโล เอตสฺสาติ ธูมกาลิกํ จิตกธูมวูปสมโต ปรํ อปฺปวตฺตนโต. อปฺปฺตฺตนฺติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๓๖; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๗.๒๓) นวํ อธมฺมิกํ กติกวตฺตํ วา สิกฺขาปทํ วา พนฺธนฺตา อปฺปฺตฺตํ ปฺเปนฺติ นาม ปุราณสนฺถตวตฺถุสฺมึ สาวตฺถิยํ ภิกฺขู วิย. อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สาสนํ ทีเปนฺตา ปฺตฺตํ สมุจฺฉินฺทนฺติ นาม วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ ¶ เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา วิย. ขุทฺทานุขุทฺทกา ปน อาปตฺติโย สฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺตา ยถาปฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย น วตฺตนฺติ นาม อสฺสชิปุนพฺพสุกา วิย. นวํ ปน กติกวตฺตํ วา สิกฺขาปทํ วา อพนฺธนฺตา, ธมฺมโต วินยโต สาสนํ ทีเปนฺตา, ขุทฺทานุขุทฺทกมฺปิ จ สิกฺขาปทํ อสมูหนนฺตา อปฺปฺตฺตํ น ปฺเปนฺติ, ปฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺทนฺติ, ยถาปฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺตนฺติ นาม อายสฺมา อุปเสโน วิย อายสฺมา ยโส กากณฺฑกปุตฺโต วิย จ.
๔๔๓. ภควตา โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเนติ เวสาลึ นิสฺสาย จาปาเล เจติเย วิหรนฺเตน ภควตา –
‘‘รมณียา, อานนฺท, เวสาลี, รมณียํ อุเทนเจติยํ, รมณียํ โคตมกเจติยํ, รมณียํ สตฺตมฺพเจติยํ, รมณียํ พหุปุตฺตเจติยํ, รมณียํ สารนฺททเจติยํ, รมณียํ จาปาลเจติยํ. ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา. ตถาคตสฺส โข ปน, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ¶ ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๖๖) –
เอวํ โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเน.
มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโตติ มาเรน อชฺโฌตฺถฏจิตฺโต. มาโร หิ ยสฺส สพฺเพน สพฺพํ ทฺวาทส วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตสฺส จิตฺตํ ปริยุฏฺาติ. เถรสฺส จ จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, เตนสฺส มาโร จิตฺตํ ปริยุฏฺาสิ. โส ปน จิตฺตปริยุฏฺานํ กโรนฺโต กึ กโรตีติ? เภรวํ รูปารมฺมณํ วา ทสฺเสติ, สทฺทารมฺมณํ วา สาเวติ, ตโต สตฺตา ตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา สตึ วิสฺสชฺเชตฺวา วิวฏมุขา โหนฺติ, เตสํ มุเขน หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยํ มทฺทติ, ตโต วิสฺาว หุตฺวา ติฏฺนฺติ ¶ . เถรสฺส ปเนส มุเขน หตฺถํ ปเวเสตุํ กึ สกฺขิสฺสติ, เภรวารมฺมณํ ปน ทสฺเสสิ, ตํ ทิสฺวา เถโร นิมิตฺโตภาสํ น ปฏิวิชฺฌิ.
ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
พฺรหฺมทณฺฑกถาวณฺณนา
๔๔๕. อุชฺชวนิกายาติ ปฏิโสตคามินิยา. รโชหรณนฺติ รโชปฺุฉนี. น กุลวํ คเมนฺตีติ นิรตฺถกวินาสนํ น คเมนฺติ. กุจฺฉิโต ลโว กุลโว, อนยวินาโสติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ธมฺมวินยสงฺคีติยา’’ติ วตฺตพฺเพ สงฺคีติยา วินยปฺปธานตฺตา ‘‘วินยสงฺคีติยา’’ติ วุตฺตํ. วินยปฺปธานา สงฺคีติ วินยสงฺคีติ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปฺจสติกกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.