📜
ปาจิตฺติยกณฺโฑ
๑. ลสุณวคฺโค
๑. ลสุณสิกฺขาปทวณฺณนา
ปาจิตฺติเยสุ ¶ ¶ ลสุณวคฺคสฺส ตาว ปเม ลสุณนฺติ มคธรฏฺเ ชาตํ อามกํ ภณฺฑิกลสุณเมว, น เอกทฺวิติมิฺชกํ. ตฺหิ ‘‘ขาทิสฺสามี’’ติ ปฏิคฺคณฺหนฺติยา ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ ลสุณํ หราปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อลสุเณ ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน อลสุณสฺาย, ปลณฺฑุเก, ภฺชนเก, หริตเก, จาปลสุเณ, สูปสมฺปาเก, มํสสมฺปาเก, เตลสมฺปาเก, สาฬเว, อุตฺตริภงฺเค, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อามกลสุณฺเจว, อชฺโฌหรณฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
ลสุณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สมฺพาธโลมสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย สมฺพาเธติ ปฏิจฺฉนฺโนกาเส, อุปกจฺฉเกสุ จ มุตฺตกรเณ จาติ อตฺโถ. สํหราเปยฺยาติ เอตฺถ ขุรสณฺฑาสกตฺตริอาทีสุ เยน เกนจิ สํหราเปนฺติยา ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ, น โลมคณนาย.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ สมฺพาเธ โลมํ สํหราปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อตฺตโน ¶ อตฺถาย อฺํ อาณาเปนฺติยา สาณตฺติกํ, อาปตฺติเภโทนตฺถิ. อาพาธปจฺจยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาพาธาภาโว, สมฺพาเธ โลมสํหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ เอกทฺธานมคฺคคมนสิกฺขาปทสทิสานีติ.
สมฺพาธโลมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตลฆาตกสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ ตลฆาตเกติ อนฺตมโส อุปฺปลเกสเรนาปิ มุตฺตกรณสฺส ตลฆาตเน มุตฺตกรณมฺหิ ปหารทาเน ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ.
สาวตฺถิยํ ¶ ทฺเว ภิกฺขุนิโย อารพฺภ ตลฆาตกรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ปุริมนเยเนว สาณตฺติกํ, อาปตฺติเภโท นตฺถิ. อิโต ปรํ ปน ยตฺถ นตฺถิ, ตตฺถ อวตฺวาว คมิสฺสาม. อาพาธปจฺจยา คณฺฑํ วา วณํ วา ปหรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาพาธาภาโว, มุตฺตกรเณ ปหารทานํ, ผสฺสสาทิยนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานีติ.
ตลฆาตกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ชตุมฏฺกสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ชตุมฏฺเกติ ชตุนา กเต มฏฺทณฺฑเก. วตฺถุวเสเนตํ วุตฺตํ, กามราเคน ปน อุปฺปลเกสรมฺปิ ปเวเสนฺติยา อาปตฺติ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ ชตุมฏฺกสาทิยนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ ตติยสทิสเมวาติ.
ชตุมฏฺกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อุทกสุทฺธิกสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม อุทกสุทฺธิกนฺติ มุตฺตกรณสฺส โธวนํ. อาทิยมานายาติ กโรนฺติยา. ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ ¶ อาทาตพฺพนฺติ ทฺวีสุ องฺคุลีสุ เอเกกํ กตฺวา ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ อาทาตพฺพํ. ตํ อติกฺกาเมนฺติยาติ สเจ โธวนกาเล ราควเสน วิตฺถารโต ตติยาย องฺคุลิยา อคฺคปพฺพํ, คมฺภีรโต เอกิสฺสาว องฺคุลิยา ตติยปพฺพํ ปเวเสติ ปาจิตฺติยํ.
สกฺเกสุ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ อติคมฺภีรํ อุทกสุทฺธิกํ อาทิยนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนกทฺวงฺคุลปพฺเพ ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน ¶ อูนกสฺาย, ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ อาทิยนฺติยา, อาพาธปจฺจยา อติเรกมฺปิ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ, เสสํ ตติยสทิสเมวาติ.
อุทกสุทฺธิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อุปติฏฺนสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ภฺุชนฺตสฺสาติ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ ภฺุชโต. ปานีเยนาติ สุทฺเธน วา อุทเกน, ตกฺกาทีสุ วา อฺตเรน. วิธูปเนนาติ ยาย กายจิ พีชนิยา. อุปติฏฺเยฺยาติ ยา เอเตสุ ทฺวีสุ อฺตรํ คเหตฺวา หตฺถปาเส ติฏฺติ, ตสฺสา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ ภฺุชนฺตสฺส เอวํ ติฏฺนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ขาทนียํ ขาทนฺตสฺส อุปติฏฺนฺติยา ทุกฺกฏํ, อนุปสมฺปนฺเน ¶ ติกทุกฺกฏํ. ‘‘อิมํ ปิวถ, อิมินา พีชถา’’ติ เอวํ เทนฺติยา วา, ทาเปนฺติยา วา, อนุปสมฺปนฺนํ วา อุปติฏฺาปนตฺถํ อาณาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ภฺุชนฺตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถปาเส านํ, ปานียสฺส วา วิธูปนสฺส วา คหณนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
อุปติฏฺนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อามกธฺสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม วิฺตฺวาติ อนฺตมโส มาตรมฺปิ ยาจิตฺวา. ภฺุเชยฺยาติ อชฺโฌหเรยฺย. เอตฺถ จ วิฺตฺติ เจว โภชนฺจ ปมาณํ, ตสฺมา สยํ วิฺตฺวา อฺาย ภชฺชนาทีนิ การาเปตฺวา วา ¶ , อฺาย วิฺาเปตฺวา สยํ ภชฺชนาทีนิ กตฺวา วา ปฏิคฺคหณโต ปฏฺาย ยาว ทนฺเตหิ สํขาทนํ, ตาว ปุพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏานิ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อามกธฺํ วิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สยํ วา อฺาย วา อวิฺตฺติยา ลทฺธํ ภชฺชนาทีนิ กตฺวา ¶ วา กาเรตฺวา วา ภฺุชนฺติยา ทุกฺกฏํ, อฺาย วิฺตฺติยา ลทฺธํ ปน สยํ ภชฺชนาทีนิ กตฺวาปิ กาเรตฺวาปิ ภฺุชนฺติยา ทุกฺกฏเมว. อาพาเธ สติ เสทกมฺมาทีนํ อตฺถาย วิฺาเปนฺติยา, อวิฺตฺติยา ลพฺภมานํ นวกมฺมตฺถาย สมฺปฏิจฺฉนฺติยา, าตกปฺปวาริตฏฺาเน มุคฺคมาสาทิอปรณฺณํ วิฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สตฺตนฺนํ ธฺานํ อฺตรสฺส วิฺาปนํ วา วิฺาปาปนํ วา, ปฏิลาโภ, ภชฺชนาทีนิ กตฺวา วา กาเรตฺวา วา อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทฺธานมคฺคสิกฺขาปทสทิสานีติ.
อามกธฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปมอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม สงฺการนฺติ กจวรํ. วิฆาสนฺติ ยํกิฺจิ ปริภุตฺตาวเสสํ อุจฺฉิฏฺโทกมฺปิ ทนฺตกฏฺมฺปิ, อฏฺิกจลเกสุ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ติโรกุฏฺเฏ วา ติโรปากาเร วาติ ยสฺสกสฺสจิ กุฏฺฏสฺส วา ปาการสฺส วา ปรโต. ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วาติ สพฺพานิเปตานิ เอกโต ฉฑฺเฑนฺติยา เอกปฺปโยเค เอกาปตฺติ, สกึ อาณตฺติยา พหุเกปิ ฉฑฺฑิเต เอกาว.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ อุจฺจารํ ติโรกุฏฺเฏ ฉฑฺฑนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาณตฺติกํ, ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ ¶ , โอโลเกตฺวา วา อวลฺเช วา ฉฑฺเฑนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุจฺจาราทิภาโว, อโนโลกนํ, วลฺชนฏฺานํ, ติโรกุฏฺฏติโรปาการตา, ฉฑฺฑนํ วา ฉฑฺฑาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺตสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
ปมอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุติยอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ หริเตติ เขตฺเต วา นาฬิเกราทิอาราเม วา ยตฺถกตฺถจิ โรปิมหริตฏฺาเน. ตานิ วตฺถูนิ ฉฑฺเฑนฺติยา วา ฉฑฺฑาเปนฺติยา วา ปุริมนเยเนว ¶ อาปตฺติ, ตาทิเส าเน นิสีทิตฺวา อนฺตมโส อุทกํ ปิวิตฺวา มตฺถกจฺฉินฺนํ นาฬิเกรมฺปิ ฉฑฺเฑนฺติยา อาปตฺติเยว.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อุจฺจาราทีนิ หริเต ฉฑฺฑนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ, ภิกฺขุนิยาปิ นิกฺขิตฺตพีเช เขตฺเต ยาว องฺกุโร น อุฏฺหติ, ตาว ทุกฺกฏํ, อหริเต ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน อหริตสฺาย ฉฑฺฑิตเขตฺเต วา, สามิเก อปโลเกตฺวา วา ฉฑฺเฑนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ อฏฺมสทิสเมวาติ.
ทุติยอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. นจฺจคีตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม นจฺจนฺติ อนฺตมโส โมรนจฺจมฺปิ. คีตนฺติ อนฺตมโส ธมฺมภาณกคีตมฺปิ. วาทิตนฺติ อนฺตมโส อุทกเภริวาทิตมฺปิ. ทสฺสนายาติ เอเตสุ ยํกิฺจิ ทสฺสนาย คจฺฉนฺติยา ปเท ปเท ทุกฺกฏํ, ยตฺถ ิตา ปสฺสติ วา สุณาติ วา, เอกปฺปโยเค เอกาปตฺติ, ตํ ตํ ทิสํ โอโลเกนฺติยา ปโยเค ปโยเค อาปตฺติ.
ราชคเห ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ นจฺจาทีนิ ทสฺสนาย คมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สยํ ตานิ วตฺถูนิ กโรนฺติยา, อฺํ วา อาณาเปนฺติยา, ‘‘เจติยสฺส อุปหารํ เทถา’’ติ อีทิเสน ปริยาเยน วา ภณนฺติยา, ‘‘เจติยสฺส อุปหารํ กโรมา’’ติ วา วุตฺเต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉนฺติยา จ ปาจิตฺติยเมวาติ สพฺพอฏฺกถาสุ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๓๕-๘๓๗) วุตฺตํ, ภิกฺขุโน สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ. ‘‘ตุมฺหากํ เจติยสฺส อุปฏฺานํ กโรมา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘อุปฏฺานกรณํ นาม สุนฺทร’’นฺติ อีทิสํ ปริยายํ ภณนฺติยา, อาราเม ตฺวา ปสฺสนฺติยา วา สุณนฺติยา วา, ตถา อตฺตโน ิโตกาสํ อาคนฺตฺวา ปโยชิตํ ปฏิปถํ คจฺฉนฺติยา สมฺมุขีภูตํ สลากภตฺตาทิเก สติ กรณีเย ¶ คนฺตฺวา, อาปทาสุ วา สมชฺชฏฺานํ ปวิสิตฺวาปิ ปสฺสนฺติยา วา สุณนฺติยา วา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. นจฺจาทีนํ อฺตรตา, อฺตฺร อนฺุาตการณา ¶ คมนํ, ทสฺสนํ วา สวนํ ¶ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานิ, อิทํ ปน โลกวชฺชํ, อกุสลจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
นจฺจคีตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ลสุณวคฺโค ปโม.
๒. รตฺตนฺธการวคฺโค
๑. รตฺตนฺธการสิกฺขาปทวณฺณนา
อนฺธการวคฺคสฺส ปเม รตฺตนฺธกาเรติ รตฺติอนฺธกาเร. อปฺปทีเปติ ปชฺโชตจนฺทสูริยอคฺคีสุ เอเกเกนาปิ อโนภาสิเต. ปุริเสนาติ สนฺติฏฺิตุํ สลฺลปิตฺุจ วิฺุนา มนุสฺสปุริเสน สทฺธึ. สนฺติฏฺเยฺย วาติ หตฺถปาเส ิตมตฺตาย ปาจิตฺติยํ. สลฺลเปยฺยาติ ตตฺถ ตฺวา เคหสิตกถํ กเถนฺติยาปิ ปาจิตฺติยเมว.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ เอวํ สนฺติฏฺนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ปุริสสฺส หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา, ยกฺขาทีนํ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวาปิ สนฺติฏฺนฺติยา, สลฺลเปนฺติยา วา ทุกฺกฏํ, ยํกิฺจิ วิฺุํ ทุติยํ คเหตฺวา เอวํ กโรนฺติยา, อรโหเปกฺขาย, อฺวิหิตาย, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. รตฺตนฺธการตา, ปุริสสฺส หตฺถปาเส านํ วา สลฺลปนํ วา, สหายาภาโว, รโหเปกฺขตาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ, กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
รตฺตนฺธการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปฏิจฺฉนฺโนกาสสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเสติ กุฏฺฏาทีสุ เยน เกนจิ ปฏิจฺฉนฺเน, อิทเมเวตฺถ นานตฺตํ.
ปฏิจฺฉนฺโนกาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อชฺโฌกาสสลฺลปนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ ¶ อชฺโฌกาเสติ นานํ, เสสํ อุภยตฺถาปิ ปมสทิสเมวาติ.
อชฺโฌกาสสลฺลปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทุติยิกอุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ รถิกายาติ รจฺฉายํ. พฺยูเหติ อนิวิทฺธรจฺฉายํ ¶ . สิงฺฆาฏเกติ จจฺจเร. นิกณฺณิกํ วา ชปฺเปยฺยาติ กณฺณมูเล กิฺจิ ชปฺเปยฺย. อุยฺโยเชยฺยาติ อนาจารํ จริตุกามตาย ‘‘คจฺฉ ตฺว’’นฺติ ทุติยิกํ อุยฺโยเชยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ปุริมนเยเนว ตาว สนฺติฏฺนาทีสุ ตีณิ ปาจิตฺติยานิ, อุยฺโยเชนฺติยา ปน อุยฺโยชเน จ หตฺถปาสวิชหเน จ ทุกฺกฏํ, วิชหิเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอวํ สนฺติฏฺนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ ปุริมตฺตยสทิสเมว. อนาปตฺติยํ ปน ‘‘น อนาจารํ อาจริตุกามา, สติ กรณีเย ทุติยิกํ ภิกฺขุนึ อุยฺโยเชตี’’ติ (ปาจิ. ๘๕๒) เอตฺตกํ อธิกนฺติ.
ทุติยิกอุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อนาปุจฺฉาปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ปุเรภตฺตนฺติ อรุณุคฺคมนํ อุปาทาย ยาว มชฺฌนฺหิกํ. อาสเนติ ปลฺลงฺกสฺโสกาสภูเต. สามิเก อนาปุจฺฉาติ ตสฺมึ กุเล ยํกิฺจิ วิฺุํ มนุสฺสํ อนาปุจฺฉา. ปกฺกเมยฺยาติ เอตฺถ ฉนฺนสฺส อนฺโต นิสีทิตฺวา อโนวสฺสกํ อชฺโฌกาเส อุปจารํ อติกฺกาเมนฺติยา ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติเย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ อนาปุจฺฉา ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปลฺลงฺกสฺส อโนกาเส ทุกฺกฏํ, ตถา อาปุจฺฉิเต ¶ อนาปุจฺฉิตสฺาย เจว เวมติกาย จ. อาปุจฺฉิตสฺาย ปน, อสํหาริเม, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ ¶ อนาปตฺติ. ปุเรภตฺตตา, อนฺตรฆเร นิสชฺชา, อาสนสฺส ปลฺลงฺโกกาสตา, อฺตฺร อนฺุาตการณา อนาปุจฺฉนํ, วุตฺตปริจฺเฉทาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
อนาปุจฺฉาปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อนาปุจฺฉาอภินิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ปจฺฉาภตฺตนฺติ มชฺฌนฺหิเก วีติวตฺเต ยาว สูริยสฺส อตฺถงฺคมา. อภินิสีเทยฺย วาติ อาทิมฺหิ นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺติยา เอกา อาปตฺติ, อนิสีทิตฺวา นิปชฺชิตฺวาว คจฺฉนฺติยาปิ เอกา, นิสีทิตฺวา นิปชฺชนฺติยา ทฺเว.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อาสเน อภินิสีทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ ¶ , เสสํ ปฺจมสทิสเมว. ยถา ปน ตตฺถ อสํหาริเม, เอวมิธ ธุวปฺตฺเต อนาปตฺตีติ.
อนาปุจฺฉาอภินิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อนาปุจฺฉาสนฺถรณสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม วิกาเลติ อตฺถงฺคเต สูริเย. เสยฺยนฺติ อนฺตมโส ปณฺณสนฺถารมฺปิ, เสสํ ฉฏฺสทิสเมว.
อิทํ ปน สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ วิกาเล กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา สามิเก อนาปุจฺฉิตฺวา เสยฺยํ สนฺถริตฺวา อภินิสีทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อนาปตฺติยฺเจตฺถ ธุวปฺตฺตํ นาม นตฺถีติ.
อนาปุจฺฉาสนฺถรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปรอุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ ¶ ทุคฺคหิเตน ทูปธาริเตนาติ ยํ วุตฺตํ, ตโต อฺถา คหิเตน จ อุปธาริเตน จ. ปรนฺติ ‘‘อหํ กิรยฺเย อยฺยํ น สกฺกจฺจํ อุปฏฺหามี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๘๖๙) นเยน อุปสมฺปนฺนํ อุชฺฌาเปนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ เอวํ ปรํ อุชฺฌาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ, อุมฺมตฺติกาทีนํเยว อนาปตฺติ. ทุคฺคหิตตา, อุชฺฌาปนํ, ยํ อุชฺฌาเปติ, ตสฺสา อุปสมฺปนฺนตาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
ปรอุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปรอภิสปนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม อภิสเปยฺยาติ สปถํ กเรยฺย. ตตฺถ ‘‘นิรเย อุปปชฺชามิ, นิรเย อุปปชฺชตู’’ติเอวมาทีนิ วทมานา นิรเยน อภิสปติ นาม, อกฺโกสตีติ อตฺโถ. ‘‘คิหินี โหมิ, คิหินี โหตู’’ติเอวมาทีนิ วทมานา พฺรหฺมจริเยน. ตสฺสา วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ จณฺฑกาฬึ อารพฺภ เอวํ อภิสปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ, ติรจฺฉานโยนิยา วา เปตฺติวิสเยน วา มนุสฺสโทภคฺเคน วา อภิสปเน ทุกฺกฏํ. อตฺถธมฺมานุสาสนิปุเรกฺขารานํ อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. นิรเยน วา พฺรหฺมจริเยน วา อภิสปนํ ¶ , อุปสมฺปนฺนตา, อตฺถธมฺมปุเรกฺขาราทีนํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อฏฺมสทิสาเนวาติ.
ปรอภิสปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. โรทนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ วธิตฺวาติ หตฺถาทีหิ ปหริตฺวา, อุภยํ กโรนฺติยาว ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ จณฺฑกาฬึ อารพฺภ อตฺตานํ วธิตฺวา โรทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เกวลํ วธนฺติยา วา โรทนฺติยา วา ทุกฺกฏเมว. าติโรคโภคพฺยสเนหิ ผุฏฺาย เกวลํ โรทนฺติยา เอว น วธนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อตฺตานํ วธนฺเจว, โรทนฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยเมวาติ.
โรทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
รตฺตนฺธการวคฺโค ทุติโย.
๓. นคฺควคฺโค
๑. นคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา
นคฺควคฺคสฺส ปเม นคฺคาติ อนิวตฺถา วา อปารุตา วา. เอวฺหิ นหายนฺติยา สพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏํ, นหานปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ เอวํ นหานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อุทกสาฏิกจีวเร อจฺฉินฺเน วา นฏฺเ วา, ‘‘มหคฺฆํ อิทํ ทิสฺวา โจราปิ หเรยฺยุ’’นฺติ เอวรูปาสุ อาปทาสุ วา นหายนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. นคฺคตา, อนฺุาตการณาภาโว, นหานปริโยสานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
นคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุทกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อปฺปมาณิกาโย อุทกสาฏิกาโย ธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ สพฺพํ รตนวคฺเค นิสีทนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อุทกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย วิสิพฺเพตฺวาติ ทุสฺสิพฺพิตํ ปุนสิพฺพนตฺถาย วิสิพฺเพตฺวา. อนนฺตรายิกินีติ ทสสุ อนฺตราเยสุ เอเกกสฺมิมฺปิ อสติ. อฺตฺร จตูหปฺจาหาติ ¶ วิสิพฺพิตทิวสโต ปฺจ ทิวเส อติกฺกาเมตฺวา ‘‘เนว สิพฺพิสฺสามิ ¶ , น สิพฺพาปนาย อุสฺสุกฺกํ กริสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ จีวรํ วิสิพฺเพตฺวา น สิพฺพนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ, ตถา อุภินฺนมฺปิ อฺสฺมึ ปริกฺขาเร. ยา ปน อนฺตรายิกินี วา โหติ, ปริเยสิตฺวา วา กิฺจิ น ลภติ, กโรนฺตี วา ปฺจาหํ อติกฺกาเมติ, ตสฺสา จ, คิลานาย จ, อาปทาสุ จ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. นิวาสนปารุปนุปคจีวรตา, อุปสมฺปนฺนาย สนฺตกตา, สิพฺพนตฺถาย วิสิพฺพนํ วา วิสิพฺพาปนํ วา, อฺตฺร อนฺุาตการณา ปฺจาหาติกฺกโม, ธุรนิกฺเขโปติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สงฺฆาฏิจารสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ปฺจ อหานิ ปฺจาหํ, ปฺจาหเมว ปฺจาหิกํ. สงฺฆาฏีนํ จาโร สงฺฆาฏิจาโร, ปริโภควเสน วา โอตาปนวเสน วา สงฺฆฏิตฏฺเน ‘สงฺฆาฏี’ติ ลทฺธนามํ ติจีวรํ, อุทกสาฏิกา, สํกจฺจิกาติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ จีวรานํ ปริวตฺตนนฺติ อตฺโถ. อติกฺกาเมยฺย ปาจิตฺติยนฺติ ¶ ฉฏฺเ อรุณุคฺคมเน เอกสฺมึ จีวเร วุตฺตนเยน อปริวตฺติเต เอกา อาปตฺติ, ปฺจสุ ปฺจ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา สนฺตรุตฺตเรน ชนปทจาริกํ ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปฺจาหานติกฺกนฺเต ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน อนติกฺกนฺตสฺาย, ปฺจมํ ทิวสํ ปฺจ จีวรานิ นิวาเสนฺติยา วา ปารุปนฺติยา วา โอตาเปนฺติยา วา, คิลานาย, ‘‘อิทํ เม จีวรํ มหคฺฆํ อีทิเส โจรภเย น สกฺกา ธาเรตุ’’นฺติ เอวรูปาสุ อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปฺจนฺนํ จีวรานํ อฺตรตา, ปฺจาหาติกฺกโม, อนฺุาตการณาภาโว, อปริวตฺตนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานีติ.
สงฺฆาฏิจารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรสงฺกมนียสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ ¶ จีวรสงฺกมนียนฺติ สงฺกเมตพฺพํ จีวรํ, อฺิสฺสา สนฺตกํ อนาปุจฺฉา คหิตํ ปุน ปฏิทาตพฺพํ ปฺจนฺนํ อฺตรํ จีวรนฺติ อตฺโถ. ธาเรยฺยาติ สเจ ตํ นิวาเสติ วา ปารุปติ วา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ ภิกฺขุนิยา จีวรํ อาทาย อนาปุจฺฉา ปารุปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ. ยา ปน ตาย วา ทินฺนํ, ตํ วา อาปุจฺฉา, อจฺฉินฺนนฏฺจีวริกา วา หุตฺวา, ‘‘อิทํ เม จีวรํ มหคฺฆํ อีทิเส โจรภเย น สกฺกา ธาเรตุ’’นฺติ เอวรูปาสุ อาปทาสุ วา ธาเรติ, ตสฺสา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. จีวรสงฺกมนียตา, อุปสมฺปนฺนาย สนฺตกตา, อนฺุาตการณาภาโว, ธารณนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
จีวรสงฺกมนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. คณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ คณสฺสาติ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส. จีวรลาภนฺติ วิกปฺปนุปคมฺปิ ปจฺฉิมํ ลภิตพฺพํ จีวรํ. อนฺตรายํ กเรยฺยาติ ยถา เต ทาตุกามา น เทนฺติ, เอวํ ปรกฺกเมยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ สเจ ตสฺสา วจเนน เต น เทนฺติ, ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ คณสฺส จีวรลาภนฺตรายกรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อฺสฺมึ ปริกฺขาเร ทุกฺกฏํ, สมฺพหุลานํ ปน เอกภิกฺขุนิยา วา จีวรลาเภปิ ทุกฺกฏเมว. ‘‘สมคฺฆกาเล ทสฺสถา’’ติ เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา นิวาเรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วิกปฺปนุปคปจฺฉิมตา, สงฺฆสฺส ปริณตภาโว, วินา อานิสํสทสฺสเนน อนฺตรายกรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานีติ.
คณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ ธมฺมิกํ จีวรวิภงฺคนฺติ สมคฺเคน สงฺเฆน สนฺนิปติตฺวา กรียมานํ จีวรวิภงฺค. ปฏิพาเหยฺยาติ ปฏิเสเธยฺย, เอวํ ปฏิเสเธนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ ธมฺมิกํ จีวรวิภงฺคํ ปฏิพาหนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ธมฺมิเก เวมติกาย, อธมฺมิเก ธมฺมิกสฺาย เจว เวมติกาย จ ทุกฺกฏํ. อุภยตฺถ อธมฺมิกสฺาย, อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาหนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. จีวรวิภงฺคสฺส ธมฺมิกตา, ธมฺมิกสฺิตา, วินา อานิสํเสน ปฏิพาหนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสาเนวาติ.
ปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. จีวรทานสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม สมณจีวรนฺติ กปฺปกตํ นิวาสนปารุปนุปคํ, เอวรูปํ เปตฺวา ปฺจ สหธมฺมิเก มาตาปิตโร ¶ จ ยสฺส กสฺสจิ คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา ปริจฺจชิตฺวา เทนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อคาริกสฺส สมณจีวรทานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ. มาตาปิตูนํ ปริจฺจชิตฺวาปิ, อฺเสํ ตาวกาลิกเมว เทนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สมณจีวรตา, เปตฺวา สหธมฺมิเก จ มาตาปิตโร จ อฺเสํ ทานํ, อตาวกาลิกตาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺตสทิสานีติ.
จีวรทานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. กาลอติกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ทุพฺพลจีวรปจฺจาสายาติ ทุพฺพลาย จีวรปจฺจาสาย, ‘‘สเจ สกฺโกม ทสฺสามา’’ติ เอตฺตกมตฺตํ สุตฺวา อุปฺปาทิตาย อาสายาติ อตฺโถ ¶ . จีวรกาลสมยํ อติกฺกาเมยฺยาติ วสฺสํวุฏฺภิกฺขุนีหิ กาลจีวเร ภาชิยมาเน ‘‘อาคเมยฺยาถ, อยฺเย, อตฺถิ สงฺฆสฺส จีวรปจฺจาสา’’ติ วตฺวา ตํ จีวรวิภงฺคํ จีวรกาลํ อติกฺกาเมยฺย, ตสฺสา อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิมมาสํ, อตฺถเต กถิเน กถินุพฺภารทิวสํ อติกฺกาเมนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ ทุพฺพลจีวรปจฺจาสาย จีวรกาลสมยํ อติกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ทุพฺพลจีวเร ¶ เวมติกาย, อทุพฺพลจีวเร ทุพฺพลจีวรสฺาย เจว เวมติกาย จ ทุกฺกฏํ. อุภยตฺถ อทุพฺพลจีวรสฺาย, กิฺจาปิ ‘น สกฺโกมา’ติ วทนฺติ, ‘‘อิทานิ ปน เตสํ กปฺปาโส วา อุปฺปชฺชิสฺสติ, สทฺโธ วา ปุริโส อาคมิสฺสติ, ตสฺมึ อาคเต อทฺธา ทสฺสนฺตี’’ติ เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา นิวาเรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ทุพฺพลจีวรตา, ทุพฺพลสฺิตา, วินา อานิสํเสน นิวารณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานีติ.
กาลอติกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กถินุทฺธารสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ ธมฺมิกํ กถินุทฺธารนฺติ สพฺพาสํ ภิกฺขุนีนํ อกาลจีวรํ ทาตุกาเมน อุปาสเกน ยตฺตโก อตฺถารมูลิโก อานิสํโส, ตโต อธิกํ วา สมกํ วา ทตฺวา ยาจิเตน สมคฺเคน ภิกฺขุนิสงฺเฆน ยํ กถินํ ตฺติทุติยกมฺเมน อนฺตรา อุทฺธรียติ, ตสฺส โส อุทฺธาโร ‘ธมฺมิโก’ติ วุจฺจติ, เอวรูปํ กถินุทฺธารนฺติ อตฺโถ. ปฏิพาเหยฺยาติ นิวาเรยฺย, ตสฺส เอวรูปํ กถินุทฺธารํ นิวาเรนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ กถินุทฺธารํ ปฏิพาหนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ สตฺตเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
กถินุทฺธารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นคฺควคฺโค ตติโย.
๔. ตุวฏฺฏวคฺโค
๑. เอกมฺจตุวฏฺฏนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตุวฏฺฏวคฺคสฺส ¶ ปเม ตุวฏฺเฏยฺยุนฺติ นิปชฺเชยฺยุํ. ตาสุ ปน เอกาย วา นิปนฺนาย อปรา นิปชฺชตุ, ทฺเวปิ วา สเหว นิปชฺชนฺตุ, ทฺวินฺนมฺปิ ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ ทฺวินฺนํ เอกมฺเจ ตุวฏฺฏนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สเจ ปน เอกาย นิปนฺนาย เอกา นิสีทติ, อุโภ วา นิสีทนฺติ, ตาสํ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เอกมฺจตา, ทฺวินฺนํ ตุวฏฺฏนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
เอกมฺจตุวฏฺฏนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เอกตฺถรณตุวฏฺฏนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ ¶ เอกํ อตฺถรณฺเจว ปาวุรณฺจ เอตาสนฺติ เอกตฺถรณปาวุรณา, สํหาริมานํ ปาวารตฺถรณกฏสารกาทีนํ เอกํ อนฺตํ อตฺถริตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ตุวฏฺเฏนฺตีนเมตํ อธิวจนํ. ปาจิตฺติยนฺติ ตํเยว อตฺถริตฺวา ตํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชนฺตีนํ ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ เอวํ ตุวฏฺฏนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อตฺถรเณ วา ปาวุรเณ วา เอกสฺมึ ทุกฺกฏํ, นานตฺถรณปาวุรเณ ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน นานตฺถรณปาวุรณสฺาย, ววตฺถานํ ทสฺเสตฺวา นิปชฺชนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ ปมสทิสเมวาติ.
เอกตฺถรณตุวฏฺฏนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อผาสุกรณสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย อผาสุนฺติ ‘‘อิมินา อิมิสฺสา อผาสุ ภวิสฺสตี’’ติ อนาปุจฺฉา ปุรโต จงฺกมนฏฺานนิสฺสชฺชาทโย วา อุทฺทิสอุทฺทิสาปนปริปุจฺฉนสชฺฌายํ วา กโรนฺติยา จงฺกมเน นิวตฺตนคณนาย, านาทีสุ ปโยคคณนาย, อุทฺเทสาทีสุ ปทคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ สฺจิจฺจ อผาสุกรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ, น อผาสุกามตาย, อาปุจฺฉา ปุรโต จงฺกมนาทีนิ กโรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนตา, อผาสุกามตา, อผาสุกรณํ, อนาปุจฺฉนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
อผาสุกรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นอุปฏฺาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ ทุกฺขิตนฺติ คิลานํ. สหชีวินินฺติ สทฺธิวิหารินึ. เนว อุปฏฺเหยฺยาติ ตสฺสา อุปฏฺานํ สยํ วา อกโรนฺติยา, ปเรหิ วา อกาเรนฺติยา ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ ทุกฺขิตํ สหชีวินึ อนุปฏฺานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อนฺเตวาสินิยา วา อนุปสมฺปนฺนาย วา ทุกฺกฏํ, ทสสุ อฺตรนฺตราเย สติ ปริเยสิตฺวา อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. คิลานตา, สทฺธิวิหาริตา, อนฺุาตการณาภาโว, อุปฏฺาเน ธุรนิกฺเขโปติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
นอุปฏฺาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม อุปสฺสยํ ทตฺวาติ สกวาฏพทฺธํ อตฺตโน ปุคฺคลิกวิหารํ ทตฺวา. นิกฺกฑฺเฒยฺยาติ พหูนิปิ ทฺวารานิ เอกปฺปโยเคน นิกฺกฑฺเฒนฺติยา เอกา อาปตฺติ, นานาปโยเคหิ ปโยคคณนาย อาปตฺติโย, อาณตฺติยมฺปิ เอเสว นโย. สเจ ปน ‘‘อิมฺจิมฺจ ทฺวารํ อติกฺกาเมหี’’ติ อาณาเปติ, เอกาย อาณตฺติยา เอว ทฺวารคณนาย อาปตฺติโย.
สาวตฺถิยํ ¶ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอตาทิเส วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อกวาฏพทฺธโต ทุกฺกฏํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ, สกวาฏพทฺธโต วา อกวาฏพทฺธโต วา อุภินฺนมฺปิ ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน ทุกฺกฏเมว, เสสํ สงฺฆิกวิหารนิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปเท วุตฺตนยเมวาติ.
นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สํสฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺํ ¶ อุตฺตานปทตฺถเมว. สาวตฺถิยํ จณฺฑกาฬึ อารพฺภ สํสฏฺวิหารวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ ปมอริฏฺสิกฺขาปเท วุตฺตวินิจฺฉยสทิสเมวาติ.
สํสฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อนฺโตรฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม อนฺโตรฏฺเติ ยสฺส วิชิเต วิหรติ, ตสฺส รฏฺเ. อสตฺถิกา จาริกนฺติ วินา สตฺเถน คจฺฉนฺติยา, คามนฺตรคณนาย, อคามเก อรฺเ อทฺธโยชนคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ วุตฺตนเยเนว เทสจาริกํ ¶ ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. สตฺเถน สห คจฺฉนฺติยา, เขเม อปฺปฏิภเย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อนฺโตรฏฺตา, อเขมตา, อนฺุาตการณาภาโว, จาริกํ ปกฺกมนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
อนฺโตรฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ติโรรฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ติโรรฏฺเติ ยสฺส วิชิเต วิหรติ, ตํ เปตฺวา อฺสฺส รฏฺเ. เสสํ สตฺตเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, นครํ ปเนตฺถ ราชคหนฺติ.
ติโรรฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อนฺโตวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ อนฺโตวสฺสนฺติ ปุริมํ วา เตมาสํ, ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ อวสิตฺวา ตสฺส วสฺสสฺส ¶ อนฺโตเยว. อิธ สตฺตาหกรณีเยน วา เกนจิ อุพฺพฬฺหาย วา อาปทาสุ วา คจฺฉนฺติยา อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ อฏฺมสทิสเมวาติ.
อนฺโตวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. จาริกนปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม วสฺสํวุฏฺาติ ปุริมํ วา เตมาสํ, ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ วุฏฺา. ฉปฺปฺจโยชนานีติ เอตฺถ ปวาเรตฺวา ปฺจ โยชนานิ คนฺตุมฺปิ วฏฺฏติ, ฉสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สเจ ปน ตีณิ คนฺตฺวา เตเนว มคฺเคน ปจฺจาคจฺฉติ, น วฏฺฏติ, อฺเน อาคนฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘วุตฺตปฺปมาณํ อทฺธานํ น คจฺฉิสฺสามี’’ติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
ราชคเห สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ วสฺสํ วสิตฺวา จาริกํ อปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อนฺตราเย สติ, ปริเยสิตฺวา ทุติยิกํ ภิกฺขุนึ อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วสฺสํวุฏฺตา, อนฺุาตการณาภาโว, ปฺจโยชนานติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานิ, อิทํ ปน อกิริยํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
จาริกนปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตุวฏฺฏวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. จิตฺตาคารวคฺโค
๑. ราชาคารสิกฺขาปทวณฺณนา
จิตฺตาคารวคฺคสฺส ปเม ราชาคารนฺติ รฺโ กีฬนฆรํ. จิตฺตาคารนฺติ กีฬนจิตฺตสาลํ. อารามนฺติ กีฬนอุปวนํ. อุยฺยานนฺติ ¶ กีฬนุยฺยานํ. โปกฺขรณินฺติ กีฬนโปกฺขรณึ. ทสฺสนายาติ ¶ ‘‘เอเตสุ ยํกิฺจิ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ¶ คจฺฉนฺติยา ปเท ปเท ทุกฺกฏํ, ยตฺถ ตฺวา ปสฺสติ, ตตฺถ ปทํ อนุทฺธริตฺวา ปฺจาปิ ปสฺสนฺติยา เอกาว อาปตฺติ. สเจ ปน ตํ ตํ วิโลเกตฺวา ปสฺสติ, คีวํ ปริวตฺตนปฺปโยคคณนาย อาปตฺติโย, น อุมฺมีลนคณนาย.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ จิตฺตาคารํ ทสฺสนาย คมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ภิกฺขุสฺส สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ, อวเสโส วินิจฺฉโย นจฺจทสฺสนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.
ราชาคารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อาสนฺทิปริภฺุชนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย อาสนฺที นาม อติกฺกนฺตปฺปมาณา วุจฺจติ. ปลฺลงฺโก นาม สํหาริเมน วาเฬน กโตติ วุตฺโต. ปริภฺุเชยฺยาติ เอตฺถ ปน นิสีทนนิปชฺชนปฺปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อาสนฺทิปลฺลงฺกปริโภควตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อาสนฺทิยา ปาเท ฉินฺทิตฺวา, ปลฺลงฺกสฺส วาเฬ ภินฺทิตฺวา ปริภฺุชนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาสนฺทิปลฺลงฺกตา, นิสีทนํ นิปชฺชนํ วาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
อาสนฺทิปริภฺุชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สุตฺตกนฺตนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย สุตฺตนฺติ ฉนฺนํ อฺตรํ. กนฺเตยฺยาติ เอตฺถ ยตฺตกํ หตฺเถน อฺฉิตํ โหติ, ตสฺมึ ตกฺกมฺหิ เวิเต เอกา อาปตฺติ. อิทฺหิ สนฺธาย ปทภาชนีเย (ปาจิ. ๙๘๘) ‘‘อุชฺชวุชฺชเว’’ติ วุตฺตํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ สุตฺตํ กนฺตนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, กนฺตนโต ปุพฺเพ ¶ กปฺปาสวิจินนํ อาทึ กตฺวา สพฺพปฺปโยเคสุ หตฺถวารคณนาย ¶ ทุกฺกฏํ. กนฺติตสุตฺตํ กนฺตนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อกนฺติตตา, กนฺตนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
สุตฺตกนฺตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. คิหิเวยฺยาวจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ คิหิเวยฺยาวจฺจนฺติ คิหีนํ เวยฺยาวจฺจํ. สเจปิ หิ มาตาปิตโร อตฺตโน กิฺจิ กมฺมํ อการาเปตฺวา เตสํ ยาคุปจนาทีนิ กโรนฺติ, ปุพฺพปฺปโยเคสุ ปโยคคณนาย ทุกฺกฏานิ อาปชฺชิตฺวา ยาคุอาทีสุ ภาชนคณนาย, ขาทนียาทีสุ ปูวคณนาย ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ คิหีนํ เวยฺยาวจฺจกรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, มนุสฺเสหิ สงฺฆสฺส ยาคุปาเน วา ภตฺเต วา เจติยปูชาย วา กรียมานาย เตสํ สหายภาเวน ยาคุปจนาทีนิ, อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรสฺส จ ตานิเยว กโรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. คิหิเวยฺยาวจฺจกรณํ, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสาเนวาติ.
คิหิเวยฺยาวจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อธิกรณสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม อธิกรณนฺติ จตุนฺนํ อฺตรํ. ปาจิตฺติยนฺติ อิธ จีวรสิพฺพเน วิย ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ, เอกาหมฺปิ ปริหาโร นตฺถิ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อธิกรณํ นวูปสมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ จีวรสิพฺพนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อธิกรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โภชนทานสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ ¶ สหตฺถาติ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา เปตฺวา ปฺจสหธมฺมิเก อวเสสานํ อฺตฺร อุทกทนฺตโปนา ยํกิฺจิ อชฺโฌหรณียํ ททนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อคาริกสฺส ขาทนียโภชนียทานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อุทกทนฺตโปเน ทุกฺกฏํ. ยา ปน ทาเปติ น เทติ, อุปนิกฺขิปิตฺวา เทติ, พาหิรเลปํ เทติ, ตสฺสา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อฺตฺร อุทกทนฺตโปนา อชฺโฌหรณิยํ, เปตฺวา ปฺจ สหธมฺมิเก อฺสฺส สหตฺถา ทานนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
โภชนทานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อาวสถจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ อาวสถจีวรนฺติ ‘‘อุตุนิโย ภิกฺขุนิโย ปริภฺุชนฺตู’’ติ ทินฺนจีวรํ. อนิสฺสชฺชิตฺวาติ จตุตฺเถ ทิวเส โธวิตฺวา อฺิสฺสา อนฺตมโส สามเณริยาปิ อุตุนิยา อทตฺวา. ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภฺุชนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อาวสถจีวรํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, นิสฺสชฺชิเต ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน นิสฺสชฺชิตสฺาย, ปุน ปริยาเยน วา, อฺาสํ อุตุนีนํ อภาเวน วา, อจฺฉินฺนนฏฺจีวริกาย วา, อาปทาสุ วา ปริภฺุชนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาวสถจีวรตา, จตุตฺถทิวสตา, โธวิตฺวา อนิสฺสชฺชนํ, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
อาวสถจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อาวสถวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ ¶ อาวสถนฺติ กวาฏพทฺธวิหารํ. อนิสฺสชฺชิตฺวาติ รกฺขณตฺถาย อทตฺวา, ‘‘อิทํ ชคฺเคยฺยาสี’’ติ เอวํ อนาปุจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ. จาริกํ ปกฺกเมยฺย ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ สกคามโต อฺํ คามํ เอกรตฺติวาสตฺถายปิ ปกฺกมนฺติยา ปริกฺขิตฺตสฺส อาวสถสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ ปมปาเทน อติกฺกนฺตมตฺเต ทุกฺกฏํ, ทุติเยน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อาวสถํ อนิสฺสชฺชิตฺวา จาริกํ ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อกวาฏพทฺเธ ทุกฺกฏํ, นิสฺสชฺชิเต ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน นิสฺสชฺชิตสฺาย, สติ อนฺตราเย, ปฏิชคฺคิกํ ปริเยสิตฺวา อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สกวาฏพทฺธตา, วุตฺตนเยน ปกฺกมนํ, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานีติ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
อาวสถวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ติรจฺฉานวิชฺชาปริยาปุณนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ติรจฺฉานวิชฺชนฺติ ยํกิฺจิ พาหิรกํ อนตฺถสํหิตํ หตฺถิอสฺสรถธนุถรุสิปฺปอาถพฺพณขิลนวสีกรณโสสาปนมนฺตาคทปฺปโยคาทิเภทํ ¶ ปรูปฆาตกรํ วิชฺชํ. ปริยาปุเณยฺยาติ เอตฺถ ยสฺส กสฺสจิ สนฺติเก ตํ ปทาทิวเสน ปริยาปุณนฺติยา ปทคณนาย เจว อกฺขรคณนาย จ ปาจิตฺติยนฺติ.
ติรจฺฉานวิชฺชาปริยาปุณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ติรจฺฉานวิชฺชาวาจนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม วาเจยฺยาติ ปทํ วิเสโส. อุภยมฺปิ สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา เจว สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย จ อารพฺภ ติรจฺฉานวิชฺชํ ปริยาปุณนวาจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. เลเข, ธารณาย ¶ จ, คุตฺตตฺถาย จ ยกฺขปริตฺตนาคมณฺฑลาทิเก ¶ สพฺพปริตฺเต, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ติรจฺฉานวิชฺชตา, ปริยาปุณนวาจนา, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ทฺวีสุปิ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปทโสธมฺมสทิสานีติ.
ติรจฺฉานวิชฺชาวาจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
จิตฺตาคารวคฺโค ปฺจโม.
๖. อารามวคฺโค
๑. อารามปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา
อารามวคฺคสฺส ปเม สภิกฺขุกํ อารามนฺติ ยตฺถ ภิกฺขู รุกฺขมูเลปิ วสนฺติ, ตํ ปเทสํ. อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ ภิกฺขุสามเณรอารามิเกสุ ยํกิฺจิ อนาปุจฺฉา, ปริกฺขิตฺตสฺส อารามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺติยา, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺติยา ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติยปาเท ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อนาปุจฺฉา อารามํ ปวิสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา’’ติ จ ‘‘ชานํ สภิกฺขุก’’นฺติ จ อิมาเนตฺถ ทฺเว อนุปฺตฺติโย, สภิกฺขุเก เวมติกาย, อภิกฺขุเก สภิกฺขุกสฺาย เจว เวมติกาย จ ทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน ทุวิเธปิ อภิกฺขุกสฺาย, สนฺตํ ภิกฺขุํ อาปุจฺฉา ปวิสนฺติยา, ปมปฺปวิฏฺานํ วา ภิกฺขุนีนํ สีสํนุโลกิกาย, ยตฺถ วา ภิกฺขุนิโย สนฺนิปติตา, ตตฺถ ‘‘ตาสํ สนฺติกํ คจฺฉามี’’ติ สฺาย, อาราเมน วา มคฺโค โหติ, เตน คจฺฉนฺติยา, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สภิกฺขุการามตา ¶ , สภิกฺขุกสฺิตา, วุตฺตปริจฺเฉทาติกฺกโม, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมนุภาสนสมอุฏฺานํ, กิริยากิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
อารามปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ภิกฺขุอกฺโกสนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ อกฺโกเสยฺยาติ ทสนฺนํ อกฺโกสวตฺถูนํ อฺตเรน สมฺมุขา วา ปรมฺมุขา วา อกฺโกเสยฺย. ปริภาเสยฺยาติ ภยมสฺส อุปทํเสยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ตสฺสา เอวํ กโรนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
เวสาลิยํ ¶ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อายสฺมนฺตํ อุปาลึ อกฺโกสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, อตฺถธมฺมอนุสาสนิปุเรกฺขาราย, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนตา, อกฺโกสนปริภาสนํ, อตฺถปุเรกฺขารตาทีนํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
ภิกฺขุอกฺโกสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. คณปริภาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย จณฺฑิกตาติ กุทฺธา. คณนฺติ ภิกฺขุนิสงฺฆํ. ปริภาเสยฺยาติ เอตฺถ ‘‘พาลา เอตา อพฺยตฺตา เอตา, เนตา ชานนฺติ กมฺมํ วา กมฺมโทสํ วา กมฺมสมฺปตฺตึ วา กมฺมวิปตฺตึ วา’’ติ เอวํ ยตฺถ กตฺถจิ ปริภาสนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ คณํ ปริภาสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สมฺพหุลา วา เอกํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา ปริภาสนฺติยา ทุกฺกฏํ. เสสํ ทุติยสทิสเมวาติ.
คณปริภาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปวาริตสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ คณโภชเน วุตฺตนเยน นิมนฺติตา, ปวารณาสิกฺขาปเท วุตฺตนเยน ปวาริตา เวทิตพฺพา. ปาจิตฺติยนฺติ ตสฺสา ปุเรภตฺตํ เปตฺวา ยาคฺุเจว เสสานิ จ ตีณิ กาลิกานิ อฺํ ยํกิฺจิ อามิสํ อชฺโฌหรณตฺถาย ปฏิคฺคณฺหนฺติยา คหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อฺตฺร ภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ตีณิ กาลิกานิ อาหารตฺถาย ปฏิคฺคณฺหนฺติยาปิ ¶ อชฺโฌหรนฺติยาปิ ทุกฺกฏํ. ยา ปน นิมนฺติตา อปฺปวาริตา ยาคุํ ปิวติ, สามิเก อปโลเกตฺวา ¶ ภฺุชติ, ตีณิ กาลิกานิ สติ ปจฺจเย ปริภฺุชติ, ตสฺสา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. นิมนฺติตา วา ปวาริตา วา ตํ อุภยํ วา, ปุเรภตฺตํ วุตฺตลกฺขณสฺส อามิสสฺส อชฺโฌหาโร, สามิกานํ อนาปุจฺฉนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. อทฺธานสมุฏฺานํ, นิมนฺติตาย อนาปุจฺฉา ภฺุชนฺติยา อาปตฺติสมฺภวโต สิยา กิริยากิริยํ, ปวาริตาย กปฺปิยํ กาเรตฺวาปิ อกาเรตฺวาปิ ปริภฺุชนฺติยา อาปตฺติสมฺภวโต สิยา กิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
ปวาริตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. กุลมจฺฉรินีสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม กุเล มจฺฉโร กุลมจฺฉโร, กุลมจฺฉโร เอติสฺสา อตฺถิ, กุลํ วา มจฺฉรายตีติ กุลมจฺฉรินี. อสฺสาติ ยา อีทิสี ภเวยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ตสฺสา ‘‘ยํ กุลํ ภิกฺขุนีนํ ปจฺจเย ทาตุกามํ, กถํ นาม ตตฺถ ภิกฺขุนิโย น คจฺเฉยฺยุ’’นฺติ ภิกฺขุนีนํ วา สนฺติเก กุลสฺส, ‘‘กถํ นาม อิเม ตาสํ กิฺจิ น ทชฺเชยฺยุ’’นฺติ กุลสฺส วา สนฺติเก ภิกฺขุนีนํ อวณฺณํ ภาสนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ กุลมจฺฉรายนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อมจฺฉรายิตฺวา สนฺตํเยว อาทีนวํ อาจิกฺขนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ภิกฺขุนีนํ อลาภกามตา, กุลสฺส วา สนฺติเก ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขุนีนํ วา สนฺติเก กุลสฺส อวณฺณภณนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
กุลมจฺฉรินีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อภิกฺขุกาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ สเจ ภิกฺขุนุปสฺสยโต อทฺธโยชนพฺภนฺตเร โอวาททายกา ภิกฺขู น วสนฺติ, มคฺโค ¶ วา อเขโม โหติ น สกฺกา อนนฺตราเยน คนฺตุํ ¶ , อยํ อภิกฺขุโก นาม อาวาโส. ตตฺถ ‘‘วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติ เสนาสนปฺาปนปานียอุปฏฺาปนาทีนิ กโรนฺติยา ทุกฺกฏํ ¶ , สห อรุณุคฺคมนา ปาจิตฺติยํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๔๔ อาทโย) วุตฺโต.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อภิกฺขุเก อาวาเส วสฺสํ วสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ยตฺถ ปน วสฺสูปคตา ภิกฺขู ปกฺกนฺตา วา โหนฺติ วิพฺภนฺตา วา กาลงฺกตา วา ปกฺขสงฺกนฺตา วา ตตฺถ วสนฺติยา, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อภิกฺขุกาวาสตา, วสฺสูปคมนํ, อรุณุคฺคมนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสาเนวาติ.
อภิกฺขุกาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม วสฺสํวุฏฺาติ ปุริมํ วา ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ วุฏฺา. อุภโตสงฺเฆติ ภิกฺขุนิสงฺเฆ เจว ภิกฺขุสงฺเฆ จ. อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉยกถา – ภิกฺขุนีหิ จาตุทฺทเสเยว สนฺนิปติตฺวา ‘‘สุณาตุ เม, อยฺเย, สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา จาตุทฺทสี, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ เอวํ สพฺพสงฺคาหิกตฺตึ วา, ‘‘เตวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ เอวํ เตวาจิกตฺตึ วา, สติ อนฺตราเย ‘‘ทฺเววาจิกํ, เอกวาจิกํ, สมานวสฺสิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ เอวํ ทฺเววาจิกาทิตฺตึ วา เปตฺวา สพฺพสงฺคาหิกตฺติ เจ ปิตา, ‘‘สงฺฆํ, อยฺเย, ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อยฺยาโย อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺตี ปฏิกริสฺสามี’’ติ (จูฬว. ๔๒๗) เอวํ สกึ วา, ‘‘ทุติยมฺปิ, อยฺเย, สงฺฆํ…เป… ตติยมฺปิ, อยฺเย, สงฺฆํ…เป… ปฏิกริสฺสามี’’ติ เอวํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วา วตฺวา ปฏิปาฏิยา ปวาเรตพฺพํ. เตวาจิกาย ตฺติยา วจนํ น หาเปตพฺพํ, ทฺเววาจิกาทีสุ วฑฺเฒตุํ วฏฺฏติ, หาเปตุํ น วฏฺฏติ. เอวํ ภิกฺขุนิสงฺเฆ ปวาเรตฺวา ตตฺเถว เอกา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๒๗) วุตฺเตน ตฺติทุติยกมฺเมน ภิกฺขุนิสงฺฆสฺสตฺถาย ภิกฺขุสงฺฆํ ปวาเรตุํ สมฺมนฺนิตพฺพา. ตาย สมฺมตาย ภิกฺขุนิยา ปนฺนรเส ¶ ภิกฺขุนิสงฺฆํ อาทาย ภิกฺขุสงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส ¶ วจนีโย ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ อยฺย ภิกฺขุสงฺฆํ ปวาเรติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตายฺย ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺฆํ ¶ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสติ, ทุติยมฺปิ อยฺย…เป… ตติยมฺปิ อยฺย…เป… ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตี’’ติ เอวํ ปวาเรตพฺพํ.
สเจ ปฺจวคฺโค ภิกฺขุนิสงฺโฆ น ปูรติ, จตูหิ วา ตีหิ วา คณตฺตึ เปตฺวา, ทฺวีหิ วินา ตฺติยา อฺมฺํ ปวาเรตพฺพํ. เอกาย ‘‘อชฺช เม ปวารณา’’ติ อธิฏฺาตพฺพํ.
วิหารํ ปน คนฺตฺวา ‘‘ภิกฺขุนิโย, อยฺย, ภิกฺขุสงฺฆํ ปวาเรนฺติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตายฺย ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขุนิโย อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺติโย ปฏิกริสฺสนฺตี’’ติ จ, ‘‘อหํ, อยฺย, ภิกฺขุสงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ, อยฺย, ภิกฺขุสงฺโฆ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺตี ปฏิกริสฺสามี’’ติ จ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ.
สเจ ภิกฺขุสงฺโฆ น ปูรติ, ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, อยฺย, อยฺเย ปวาเรติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ อยฺยา ภิกฺขุนิสงฺฆํ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตี’’ติ จ, ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, อยฺย, อยฺยํ ปวาเรติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตายฺโย ภิกฺขุนิสงฺฆํ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตี’’ติ จ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ.
อุภินฺนํ อปริปูริยา ‘‘ภิกฺขุนิโย, อยฺยา, อยฺเย ปวาเรนฺติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตายฺยา ภิกฺขุนิโย อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺติโย ปฏิกริสฺสนฺตี’’ติ จ, ‘‘ภิกฺขุนิโย, อยฺย, อยฺยํ ปวาเรนฺติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตายฺโย ภิกฺขุนิโย อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺติโย ปฏิกริสฺสนฺตี’’ติ จ, ‘‘อหํ, อยฺยา, อยฺเย ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา…เป… วทนฺตุ มํ, อยฺยา, อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺตี ปฏิกริสฺสามี’’ติ จ, ‘‘อหํ, อยฺย, อยฺยํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา…เป… วทตุ มํ, อยฺโย, อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺตี ปฏิกริสฺสามี’’ติ จ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ. สพฺพาเหว หิ อิมินา ¶ นเยน อุภโตสงฺเฆ ¶ ปวาริตา โหติ, ยา ปน วสฺสํวุฏฺา ‘‘อุภโตสงฺเฆ เอวํ น ปวาเรสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, ตสฺสา สห ธุรนิกฺเขเปน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ วสฺสํ วสิตฺวา น ปวารณาวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อนฺตราเย ¶ ปน สติ, ปริเยสิตฺวา ภิกฺขู อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วสฺสํวุฏฺตา, น อุภโตสงฺเฆ ปวารณา, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
อปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม โอวาทายาติ ครุธมฺมสฺสวนตฺถาย. สํวาสายาติ อุโปสถปุจฺฉนตฺถาย เจว ปวารณตฺถาย จ. ปาจิตฺติยนฺติ ‘‘เอเตสํ อตฺถาย น คจฺฉามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สกฺเกสุ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ โอวาทาย อคมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อนฺตราเย ปน สติ, ปริเยสิตฺวา ทุติยิกํ อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. โอวาทสํวาสานํ อตฺถาย อคมนํ, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานิ, อิทํ ปน อกิริยํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. โอวาทูปสงฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม อนฺวทฺธมาสนฺติ อทฺธมาเส อทฺธมาเส. อุโปสถปุจฺฉกนฺติ อุโปสถปุจฺฉนํ. โอวาทูปสงฺกมนนฺติ โอวาทตฺถาย อุปสงฺกมนํ. ตํ อติกฺกาเมนฺติยาติ เอตฺถ ภิกฺขุนีหิ เตรเส วา จาตุทฺทเส วา อารามํ คนฺตฺวา ‘‘อยํ อุโปสโถ จาตุทฺทโส ปนฺนรโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพํ, อุโปสถทิวเส ¶ นิทานวณฺณนายํ วุตฺตนเยน โอวาทูปสงฺกมนํ ยาจิตพฺพํ. ยา ภิกฺขุนี วุตฺตปฺปกาเร กาเล ตทุภยํ น กโรติ, สา ตํ อติกฺกาเมติ นาม, ตสฺสา ¶ ‘‘อุโปสถมฺปิ น ปุจฺฉิสฺสามิ, โอวาทมฺปิ น ยาจิสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อุโปสถโอวาทานํ อปุจฺฉนอยาจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ ¶ , อนาปตฺติ อฏฺมสทิสาเยว. อุโปสโถวาทานํ อปุจฺฉนอยาจนายํ ธุรนิกฺเขโป, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
โอวาทูปสงฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปสาเขชาตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ปสาเขติ นาภิยา เหฏฺา ชาณุมณฺฑลานํ อุปริปเทเส. ตโต หิ ยสฺมา รุกฺขสฺส สาขา วิย อุโภ อูรู ปภิชฺชิตฺวา คตา, ตสฺมา โส ‘‘ปสาโข’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมึ ปสาเข. คณฺฑนฺติ ยํกิฺจิ คณฺฑํ. รุธิตนฺติ วณํ. เภทาเปยฺย วาติอาทีสุ สเจ ‘‘ภินฺท ผาเลหี’’ติ สพฺพานิ อาณาเปติ, โส จ ตเถว กโรติ, ฉ ทุกฺกฏานิ ฉ จ ปาจิตฺติยานิ. อถาปิ ‘‘ยํกิฺจิ เอตฺถ กตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ กโรหี’’ติ เอวํ อาณาเปติ, โส จ สพฺพานิปิ เภทนาทีนิ กโรติ, เอกวาจาย ฉ ทุกฺกฏานิ ฉ จ ปาจิตฺติยานิ. สเจ ปน เภทนาทีสุ เอกํเยว ‘‘อิทํ นาม กโรหี’’ติ อาณาเปติ, โส จ สพฺพานิ กโรติ. ยํ อาณตฺตํ, ตสฺเสว กรเณ ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ ปสาเข ชาตํ คณฺฑํ ปุริเสน เภทาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อปโลเกตฺวา วา วิฺุํ วา ยํกฺจิ ทุติยิกํ คเหตฺวา เอวํ กโรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปสาเข ชาตตา, อนปโลกนํ, ทุติยิกาภาโว, ปุริเสน เภทาทีนํ การาปนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
ปสาเขชาตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อารามวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. คพฺภินีวคฺโค
๑. คพฺภินีสิกฺขาปทวณฺณนา
คพฺภินิวคฺคสฺส ¶ ¶ ปเม ‘‘คพฺภินี’’ติ ชานิตฺวา อุปชฺฌายาย วุฏฺาเปนฺติยา คณปริเยสนาทีสุ จ ตฺติกมฺมวาจาทฺวเย จ ทุกฺกฏํ, กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ คพฺภินึ วุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, คพฺภินิยา เวมติกาย อคพฺภินิยา คพฺภินิสฺาย เจว เวมติกาย จ ทุกฺกฏํ. อุโภสุ อคพฺภินิสฺาย, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. คพฺภินิตา, ‘คพฺภินี’ติ ชานนํ, วุฏฺาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
คพฺภินีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปายนฺตีสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ปายนฺตินฺติ ถฺํ ปายมานํ, ยํ ปาเยติ, ตสฺส มาตา วา, ธาติ วา. อิทํ วตฺถุมตฺตเมเวตฺถ วิเสโส, เสสํ ปมสิกฺขาปทสทิสเมวาติ.
ปายนฺตีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปมสิกฺขมานสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ทฺเว วสฺสานีติ ปวารณาวเสน ทฺเว สํวจฺฉรานิ. ฉสุ ธมฺเมสูติ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีสุ วิกาลโภชนาเวรมณิปริโยสาเนสุ ฉสุ สิกฺขาปเทสุ. อสิกฺขิตสิกฺขนฺติ ปทภาชเน (ปาจิ. ๑๐๗๗) วุตฺตนเยเนว อทินฺนสิกฺขํ วา กุปิตสิกฺขํ วา. สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺยาติ เตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขนโต, เต วา สิกฺขาสงฺขาเต ¶ ธมฺเม มานนโต เอวํลทฺธนามํ อนุปสมฺปนฺนํ อุปสมฺปาเทยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ เอวรูปํ สิกฺขมานํ วุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ธมฺมกมฺเม ติกปาจิตฺติยํ, อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ. ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุตฺตนเยน อสิกฺขิตสิกฺขตา, ธมฺมกมฺมตา, กมฺมวาจาปริโยสานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปเม วุตฺตนยาเนวาติ.
ปมสิกฺขมานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทุติยสิกฺขมานสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ สงฺเฆน อสมฺมตนฺติ ยสฺสา สงฺเฆน อนฺตมโส อุปสมฺปทามาฬเกปิ ปทภาชเน (ปาจิ. ๑๐๘๖) วุตฺตา อุปสมฺปทาสมฺมุติ น ทินฺนา โหติ, ตํ อิมา ทฺเวปิ มหาสิกฺขมานา นาม. อิธ สงฺเฆน สมฺมตํ วุฏฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ ตติเย วุตฺตสทิสเมว, อิทํ ปน กิริยากิริยํ โหตีติ.
ทุติยสิกฺขมานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปมคิหิคตสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม คิหิคตนฺติ ปุริสนฺตรคตํ, อิธาปิ อิทํ วตฺถุมตฺตเมว วิเสโส. อูนทฺวาทสวสฺสฺจ ปริปุณฺณสฺาย วุฏฺาเปนฺติยา กิฺจาปิ อนาปตฺติ, สา ปน อนุปสมฺปนฺนาว โหติ. เสสํ ปมสิกฺขาปทสทิสเมวาติ.
ปมคิหิคตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖-๗. ทุติยตติยคิหิคตสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ สพฺพํ ตติเย วุตฺตนเยน. สตฺตเมปิ สพฺพํ จตุตฺเถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ทุติยตติยคิหิคตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปมสหชีวินิสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ สหชีวินินฺติ สทฺธิวิหารินึ. เนว อนุคฺคณฺเหยฺยาติ สยํ อุทฺเทสาทีหิ นานุคฺคณฺเหยฺย. น อนุคฺคณฺหาเปยฺยาติ ‘‘อิมิสฺสา, อยฺเย, อุทฺเทสาทีนิ เทหี’’ติ เอวํ น อฺาย อนุคฺคณฺหาเปยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอวรูเป วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ ตุวฏฺฏวคฺเค ทุกฺขิตสหชีวินิสิกฺขาปเท วุตฺตสทิสเมวาติ.
ปมสหชีวินิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นานุพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม วุฏฺาปิตํ ปวตฺตินินฺติ วุฏฺาปิตํ ปวตฺตินึ ยาย อุปสมฺปาทิตา, ตํ อุปชฺฌายินินฺติ อตฺโถ. นานุพนฺเธยฺยาติ จุณฺเณน มตฺติกาย ทนฺตกฏฺเน มุโขทเกนาติ เอวํ เตน เตน กรณีเยน น อุปฏฺเหยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ นานุพนฺธิสฺสนฺติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ นานุพนฺธนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. พาลํ ปน อลชฺชินึ วา อนนุพนฺธนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุฏฺาปิตปฺปวตฺตินิตา, ทฺเว วสฺสานิ อนนุพนฺธเน ธุรนิกฺเขโป, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานิ, อิทํ ปน อกิริยํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
นานุพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทุติยสหชีวินิสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ เนว วูปกาเสยฺยาติ น คเหตฺวา คจฺเฉยฺย. น วูปกาสาเปยฺยาติ ‘‘อิมํ, อยฺเย, คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติ อฺํ น อาณาเปยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ สหชีวินิยา อวูปกาสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. สติ ปน อนฺตราเย, ปริเยสิตฺวา ทุติยิกํ อลภนฺติยา, คิลานาย ¶ , อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สหชีวินิตา, วูปกาสวูปกาสาปเน ธุรนิกฺเขโป, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
ทุติยสหชีวินิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
คพฺภินีวคฺโค สตฺตโม.
๘. กุมาริภูตวคฺโค
๑-๒-๓. ปมกุมาริภูตาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
กุมาริภูตวคฺคสฺส ปมทุติยตติยานิ ตีหิ คิหิคตสิกฺขาปเทหิ สทิสาเนว. ยา ปน ตา สพฺพปมา ทฺเว มหาสิกฺขมานา, ตา อติกฺกนฺตวีสติวสฺสาติ เวทิตพฺพา. ตา หิ คิหิคตา วา โหนฺตุ, อคิหิคตา วา, สมฺมุติกมฺมาทีสุ ‘‘สิกฺขมานา’’อิจฺเจว วตฺตพฺพา, ‘‘คิหิคตา’’ติ วา ‘‘กุมาริภูตา’’ติ วา น วตฺตพฺพา. คิหิคตาย ทสวสฺสกาเล สิกฺขาสมฺมุตึ ทตฺวา ทฺวาทสวสฺสกาเล อุปสมฺปทา กาตพฺพา, เอกาทสวสฺสกาเล ทตฺวา เตรสวสฺสกาเล กาตพฺพา, ทฺวาทสเตรสจุทฺทสปนฺนรสโสฬสสตฺตรสอฏฺารสวสฺสกาเล สิกฺขาสมฺมุตึ ทตฺวา วีสติวสฺสกาเล อุปสมฺปทา กาตพฺพา. อฏฺารสวสฺสกาลโต ปฏฺาย จ ปนายํ ‘‘คิหิคตา’’ติปิ ‘‘กุมาริภูตา’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ยา ปนายํ ‘‘กุมาริภูตา’’ติ วุตฺตา สามเณรี ¶ , สา ‘‘คิหิคตา’’ติ น วตฺตพฺพา, ‘‘กุมาริภูตา’’อิจฺเจว ¶ วตฺตพฺพา. สิกฺขาสมฺมุติทานวเสน ปน สพฺพาปิ ‘‘สิกฺขมานา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ.
ปมกุมาริภูตาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อูนทฺวาทสวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ อูนทฺวาทสวสฺสาติ อุปสมฺปทาวเสน อปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา. ปาจิตฺติยนฺติ อุปชฺฌายา หุตฺวา วุฏฺาเปนฺติยา วุตฺตนเยเนว ทุกฺกฏานิ อนฺตรา, กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยนฺติ.
อูนทฺวาทสวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ สงฺเฆน อสมฺมตาติ ยสฺสา สงฺเฆน ปทภาชเน (ปาจิ. ๑๑๓๒) วุตฺตา วุฏฺาปนสมฺมุติ น ทินฺนา. เสสํ อุภยตฺถาปิ มหาสิกฺขมานาสิกฺขาปททฺวยสทิสเมวาติ.
ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ขียนธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ อลํ ตาว เต อยฺเย วุฏฺาปิเตนาติ วุจฺจมานาติ วุฏฺาปนสมฺมุติยา ยาจิตาย สงฺเฆน อุปปริกฺขิปิตฺวา ‘‘ยสฺมา พาลา อพฺยตฺตา จ อลชฺชินี จ โหติ, ตสฺมา อลํ ตาว ตุยฺหํ อุปสมฺปาทิเตนา’’ติ เอวํ นิวารียมานา. ปจฺฉา ขียนธมฺมนฺติ ปจฺฉา อฺาสํ พฺยตฺตานํ ลชฺชินีนํ วุฏฺาปนสมฺมุตึ ทิยฺยมานํ ทิสฺวา ‘‘อหเมว นูน พาลา’’ติอาทีนิ ภณมานา ยตฺถ กตฺถจิ ขีเยยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ ขียนธมฺมํ อาปชฺชนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ จณฺฑกาฬึ อารพฺภ เอวํ ขียนธมฺมํ อาปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ปกติยา ฉนฺทาทีนํ วเสน กโรนฺตีนํ ขียนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุฏฺาปนสมฺมุติยา ยาจนํ, อุปปริกฺขิตฺวา น ฉนฺทาทิวเสน ปฏิกฺขิตฺตาย ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสโว, ปจฺฉาขียนนฺติ ¶ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
ขียนธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗-๘. สิกฺขมานนวุฏฺาปนปมทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม สา ปจฺฉาติ สิกฺขมานาย อุปสมฺปทาย ยาจิยมานาย สา ภิกฺขุนี เอวํ วตฺวา ลทฺเธ จีวเร ปจฺฉา อสติ อนฺตราเย ‘‘เนว วุฏฺาเปสฺสามิ ¶ , น วุฏฺาปนาย อุสฺสุกฺกํ กริสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิเปยฺย, ตสฺสา สห ธุรนิกฺเขเปน ปาจิตฺติยนฺติ. อฏฺเมปิ เอเสว นโย.
อุภยมฺปิ สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอเตสุ วตฺถูสุ ปฺตฺตํ, ทฺวีสุปิ สติ อนฺตราเย, ปริเยสิตฺวา อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ ¶ อนาปตฺติ. อุภยตฺถ ‘‘เอวาหํ ตํ วุฏฺาเปสฺสามี’’ติ ปฏิฺา, อากงฺขิตนิปฺผตฺติ, ปจฺฉา ธุรนิกฺเขโป, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
สิกฺขมานนวุฏฺาปนปมทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. โสกาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม โสกาวาสนฺติ สงฺเกตํ กตฺวา อาคจฺฉมานา ปุริสานํ อนฺโตโสกํ ปเวเสตีติ โสกาวาสา, ตํ โสกาวาสํ. อถ วา ฆรํ วิย ฆรสามิกา อยมฺปิ ปุริสสมาคมํ อลภมานา โสกํ อาวิสติ, อิติ ยํ อาวิสติ, สฺวาสฺสา อาวาโส โหตีติ โสกาวาสา. เตเนวสฺส ปทภาชเน (ปาจิ. ๑๑๖๐) ‘‘โสกาวาสา นาม ปเรสํ ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, โสกํ อาวิสตี’’ติ ทฺวิธา อตฺโถ วุตฺโต. ปาจิตฺติยนฺติ เอวรูปํ วุฏฺาเปนฺติยา วุตฺตนเยเนว กมฺมวาจาปริโยสาเน อุปชฺฌายาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอวรูปํ สิกฺขมานํ วุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อชานนฺติยา ¶ , อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. โสกาวาสตา, ชานนํ, วุฏฺาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ คพฺภินิวุฏฺาปนสทิสาเนวาติ.
โสกาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อนนฺุาตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม มาตาปิตูหีติ วิชาตมาตรา จ ชนกปิตรา จ. สามิเกนาติ เยน ปริคฺคหิตา, เตน. อนนฺุาตนฺติ อุปสมฺปทตฺถาย อนนฺุาตํ. ทฺวิกฺขตฺตฺุหิ ภิกฺขุนีหิ อาปุจฺฉิตพฺพํ, ปพฺพชฺชากาเล จ อุปสมฺปทากาเล จ, ภิกฺขูนํ ปน สกึ อาปุจฺฉิเตปิ วฏฺฏติ ¶ . ตสฺมา ยา อุปสมฺปทากาเล อนาปุจฺฉา อุปสมฺปาเทติ, ตสฺสา วุตฺตนเยเนว ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อนนฺุาตวุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อปโลเกตฺวา วุฏฺาเปนฺติยา, เตสํ อตฺถิภาวํ อชานนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อนปโลกนํ, อตฺถิภาวชานนํ, วุฏฺาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. อนนฺุาตสมุฏฺานํ, กิริยากิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
อนนฺุาตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ปาริวาสิกสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกาทสเม ปาริวาสิกฉนฺททาเนนาติ ปาริวาสิเยน ฉนฺททาเนน. ตตฺถ จตุพฺพิธํ ปาริวาสิยํ ปริสปาริวาสิยํ รตฺติปาริวาสิยํ ฉนฺทปาริวาสิยํ อชฺฌาสยปาริวาสิยนฺติ.
ตตฺถ ปริสปาริวาสิยํ นาม ภิกฺขู เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตา โหนฺติ, อถ เมโฆ วา อุฏฺหติ, อุสฺสารณา วา กรียติ, มนุสฺสา วา อชฺโฌตฺถรนฺตา อาคจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ‘‘อโนกาสา มยํ, อฺตฺร คจฺฉามา’’ติ ฉนฺทํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว อุฏฺหนฺติ, อิทํ ปริสปาริวาสิยํ นาม, กิฺจาปิ ปริสปาริวาสิยํ, ฉนฺทสฺส ปน อวิสฺสฏฺตฺตา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.
ปุน ¶ ภิกฺขู ‘‘อุโปสถาทีนิ กริสฺสามา’’ติ รตฺตึ สนฺนิปติตฺวา ‘‘ยาว สพฺเพ สนฺนิปตนฺติ, ตาว ธมฺมํ สุณิสฺสามา’’ติ เอกํ อชฺเฌสนฺติ, ตสฺมึ ธมฺมกถํ กเถนฺเตเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉติ. สเจ ‘‘จาตุทฺทสิกํ อุโปสถํ กริสฺสามา’’ติ นิสินฺนา, ‘‘ปนฺนรโส’’ติ กาตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปนฺนรสิกํ กาตุํ นิสินฺนา, ปาฏิปเท อนุโปสเถ อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ. อฺํ ปน สงฺฆกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ, อิทํ รตฺติปาริวาสิยํ นาม.
ปุน ภิกฺขู ‘‘กิฺจิเทว อพฺภานาทิสงฺฆกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ สนฺนิสินฺนา โหนฺติ, ตตฺเรโก นกฺขตฺตปาโก ภิกฺขุ เอวํ วทติ ‘‘อชฺช นกฺขตฺตํ ทารุณํ, มา อิทํ กมฺมํ กโรถา’’ติ. เต ตสฺส วจเนน ฉนฺทํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตตฺเถว นิสินฺนา โหนฺติ, อถฺโ อาคนฺตฺวา ‘‘นกฺขตฺตํ ปติมาเนนฺตํ, อตฺโถ ¶ พาลํ อุปชฺฌคา (ชา. ๑.๑.๔๙), กึ นกฺขตฺเตน กโรถา’’ติ ¶ วทติ, อิทํ ฉนฺทปาริวาสิยฺเจว อชฺฌาสยปาริวาสิยฺจ. เอตสฺมึ ปาริวาสิเย ปุน ฉนฺทปาริสุทฺธึ อนาหริตฺวา กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ, อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปาริวาสิกฉนฺททาเนนา’’ติ. ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ วุฏฺาเปนฺติยา วุตฺตนเยเนว กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ.
ราชคเห ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอวํ วุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. ฉนฺทํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อวุฏฺิตาย ปริสาย วุฏฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปาริวาสิกฉนฺททานตา, วุฏฺาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ คมฺภินิสิกฺขาปทสทิสาเนวาติ.
ปาริวาสิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. อนุวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวาทสเม อนุวสฺสนฺติ อนุสํวจฺฉรํ. เอวํ วุฏฺาเปนฺติยาปิ วุตฺตนเยเนว ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อนุวสฺสํ วุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. เอกนฺตริกํ วุฏฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อนุวสฺสตา, วุฏฺาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอกาทสเม วุตฺตนยาเนวาติ.
อนุวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. เอกวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
เตรสเม ¶ เอกนฺตริกํ เอกํ วุฏฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ ทฺวาทสเมน สทิสเมวาติ.
เอกวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
กุมาริภูตวคฺโค อฏฺโม.
๙. ฉตฺตุปาหนวคฺโค
๑. ฉตฺตุปาหนสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉตฺตวคฺคสฺส ¶ ปเม ฉตฺตุปาหนนฺติ ปทภาชเน (ปาจิ. ๑๑๗๘-๑๑๘๒) วุตฺตลกฺขณํ ฉตฺตฺจ อุปาหนาโย จ. ธาเรยฺยาติ ปริโภควเสน มคฺคคมเน เอกปฺปโยเคเนว ทิวสมฺปิ ธาเรนฺติยา เอกา อาปตฺติ. สเจ ปน ตาทิสํ านํ ปตฺวา ฉตฺตมฺปิ อปนาเมตฺวา อุปาหนาปิ โอมฺุจิตฺวา ปุนปฺปุนํ ธาเรติ, ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ ฉตฺตุปาหนธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อคิลานา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ ¶ , ฉตฺตสฺเสว อุปาหนานํเยว วา ธารเณ ทุกฺกฏํ, อคิลานาย ติกปาจิตฺติยํ, คิลานาย ทฺวิกทุกฺกฏํ. คิลานสฺาย ปน, อาราเม อารามูปจาเร ธาเรนฺติยา, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุภินฺนํ ธารณํ, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
ฉตฺตุปาหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ยานสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ ยาเนนาติ วยฺหาทินา. เอตฺถาปิ โอโรหิตฺวา ปุนปฺปุนํ อภิรุหนฺติยา ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ. อนาปตฺติยํ ‘‘อาราเม อารามูปจาเร’’ติ นตฺถิ, เสสํ ปเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ยานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สงฺฆาณิสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย สงฺฆาณินฺติ ยํกิฺจิ กฏูปคํ. ธาเรยฺยาติ กฏิยํ ปฏิมฺุเจยฺย. เอตฺถาปิ โอมฺุจิตฺวา โอมฺุจิตฺวา ธาเรนฺติยา ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ สงฺฆาณึ ธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อาพาธปจฺจยา กฏิสุตฺตํ ธาเรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, อิทํ ปน อกุสลจิตฺตนฺติ.
สงฺฆาณิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อิตฺถาลงฺการสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ อิตฺถาลงฺการนฺติ สีสูปคาทีสุ อฺตรํ ยํกิฺจิ ปิฬนฺธนํ. อิธ ตสฺส ตสฺส วเสน วตฺถุคณนาย อาปตฺติ เวทิตพฺพา.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อิตฺถาลงฺการํ ธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อาพาธปจฺจยา กิฺจิเทว ธาเรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ.
อิตฺถาลงฺการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. คนฺธวณฺณกสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ คนฺธวณฺณเกนาติ เยนเกนจิ คนฺเธน จ วณฺณเกน จ. อิธ คนฺธาทิโยชนโต ปฏฺาย ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏํ, นหานปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ. อาพาธปจฺจยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ จตุตฺถสทิสเมวาติ.
คนฺธวณฺณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. วาสิตกสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ วาสิตเกนาติ คนฺธวาสิตเกน. ปิฺาเกนาติ ติลปิฏฺเน. เสสํ ปฺจมสทิสเมวาติ.
วาสิตกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ภิกฺขุนิอุมฺมทฺทาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม อุมฺมทฺทาเปยฺยาติ อุพฺพฏฺฏาเปยฺย. ปริมทฺทาเปยฺยาติ สมฺพาหาเปยฺย. เอตฺถ จ หตฺถํ อมฺุจิตฺวา อุพฺพฏฺฏเน เอกาว อาปตฺติ, โมเจตฺวา โมเจตฺวา อุพฺพฏฺฏเน ปโยคคณนาย อาปตฺติโย. สมฺพาหเนปิ เอเสว นโย.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ ภิกฺขุนิยา อุมฺมทฺทาปนปริมทฺทาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อิธ มคฺคคมนปริสฺสโมปิ เคลฺํ, โจรภยาทีหิ สรีรกมฺปนาทโยปิ อาปทา. เสสํ จตุตฺเถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ภิกฺขุนิอุมฺมทฺทาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘-๙-๑๐. สิกฺขมานอุมฺมทฺทาปนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺมนวมทสเมสุปิ ¶ สิกฺขมานาย สามเณริยา คิหินิยาติ เอตฺตกเมว นานํ. เสสํ สตฺตมสทิสเมวาติ.
สิกฺขมานอุมฺมทฺทาปนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. อนาปุจฺฉาสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกาทสเม ภิกฺขุสฺส ปุรโตติ น อภิมุขเมวาติ อตฺโถ, อิทํ ปน อุปจารํ สนฺธาย กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมา ภิกฺขุสฺส อุปจาเร อนฺตมโส ฉมายปิ ‘‘นิสีทามิ, อยฺยา’’ติ อนาปุจฺฉิตฺวา นิสีทนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อนาปุจฺฉา นิสีทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อาปุจฺฉิเต ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ อาปุจฺฉิตสฺาย, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ภิกฺขุสฺส อนาปุจฺฉา, อุปจาเร นิสชฺชา, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
อนาปุจฺฉาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ปฺหาปุจฺฉนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวาทสเม อโนกาสกตนฺติ ‘‘อสุกสฺมึ นาม าเน ปุจฺฉามี’’ติ ¶ เอวํ อกตโอกาสํ, ตสฺมา สุตฺตนฺเต โอกาสํ การาเปตฺวา วินยํ วา อภิธมฺมํ วา ปุจฺฉนฺติยา ปาจิตฺติยํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย, สพฺพโส อการิเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อโนกาสกตํ ภิกฺขุํ ปฺหํ ปุจฺฉนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถ โอกาสํ การาเปตฺวา ปุจฺฉนฺติยา, อโนทิสฺส โอกาสํ การาเปตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ ปุจฺฉนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ภิกฺขุสฺส อโนกาสการาปนํ, ปฺหํ ปุจฺฉนนฺติ ¶ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปทโสธมฺมสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
ปฺหาปุจฺฉนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. อสํกจฺจิกสิกฺขาปทวณฺณนา
เตรสเม อสํกจฺจิกาติ อธกฺขกอุพฺภนาภิมณฺฑลสงฺขาตสฺส สรีรสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถํ อนฺุาตสํกจฺจิกวิรหิตา. คามํ ปวิเสยฺยาติ เอตฺถ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ อติกฺกมนฺติยา วา โอกฺกมนฺติยา วา ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติเย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ อสํกจฺจิกาย คามํ ปวิสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. ยสฺสา ปน สํกจฺจิกจีวรํ อจฺฉินฺนํ วา นฏฺํ วา, ตสฺสา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อสํกจฺจิกตา, วุตฺตปริจฺเฉทาติกฺกโม, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
อสํกจฺจิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉตฺตุปาหนวคฺโค นวโม.
๑๐…เป…๑๖. มุสาวาทาทิวคฺโค
มุสาวาทาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
อิโต ปเรสุ มุสาวาทวคฺคาทีสุ สตฺตสุ วคฺเคสุ ภิกฺขุปาติโมกฺขวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.
โสฬสมวคฺโค.
อุทฺทิฏฺา ¶ ¶ โข อยฺยาโย ฉสฏฺิสตา ปาจิตฺติยา ธมฺมาติ ภิกฺขู อารพฺภ ปฺตฺตา สาธารณา สตฺตติ, อสาธารณา ฉนฺนวุตีติ เอวํ ฉสฏฺิสตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข
สุทฺธปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตตฺรายํ ¶ สงฺเขปโต อสาธารณสิกฺขาปเทสุ สมุฏฺานวินิจฺฉโย – คิรคฺคสมชฺชา จิตฺตาคารสิกฺขาปทํ สงฺฆาณี อิตฺถาลงฺกาโร คนฺธวณฺณโก วาสิตกปิฺาโก ภิกฺขุนิอาทีหิ อุมฺมทฺทนปริมทฺทนาติ อิมานิ ทส สิกฺขาปทานิ อจิตฺตกานิ โลกวชฺชานิ อกุสลจิตฺตานิ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย, วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จาติ. อวเสสานิ สจิตฺตกานิ ปณฺณตฺติวชฺชาเนว. โจริวุฏฺาปนํ คามนฺตรํ อารามสิกฺขาปทํ คพฺภินิวคฺเค อาทิโต ปฏฺาย สตฺต, กุมาริภูตวคฺเค อาทิโต ปฏฺาย ปฺจ ปุริสาทิสํสฏฺํ ปาริวาสิกฉนฺททานํ อนุวสฺสวุฏฺาปนํ เอกนฺตริกวุฏฺาปนนฺติ อิมานิ เอกูนวีสติ สิกฺขาปทานิ สจิตฺตกานิ ปณฺณตฺติวชฺชานิ. อวเสสานิ สจิตฺตกานิ โลกวชฺชาเนวาติ.