📜
เอกุตฺตริกนโย
เอกกวารวณฺณนา
๓๒๑. มูลวิสุทฺธิยา ¶ ¶ อนฺตราปตฺตีติ อนฺตราปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา มูลายปฏิกสฺสนํ กตฺวา ิเตน อาปนฺนา. ‘‘อคฺฆวิสุทฺธิยา อนฺตราปตฺตีติ สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชิตฺวา ตาสุ สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนวเสน อคฺฆสโมธานํ คเหตฺวา วสนฺเตน อาปนฺนาปตฺตี’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. สอุสฺสาเหเนว จิตฺเตนาติ ‘‘ปุนปิ อาปชฺชิสฺสามี’’ติ สอุสฺสาเหเนว จิตฺเตน. ภิกฺขุนีนํ อฏฺวตฺถุกาย วเสน เจตํ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘อฏฺเม วตฺถุสฺมึ ภิกฺขุนิยา ปาราชิกเมว โหตี’’ติ. ‘‘ธมฺมิกสฺส ปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเน’’ติ วุตฺตตฺตา อธมฺมิกปฏิสฺสวสฺส วิสํวาเท ทุกฺกฏํ น โหติ. ‘‘ตุมฺเห วิพฺภมถา’’ติ หิ วุตฺเต สุทฺธจิตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา สเจ น วิพฺภมติ, อนาปตฺติ. เอวํ สพฺพตฺถ. ปฺจทสสุ ธมฺเมสูติ ‘‘กาเลน วกฺขามิ, โน อกาเลนา’’ติอาทินา วุตฺตปฺจทสธมฺเมสุ. อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ ภพฺพตาย ภพฺพาปตฺติกา.
เอกกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุกวารวณฺณนา
๓๒๒. ทุเกสุ นิทหเนติ อาตเป อติจิรํ เปตฺวา นิทหเน. วตฺถุสภาคํ เทเสนฺโต เทเสนฺโต อาปชฺชติ, อาปนฺนํ อาปตฺตึ น เทเสสฺสามีติ ธุรํ นิกฺขิปนฺโต น เทเสนฺโต อาปชฺชติ. โรมชนปเท ชาตํ โรมกํ. ปกฺกาลกนฺติ ยวกฺขารํ. อนฺุาตโลณตฺตา โลณานิปิ ทุเกสุ วุตฺตานิ.
ทุกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ติกวารวณฺณนา
๓๒๓. ติเกสุ ¶ ¶ วจีสมฺปยุตฺตํ กายกิริยํ กตฺวาติ กาเยน นิปจฺจการํ กตฺวา. มุขาลมฺพรกรณาทิเภโทติ มุขเภริวาทนาทิปฺปเภโท. ยสฺส สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกเม กายสมุฏฺานา อาปตฺติโย, ตํ กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทํ. อุปฆาเตตีติ วินาเสติ. น อาทาตพฺพนฺติ ‘‘อิมสฺมา วิหารา ปรมฺปิ มา นิกฺขม, วินยธรานํ วา สนฺติกํ อาคจฺฉ วินิจฺฉยํ ทาตุ’’นฺติ วุตฺเต ตสฺส วจนํ น คเหตพฺพนฺติ อตฺโถ.
อกุสลานิ เจว มูลานิ จาติ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเน เอกนฺตากุสลภาวโต อกุสลานิ, อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนโต มูลานิ, น อกุสลภาวสาธนโต. น หิ มูลโต อกุสลานํ อกุสลภาโว, กุสลาทีนํ วา กุสลาทิภาโว. ตถา จ สติ โมมูหจิตฺตทฺวยโมหสฺส อกุสลภาโว น สิยา.
ทุฏฺุ จริตานีติ ปจฺจยโต สมฺปยุตฺตธมฺมโต ปวตฺติอาการโต จ น สุฏฺุ อสมฺมาปวตฺติตานิ. วิรูปานีติ พีภจฺฉานิ สมฺปติ อายติฺจ อนิฏฺรูปตฺตา. สุฏฺุ จริตานีติอาทีสุ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ทฺเวปิ เจเต ติกา ปณฺณตฺติยา วา กมฺมปเถหิ วา กเถตพฺพา. ปณฺณตฺติยา ตาว กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม กายทุจฺจริตํ, อวีติกฺกโม กายสุจริตํ. วจีทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม วจีทุจฺจริตํ, อวีติกฺกโม วจีสุจริตํ. อุภยตฺถ ปฺตฺตสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม มโนทุจฺจริตํ มโนทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทสฺส อภาวโต. ตยิทํ ทฺวารทฺวเย อกิริยสมุฏฺานาย อาปตฺติยา วเสน เวทิตพฺพํ. ยถาวุตฺตาย อาปตฺติยา อวีติกฺกโมว มโนสุจริตํ. อยํ ปณฺณตฺติกถา.
ปาณาติปาตาทโย ปน ติสฺโส เจตนา กายทฺวาเร วจีทฺวาเรปิ อุปฺปนฺนา กายทุจฺจริตํ ทฺวารนฺตเร อุปฺปนฺนสฺสปิ กมฺมสฺส สนามาปริจฺจาคโต เยภุยฺยวุตฺติยา ตพฺพหุลวุตฺติยา จ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา –
‘‘ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานิ, น ทฺวารา ทฺวารจาริโน;
ตสฺมา ทฺวาเรหิ กมฺมานิ, อฺมฺํ ววตฺถิตา’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. กามาวจรกุสล ทฺวารกถา, กายกมฺมทฺวาร);
ตถา ¶ ¶ จตสฺโส มุสาวาทาทิเจตนา กายทฺวาเรปิ วจีทฺวาเรปิ อุปฺปนฺนา วจีทุจฺจริตํ, อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ ตโย มโนกมฺมภูตาย เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺมา มโนทุจฺจริตํ, กายวจีกมฺมภูตาย ปน เจตนาย สมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย ตํตํปกฺขิกา วา โหนฺติ อพฺโพหาริกา วา. ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ติสฺโส เจตนาปิ วิรติโยปิ กายสุจริตํ กายิกสฺส วีติกฺกมสฺส อกรณวเสน ปวตฺตนโต. กาเยน ปน สิกฺขาปทานํ สมาทิยมาเน สีลสฺส กายสุจริตภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. มุสาวาทาทีหิ วิรมนฺตสฺส จตสฺโส เจตนาปิ วิรติโยปิ วจีสุจริตํ วาจสิกสฺส วีติกฺกมสฺส อกรณวเสน ปวตฺตนโต. อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺีติ ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มโนสุจริตนฺติ อยํ กมฺมปถกถา.
ติกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุกฺกวารวณฺณนา
๓๒๔. จตุกฺเกสุ อนริยโวหาราติ อนริยานํ ลามกานํ โวหารา สํโวหารา อภิลาปวาจา. อริยโวหาราติ อริยานํ สปฺปุริสานํ โวหารา. ทิฏฺวาทิตาติ ‘‘ทิฏฺํ มยา’’ติ เอวํวาทิตา. เอตฺถ จ ตํตํสมุฏฺาปกเจตนาวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปมกปฺปิเกสุ ปมํ ปุริสลิงฺคเมว อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ปมํ อุปฺปนฺนวเสนา’’ติ. ปุริมํ ปุริสลิงฺคํ ปชหตีติ ยถาวุตฺเตนตฺเถน ปุพฺพงฺคมภาวโต ปุริมสงฺขาตํ ปุริสลิงฺคํ ชหติ. สตํ ตึสฺจ สิกฺขาปทานีติ ตึสาธิกานิ สตํ สิกฺขาปทานิ.
ภิกฺขุสฺส จ ภิกฺขุนิยา จ จตูสุ ปาราชิเกสูติ สาธารเณสุเยว จตูสุ ปาราชิเกสุ. ปโม ปฺโหติ ‘‘อตฺถิ วตฺถุนานตฺตตา, โน อาปตฺตินานตฺตตา’’ติ อยํ ปฺโห. ‘‘อตฺถิ อาปตฺติสภาคตา, โน วตฺถุสภาคตา’’ติ อยํ อิธ ทุติโย นาม.
อนาปตฺติวสฺสจฺเฉทสฺสาติ นตฺถิ เอตสฺมึ วสฺสจฺเฉเท อาปตฺตีติ อนาปตฺติวสฺสจฺเฉโท, ตสฺส, อนาปตฺติกสฺส วสฺสจฺเฉทสฺสาติ อตฺโถ. มนฺตาภาสาติ ¶ มติยา อุปปริกฺขิตฺวา ภาสนโต อสมฺผปฺปลาปวาจา อิธ ‘‘มนฺตาภาสา’’ติ วุตฺตา.
นวมภิกฺขุนิโต ¶ ปฏฺาย อุปชฺฌายาปิ อภิวาทนารหา โน ปจฺจุฏฺานารหาติ ยสฺมา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภตฺตคฺเค อฏฺนฺนํ ภิกฺขุนีนํ ยถาวุฑฺฒํ อวเสสานํ ยถาคติก’’นฺติ วทนฺเตน ภควตา ภตฺตคฺเค อาทิโต ปฏฺาย อฏฺนฺนํเยว ภิกฺขุนีนํ ยถาวุฑฺฒํ อนฺุาตํ, อวเสสานํ อาคตปฏิปาฏิยา, ตสฺมา นวมภิกฺขุนิโต ปฏฺาย สเจ อุปชฺฌายาปิ ภิกฺขุนี ปจฺฉา อาคจฺฉติ, น ปจฺจุฏฺานารหา, ยถานิสินฺนาหิเยว สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อภิวาเทตพฺพตฺตา อภิวาทนารหา. อาทิโต นิสินฺนาสุ ปน อฏฺสุ ยา อพฺภนฺตริมา อฺา วุฑฺฒตรา อาคจฺฉติ, สา อตฺตโน นวกตรํ วุฏฺาเปตฺวา นิสีทิตุํ ลภติ. ตสฺมา สา ตาหิ อฏฺหิ ภิกฺขุนีหิ ปจฺจุฏฺานารหา. ยา ปน อฏฺหิปิ นวกตรา, สา สเจปิ สฏฺิวสฺสา โหติ, อาคตปฏิปาฏิยาว นิสีทิตุํ ลภติ.
อิธ น กปฺปนฺตีติ วทนฺโตติ ปจฺจนฺติมชนปเทสุ ตฺวา ‘‘อิธ น กปฺปนฺตี’’ติ วทนฺโต วินยาติสารทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. กปฺปิยฺหิ ‘‘น กปฺปตี’’ติ วทนฺโต ปฺตฺตํ สมุจฺฉินฺทติ นาม. อิธ กปฺปนฺตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
จตุกฺกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจกวารวณฺณนา
๓๒๕. ปฺจเกสุ ‘‘นิมนฺติโต สภตฺโต สมาโน สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา’’ติ (ปาจิ. ๒๙๔-๒๙๗) วจนโต อกปฺปิยนิมนฺตนํ สาทิยนฺตสฺเสว อนามนฺตจาโร น วฏฺฏตีติ ‘‘ปิณฺฑปาติกสฺส กปฺปนฺตี’’ติ วุตฺตํ. คณโภชนาทีสุปิ เอเสว นโย. อธิฏฺหิตฺวา โภชนนฺติ ‘‘คิลานสมโย’’ติอาทินา อาโภคํ กตฺวา โภชนํ. อวิกปฺปนาติ ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ เอวํ อวิกปฺปนา.
อยสโต วา ครหโต วาติ เอตฺถ ปรมฺมุขา อคุณวจนํ อยโส. สมฺมุขา ครหา. วิยสตีติ พฺยสนํ, หิตสุขํ ขิปติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ. าตีนํ ¶ พฺยสนํ าติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ าติวินาโสติ อตฺโถ. โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภควินาโสติ อตฺโถ. โรโค เอว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ. โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ. สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ, ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํ. สมฺมาทิฏฺึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺิเยว พฺยสนํ ทิฏฺิพฺยสนํ. าติสมฺปทาติ าตีนํ สมฺปทา ปาริปูริ พหุภาโว ¶ . โภคสมฺปทายปิ เอเสว นโย. อาโรคฺยสฺส สมฺปทา อาโรคฺยสมฺปทา. ปาริปูริ ทีฆรตฺตํ อโรคตา. สีลทิฏฺิสมฺปทาสุปิ เอเสว นโย.
วตฺตํ ปริจฺฉินฺทีติ ตสฺมึ ทิวเส กาตพฺพวตฺตํ นิฏฺาเปสิ. อฏฺ กปฺเป อนุสฺสรีติอาทินา ตสฺมึ ขเณ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปุพฺเพนิวาสาณํ นิพฺพตฺเตสีติ ทีเปติ. ตฺติยา กมฺมปฺปตฺโต หุตฺวาติ ตฺติยา ปิตาย อนุสฺสาวนกมฺมปฺปตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถ.
มนฺทตฺตา โมมูหตฺตาติ เนว สมาทานํ ชานาติ, น อานิสํสํ, อตฺตโน ปน มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา อฺาเณเนว อารฺิโก โหติ. ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโตติ ‘‘อรฺเ เม วิหรนฺตสฺส ‘อยํ อารฺิโก’ติ จตุปฺปจฺจยสกฺการํ กริสฺสนฺติ, ‘อยํ ภิกฺขุ ลชฺชี ปวิวิตฺโต’ติอาทีหิ จ คุเณหิ สมฺภาเวสฺสนฺตี’’ติ เอวํ ปาปิกาย อิจฺฉาย ตฺวา ตาย เอว อิจฺฉาย อภิภูโต หุตฺวา อารฺิโก โหตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อรฺวาเสน ปจฺจยลาภํ ปตฺถยมาโน’’ติ. อุมฺมาทวเสน อรฺํ ปวิสิตฺวา วิหรนฺโต อุมฺมาทา จิตฺตกฺเขปา อารฺิโก นาม โหติ. วณฺณิตนฺติ อิทํ อารฺิกงฺคํ นาม พุทฺเธหิ พุทฺธสาวเกหิ จ วณฺณิตํ ปสตฺถนฺติ อารฺิโก โหติ.
ปฺจกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉกฺกวารวณฺณนา
๓๒๖. ฉกฺเกสุ ฉพฺพสฺสปรมตา ธาเรตพฺพนฺติ ปทภาชนํ ทสฺสิตํ. เสสํ อุตฺตานเมว.
ฉกฺกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตกวารวณฺณนา
๓๒๗. สตฺตเกสุ ¶ ฉกฺเก วุตฺตานิเยว สตฺตกวเสน โยเชตพฺพานีติ ฉกฺเก วุตฺตจุทฺทสปรมานิ ทฺวิธา กตฺวา ทฺวินฺนํ สตฺตกานํ วเสน โยเชตพฺพานิ.
อาปตฺตึ ชานาตีติ อาปตฺตึเยว ‘‘อาปตฺตี’’ติ ชานาติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อาภิเจตสิกานนฺติ ¶ เอตฺถ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๖๖) อภิเจโตติ ปากติกกามาวจรจิตฺเตหิ สุนฺทรตาย ปฏิปกฺขโต วิสุทฺธตฺตา จ อภิกฺกนฺตํ วิสุทฺธจิตฺตํ วุจฺจติ, อุปจารชฺฌานจิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํ. อภิเจตสิ ชาตานิ อาภิเจตสิกานิ, อภิเจโตสนฺนิสฺสิตานีติ วา อาภิเจตสิกานิ. ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานนฺติ ทิฏฺธมฺเม สุขวิหารานํ. ทิฏฺธมฺโมติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว วุจฺจติ, ตตฺถ สุขวิหารภูตานนฺติ อตฺโถ. รูปาวจรชฺฌานานเมตํ อธิวจนํ. ตานิ หิ อปฺเปตฺวา นิสินฺนา ฌายิโน อิมสฺมิฺเว อตฺตภาเว อสํกิลิฏฺํ เนกฺขมฺมสุขํ วินฺทนฺติ, ตสฺมา ‘‘ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานี’’ติ วุจฺจนฺติ. นิกามลาภีติ นิกาเมน ลาภี, อตฺตโน อิจฺฉาวเสน ลาภี, อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. อกิจฺฉลาภีติ สุเขเนว ปจฺจนีกธมฺเม วิกฺขมฺเภตฺวา สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. อกสิรลาภีติ อกสิรานํ ลาภี วิปุลานํ, ยถาปริจฺเฉเทเนว วุฏฺาตุํ สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ลาภีเยว โหติ, น ปน สกฺโกติ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํ. เอกจฺโจ สกฺโกติ ตถา สมาปชฺชิตุํ, ปาริปนฺถิเก ปน กิจฺเฉน วิกฺขมฺเภติ. เอกจฺโจ ตถา จ สมาปชฺชติ, ปาริปนฺถิเก จ อกิจฺเฉเนว วิกฺขมฺเภติ, น สกฺโกติ กาลมานนาฬิกยนฺตํ วิย ยถาปริจฺเฉเทเยว วุฏฺาตุํ.
อาสวานํ ขยาติ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ขยา. อนาสวนฺติ อาสววิรหิตํ. เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตินฺติ เอตฺถ เจโต-วจเนน อรหตฺตผลสมฺปยุตฺโต สมาธิ, ปฺา-วจเนน ตํสมฺปยุตฺตา จ ปฺา วุตฺตา. ตตฺถ จ สมาธิ ราคโต วิมุตฺตตฺตา เจโตวิมุตฺติ, ปฺา อวิชฺชาย วิมุตฺตตฺตา ปฺาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘โย หิสฺส, ภิกฺขเว, สมาธิ, ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ (สํ. นิ. ๕.๕๒๐). ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, ปฺา, ตทสฺส ปฺินฺทฺริยํ ¶ (สํ. นิ. ๕.๕๑๖). อิติ โข, ภิกฺขเว, ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺตี’’ติ (อ. นิ. ๒.๓๒). อปิเจตฺถ สมถผลํ เจโตวิมุตฺติ, วิปสฺสนาผลํ ปฺาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาติ. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว ปฺาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา, อปรปฺปจฺจเยน ตฺวาติ อตฺโถ. สุตมยาณาทินา วิย ปรปฺปจฺจยตํ นยคฺคาหฺจ มฺุจิตฺวา ปรโตโฆสานุคตภาวนาธิคมภูตาย อตฺตโนเยว ปฺาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา, น สยมฺภูาณภูตายาติ อธิปฺปาโย. อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ ปาปุณิตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหรติ.
สตฺตกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺกวารวณฺณนา
๓๒๘. อฏฺเกสุ ¶ อฏฺานิสํเส สมฺปสฺสมาเนนาติ –
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ, โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺิ โหติ, อฺเ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺิโน โหนฺติ, เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ เอวํ ชานนฺติ ‘อยํ โข อายสฺมา พหุสฺสุโต อาคตาคโม ธมฺมธโร วินยธโร มาติกาธโร ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม, สเจ มยํ อิมํ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิสฺสาม, น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธึ อุโปสถํ กริสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา อุโปสถํ กริสฺสาม, ภวิสฺสติ สงฺฆสฺส ตโตนิทานํ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณ’นฺติ, เภทครุเกหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ น โส ภิกฺขุ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๔๕๓) –
อาทินา วุตฺตอฏฺานิสํเส สมฺปสฺสมาเนน. เตน หิ สทฺธึ อุโปสถาทิอกรณํ อาทีนโว เภทาย สํวตฺตนโต, กรณํ อานิสํโส ¶ สามคฺคิยา สํวตฺตนโต. ตสฺมา เอเต อฏฺานิสํเส สมฺปสฺสมาเนน น โส ภิกฺขุ อุกฺขิปิตพฺโพติ อตฺโถ.
ทุติยอฏฺเกปิ อฏฺานิสํเส สมฺปสฺสมาเนนาติ –
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ, โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺิ โหติ, อฺเ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺิโน โหนฺติ, โส เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เต ภิกฺขู เอวํ ชานาติ ‘อิเม โข อายสฺมนฺโต พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา ปณฺฑิตา พฺยตฺตา เมธาวิโน ลชฺชิโน กุกฺกุจฺจกา สิกฺขากามา, นาลํ มมํ วา การณา อฺเสํ วา การณา ฉนฺทา โทสา โมหา ภยา อคตึ คนฺตุํ, สเจ มํ อิเม ภิกฺขู อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิสฺสนฺติ, น มยา สทฺธึ อุโปสถํ กริสฺสนฺติ, วินา มยา อุโปสถํ กริสฺสนฺติ, ภวิสฺสติ สงฺฆสฺส ตโตนิทานํ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณ’นฺติ, เภทครุเกน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา ปเรสมฺปิ สทฺธาย สา อาปตฺติ เทเสตพฺพา’’ติ (มหาว. ๔๕๓) –
อาทินา ¶ วุตฺตอฏฺานิสํเส สมฺปสฺสมาเนนาติ อตฺโถ.
ปาฬิยํ อาคเตหิ สตฺตหีติ ‘‘ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘มุสา ภณิสฺส’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘มุสา ภณามี’ติ, ภณิตสฺส โหติ ‘มุสา มยา ภณิต’นฺติ วินิธาย ทิฏฺึ, วินิธาย ขนฺตึ, วินิธาย รุจึ, วินิธาย ภาว’’นฺติ (ปารา. ๒๒๐) เอวมาคเตหิ สตฺตหิ.
อพฺรหฺมจริยาติ อเสฏฺจริยโต. รตฺตึ น ภฺุเชยฺย วิกาลโภชนนฺติ อุโปสถํ อุปวุตฺโถ รตฺติโภชนฺจ ทิวาวิกาลโภชนฺจ น ภฺุเชยฺย. มฺเจ ฉมายํว สเยถ สนฺถเตติ กปฺปิยมฺเจ วา สุธาทิปริกมฺมกตาย ภูมิยํ วา ติณปณฺณปลาลาทีนิ สนฺถริตฺวา กเต สนฺถเต วา สเยถาติ อตฺโถ. เอตฺหิ อฏฺงฺคีกมาหุโปสถนฺติ เอตํ ปาณาติปาตาทีนิ อสมาจรนฺเตน อุปวุตฺถอุโปสถํ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา ‘‘อฏฺงฺคิก’’นฺติ วทนฺติ.
‘‘อกปฺปิยกตํ ¶ โหติ อปฺปฏิคฺคหิตก’’นฺติอาทโย อฏฺ อนติริตฺตา นาม. สปฺปิอาทิ อฏฺเม อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. อฏฺกวเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺพานีติ ปุริมานิ อฏฺ เอกํ อฏฺกํ, ตโต เอกํ อปเนตฺวา เสเสสุปิ เอเกกํ ปกฺขิปิตฺวาติ เอวมาทินา นเยน อฺานิปิ อฏฺกานิ กาตพฺพานีติ อตฺโถ.
อฏฺกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
นวกวารวณฺณนา
๓๒๙. นวเกสุ อาฆาตวตฺถูนีติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๔๐; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๙.๒๙) อาฆาตการณานิ. อาฆาตปฏิวินยานีติ อาฆาตสฺส ปฏิวินยการณานิ. ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ‘‘ตํ อนตฺถจรณํ มา อโหสี’’ติ เอตสฺมึ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา เกน การเณน สกฺกา ลทฺธุํ. ‘‘ปโร นาม ปรสฺส อตฺตโน จิตฺตรุจิยา อนตฺถํ กโรตี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา อาฆาตํ ปฏิวิโนเทติ. อถ วา สจาหํ ปฏิกฺโกปํ กเรยฺยํ, ตํ โกปกรณํ เอตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา, เกน การเณน ลทฺธพฺพํ นิรตฺถกภาวโตติ อตฺโถ. กมฺมสฺสกา หิ สตฺตา, เต กสฺส รุจิยา ทุกฺขิตา สุขิตา วา ภวนฺติ, ตสฺมา เกวลํ ตสฺมึ มยฺหํ กุชฺฌนมตฺตเมวาติ อธิปฺปาโย. อถ วา ตํ โกปกรณํ เอตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา ปรมตฺถโต กุชฺฌิตพฺพสฺส ¶ กุชฺฌนกสฺส จ อภาวโต. สงฺขารมตฺตฺเหตํ ยทิทํ ขนฺธปฺจกํ ยํ ‘‘สตฺโต’’ติ วุจฺจติ, เต จ สงฺขารา อิตฺตรกาลา ขณิกา, กสฺส โก กุชฺฌตีติ อตฺโถ. ‘‘กุโต ลาภา’’ติปิ ปาโ, สจาหํ เอตฺถ โกปํ กเรยฺยํ, ตสฺมึ เม โกปกรเณ กุโต ลาภา, ลาภา นาม เก สิยุํ อฺตฺร อนตฺถุปฺปตฺติโตติ อตฺโถ. อิมสฺมิฺจ อตฺเถ ตนฺติ นิปาตมตฺตเมว โหติ.
ตณฺหํ ปฏิจฺจาติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๐๓; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๙.๒๓) ทฺเว ตณฺหา เอสนตณฺหา เอสิตตณฺหา จ. ยาย ตณฺหาย อชปถสงฺกุปถาทีนิ ปฏิปชฺชิตฺวา โภเค เอสติ คเวสติ, อยํ เอสนตณฺหา นาม. ยา เตสุ เอสิเตสุ คเวสิเตสุ ปฏิลทฺเธสุ ¶ ตณฺหา, อยํ เอสิตตณฺหา นาม. อิธ เอสิตตณฺหา ทฏฺพฺพา. ปริเยสนาติ รูปาทิอารมฺมณปริเยสนา. สา หิ เอสนตณฺหาย สติ โหติ. ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณปฺปฏิลาโภ. โส หิ ปริเยสนาย สติ โหติ. วินิจฺฉโย ปน าณตณฺหาทิฏฺิวิตกฺกวเสน จตุพฺพิโธ. ตตฺถ ‘‘สุขวินิจฺฉยํ ชฺา, สุขวินิจฺฉยํ ตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยฺุเชยฺยา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๒๓) อยํ าณวินิจฺฉโย. ‘‘วินิจฺฉโยติ ทฺเว วินิจฺฉยา ตณฺหาวินิจฺฉโย จ ทิฏฺิวินิจฺฉโย จา’’ติ (มหานิ. ๑๐๒) เอวํ อาคตานิ อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ ตณฺหาวินิจฺฉโย. ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย ทิฏฺิวินิจฺฉโย. ‘‘ฉนฺโท โข, เทวานมินฺท, วิตกฺกนิทาโน’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๕๘) อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อิธ วินิจฺฉโยติ วุตฺโต วิตกฺโกเยว อาคโต. ลาภํ ลภิตฺวา หิ อิฏฺานิฏฺํ สุนฺทราสุนฺทรฺจ วิตกฺเกน วินิจฺฉินาติ ‘‘เอตฺตกํ เม รูปารมฺมณตฺถาย ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺทารมฺมณตฺถาย, เอตฺตกํ มยฺหํ ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ ปรสฺส, เอตฺตกํ ปริภฺุชิสฺสามิ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามี’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย’’ติ.
ฉนฺทราโคติ เอวํ อกุสลวิตกฺเกน วิตกฺกิเต วตฺถุสฺมึ ทุพฺพลราโค จ พลวราโค จ อุปฺปชฺชติ. อชฺโฌสานนฺติ ‘‘อหํ, มม’’นฺติ พลวสนฺนิฏฺานํ. ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน ปริคฺคหกรณํ. มจฺฉริยนฺติ ปเรหิ สาธารณภาวสฺส อสหนตา. เตเนวสฺส โปราณา เอวํ วจนตฺถํ วทนฺติ ‘‘อิทํ อจฺฉริยํ มยฺเหว โหตุ, มา อฺสฺส อจฺฉริยํ โหตูติ ปวตฺตตฺตา มจฺฉริยนฺติ วุจฺจตี’’ติ. อารกฺโขติ ทฺวารปิทหนมฺชูสาโคปนาทิวเสน สุฏฺุ รกฺขณํ. อธิ กโรตีติ อธิกรณํ, การณสฺเสตํ นามํ. อารกฺขาธิกรณนฺติ ภาวนปุํสกํ, อารกฺขเหตูติ อตฺโถ. ทณฺฑาทานาทีสุ ปรนิเสธนตฺถํ ทณฺฑสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํ. เอกโตธาราทิโน สตฺถสฺส อาทานํ สตฺถาทานํ. กลโหติ กายกลโหปิ วาจากลโหปิ. ปุริโม ปุริโม วิโรโธ วิคฺคโห, ปจฺฉิโม ปจฺฉิโม วิวาโท. ตุวํ ตุวนฺติ อคารววเสน ‘‘ตุวํ ตุว’’นฺติ วจนํ.
อธิฏฺิตกาลโต ¶ ปฏฺาย น วิกปฺเปตพฺพานีติ วิกปฺเปนฺเตน อธิฏฺานโต ปุพฺเพ วา
วิกปฺเปตพฺพํ, วิชหิตาธิฏฺานํ วา ปจฺฉาวิกปฺเปตพฺพํ. อวิชหิตาธิฏฺานํ ¶ ปน น วิกปฺเปตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ทุกฺกฏวเสน วุตฺตานีติ ‘‘วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี โอวทตี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๑๕๐) นเยน อธมฺมกมฺเม ทฺเว นวกานิ ทุกฺกฏวเสน วุตฺตานิ.
นวกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทสกวารวณฺณนา
๓๓๐. ทสเกสุ นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิวเสน เวทิตพฺพาติ ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา, เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๒.๙๔, ๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐) เอวมาคตํ สนฺธาย วุตฺตํ. สสฺสโต โลโกติอาทิวเสนาติ ‘‘สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา, อนฺตวา โลโกติ วา, อนนฺตวา โลโกติ วา, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๖๙) เอวมาคตํ สงฺคณฺหาติ.
มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย มิจฺฉาวิมุตฺติปริโยสานาติ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธิ มิจฺฉาาณํ มิจฺฉาวิมุตฺตี’’ติ (วิภ. ๙๗๐) เอวมาคตํ สนฺธาย วทติ. ตตฺถ มิจฺฉาาณนฺติ ปาปกิริยาสุ อุปายจินฺตาวเสน ปาปกํ กตฺวา ‘‘สุกตํ มยา’’ติ ปจฺจเวกฺขณากาเรน จ อุปฺปนฺโน โมโห. มิจฺฉาวิมุตฺตีติ อวิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺติสฺิตา. สมถกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺาติ ‘‘โอรมตฺตกํ อธิกรณํ โหติ, น จ คติคตํ, น จ สริตสาริต’’นฺติอาทินา (จูฬว. ๒๐๔) นิทฺทิฏฺา. สมถกฺขนฺธเก วุตฺเตหิ สมนฺนาคโต โหตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. มาตุรกฺขิตาทโย ทส อิตฺถิโย. ธนกฺกีตาทโย ทส ภริยาโย.
ทสกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกาทสกวารวณฺณนา
๓๓๑. เอกาทสเกสุ ¶ น โวทายนฺตีติ น ปกาสนฺติ. สุยุตฺตยานสทิสาย กตายาติ อิจฺฉิติจฺฉิตกาเล สุเขน ปวตฺเตตพฺพตฺตา ยุตฺตยานํ วิย กตาย. ยถา ปติฏฺา โหตีติ สมฺปตฺตีนํ ยถา ปติฏฺา โหติ. อนุ อนุ ปวตฺติตายาติ ภาวนาพหุลีกาเรหิ อนุ อนุ ปวตฺติตาย.
สุขํ สุปตีติอาทีสุ (อ. นิ. อฏฺ. ๓.๑๑.๑๕; วิสุทฺธิ ๑.๒๕๘) ยถา เสสชนา สมฺปริวตฺตมานา กากจฺฉมานา ทุกฺขํ สุปนฺติ, เอวํ อสุปิตฺวา สุขํ สุปติ, นิทฺทํ โอกฺกนฺโตปิ สมาปตฺตึ สมาปนฺโน วิย โหติ. สุขํ ปฏิพุชฺฌตีติ ยถา อฺเ นิตฺถุนนฺตา วิชมฺภนฺตา สมฺปริวตฺตนฺตา ทุกฺขํ ปฏิพุชฺฌนฺติ, เอวํ อปฺปฏิพุชฺฌิตฺวา วิกสมานมิว ปทุมํ สุขํ นิพฺพิการํ ปฏิพุชฺฌติ. อนุภูตปุพฺพวเสน เทวตูปสํหารวเสน จสฺส ภทฺทกเมว สุปินํ โหติ, น ปาปกนฺติ อาห ‘‘ปาปกเมว น ปสฺสตี’’ติอาทิ. ธาตุกฺโขภเหตุกมฺปิ จสฺส พหุลํ ภทฺทกเมว สิยา เยภุยฺเยน จิตฺตชรูปานุคุณตาย อุตุอาหารชรูปานํ. ตตฺถ ปาปกเมว น ปสฺสตีติ ยถา อฺเ อตฺตานํ โจเรหิ สมฺปริวาริตํ วิย, วาเฬหิ อุปทฺทุตํ วิย, ปปาเต ปตนฺตํ วิย จ ปสฺสนฺติ, เอวํ ปาปกเมว สุปินํ น ปสฺสติ. ภทฺรกํ ปน วุฑฺฒิการณภูตํ ปสฺสตีติ เจติยํ วนฺทนฺโต วิย, ปูชํ กโรนฺโต วิย, ธมฺมํ สุณนฺโต วิย จ โหติ.
มนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ อุเร อามุกฺกมุตฺตาหาโร วิย, สีเส ปิฬนฺธมาลา วิย จ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ มนาโป. อมนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ ยเถว จ มนุสฺสานํ ปิโย, เอวํ อมนุสฺสานมฺปิ ปิโย โหติ วิสาขตฺเถโร วิย. นาสฺส อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมตีติ เมตฺตาวิหาริสฺส กาเย อุตฺตราย อุปาสิกาย วิย อคฺคิ วา, สํยุตฺตภาณกจูฬสีวตฺเถรสฺเสว ¶ วิสํ วา, สํกิจฺจสามเณรสฺเสว สตฺถํ วา น กมติ น ปวิสติ, นาสฺส กายํ วิโกเปตีติ วุตฺตํ โหติ. เธนุวตฺถุมฺปิ เจตฺถ กถยนฺติ, เอกา กิร เธนุ วจฺฉกสฺส ขีรธารํ มฺุจมานา อฏฺาสิ. เอโก ลุทฺทโก ‘‘ตํ วิชฺฌิสฺสามี’’ติ หตฺเถน สมฺปริวตฺเตตฺวา ทีฆทณฺฑกํ สตฺตึ มฺุจิ. สา ตสฺสา สรีรํ อาหจฺจ ตาลปณฺณํ วิย วิวฏฺฏมานา คตา, เนว อุปจารพเลน น อปฺปนาพเลน, เกวลํ ปน วจฺฉเก พลวหิตจิตฺตตาย. เอวํ มหานุภาวา เมตฺตา. ขิปฺปํ สมาธิยตีติ เกนจิ ปริปนฺเถน ปริหีนชฺฌานสฺส พฺยาปาทสฺส ทูรสมนุสฺสริตภาวโต ขิปฺปเมว สมาธิยติ. มุขวณฺโณ วิปฺปสีทตีติ พนฺธนา ปมุตฺตตาลปกฺกํ วิย จสฺส วิปฺปสนฺนวณฺณํ มุขํ โหติ. อสมฺมูฬฺโห กาลํ ¶ กโรตีติ เมตฺตาวิหาริโน สมฺโมหมรณํ นาม นตฺถิ, อสมฺมูฬฺโหว นิทฺทํ โอกฺกมนฺโต วิย กาลํ กโรติ.
เอกาทสกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกุตฺตริกนยวณฺณนา นิฏฺิตา.