📜
นิสฺสคฺคิยกณฺโฑ
อิโต ปรํ ปน อิเม โข ปนาติอาทิ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๑. จีวรวคฺโค
๑. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา
นิสฺสคฺคิเยสุ ¶ ¶ ปน จีวรวคฺคสฺส ตาว ปมสิกฺขาปเท นิฏฺิตจีวรสฺมินฺติ สูจิกมฺมปริโยสาเนน วา, ‘‘นฏฺํ วา วินฏฺํ วา ทฑฺฒํ วา จีวราสา วา อุปจฺฉินฺนา’’ติ (ปารา. ๔๖๓) อิเมสุ วา เยน เกนจิ อากาเรน นิฏฺิเต จีวรสฺมึ, จีวรสฺส กรณปลิโพเธ อุปจฺฉินฺเนติ อตฺโถ. อตฺถตกถินสฺส หิ ภิกฺขุโน ยาว อิเมหากาเรหิ จีวรปลิโพโธ น ฉิชฺชติ, ตาว กถินานิสํสํ ลภติ. อุพฺภตสฺมึ กถิเนติ ยํ สงฺฆสฺส กถินํ อตฺถตํ, ตสฺมิฺจ อุพฺภเต. ตตฺเรวํ สงฺเขปโต กถินตฺถาโร จ อุพฺภาโร จ เวทิตพฺโพ. อยฺหิ กถินตฺถาโร นาม ภควตา ปุริมวสฺสํวุฏฺานํ อนฺุาโต, โส สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ปฺจนฺนํ ชนานํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ยตฺถ จตฺตาโร วา ตโย วา ทฺเว วา เอโก วา ปุริมวสฺสํ อุปคโต, ตตฺถ ปจฺฉิมวสฺสูปคเต คณปูรเก กตฺวา อตฺถริตพฺพํ, เต จ คณปูรกาว โหนฺติ, อานิสํเส น ลภนฺติ, ตสฺมา สเจ ปุริมวสฺสํวุฏฺานํ คหฏฺปพฺพชิเตสุ โย โกจิ ธมฺเมน สเมน จีวรํ เทติ ‘‘อิมินา กถินํ อตฺถรถา’’ติ (มหาว. ๓๐๖-๓๐๙), ตํ ขนฺธเก วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย กถินตฺถารารหสฺส ภิกฺขุโน ทาตพฺพํ. เตน ตทเหว ปฺจ วา อติเรกานิ วา ขณฺฑานิ ฉินฺทิตฺวา สงฺฆาฏิ วา อุตฺตราสงฺโค วา อนฺตรวาสโก วา กาตพฺโพ, เสสภิกฺขูหิปิ ตสฺส สหาเยหิ ภวิตพฺพํ, สเจ กตจีวรเมว อุปฺปชฺชติ, สุนฺทรเมว. อจฺฉินฺนาสิพฺพิตํ ปน น วฏฺฏติ. เตน ภิกฺขุนา สเจ สงฺฆาฏิยา อตฺถริตุกาโม โหติ, โปราณิกํ ¶ สงฺฆาฏึ ปจฺจุทฺธริตฺวา ¶ นวํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺหิตฺวา ‘‘อิมาย สงฺฆาฏิยา กถินํ อตฺถรามี’’ติ อตฺถริตพฺพํ. อุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสเกสุปิ เอเสว นโย. ตโต เตน ปุริมวสฺสํวุฏฺเ อนฺโตสีมาคเต ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อตฺถตํ, ภนฺเต, สงฺฆสฺส กถินํ, ธมฺมิโก กถินตฺถาโร, อนุโมทถา’’ติ (ปริ. ๔๑๓) วตฺตพฺพํ, เถรานฺจ นวานฺจ พหูนฺจ เอกสฺส จ อนุรูปํ สลฺลกฺเขตฺวา ¶ วตฺตพฺพํ. เตหิปิ ‘‘อตฺถตํ, ภนฺเต, สงฺฆสฺส กถิน’’นฺติ วา ‘‘อตฺถตํ, อาวุโส, สงฺฆสฺส กถิน’’นฺติ วา วตฺวา ‘‘ธมฺมิโก กถินตฺถาโร, อนุโมทามา’’ติ วา ‘‘อนุโมทามี’’ติ วา วตฺตพฺพํ. ปุริมวสฺสํวุฏฺเสุปิ เย อนุโมทนฺติ, เตสํเยว อตฺถตํ โหติ กถินํ. เต ตโต ปฏฺาย ยาว กถินสฺสุพฺภารา อนามนฺตจาโร, อสมาทานจาโร, ยาวทตฺถจีวรํ, คณโภชนํ, โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโท, ตสฺมึ อาวาเส สงฺฆสฺส อุปฺปนฺนจีวรฺจาติ อิเม ปฺจานิสํเส ลภนฺติ, อยํ ตาว กถินตฺถาโร. ตํ ปเนตํ กถินํ ‘‘อฏฺิมา, ภิกฺขเว, มาติกา กถินสฺสุพฺภาราย ปกฺกมนนฺติกา นิฏฺานนฺติกา สนฺนิฏฺานนฺติกา นาสนนฺติกา สวนนฺติกา อาสาวจฺเฉทิกา สีมาติกฺกมนนฺติกา สหุพฺภารา’’ติ (มหาว. ๓๑๐) เอวํ วุตฺตาสุ อฏฺสุ มาติกาสุ อฺตรวเสน อุทฺธรียติ, ตตฺถ วิตฺถารวินิจฺฉโย สมนฺตปาสาทิกายํ (มหาว. อฏฺ. ๓๑๐) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อิติ ‘‘อุพฺภตสฺมึ กถิเน’’ติอิมินา เสสปลิโพธาภาวํ ทสฺเสติ.
ทสาหปรมนฺติ ทส อหานิ ปรโม ปริจฺเฉโท อสฺสาติ ทสาหปรโม, ตํ ทสาหปรมํ กาลํ ธาเรตพฺพนฺติ อตฺโถ. อธิฏฺิตวิกปฺปิเตสุ อปริยาปนฺนตฺตา อติเรกํ จีวรนฺติ อติเรกจีวรํ, จีวรํ นาม โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺคนฺติ เอเตสํ วา ตทนุโลมานํ วา อฺตรํ อยมสฺส ชาติ, ปมาณโต ปน ตํ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมํ อิธ อธิปฺเปตํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อายามโต อฏฺงฺคุลํ สุคตงฺคุเลน จตุรงฺคุลวิตฺถตํ ปจฺฉิมํ จีวรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘). ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อธิฏฺิตวิกปฺปิเตสุ อปริยาปนฺนตฺตา’’ติ, เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติจีวรํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุํ, วสฺสิกสาฏิกํ วสฺสานํ จตุมาสํ อธิฏฺาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุํ, นิสีทนํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุํ ปจฺจตฺถรณํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุํ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ ยาว อาพาธา อธิฏฺาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุํ, มุขปฺุฉนโจฬกํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุํ, ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) อิมินา นเยน อธิฏฺาตพฺพวิกปฺเปตพฺพตา ชานิตพฺพา. ตตฺถ ติจีวรํ อธิฏฺหนฺเตน รชิตฺวา กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา ปมาณยุตฺตเมว อธิฏฺาตพฺพํ, ตสฺส ปมาณํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน สุคตจีวรโต อูนกํ วฏฺฏติ, ลามกปริจฺเฉเทน สงฺฆาฏิยา ¶ ตาว อุตฺตราสงฺคสฺส ¶ จ ทีฆโต มุฏฺิปฺจกํ, ติริยํ มุฏฺิตฺติกํ, อนฺตรวาสโก ทีฆโต มุฏฺิปฺจโก ¶ , ติริยํ ทฺวิหตฺโถปิ วฏฺฏติ. วุตฺตปฺปมาณโต ปน อติเรกฺจ อูนกฺจ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ อธิฏฺาตพฺพํ. ตตฺถ ยสฺมา ‘‘ทฺเว จีวรสฺส อธิฏฺานานิ กาเยน วา อธิฏฺเติ, วาจาย วา อธิฏฺเตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ปุราณสงฺฆาฏึ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปจฺจุทฺธริตฺวา นวํ หตฺเถน คเหตฺวา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ จิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา กายวิการํ กโรนฺเตน กาเยน วา อธิฏฺาตพฺพา, วจีเภทํ กตฺวา วาจาย วา อธิฏฺาตพฺพา. ตตฺร ทุวิธํ อธิฏฺานํ – สเจ หตฺถปาเส โหติ, ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพา. อถ อนฺโตคพฺภาทีสุ สามนฺตวิหาเร วา โหติ, ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพา. เอส นโย อุตฺตราสงฺเค จ อนฺตรวาสเก จ. นามมตฺตเมว หิ วิเสโส. ตสฺมา สพฺพานิ สงฺฆาฏึ อุตฺตราสงฺคํ อนฺตรวาสกนฺติ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน นาเมเนว อธิฏฺาตพฺพานิ. สเจ อธิฏฺหิตฺวา ปิตวตฺเถหิ สงฺฆาฏิอาทีนิ กโรติ, นิฏฺิเต รชเน จ กปฺเป จ ‘‘อิมํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพานิ. อิทฺจ ปน ติจีวรํ สุขปริโภคตฺถํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตุมฺปิ วฏฺฏติ.
วสฺสิกสาฏิกา อนติริตฺตปมาณา นามํ คเหตฺวา วุตฺตนเยเนว จตฺตาโร วสฺสิเก มาเส อธิฏฺาตพฺพา, ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา, วณฺณเภทมตฺตรตฺตาปิ เจสา วฏฺฏติ, ทฺเว ปน น วฏฺฏนฺติ. นิสีทนํ วุตฺตนเยน อธิฏฺาตพฺพเมว, ตฺจ โข ปมาณยุตฺตํ เอกเมว, ทฺเว น วฏฺฏนฺติ. ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺาตพฺพเมว, ตํ ปน มหนฺตมฺปิ เอกมฺปิ พหูนิปิ วฏฺฏนฺติ, นีลมฺปิ ปีตกมฺปิ สทสมฺปิ ปุปฺผทสมฺปีติ สพฺพปฺปการมฺปิ วฏฺฏติ. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ ยาว อาพาโธ อตฺถิ, ตาว ปมาณิกา อธิฏฺาตพฺพา, อาพาเธ วูปสนฺเต ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา, สา เอกาว วฏฺฏติ. มุขปฺุฉนโจฬํ อธิฏฺาตพฺพเมว, ตํ ปน เอกมฺปิ พหูนิปิ มหนฺตมฺปิ วฏฺฏติเยว. ปริกฺขารโจเฬ คณนา นตฺถิ, ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ อธิฏฺาตพฺพเมว. ถวิกาปิ ปริสฺสาวนมฺปิ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมปมาณํ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ อธิฏฺาตพฺพเมว, พหูนิปิ เอกโต กตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬานิ อธิฏฺามี’’ติอาทินา นเยน อธิฏฺาตุํ วฏฺฏติเยว. มฺจภิสิ ปีภิสิ พิพฺโพหนํ ¶ ปาวาโร โกชโวติ เอเตสุ ปน เสนาสนปริกฺขารตฺถาย ทินฺนปจฺจตฺถรเณ จ อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถิเยว. สพฺพฺจ ปเนตํ วุตฺตปฺปกาเรน อธิฏฺิตจีวรํ อฺสฺส ทาเนน, อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน, วิสฺสาสคฺคาเหน, หีนายาวตฺตเนน, สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน, กาลงฺกิริยาย, ลิงฺคปริวตฺตเนน, ปจฺจุทฺธรเณนาติ อิเมหิ อฏฺหิ การเณหิ อธิฏฺานํ วิชหติ. ติจีวรํ ปน กนิฏฺงฺคุลินขปิฏฺิปฺปมาเณน ฉิทฺเทนาปิ วิชหติ, ตฺจ ¶ โข วินิพฺเพเธเนว. สเจ หิ ฉิทฺทสฺส อพฺภนฺตเร เอกตนฺตุปิ อจฺฉินฺโน โหติ, รกฺขติเยว. ตตฺถ สงฺฆาฏิยา จ อุตฺตราสงฺคสฺส จ ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺส ติริยนฺตโต ¶ อฏฺงฺคุลปฺปมาณสฺส ปเทสสฺส โอรโต ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ ภินฺทติ, อนฺตรวาสเกปิ ทีฆนฺตโต เอตเทว ปมาณํ, ติริยนฺเตน ปน จตุรงฺคุลตา เวทิตพฺพา. ติณฺณนฺนมฺปิ วุตฺโตกาสสฺส ปรโต น ภินฺทติ, ตสฺมา ฉิทฺเท ชาเต ติจีวรํ อติเรกจีวรฏฺาเน ติฏฺติ, สูจิกมฺมํ กตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพํ. วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนาปิ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมนาปิ อธิฏฺานํ วิชหติ. ตสฺมา สา ตโต ปรํ วิกปฺเปตพฺพา. วิกปฺปนลกฺขณํ ปน สพฺพจีวรานํ วิกปฺปนสิกฺขาปเทเยว วณฺณยิสฺสาม. เกวลฺหิ อิมสฺมึ โอกาเส ยํ เอวํ อนธิฏฺิตํ อวิกปฺปิตฺจ, ตํ ‘‘อติเรกจีวร’’นฺติ เวทิตพฺพํ.
ตํ อติกฺกามยโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยนฺติ ตํ ยถาวุตฺตชาติปฺปมาณํ จีวรํทสาหปรมํ กาลํ อติกฺกามยโต เอตฺถนฺตเร ยถา อติเรกจีวรํ น โหติ, ตถา อกฺรุพฺพโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ตฺจ จีวรํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, ปาจิตฺติยํ อาปตฺติ จสฺส โหตีติ อตฺโถ. อถ วา นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺคิยํ, ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพสฺส วินยกมฺมสฺเสตํ นามํ, นิสฺสคฺคิยมสฺส อตฺถีติ นิสฺสคฺคิยมิจฺเจว. กึ ตํ? ปาจิตฺติยํ. ตํ อติกฺกามยโต สห นิสฺสคฺคิเยน นิสฺสคฺคิยวินยกมฺมํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตฺจ ปเนตํ จีวรํ ยํ ทิวสํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส โย อรุโณ, โส อุปฺปนฺนทิวสนิสฺสิโต, ตสฺมา จีวรุปฺปาททิวเสน สทฺธึ เอกาทเส อรุณุคฺคมเน ทสาหาติกฺกมิตํ โหติ, ตํ คเหตฺวา สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ตตฺรายํ นโย – สงฺฆสฺส ตาว เอวํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ทสหาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ นิสฺสชฺชิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ อาปนฺโน, ตํ ¶ ปฏิเทเสมี’’ติ เอวํ อาปตฺติ เทเสตพฺพา. สเจ ทฺเว โหนฺติ, ‘‘ทฺเว’’ติ วตฺตพฺพํ, สเจ ตทุตฺตริ, ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วตฺตพฺพํ. นิสฺสชฺชเนปิ สเจ ทฺเว วา พหูนิ วา โหนฺติ, ‘‘อิมานิ เม, ภนฺเต, จีวรานิ ทสาหาติกฺกนฺตานิ นิสฺสคฺคิยานิ, อิมานาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ วตฺตพฺพํ, ปาฬึ วตฺตุํ อสกฺโกนฺเตน อฺถาปิ วตฺตพฺพํ. พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺตึ สรติ วิวรติ อุตฺตานึ กโรติ เทเสติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ (จูฬว. ๒๓๙), อิมินา ลกฺขเณน อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา วตฺตพฺโพ ‘‘ปสฺสสี’’ติ, ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ, ‘‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’’ติ, ‘‘สาธุ สุฏฺุ สํวริสฺสามี’’ติ. ทฺวีสุ ปน สมฺพหุลาสุ วา ปุริมนเยเนว วจนเภโท กาตพฺโพ. เทสิตาย ¶ อาปตฺติยา ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ ¶ , สงฺโฆ อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยา’’ติ (ปารา. ๔๖๔) เอวํ นิสฺสฏฺจีวรํ ทาตพฺพํ, ทฺวีสุ พหูสุ วา วจนเภโท กาตพฺโพ.
คณสฺส ปน นิสฺสชฺชนฺเตน ‘‘อิมาห’’นฺติ วา ‘‘อิมานิ อห’’นฺติ วา วตฺวา ‘‘อายสฺมนฺตานํ นิสฺสชฺชามี’’ติ วตฺตพฺพํ, อาปตฺติปฺปฏิคฺคาหเกนาปิ ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺตึ สรติ…เป… เทเสติ, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺล’’นฺติ วตฺตพฺพํ, จีวรทาเนปิ ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ อายสฺมนฺตานํ นิสฺสฏฺํ, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อายสฺมนฺตา อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยุ’’นฺติ (ปารา. ๔๖๖) วตฺตพฺพํ, เสสํ ปุริมสทิสเมว. ปุคฺคลสฺส ปน นิสฺสชฺชนฺเตน ‘‘อิมาห’’นฺติ วา ‘‘อิมานิ อห’’นฺติ วา วตฺวา ‘‘อายสฺมโต นิสฺสชฺชามี’’ติ วตฺตพฺพํ, นิสฺสชฺชิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ อาปนฺโน, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ เอวํ อาปตฺติ เทเสตพฺพา. สเจ ปน นวกตโร โหติ, ‘‘อาวุโส’’ติ วตฺตพฺพํ, เตนาปิ ‘‘ปสฺสสี’’ติ วา ‘‘ปสฺสถา’’ติ วา วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วา ‘‘อาม อาวุโส’’ติ วา วตฺวา ‘‘ปสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ, ตโต ‘‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’’ติ วา ‘‘สํวเรยฺยาถา’’ติ วา วุตฺเต ‘‘สาธุ สุฏฺุ สํวริสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ. เอวํ เทสิตาย อาปตฺติยา ‘‘อิมํ จีวรํ อายสฺมโต ทมฺมี’’ติ ทาตพฺพํ, ทฺวีสุ ตีสุ ¶ วา ปุพฺเพ วุตฺตานุสาเรเนว นโย เวทิตพฺโพ. ทฺวินฺนํ ปน ยถา คณสฺส, เอวํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ตโต อาปตฺติปฺปฏิคฺคหณฺจ นิสฺสฏฺจีวรทานฺจ เตสํ อฺตเรน ยถา เอเกน ปุคฺคเลน, ตถา กาตพฺพํ, อิทํ ปน สพฺพนิสฺสคฺคิเยสุ วิธานํ. จีวรํ ปตฺโต นิสีทนนฺติ วตฺถุมตฺตเมว หิ นานํ, ปรมฺมุขํ ปน วตฺถุ ‘‘เอต’’นฺติ นิสฺสชฺชิตพฺพํ. สเจ พหูนิ โหนฺติ, ‘‘เอตานี’’ติ วตฺตพฺพํ. นิสฺสฏฺทาเนปิ เอเสว นโย. นิสฺสฏฺวตฺถุํ ‘‘ทินฺนมิทํ อิมินา มยฺห’’นฺติ สฺาย น ปฏิเทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตสฺส สนฺตกภาวํ ตฺวา เลเสน อจฺฉินฺทนฺโต สามิกสฺส ธุรนิกฺเขเปน ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพติ.
เวสาลิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ อติเรกจีวรธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘ทสาหปรม’’นฺติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ, ตสฺมา นํ ปรโต น วกฺขาม. ทสาหํ อนติกฺกนฺเตปิ อติกฺกนฺตสฺิโน เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อติกฺกนฺเต อนติกฺกนฺตสฺิโนปิ เวมติกสฺสปิ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยเมว, ตถา อนธิฏฺิตาวิกปฺปิตออสฺสชฺชิตอนฏฺาวินฏฺอทฑฺฒาวิลุตฺเตสุ อธิฏฺิตาทิสฺิโน. อนฺโตทสาหํ อธิฏฺิเต วิกปฺปิเต ¶ วิสฺสชฺชิเต นฏฺเ วินฏฺเ ทฑฺเฒ อจฺฉินฺเน วิสฺสาเสน คาหิเต อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาจารวิปตฺติ, ยถา จ อิทํ, เอวํ อิโต ปรานิปิ, อุภโตปาติโมกฺเขสุปิ หิ ปาราชิกานิ จ สงฺฆาทิเสสา จ สีลวิปตฺติ, เสสาปตฺติโย อาจารวิปตฺติ, อาชีววิปตฺติ วา ทิฏฺิวิปตฺติ วา กาจิ อาปตฺติ นาม นตฺถิ. อาชีววิปตฺติปจฺจยา ¶ ปน เปตฺวา ทุพฺภาสิตํ ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตา, ทิฏฺิวิปตฺติปจฺจยา ปาจิตฺติยทุกฺกฏวเสน ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตาติ, อิทเมตฺถ ลกฺขณํ, อิติ วิปตฺติกถา อิเธว นิฏฺิตาติ, น นํ อิโต ปรํ วิจารยิสฺสาม. ชาติปฺปมาณสมฺปนฺนสฺส จีวรสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, คณนุปคตา, ฉินฺนปลิโพธภาโว, อติเรกจีวรตา, ทสาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. กถินสมุฏฺานํ, อกิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
กถินสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนาติเอตฺถ ปุริมสิกฺขาปเท วิย อตฺถํ อคฺคเหตฺวา นิฏฺิเต จีวรสฺมึ ภิกฺขุโนติ เอวํ สามิวเสน กรณวจนสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กรณวเสน หิ ภิกฺขุนา อิทํ นาม กมฺมํ กาตพฺพํ, ตํ นตฺถิ, สามิวเสน ปน ภิกฺขุโน จีวรสฺมึ นิฏฺิเต กถิเน จ อุพฺภเต เอวํ อิเมหิ จีวรนิฏฺานกถินุพฺภาเรหิ ฉินฺนปลิโพโธ เอกรตฺตมฺปิ เจ ภิกฺขุ ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺยาติ เอวํ อตฺโถ ยุชฺชติ. ตตฺถ ติจีวเรนาติ ติจีวราธิฏฺานนเยน อธิฏฺิเตสุ สงฺฆาฏิอาทีสุ เยนเกนจิ. วิปฺปวเสยฺยาติ วิยุตฺโต วเสยฺย, ‘‘คาโม เอกูปจาโร นานูปจาโร’’ติอาทินา (ปารา. ๔๗๗) นเยน ปาฬิยํ วุตฺตานํ คามนิคมนนิเวสนอุโทสิตอฏฺฏมาฬปาสาทหมฺมิยนาวาสตฺถเขตฺตธฺกรณอารามวิหารรุกฺขมูลอชฺโฌกาสปฺปเภทานํ ปนฺนรสานํ นิกฺเขปฏฺานานํ ยตฺถกตฺถจิ นิกฺขิปิตฺวา เตสํ คามาทีนํ พหิ หตฺถปาสาติกฺกเมน อรุณํ อุฏฺาเปยฺยาติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๗๓-๔๗๗-๘) วุตฺโต. อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ยํ สงฺโฆ คิลานสฺส ภิกฺขุโน ติจีวเรน อวิปฺปวาสสมฺมุตึ เทติ, ตํ เปตฺวา อลทฺธสมฺมุติกสฺส ภิกฺขุโน เอกรตฺตมฺปิ วิปฺปวาสโต วุตฺตนเยเนว นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยนฺติ เวทิตพฺพํ, เกวลํ อิธ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ รตฺติวิปฺปวุตฺถํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิย’’นฺติอาทินา นเยน วจนเภโท โหติ, อยํ ปน วิเสโส.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ สนฺตรุตฺตเรน ชนปทจาริกํ ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ
ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อวิปฺปวุตฺเถ วิปฺปวุตฺถสฺิโน เจว เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. วิปฺปวุตฺเถ วิปฺปวุตฺถสฺิโนปิ อวิปฺปวุตฺถสฺิโนปิ เวมติกสฺสาปิ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ตถา อปจฺจุทฺธฏอวิสฺสชฺชิตาทีสุ จ ปจฺจุทฺธฏวิสฺสชฺชิตาทิสฺิโน. อนฺโตอรุเณ ปจฺจุทฺธเฏ ปน ปมกถิเน วุตฺตวิสฺสชฺชิตาทิเภเท จ อนาปตฺติ, ตถา ลทฺธสมฺมุติกสฺส ¶ วิปฺปวาเส. อาพาเธ ปน วูปสนฺเต ปจฺจาคนฺตพฺพํ, ตตฺเถว วา ิเตน ปจฺจุทฺธริตพฺพํ, อถาปิสฺส ปุน โส วา อฺโ วา อาพาโธ กุปฺปติ, ลทฺธกปฺปิยเมว. อธิฏฺิตจีวรตา ¶ , อนตฺถตกถินตา, อลทฺธสมฺมุติกตา, รตฺติวิปฺปวาโสติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถิเน วุตฺตปฺปการาเนว. เกวลฺหิ ตตฺถ อนธิฏฺานํ อวิกปฺปนฺจ อกิริยา, อิธ อปฺปจฺจุทฺธรณํ, อยํ วิเสโสติ.
อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อกาลจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนาติ สามิวเสเนว กรณตฺโถ เวทิตพฺโพ. อกาลจีวรํ นาม ยฺวายํ ‘‘อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ปฺจมาสา’’ติ (ปารา. ๖๔๙) จีวรกาโล วุตฺโต, ตํ เปตฺวา อฺทา อุปฺปนฺนํ, ยฺจ กาเลปิ สงฺฆสฺส วา ‘‘อิทํ อกาลจีวร’’นฺติ, ปุคฺคลสฺส วา ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติอาทินา นเยน ทินฺนํ, เอตํ อกาลจีวรํ นาม. อุปฺปชฺเชยฺยาติ เอวรูปํ จีวรํ อตฺตโน ภาคปฏิลาภวเสน สงฺฆโต วา สุตฺตนฺติกาทิคณโต วา าติโต วา มิตฺตโต วา ปํสุกูลํ วา อตฺตโน วา ธเนน (ปารา. ๕๐๐), อถ วา ปน ‘‘อฏฺิมา, ภิกฺขเว, มาติกา จีวรสฺส อุปฺปาทาย สีมาย เทติ, กติกาย เทติ, ภิกฺขาปฺตฺติกาย เทติ, สงฺฆสฺส เทติ, อุภโตสงฺฆสฺส เทติ, วสฺสํวุฏฺสงฺฆสฺส เทติ, อาทิสฺส เทติ, ปุคฺคลสฺส เทตี’’ติ (มหาว. ๓๗๙) อิมาสํ อฏฺนฺนํ มาติกานํ อฺตรโต อุปฺปชฺเชยฺย. เอตฺถ จ ‘‘สีมาย ทมฺมี’’ติ เอวํ สีมํ ปรามสิตฺวา เทนฺโต สีมาย เทติ นาม, เอส นโย สพฺพตฺถ. เอตฺถ จ สีมาติ ขณฺฑสีมา อุปจารสีมา สมานสํวาสสีมา อวิปฺปวาสสีมา ลาภสีมา คามสีมา นิคมสีมา นครสีมา อพฺภนฺตรสีมา อุทกุกฺเขปสีมา ชนปทสีมา รฏฺสีมา รชฺชสีมา ทีปสีมา จกฺกวาฬสีมาติ ปนฺนรสวิธา. ตตฺถ อุปจารสีมา นาม ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขเปน, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺาเนน ปริจฺฉินฺนา. อปิ จ ภิกฺขูนํ ธุวสนฺนิปาตฏฺานโต วา ปริยนฺเต ¶ ิตโภชนสาลโต วา นิพทฺธวสนกอาวาสโต วา ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺโต ‘‘อุปจารสีมา’’ติ เวทิตพฺพา. สา ปน อาวาเส วฑฺฒนฺเต วฑฺฒติ, หายนฺเต หายติ ¶ , โยชนสตมฺปิ อุปจารสีมาว โหติ. ตตฺถ ทินฺนลาโภ สพฺเพสํ อนฺโตสีมคตานํ ปาปุณาติ, ภิกฺขุนีนํ อารามปเวสนเสนาสนาปุจฺฉนานิ ปริวาสมานตฺตาโรจนํ วสฺสจฺเฉทนิสฺสยเสนาสนคฺคาหาทิวิธานนฺติ อิทมฺปิ สพฺพํ อิมิสฺสาว สีมาย วเสน เวทิตพฺพํ. ลาภสีมาติ ยํ ราชราชมหามตฺตาทโย วิหารํ การาเปตฺวา คาวุตํ วา อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ วิหารสฺส ลาภสีมา, ยํ เอตฺถนฺตเร ¶ อุปฺปชฺชติ, ตํ สพฺพํ อมฺหากํ วิหารสฺส เทมา’’ติ เปนฺติ, อยํ ลาภสีมา นาม. กาสิโกสลาทีนํ ปน รฏฺานํ อนฺโต พหู ชนปทา โหนฺติ, ตตฺถ เอโก ชนปทปริจฺเฉโท ชนปทสีมา, กาสิโกสลาทิรฏฺปริจฺเฉโท รฏฺสีมา, เอกสฺส รฺโ อาณาปวตฺติฏฺานํ รชฺชสีมา, สมุทฺทนฺเตน ปริจฺฉินฺโน มหาทีโป วา อนฺตรทีโป วา ทีปสีมา, เอกจกฺกวาฬปพฺพตปริกฺเขปพฺภนฺตรํ จกฺกวาฬสีมา, เสสา นิทานกถายํ วุตฺตนยา เอว. ตตฺถ ‘‘ขณฺฑสีมาย เทมา’’ติ ทินฺนํ ขณฺฑสีมฏฺานํเยว ปาปุณาติ, ตโต พหิสีมาย สีมนฺตริกฏฺานมฺปิ น ปาปุณาติ. ‘‘อุปจารสีมาย เทมา’’ติ ทินฺนํ ปน อนฺโตปริจฺเฉเท ขณฺฑสีมาสีมนฺตริกาสุ ิตานมฺปิ ปาปุณาติ, สมานสํวาสสีมาย ทินฺนํ ขณฺฑสีมาสีมนฺตริกฏฺานํ น ปาปุณาติ, อวิปฺปวาสสีมาลาภสีมาสุ ทินฺนํ ตาสํ อนฺโตคธานํเยว ปาปุณาติ, คามสีมาทีสุ ทินฺนํ ตาสํ สีมานํ อพฺภนฺตเร พทฺธสีมฏฺานมฺปิ ปาปุณาติ, อพฺภนฺตรสีมาอุทกุกฺเขปสีมาสุ ทินฺนํ ตตฺถ อนฺโตคธานํเยว ปาปุณาติ, ชนปทสีมาทีสุ ทินฺนมฺปิ ตาสํ อพฺภนฺตเร พทฺธสีมฏฺานมฺปิ ปาปุณาติ, ตสฺมา ยํ ชมฺพุทีเป ตฺวา ‘‘ตมฺพปณฺณิทีเป สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทียติ, ตํ ตมฺพปณฺณิทีปโต เอโกปิ คนฺตฺวา สพฺเพสํ สงฺคณฺหิตุํ ลภติ. สเจปิ ตตฺเถว เอโก สภาโค ภิกฺขุ สภาคานํ ภาคํ คณฺหาติ, น วาเรตพฺโพ. โย ปน วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘อสุกสีมายา’’ติ อวตฺวาว เกวลํ ‘‘สีมาย ทมฺมี’’ติ วทติ, โส ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘สีมา นาม พหุวิธา, กตรํ สนฺธาย วทสี’’ติ, สเจ วทติ ‘‘อหเมตํ เภทํ น ชานามิ, สีมฏฺกสงฺโฆ คณฺหตู’’ติ, อุปจารสีมฏฺเหิ ภาเชตพฺพํ.
กติกายาติเอตฺถ กติกา นาม สมานลาภกติกา. สา ปน เอวํ กาตพฺพา, เอกสฺมึ วิหาเร สนฺนิปติเตหิ ภิกฺขูหิ ยํ วิหารํ สงฺคณฺหิตุกามา สมานลาภํ กาตุํ อิจฺฉนฺติ, ตสฺส นามํ คเหตฺวา ‘‘อสุโก นาม วิหาโร โปราณโก อปฺปลาโภ’’ติ ยํ ¶ กิฺจิ การณํ วตฺวา ‘‘ตํ วิหารํ อิมินา วิหาเรน สทฺธึ เอกลาภํ กาตุํ สงฺฆสฺส รุจฺจตี’’ติ ติกฺขตฺตุํ สาเวตพฺพํ, เอตฺตาวตา ตสฺมึ วิหาเร นิสินฺโนปิ อิธ นิสินฺโนว โหติ, ตสฺมึ วิหาเรปิ เอวเมว ¶ กาตพฺพํ, เอตฺตาวตา อิธ นิสินฺโนปิ ตสฺมึ นิสินฺโนว โหติ. เอกสฺมึ วิหาเร ลาเภ ภาชิยมาเน อิตรสฺมึ ิตสฺส ภาคํ คเหตุํ วฏฺฏติ.
ภิกฺขาปฺตฺติยาติ เอตฺถ ภิกฺขาปฺตฺติ นาม ทายกสฺส ปริจฺจาคปฺตฺติฏฺานํ, ตสฺมา ‘‘ยตฺถ มยฺหํ ธุวการา กรียนฺติ, ตตฺถ ทมฺมี’’ติ วา ‘‘ตตฺถ เทถา’’ติ วา วุตฺเต ยตฺถ ตสฺส ปากวตฺตํ วา วตฺตติ, ยโต วา ภิกฺขู นิจฺจํ โภเชติ, ยตฺถ วา เตน กิฺจิ เสนาสนํ กตํ, สพฺพตฺถ ทินฺนเมว โหติ. สเจ ปน เอกสฺมึ ¶ ธุวการฏฺาเน โถกตรา ภิกฺขู โหนฺติ, เอกเมว วา วตฺถํ โหติ, มาติกํ อาโรเปตฺวา ยถา โส วทติ, ตถา คเหตพฺพํ.
สงฺฆสฺส เทตีติ เอตฺถ วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ อุปจารสีมาคตานฺจ ตโต พหิทฺธาปิ เตหิ สทฺธึ เอกาพทฺธานฺจ ปาปุณาติ, ตสฺมา เตสํ คาหเก สติ อสมฺปตฺตานมฺปิ ภาโค ทาตพฺโพ. ยํ ปน พหิ อุปจารสีมาย ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ ทียติ, ตํ เอกาพทฺธปริสาย ปาปุณาติ. เย ปน ทฺวาทสหิ หตฺเถหิ ปริสํ อสมฺปตฺตา, เตสํ น ปาปุณาติ.
อุภโตสงฺฆสฺสาติ เอตฺถ ปน ยํ อุภโตสงฺฆสฺส ทินฺนํ, ตโต อุปฑฺฒํ ภิกฺขูนํ, อุปฑฺฒํ ภิกฺขุนีนํ ทาตพฺพํ. สเจปิ เอโก ภิกฺขุ โหติ, เอกา วา ภิกฺขุนี, อนฺตมโส อนุปสมฺปนฺนสฺสาปิ อุปฑฺฒเมว ทาตพฺพํ. ‘‘อุภโตสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺเต ปน สเจ ทส ภิกฺขู จ ทส ภิกฺขุนิโย จ โหนฺติ, เอกวีสติ ปฏิวีเส กตฺวา เอโก ปุคฺคลสฺส ทาตพฺโพ, ทส ภิกฺขุสงฺฆสฺส, ทส ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส จ, เยน ปุคฺคลิโก ลทฺโธ, โส สงฺฆโตปิ อตฺตโน วสฺสคฺเคน คเหตุํ ลภติ, กสฺมา? อุภโตสงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตา, ‘‘อุภโตสงฺฆสฺส จ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. อิธ ปน เจติยสฺส สงฺฆโต ปาปุณโกฏฺาโส นาม นตฺถิ, เอกปุคฺคลสฺส ปตฺตโกฏฺาสสโม เอโก โกฏฺาโส โหติ. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนีนฺจา’’ติ วุตฺเต ปน น มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทาตพฺพํ, ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ คเณตฺวา ทาตพฺพํ. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนีนฺจ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺเต ปุคฺคโล วิสุํ น ลภติ, ปาปุณโกฏฺาสโต เอกเมว ลภติ ¶ . ‘‘เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเต ปน เจติยสฺส เอโก ปุคฺคลปฏิวีโส ลพฺภติ. ‘‘ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจา’’ติ วุตฺเตปิ น มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทาตพฺพํ, ปุคฺคลคณนาย เอว วิภชิตพฺพํ, เตหิ สทฺธึ ปุคฺคลเจติยปรามสนํ อนนฺตรนยสทิสเมว, ยถา จ ภิกฺขุสงฺฆํ อาทึ กตฺวา นโย นีโต, เอวํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ อาทึ กตฺวาปิ เนตพฺโพ. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺเตปิ ปุคฺคลสฺส วิสุํ น ลพฺภติ ¶ , เจติยสฺส ปน ลพฺภติ. ‘‘ภิกฺขูนฺจ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺเตปิ วิสุํ น ลพฺภติ, เจติยสฺส ปน ลพฺภติเยว.
วสฺสํวุฏฺสงฺฆสฺสาติ เอตฺถ สเจ วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘วสฺสํวุฏฺสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วทติ, เย ตตฺถ วสฺสจฺเฉทํ อกตฺวา ปุริมวสฺสํวุฏฺา, เตสํ พหิ สีมฏฺานมฺปิ ปาปุณาติ, น อฺเสํ. สเจ ปน พหิอุปจารสีมายํ ิโต ‘‘วสฺสํวุฏฺสงฺฆสฺสา’’ติ วทติ, ยตฺถกตฺถจิ วุฏฺวสฺสานํ สพฺเพสํ สมฺปตฺตานํ ปาปุณาติ. อถ ‘‘อสุกวิหาเร วสฺสํวุฏฺสฺสา’’ติ วทติ, ตตฺถ วสฺสํวุฏฺานํเยว ยาว กถินสฺสุพฺภารา ปาปุณาติ. คิมฺหานํ ปมทิวสโต ปฏฺาย เอวํ วทติ, ตตฺร สมฺมุขีภูตานํ สพฺเพสํ ปาปุณาติ, น อฺเสํ.
อาทิสฺส เทตีติ อาทิสิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา เทติ, กถํ? ภิกฺขู อชฺชตนาย ¶ วา สฺวาตนาย วา ยาคุยา นิมนฺเตตฺวา เต ฆเร ยาคุํ ปาเยตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ เยหิ มยฺหํ ยาคุ ปีตา, เตสํ ทมฺมี’’ติ วทติ, เยหิ นิมนฺติเตหิ ยาคุ ปีตา, เตสํเยว ปาปุณาติ, ภตฺตขชฺชกาทีหิ นิมนฺติเตสุปิ เอเสว นโย.
ปุคฺคลสฺส เทตีติ ‘‘อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ เอวํ ปรมฺมุขา วา, ปาทมูเล เปตฺวา ‘‘อิทํ ตุมฺหาก’’นฺติ เอวํ สมฺมุขา วา เทตีติ อยเมตฺถ สงฺเขปกถา, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต. อิติ อิมาสํ อฏฺนฺนํ มาติกาปทานํ วเสน ยํ อกาลจีวรลกฺขเณน ปฏิลทฺธํ, ตํ สนฺธาย ‘‘อกาลจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตํ.
อากงฺขมาเนนาติ อิจฺฉมาเนน. ขิปฺปเมว กาเรตพฺพนฺติ สีฆํ อนฺโตทสาเหเยว กาเรตพฺพํ. โน จสฺส ปาริปูรีติ โน เจ ปาริปูรี ภเวยฺย, ยตฺตเกน กริยมานํ อธิฏฺานจีวรํ ปโหติ, ตํ จีวรํ ตตฺตกํ น ภเวยฺย, อูนกํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. สติยา ปจฺจาสายาติ ‘‘อสุกทิวสํ นาม สงฺโฆ จีวรานิ ลภิสฺสติ, ตโต เม จีวรํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอิมินา ¶ นเยน สงฺฆคณาติมิตฺเตสุ วา อฺตรฏฺานโต, ‘‘ปํสุกูลํ วา ลจฺฉามี’’ติ, ‘‘อิมินา วา กปฺปิยภณฺเฑน จีวรํ คณฺหิสฺสามี’’ติ เอวํ วิชฺชมานาย จีวราสาย. ตโต เจ อุตฺตรีติ มาสปรมโต เจ อุตฺตริ นิกฺขิเปยฺย, นิสฺสคฺคิยนฺติ อตฺโถ. ยทิ ปนสฺส มูลจีวรํ สณฺหํ โหติ, ปจฺจาสาจีวรํ ถูลํ โหติ, น สกฺกา โยเชตุํ, รตฺติโย จ เสสา โหนฺติ, น ตาว มาโส ปูรติ, น อกามา จีวรํ กาเรตพฺพํ, อฺํ ปจฺจาสาจีวรํ ลภิตฺวา เอว กาลพฺภนฺตเร กาเรตพฺพํ. สเจ น ลภติ, ปจฺจาสาจีวรมฺปิ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตพฺพํ. อถ มูลจีวรํ ¶ ถูลํ โหติ, ปจฺจาสาจีวรํ สณฺหํ, มูลจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺหิตฺวา ปจฺจาสาจีวรเมว มูลจีวรํ กตฺวา เปตพฺพํ, ตํ ปุน มาสปริหารํ ลภติ, เอเตนุปาเยน ยาว น ลจฺฉติ, ตาว อฺํ มูลจีวรํ กตฺวา เปตุํ ลพฺภติ. อิมสฺส ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, อกาลจีวรํ มาสาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๐๐) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อกาลจีวรํ ปฏิคฺคเหตฺวา มาสํ อติกฺกมนวตฺถุสฺมึ
ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อิโต ปรํ สพฺพํ ปมกถิเน วุตฺตสทิสเมว. เกวลฺหิ ตตฺถ ทสาหาติกฺกโม, อิธ มาสาติกฺกโมติ อยํ วิเสโส. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
อกาลจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปุราณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ อฺาติกายาติ น าติกาย, มาติโต วา ปิติโต วา ยาว สตฺตมํ ยุคํ, ตาว เกนจิ อากาเรน อสมฺพทฺธายาติ อตฺโถ. ภิกฺขุนิยาติ ¶ สากิยานิโย วิย สุทฺธภิกฺขุสงฺเฆ วา อุภโตสงฺเฆ วา อุปสมฺปนฺนาย. ปุราณจีวรนฺติ รชิตฺวา กปฺปํ กตฺวา เอกวารมฺปิ นิวตฺถํ วา ปารุตํ วา, ยํ อนฺตมโส ปริโภคสีเสน อํเส วา มตฺถเก วา กตฺวา มคฺคํ คโต โหติ, อุสฺสีสกํ วา กตฺวา นิปนฺโน, เอตมฺปิ ปุราณจีวรเมว. โธวาเปยฺย วาติ สเจ ‘‘โธวา’’ติวาจาย วทติ, กายวิการํ วา กโรติ, หตฺเถน วา หตฺเถ เทติ, ปาทมูเล วา เปติ, อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเส ตฺวา อุปริ วา ขิปติ, อฺสฺส วา ¶ หตฺเถ เปเสติ, ตาย โธตํ, โธวาปิตเมว โหติ, รชาปนาโกฏาปเนสุปิ เอเสว นโย. สิกฺขมานาย วา สามเณริยา วา อุปาสิกาย วา หตฺเถ โธวนตฺถาย เทติ, สา สเจ อุปสมฺปชฺชิตฺวา โธวติ, เอวมฺปิ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. อุปาสกสฺส วา สามเณรสฺส วา หตฺเถ ทินฺนํ โหติ, โส เจ ลิงฺเค ปริวตฺเต อุปสมฺปชฺชิตฺวา โธวติ, ทหรสฺส ภิกฺขุสฺส วา ทินฺนํ โหติ, โสปิ ลิงฺเค ปริวตฺเต โธวติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยเมว, รชาปนาโกฏาปเนสุปิ เอเสว นโย. ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, ปุราณจีวรํ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา โธวาปิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๐๕) อิมินา ปเนตฺถ นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ ปุราณจีวรโธวาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ ¶ ‘‘โธวา’’ติอาทิกาย อาณตฺติยา, เอวํ อาณตฺตาย จ ภิกฺขุนิยา อุทฺธนสชฺชนาทีสุ สพฺพปฺปโยเคสุ ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ. โธวิตฺวา อุกฺขิตฺตมตฺตํ ปน รตฺตมตฺตํ อาโกฏิตมตฺตฺจ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, โธวนาทีนิ ตีณิปิ ทฺเว วา การาเปนฺตสฺส เอเกน วตฺถุนา นิสฺสคฺคิยํ, อิตเรหิ ทุกฺกฏํ. สเจ ปน ‘‘โธวา’’ติ วุตฺตา สพฺพานิปิ กโรติ, โธวนปจฺจยาว อาปตฺติ. ‘‘อิมสฺมึ จีวเร ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ กโรหี’’ติ วทโต ปน เอกวาจาย ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทฺเว ทุกฺกฏานิ, ภิกฺขุนิสงฺฆวเสน เอกโตอุปสมฺปนฺนาย โธวาเปนฺตสฺส อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส, อฺสฺส วา สนฺตกํ นิสีทนปจฺจตฺถรณํ วา โธวาเปนฺตสฺส, าติกาย อฺาติกสฺิโน เจว, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ, อฺาติกาย าติกสฺิโนปิ เวมติกสฺสาปิ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยเมว. อิโต ปรํ ปน เอวรูเปสุ าเนสุ ‘‘ติกปาจิตฺติย’’นฺติ วกฺขาม, สเจ าติกาย สหายา อฺาติกา ‘‘โธวา’’ติ อวุตฺตา วา โธวติ, อปริภุตฺตํ วา อฺํ วา ปริกฺขารํ โธวติ, สิกฺขมานสามเณริโย วา โธวนฺติ, อนาปตฺติ, อุมฺมตฺตกาทีนํ อนาปตฺติเยว. ปุราณจีวรตา, อุปจาเร ตฺวา อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา อาณาปนํ, ตสฺสา โธวนาทีนิ จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สฺจริตฺตสมุฏฺานํ, กิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
ปุราณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ อฺาติกายาติอิทํ วุตฺตนยเมว, ตสฺมา อิโต ปรํ กตฺถจิ น วิจารยิสฺสาม. จีวรนฺติ ฉนฺนํ อฺตรํ ¶ วิกปฺปนุปคํ, เอส นโย สพฺเพสุ จีวรปฺปฏิสํยุตฺตสิกฺขาปเทสุ. ยตฺถ ปน วิเสโส ภวิสฺสติ, ตตฺถ วกฺขาม. ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติเอตฺถ หตฺเถน วา หตฺเถ เทตุ, ปาทมูเล วา เปตุ, ธมฺมกถํ กเถนฺตสฺส วตฺเถสุ ขิปิยมาเนสุ อุปจารํ มฺุจิตฺวาปิ อุปริ วา ขิปตุ, สเจ สาทิยติ, ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. ยสฺส กสฺสจิ ปน อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ เปสิตํ คณฺหิตุํ วฏฺฏติ, ‘‘ปํสุกูลํ คณฺหิสฺสตี’’ติ สงฺการกูฏาทีสุ ปิตมฺปิ ปํสุกูลํ อธิฏฺหิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติเยว. อฺตฺร ปาริวตฺตกาติ ยํ ‘‘อนฺตมโส หรีฏกกฺขณฺฑมฺปิ ทตฺวา วา ทสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา วา ปาริวตฺตกํ คณฺหาติ, ตํ เปตฺวา อฺํ อนฺตมโส วิกปฺปนุปคํ ปฏปริสฺสาวนมฺปิ คณฺหนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ตตฺร ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต ปฏิคฺคหิตํ ¶ อฺตฺร ปาริวตฺตกา นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๑๒) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
ราชคเห อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ จีวรปฺปฏิคฺคหณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร ปาริวตฺตกา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, คหณตฺถาย หตฺถปฺปสารณาทิปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ, นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ติกปาจิตฺติยํ, เอกโตอุปสมฺปนฺนาย าติกาย จ อฺาติกสฺิสฺส เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. วิสฺสาสคฺคาเห, ตาวกาลิเก, ปตฺตตฺถวิกาทิมฺหิ จ อนธิฏฺาตพฺพปริกฺขาเร, สิกฺขมานสามเณรีนํ หตฺถโต คหเณ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วิกปฺปนุปคจีวรตา, ปาริวตฺตกาภาโว, อฺาติกาย หตฺถโต คหณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สฺจริตฺตสมุฏฺานํ, กิริยากิริยํ, เสสํ จตุตฺถสทิสเมวาติ.
จีวรปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ คหปตินฺติ ภิกฺขูสุ อปพฺพชิตมนุสฺสํ. คหปตานินฺติ ภิกฺขุนีสุ อปพฺพชิติตฺถึ, เอส นโย สพฺเพสุ คหปติปฺปฏิสํยุตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ. วิฺาเปยฺยาติ ¶ ยาเจยฺย วา ยาจาเปยฺย วา. อฺตฺร สมยาติ โย อจฺฉินฺนจีวโร วา โหติ นฏฺจีวโร วา, ตสฺส ตํ สมยํ เปตฺวา อฺสฺมึ วิฺาปนปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ตตฺถ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาตกํ คหปติกํ อฺตฺร สมยา วิฺาปิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๒๔) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ จีวรวิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. ‘‘อฺตฺร สมยา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, าตเก อฺาตกสฺิโน เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. สมเย วา าตกปฺปวาริเต วา วิฺาเปนฺตสฺส, อฺสฺส วา าตกปฺปวาริเต ตสฺเสวตฺถาย วิฺาเปนฺตสฺส, อตฺตโน ¶ ธเนน คณฺหนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วิกปฺปนุปคจีวรตา, สมยาภาโว, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ จตุตฺถสทิสาเนวาติ.
อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ตตุตฺตริสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ ตฺเจติ ตํ อจฺฉินฺนจีวรํ วา นฏฺจีวรํ วา. อภิหฏฺุนฺติ อภีติ อุปสคฺโค, หริตุนฺติ อตฺโถ, คณฺหิตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปวาเรยฺยาติ อิจฺฉาเปยฺย, อิจฺฉํ รุจึ อุปฺปาเทยฺย, ‘‘ยาวตฺตกํ อิจฺฉสิ, ตาวตฺตกํ คณฺหาหี’’ติ เอวํ นิมนฺเตยฺยาติ อตฺโถ, ยถา วา ‘‘เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต’’ติ (สุ. นิ. ๔๒๖, ๑๑๐๔; จูฬนิ. ชตุกณฺณีมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๖๗) เอตฺถ ทิสฺวาติ อตฺโถ, เอวมิธาปิ ‘‘อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺยา’’ติ อุปเนตฺวา ปุรโต เปนฺโต กาเยน วา, ‘‘อมฺหากํ ทุสฺสโกฏฺาคารโต ยตฺตกํ อิจฺฉถ, ตตฺตกํ คณฺหถา’’ติ วทนฺโต วาจาย วา อภิหริตฺวา นิมนฺเตยฺยาติ อตฺโถ. สนฺตรุตฺตรปรมนฺติ สอนฺตรํ อุตฺตรํ ปรมํ อสฺส จีวรสฺสาติ สนฺตรุตฺตรปรมํ, นิวาสเนน สทฺธึ ปารุปนํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท อสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ตโต จีวรํ สาทิตพฺพนฺติ ตโต อภิหฏจีวรโต เอตฺตกํ จีวรํ คเหตพฺพํ, น ตโต ปรํ.
ตตฺรายํ ¶ วินิจฺฉโย – ยสฺส อธิฏฺิตจีวรสฺส ตีณิ นฏฺานิ, เตน ทฺเว สาทิตพฺพานิ, เอกํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา อฺํ สภาคฏฺานโต ปริเยสิตพฺพํ. ยสฺส ทฺเว นฏฺานิ, เตน เอกํ สาทิตพฺพํ. สเจ ปน ปกติยาว สนฺตรุตฺตเรน จรติ, ทฺเว สาทิตพฺพานิ, เอวํ เอกํ สาทิยนฺเตเนว สโม ภวิสฺสติ. ยสฺส ตีสุ เอกํ นฏฺํ, กิฺจิ น สาทิตพฺพํ. ยสฺส ปน ทฺวีสุ เอกํ นฏฺํ, เอกํ สาทิตพฺพํ. ยสฺส เอกํเยว โหติ, ตฺจ นฏฺํ, ทฺเว สาทิตพฺพานิ. ภิกฺขุนิยา ปน ปฺจสุ นฏฺเสุ ทฺเว สาทิตพฺพานิ, จตูสุ นฏฺเสุ เอกํ สาทิตพฺพํ, ตีสุ นฏฺเสุ น กิฺจิ สาทิตพฺพํ, โก ปน วาโท ทฺวีสุ วา เอกสฺมึ วา. เยน เกนจิ หิ สนฺตรุตฺตรปรมตาย าตพฺพํ, ตโต อุตฺตริ วิฺาปนปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ตตฺถ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาตกํ คหปติกํ ตตุตฺตริ วิฺาปิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๒๔) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ พหุจีวรวิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, าตเก อฺาตกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. ทฺเว จีวรานิ กตฺวา ‘‘เสสกํ อาหริสฺสามี’’ติ วตฺวา คณฺหนฺตสฺส, ‘‘เสสกํ ตุยฺหํเยว โหตู’’ติ วุตฺตสฺส, น อจฺฉินฺนนฏฺการณา ทินฺนํ คณฺหนฺตสฺส, วุตฺตนเยน าตกปฺปวาริเต วิฺาเปนฺตสฺส, อตฺตโน ธเนน คณฺหนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ตตุตฺตริตา ¶ , อจฺฉินฺนาทิการณตา ¶ , อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ จตุตฺถสทิสาเนวาติ.
ตตุตฺตริสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ภิกฺขุํ ปเนว อุทฺทิสฺสาติ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทสฺสามี’’ติ เอวํ อปทิสิตฺวา. จีวรเจตาปนฺนนฺติ หิรฺาทิกํ จีวรมูลํ. อุปกฺขฏํ โหตีติ สชฺชิตํ โหติ, สํหริตฺวา ปิตํ. เจตาเปตฺวาติ ปริวตฺเตตฺวา, กาเรตฺวา วา กิณิตฺวา วาติ อตฺโถ. จีวเรน อจฺฉาเทสฺสามีติ โวหารวจนเมตํ, อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทสฺสามีติ อยํ ปเนตฺถ ¶ อตฺโถ. ตตฺร เจ โสติ ยตฺร โส คหปติ วา คหปตานี วา, ตตฺร โส ภิกฺขุ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย เจติ อยเมตฺถ ปทสมฺพนฺโธ. วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยาติ วิสิฏฺกปฺปํ อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺย. ยถา ปน ตมาปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ สาธุ วตาติอาทิมาห. ตตฺถ สาธูติ อายาจเน นิปาโต. วตาติ ปริวิตกฺเก. มนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. อายสฺมาติ ปรํ อาลปติ. เอวรูปํ วา เอวรูปํ วาติ อายตาทีสุ อฺตรํ. กลฺยาณกมฺยตํ อุปาทายาติ สุนฺทรกามตํ วิสิฏฺกามตํ จิตฺเตน คเหตฺวา, ตสฺส ‘‘อาปชฺเชยฺย เจ’’ติอิมินา สมฺพนฺโธ, สเจ ปน เอวรูปํ อาปชฺชนฺตสฺส ตสฺส วจเนน โย ปมํ อธิปฺเปตโต มูลํ วฑฺเฒตฺวา สุนฺทรตรํ เจตาเปติ, ตสฺส ปโยเค ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ตตฺถ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริตํ อฺาตกํ คหปติกํ อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๒๙) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, าตเก อฺาตกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. มหคฺฆํ เจตาเปตุกามํ อปฺปคฺฆํ วา, เอเตเนว มูเลน ‘‘อฺํ เอวรูปํ วา เทหี’’ติ วทนฺตสฺส, วุตฺตนเยน าตกปฺปวาริเต วิฺาเปนฺตสฺส, อตฺตโน ธเนน คณฺหนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. จีวเร ภิยฺโยกมฺยตา, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ จตุตฺถสทิสาเนวาติ.
อุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุติยอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทฺหิ ปุริมสฺส อนุปฺตฺติสทิสํ, เกวลํ ตตฺถ เอกสฺส ปีฬา กตา, อิธ ทฺวินฺนํ, อยเมตฺถ วิเสโส, เสสํ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว. ยถา จ ทฺวินฺนํ, เอวํ พหูนํ ปีฬํ กตฺวา คณฺหโตปิ อาปตฺติ เวทิตพฺพา. นิสฺสชฺชนวิธาเน จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต ¶ , จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริเต ¶ อฺาตเก คหปติเก อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๓๔) อิมินา นเยน วจนเภโท าตพฺโพติ.
ทุติยอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ราชสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ราชโภคฺโคติ ราชโต โภคฺคํ ภฺุชิตพฺพํ อสฺส อตฺถีติ ราชโภคฺโค, ‘‘ราชโภโค’’ติปิ ปาโ, ราชโต โภโค อสฺส อตฺถีติ อตฺโถ. จีวรเจตาปนฺนนฺติ หิรฺาทิกํ อกปฺปิยํ. ปหิเณยฺยาติ เปเสยฺย. อิมินาติอาทิ อาคมนสุทฺธึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. สเจ หิ ‘‘อิทํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน เทหี’’ติ เปเสยฺย, อาคมนสฺส อสุทฺธตฺตา อกปฺปิยวตฺถุํ อารพฺภ ภิกฺขุนา กปฺปิยการโกปิ นิทฺทิสิตพฺโพ น ภเวยฺย. อาภตนฺติ อานีตํ. น โข มยนฺติอาทิ อิทํ กปฺปิยวเสน อาภตมฺปิ จีวรมูลํ อีทิเสน ทูตวจเนน อกปฺปิยํ โหติ, ตสฺมา ตํ ปฏิกฺขิปิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. สุวณฺณํ รชตํ กหาปโณ มาสโกติ อิมานิ หิ จตฺตาริ นิสฺสคฺคิยวตฺถูนิ, มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ โลหิตงฺโก มสารคลฺลํ สตฺต ธฺานิ ทาสิทาสเขตฺตวตฺถุปุปฺผารามผลารามาทโยติ อิมานิ ทุกฺกฏวตฺถูนิ จ อตฺตโน วา เจติยสงฺฆคณปุคฺคลานํ วา อตฺถาย สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตสฺมา ตํ สาทิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘น โข มย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
จีวรฺจ โข มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ อิทํ ปน อตฺตานํ อุทฺทิสฺส อาภตตฺตา วตฺตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา วุตฺตํ. กาเลนาติ ยุตฺตปตฺตกาเลน, ยทา โน อตฺโถ โหติ, ตทา กปฺปิยํ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหามาติ อตฺโถ. เวยฺยาวจฺจกโรติ กปฺปิยการโก. นิทฺทิสิตพฺโพติอิทํ ‘‘อตฺถิ ปนายสฺมโต โกจิ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ กปฺปิยวจเนน วุตฺตตฺตา อนฺุาตํ. สเจ ปน ทูโต ‘‘โก อิมํ คณฺหาตี’’ติ วา ‘‘กสฺส เทมี’’ติ วา วทติ, น นิทฺทิสิตพฺโพ. อารามิโก วา อุปาสโก วาติอิทํ สารุปฺปตาย วุตฺตํ, เปตฺวา ปน ปฺจ สหธมฺมิเก โย โกจิ กปฺปิยการโก ¶ วฏฺฏติ. เอโส โข, อาวุโสติอิทํ ภิกฺขุสฺส กปฺปิยวจนทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เอวเมว หิ ¶ วตฺตพฺพํ, ‘‘เอตสฺส เทหี’’ติอาทิ น วตฺตพฺพํ. สฺตฺโต โส มยาติ อาณตฺโต โส มยา, ยถา ตุมฺหากํ จีวเรน อตฺเถ สติ จีวรํ ทสฺสติ, เอวํ วุตฺโตติ อตฺโถ. ทูเตน หิ เอวํ อาโรจิเตเยว ตํ โจเทตุํ วฏฺฏติ, เนว ตสฺส หตฺเถ ทตฺวา คตมตฺตการเณน. สเจ ปน ‘‘อยํ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ สมฺมุขา นิทฺทิฏฺโ โหติ, ทูโต จ สมฺมุขา เอว ตสฺส หตฺเถ เจตาปนฺนํ ทตฺวา ‘‘เถรสฺส จีวรํ กิณิตฺวา เทหี’’ติ คจฺฉติ, เอวํ ‘‘สฺตฺโต โส มยา’’ติ อวุตฺเตปิ โจเทตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปน ทูโต คจฺฉนฺโตว ‘‘อหํ ตสฺส หตฺเถ ทสฺสามิ, ตุมฺเห จีวรํ คณฺเหยฺยาถา’’ติ ภิกฺขุโน วตฺวา วา คจฺฉติ, อฺํ วา เปเสตฺวา อาโรจาเปติ, เอวํ สติ อิตรมฺปิ โจเทตุํ วฏฺฏติเยว. เทสนามตฺตเมว ¶ เจตํ ‘‘ทูเตนา’’ติ. โยปิ อตฺตนา อาหริตฺวา เอวํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺมิมฺปิ อิทเมว ลกฺขณํ. อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนาติ โจทนาลกฺขณนิทสฺสนเมตํ. สเจ หิ วาจาย โจเทติ, อิทํ วา วจนํ ยาย กายจิ ภาสาย เอตสฺส อตฺโถ วา วตฺตพฺโพ, ‘‘เทหิ เม, อาหร เม’’ติอาทินา นเยน ปน วตฺตุํ น วฏฺฏติ. อภินิปฺผาเทยฺยาติ เอวํ วจีเภทํ กตฺวา ติกฺขตฺตุํ โจทยมาโน ปฏิลาภวเสน สาเธยฺย. อิจฺเจตํ กุสลนฺติ เอตํ สุนฺทรํ.
ฉกฺขตฺตุปรมนฺติ ภาวนปุํสกวจนเมตํ. ฉกฺขตฺตุปรมฺหิ เตน จีวรํ อุทฺทิสฺส ตุณฺหีภูเตน าตพฺพํ, น นิสีทิตพฺพํ, น อามิสํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, น ธมฺโม ภาสิตพฺโพ. ‘‘กึการณา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘ชานาหิ, อาวุโส’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ. สเจ นิสชฺชาทีนิ กโรติ, านํ ภฺชติ, อาคตการณํ วินาเสติ, อิทํ กาเยน โจทนาย ลกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอตฺถ จ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ติสฺสนฺนํ โจทนานํ ฉนฺนฺจ านานํ อนฺุาตตฺตา โจทนาย ทิคุณํ านํ อนฺุาตํ โหติ, ตสฺมา สเจ โจเทติเยว, น ติฏฺติ, ฉ โจทนาโย ลพฺภนฺติ. สเจ ติฏฺติเยว, น โจเทติ, ทฺวาทส านานิ ลพฺภนฺติ. สเจ อุภยํ กโรติ, เอกาย โจทนาย ทฺเว านานิ หาเปตพฺพานิ. ตตฺถ โย เอกทิวสเมว ปุนปฺปุนํ คนฺตฺวา ฉกฺขตฺตุํ โจเทติ, สกึเยว วา คนฺตฺวา ‘‘อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนา’’ติ ฉกฺขตฺตุํ วทติ, ตถา เอกทิวสเมว ปุนปฺปุนํ คนฺตฺวา ทฺวาทสกฺขตฺตุํ ติฏฺติ, สกึเยว วา คนฺตฺวา ตตฺร ตตฺร าเน ติฏฺติ, โสปิ สพฺพโจทนาโย สพฺพฏฺานานิ จ ภฺชติ, โก ปน วาโท ¶ นานาทิวเสสุ เอวํ กโรนฺตสฺสาติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโย. เย ปน กปฺปิยการเก ทายโก สยเมว คนฺตฺวา นิสีทติ เต สตกฺขตฺตุมฺปิ โจเทตุํ วฏฺฏติ. โย ปน อุโภหิ ปิ อนิทฺทิฏฺโ มุขเววฏิกกปฺปิยการโก จ ปรมฺมุขกปฺปิยการโก จ, โส น กิฺจิ วตฺตพฺโพ, เอวํ อิธ ทสปิ กปฺปิยการกา ทสฺสิตา โหนฺติ.
ตโต ¶ เจ อุตฺตรีติ วุตฺตโจทนาานปริมาณโต อุตฺตริ. นิสฺสคฺคิยนฺติ อุตฺตริ วายามมานสฺส สพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อติเรกติกฺขตฺตุํ โจทนาย อติเรกฉกฺขตฺตุํ าเนน อภินิปฺผาทิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๓๙) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ. ยตสฺส จีวรเจตาปนฺนํ อาภตนฺติ ยโต ราชโต วา ราชโภคฺคโต วา อสฺส ภิกฺขุโน จีวรเจตาปนฺนํ อานีตํ, ‘‘ยตฺวสฺสา’’ติปิ ปาโ, อยเมว อตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺส รฺโ วา ราชโภคฺคสฺส วา สนฺติกํ, สมีปตฺเถ หิ อิทํ ภุมฺมวจนํ. น ตํ ตสฺส ภิกฺขุโน กิฺจิ อตฺถํ อนุโภตีติ ตํ เจตาปนฺนํ ตสฺส ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตกมฺปิ กมฺมํ น นิปฺผาเทติ. ยฺุชนฺตายสฺมนฺโต สกนฺติ อายสฺมนฺโต อตฺตโน สนฺตกํ ธนํ ปาปุณนฺตุ. มา โว สกํ ¶ วินสฺสาติ ตุมฺหากํ สนฺตกํ มา วินสฺสตุ. อยํ ตตฺถ สามีจีติ อยํ ตตฺถ อนุธมฺมตา โลกุตฺตรธมฺมํ อนุคตา, วตฺตธมฺมตาติ อตฺโถ, ตสฺมา เอวํ อกโรนฺโต วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ ‘‘อชฺชุณฺโห, ภนฺเต, อาคเมหี’’ติ (ปารา. ๕๓๗) วุจฺจมาโน นาคเมสิ, ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนเกสุ โจทนาาเนสุ อติเรกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. อโจทนาย ลทฺเธ, สามิเกหิ โจเทตฺวา ทินฺเน, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. กปฺปิยการกสฺส ภิกฺขุโน นิทฺทิฏฺภาโว, ทูเตน อปฺปิตตา, ตตุตฺตริวายาโม, เตน วายาเมน ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ จตุตฺถสทิสาเนวาติ.
ราชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
จีวรวคฺโค ปโม.
๒. เอฬกโลมวคฺโค
๑. โกสิยสิกฺขาปทวณฺณนา
เอฬกโลมวคฺคสฺส ¶ ปเม โกสิยมิสฺสกนฺติ เอเกนาปิ โกสิยํสุนา อนฺตมโส ตสฺส กรณฏฺาเน ¶ วาตเวเคน นิปาติเตนาปิ มิสฺสีกตํ. สนฺถตนฺติ สเม ภูมิภาเค โกสิยํสูนิ อุปรูปริ สนฺถริตฺวา กฺชิยาทีหิ สิฺจิตฺวา กตฺตพฺพตาลกฺขณํ. การาเปยฺย นิสฺสคฺคิยนฺติ กรณการาปนปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, โกสิยมิสฺสกํ สนฺถตํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๔๔) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ, อิมสฺเสว วจนสฺส อนุสาเรน อิโต ปรํ สพฺพสนฺถตํ เวทิตพฺพํ. สกฺกา หิ เอตฺตาวตา ชานิตุนฺติ น ตํ อิโต ปรํ ทสฺสยิสฺสาม.
อาฬวิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ โกสิยมิสฺสกํ สนฺถตํ การาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อตฺตโน อตฺถาย การาปนวเสน สาณตฺติกํ, อตฺตนา วิปฺปกตปอโยสาปนนเยน จตุกฺกปาจิตฺติยํ, อฺสฺสตฺถาย กรณการาปเนสุ อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชเน จ ทุกฺกฏํ. วิตานาทิกรเณ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. โกสิยมิสฺสกภาโว, อตฺตโน อตฺถาย สนฺถตสฺส กรณการาปนํ, ปฏิลาโภ จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ โธวาปนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนวาติ.
โกสิยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สุทฺธกาฬกสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย สุทฺธกาฬกานนฺติ สุทฺธานํ กาฬกานํ อฺเหิ อมิสฺสีกตานํ. เวสาลิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ตาทิสํ สนฺถตํ กรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ ปมสทิสเมวาติ.
สุทฺธกาฬกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทฺเวภาคสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ ¶ ทฺเว ภาคาติ ทฺเว โกฏฺาสา. อาทาตพฺพาติ คเหตพฺพา. โคจริยานนฺติ กปิลวณฺณานํ. อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – ยตฺตเกหิ กตฺตุกาโม โหติ, เตสุ ตุลยิตฺวา ทฺเว โกฏฺาสา กาฬกานํ คเหตพฺพา, เอโก โอทาตานํ, เอโก โคจริยานํ. เอกสฺสาปิ กาฬกโลมสฺส อติเรกภาเว นิสฺสคฺคิยํ โหติ, อูนกํ วฏฺฏติ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ตาทิสํ สนฺถตํ กรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, กิริยากิริยํ, เสสํ ปมสทิสเมวาติ. อิมานิ ปน ตีณิ นิสฺสชฺชิตฺวา ปฏิลทฺธานิปิ ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏนฺติ.
ทฺเวภาคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ฉพฺพสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ โอเรน เจ ฉนฺนํ วสฺสานนฺติ ฉนฺนํ วสฺสานํ โอริมภาเค, อนฺโตติ อตฺโถ. อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ยํ สงฺโฆ คิลานสฺส ภิกฺขุโน สนฺถตสมฺมุตึ เทติ, ตํ เปตฺวา อลทฺธสมฺมุติกสฺส ฉพฺพสฺสพฺภนฺตเร อฺํ สนฺถตํ กโรนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อนุวสฺสํ สนฺถตํ การาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สา เยน ลทฺธา โหติ, ตสฺส ยาว โรโค น วูปสมฺมติ, วูปสนฺโต วา ปุน กุปฺปติ, ตาว คตคตฏฺาเน อนุวสฺสมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติ, อฺสฺสตฺถาย กาเรตุํ, กตฺจ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชิตุมฺปิ วฏฺฏติ, เสสํ ปมสทิสเมวาติ.
ฉพฺพสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ปุราณสนฺถตํ นาม ยตฺถ สกิมฺปิ นิสินฺโน วา โหติ นิปนฺโน วา. สมนฺตาติ เอกปสฺสโต วฏฺฏํ วา จตุรสฺสํ วา ฉินฺทิตฺวา คหิตฏฺานํ ยถา ¶ วิทตฺถิมตฺตํ โหติ, เอวํ คเหตพฺพํ. สนฺถรนฺเตน ปน เอกเทเส วา สนฺถริตพฺพํ, วิชเฏตฺวา วา มิสฺสกํ กตฺวา สนฺถริตพฺพํ, เอวํ ถิรตรํ โหติ. อนาทา เจติ สติ ปุราณสนฺถเต อคฺคเหตฺวา. อสติ ปน อคฺคเหตฺวาปิ วฏฺฏติ, อฺสฺสตฺถาย กาเรตุํ, กตฺจ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชิตุมฺปิ วฏฺฏติ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ สนฺถตวิสฺสชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ ตติยสทิสเมวาติ.
นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เอฬกโลมสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสาติ อทฺธานสงฺขาตํ ทีฆมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส, สพฺพฺเจตํ วตฺถุมตฺตทีปนเมว, ยตฺถ กตฺถจิ ปน ธมฺเมน ลภิตฺวา คณฺหโต โทโส นตฺถิ. ติโยชนปรมนฺติ คหิตฏฺานโต ติโยชนปฺปมาณํ เทสํ. สหตฺถาติ สหตฺเถน, อตฺตนา หริตพฺพานีติ อตฺโถ. อสนฺเต หารเกติ ¶ อสนฺเตเยว อฺสฺมิมฺปิ หารเก. สเจ ปน อตฺถิ, ตํ คาเหตุํ วฏฺฏติ. อตฺตนา ปน อนฺตมโส วาตาพาธปฺปฏิการตฺถํ สุตฺตเกน อพนฺธิตฺวา กณฺณจฺฉิทฺเท ปกฺขิตฺตานิปิ อาทาย ติโยชนํ เอกํ ปาทํ อติกฺกาเมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ทุติยปาทาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ติโยชนาติกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนกติโยชเน อติเรกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. ติโยชนํ หรณปจฺจาหรเณ, วาสาธิปฺปาเยน คนฺตฺวา ตโต ปรํ หรเณ, อจฺฉินฺนํ วา นิสฺสฏฺํ วา ปฏิลภิตฺวา หรเณ, อฺํ หราปเน, อนฺตมโส สุตฺตเกนปิ พทฺธกตภณฺฑหรเณ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เอฬกโลมานํ อกตภณฺฑตา, ปมปฺปฏิลาโภ, อตฺตนา อาทาย วา อฺสฺส อชานนฺตสฺส ยาเน ปกฺขิปิตฺวา วา ติโยชนาติกฺกมนํ, อาหรณปจฺจาหรณํ, อวาสาธิปฺปายตาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. เอฬกโลมสมุฏฺานํ ¶ , กิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
เอฬกโลมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม สกฺเกสุ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ เอฬกโลมโธวาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. ตตฺถ ปุราณจีวรโธวาปเน วุตฺตนเยเนว สพฺโพปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ชาตรูปสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ ชาตรูปรชตนฺติ สุวณฺณฺเจว รูปิยฺจ, อปิจ กหาปโณ โลหมาสกทารุมาสกชตุมาสกาทโยปิ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ, สพฺเพ เต อิธ รชตนฺตฺเวว วุตฺตา. อุคฺคณฺเหยฺย วาติ อตฺตโน อตฺถาย ทิยฺยมานํ วา ยตฺถกตฺถจิ ิตํ วา นิปฺปริคฺคหิตํ ทิสฺวา สยํ คณฺเหยฺย วา. อุคฺคณฺหาเปยฺย วาติ ตเทว อฺเน คาหาเปยฺย วา. อุปนิกฺขิตฺตํ วา สาทิเยยฺยาติ ‘‘อิทํ อยฺยสฺส โหตู’’ติ เอวํ สมฺมุขา วา, ‘‘อสุกสฺมึ นาม าเน มม หิรฺสุวณฺณํ, ตํ ตุยฺหํ โหตู’’ติ เอวํ ปรมฺมุขา ิตํ วา เกวลํ วาจาย วา หตฺถมุทฺทาย วา ‘‘ตุยฺห’’นฺติ วตฺวา ปริจฺจตฺตํ โย กายวาจาหิ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา จิตฺเตน อธิวาเสยฺย, อยํ ‘‘สาทิเยยฺยา’’ติ วุจฺจติ. สเจ ปน จิตฺเตน สาทิยติ, คณฺหิตุกาโม โหติ, กาเยน วา วาจาย วา ‘‘นยิทํ กปฺปตี’’ติ ปฏิกฺขิปติ, กายวาจาหิ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา สุทฺธจิตฺโต หุตฺวา ‘‘นยิทํ อมฺหากํ กปฺปตี’’ติ น สาทิยติ, วฏฺฏติ. นิสฺสคฺคิยนฺติ อุคฺคหณาทีสุ ยํกิฺจิ กโรนฺตสฺส ¶ อฆนพทฺเธสุ วตฺถูสุ วตฺถุคณนาย นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. ตํ นิสฺสชฺชนฺเตน ‘‘อหํ, ภนฺเต, รูปิยํ ปฏิคฺคเหสึ, อิทํ เม, ภนฺเต, นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ (ปารา. ๕๘๔) เอวํ สงฺฆมชฺเฌเยว นิสฺสชฺชิตพฺพํ. สเจ ตตฺถ โกจิ คหฏฺโ อาคจฺฉติ ¶ , ‘‘อิทํ ชานาหี’’ติ วตฺตพฺโพ. ‘‘อิมินา กึ อาหริยฺยตู’’ติ ภณนฺเต ปน ‘‘อิทํ นามา’’ติ อวตฺวา ‘‘สปฺปิอาทีนิ ภิกฺขูนํ กปฺปนฺตี’’ติ เอวํ กปฺปิยํ อาจิกฺขิตพฺพํ. สเจ โส อาหรติ, รูปิยปฺปฏิคฺคาหกํ เปตฺวา สพฺเพหิ ภาเชตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ. รูปิยปฺปฏิคฺคาหกสฺส ปน ยํ ตปฺปจฺจยา อุปฺปนฺนํ, ตํ อฺเน ลภิตฺวา ทิยฺยมานมฺปิ อนฺตมโส ตโต นิพฺพตฺตรุกฺขจฺฉายาปิ ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ. สเจ ปน โส กิฺจิ อาหริตุํ น อิจฺฉติ, ‘‘อิมํ ฉฏฺเฏหี’’ติ วตฺตพฺโพ. สเจ ยตฺถ กตฺถจิ นิกฺขิปติ, คเหตฺวา วา คจฺฉติ, น วาเรตพฺโพ. โน เจ ฉฏฺเฏติ, ปฺจงฺคสมนฺนาคโต ภิกฺขุ รูปิยฉฏฺฏโก สมฺมนฺนิตพฺโพ. เตน อนิมิตฺตํ กตฺวาว คูถํ วิย ฉฏฺเฏตพฺพํ. สเจ นิมิตฺตํ กโรติ, ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ.
ราชคเห อุปนนฺทํ อารพฺภ รูปิยปฺปฏิคฺคหณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อรูปิเย รูปิยสฺิโน เวมติกสฺส วา, สงฺฆเจติยาทีนํ อตฺถาย คณฺหนฺตสฺส, มุตฺตามณิอาทิปฺปฏิคฺคหเณ จ ทุกฺกฏํ. รตนสิกฺขาปทนเยน นิกฺขิปนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ชาตรูปรชตภาโว, อตฺตุทฺเทสิกตา, คหณาทีสุ อฺตรภาโวติ ¶ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีสุ สิยา กิริยํ คหเณน อาปชฺชนโต, สิยา อกิริยํ ปฏิกฺเขปสฺส อกรณโต, เสสํ สฺจริตฺเต วุตฺตนยเมวาติ.
ชาตรูปสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม นานปฺปการกนฺติ กตาทิวเสน อเนกวิธํ. รูปิยสํโวหารนฺติ ชาตรูปรชตปริวตฺตนํ. ปุริมสิกฺขาปเทน หิ นิสฺสคฺคิยวตฺถุทุกฺกฏวตฺถูนํ ปฏิคฺคหณํ วาริตํ, อิมินา ปริวตฺตนํ. ตสฺมา ทุกฺกฏวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุกปฺปิยวตฺถูนิ, กปฺปิยวตฺถุนา จ ทุกฺกฏวตฺถุํ ปริวตฺเตนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา ปน นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ วา ทุกฺกฏวตฺถุํ วา กปฺปิยวตฺถุํ วา, ทุกฺกฏวตฺถุกปฺปิยวตฺถูหิ จ นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ ปริวตฺเตนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ โหติ, ตํ ปุริมนยานุสาเรเนว สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, นิสฺสฏฺวตฺถุสฺมิฺจ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ รูปิยสํโวหารวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ยํ อตฺตโน ธเนน ปริวตฺเตติ, ตสฺส วา ธนสฺส วา รูปิยภาโว เจว, ปริวตฺตนฺจาติ อิมาเนตฺถ ¶ ทฺเว องฺคานิ. กิริยํ, เสสํ อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺตนยเมวาติ.
รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม นานปฺปการกนฺติ จีวราทีนํ กปฺปิยภณฺฑานํ วเสน อเนกวิธํ. กยวิกฺกยนฺติ กยฺเจว วิกฺกยฺจ. ‘‘อิมินา อิมํ เทหิ, อิมํ อาหร, ปริวตฺเตหิ, เจตาเปหี’’ติ อิมินา หิ นเยน ปรสฺส กปฺปิยภณฺฑํ คณฺหนฺโต กยํ สมาปชฺชติ, อตฺตโน กปฺปิยภณฺฑํ เทนฺโต วิกฺกยํ สมาปชฺชติ. ตสฺมา เปตฺวา ปฺจ สหธมฺมิเก ยํ เอวํ อตฺตโน กปฺปิยภณฺฑํ ทตฺวา มาตุ สนฺตกมฺปิ กปฺปิยภณฺฑํ คณฺหาติ, ตํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ. วุตฺตลกฺขณวเสน สงฺฆคณปุคฺคเลสุ ยสฺส กสฺสจิ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ‘‘อิมํ ภฺุชิตฺวา วา คเหตฺวา วา อิทํ นาม อาหร ¶ วา กโรหิ วา’’ติ รชนาทึ อาหราเปตฺวา วา ธมกรณาทิปริกฺขารํ ภูมิโสธนาทิฺจ นวกมฺมํ กาเรตฺวา วา สนฺตํ วตฺถุ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, อสนฺเต ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพเมว.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ กยวิกฺกยวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อิทํ กึ อคฺฆตี’’ติ เอวํ อคฺฆํ ปุจฺฉนฺตสฺส, ยสฺส หตฺถโต ภณฺฑํ คณฺหิตุกาโม โหติ, ตํ เปตฺวา อฺํ อนฺตมโส ตสฺเสว ปุตฺตภาตุกมฺปิ กปฺปิยการกํ กตฺวา ‘‘อิมินา อิทํ นาม คเหตฺวา เทหี’’ติ อาจิกฺขนฺตสฺส, ‘‘อิทํ อมฺหากํ อตฺถิ, อมฺหากฺจ อิมินา จ อิมินา จ อตฺโถ’’ติ เอวํ วตฺวา อตฺตโน ธเนน ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺส, สหธมฺมิเกหิ สทฺธึ กยวิกฺกยํ กโรนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ยํ อตฺตโน ธเนน ปริวตฺเตติ, เยน จ ปริวตฺเตติ, เตสํ กปฺปิยวตฺถุตา, อสหธมฺมิกตา, กยวิกฺกยาปชฺชนฺจาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. เสสํ รูปิยสํโวหาเร วุตฺตนยเมวาติ.
กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอฬกโลมวคฺโค ทุติโย.
๓. ปตฺตวคฺโค
๑. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
ปตฺตวคฺคสฺส ¶ ปเม อติเรกปตฺโตติ อนธิฏฺิโต จ อวิกปฺปิโต จ, โส จ โข อุกฺกฏฺมชฺฌิโมมกานํ อฺตโร ปมาณยุตฺโตว, ตสฺส ปมาณํ ‘‘อฑฺฒาฬฺหโกทนํ คณฺหาตี’’ติอาทินา (ปารา ๖๐๒) นเยน ปาฬิยํ วุตฺตํ. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – อนุปหตปุราณสาลิตณฺฑุลานํ สุโกฏฺฏิตปริสุทฺธานํ ทฺเว มคธนาฬิโย คเหตฺวา เตหิ ตณฺฑุเลหิ อนุตฺตณฺฑุลมกิลินฺนมปิณฺฑิกํ สุวิสทํ กุนฺทมกุฬราสิสทิสํ อวสฺสาวิโตทนํ ปจิตฺวา นิรวเสสํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ตสฺส โอทนสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาโณ นาติฆโน นาติตนุโก หตฺถหาริโย สพฺพสมฺภารสงฺขโต มุคฺคสูโป ปกฺขิปิตพฺโพ, ตโต อาโลปสฺส อนุรูปํ ยาวจริมาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยฺชนํ ปกฺขิปิตพฺพํ, สปฺปิเตลตกฺกรสกฺชิยาทีนิ ¶ ปน ¶ คณนูปคานิ น โหนฺติ. ตานิ หิ โอทนคติกาเนว, เนว หาเปตุํ, น วฑฺเฒตุํ สกฺโกนฺติ, เอวเมตํ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ สเจ ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, สุตฺเตน วา หีเรน วา ฉินฺทนฺตสฺส สุตฺตสฺส วา หีรสฺส วา เหฏฺิมนฺตํ ผุสติ, อยํ อุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฏฺติ, อยํ อุกฺกฏฺโมโก นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ น สมฺปาปุณาติ, อนฺโตคธเมว โหติ, อยํ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. อุกฺกฏฺโต อุปฑฺฒปฺปมาโณ มชฺฌิโม. มชฺฌิมปตฺตโต อุปฑฺฒปฺปมาโณ โอมโก. เตสมฺปิ วุตฺตนเยเนว เภโท เวทิตพฺโพ. อิจฺเจเตสุ นวสุ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ จ โอมโกมโก จาติ ทฺเว อปตฺตา, เสสา สตฺต ปตฺตา ปมาณยุตฺตา นาม, อยเมตฺถสงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๙๘ อาทโย) วุตฺโต, ตสฺมา เอวํ ปมาณยุตฺตํ สมณสารุปฺเปน ปกฺกํ อโยปตฺตํ วา มตฺติกาปตฺตํ วา ลภิตฺวา ปุราณปตฺตํ ปจฺจุทฺธริตฺวา อนฺโตทสาเห อธิฏฺาตพฺโพ. สเจ ปนสฺส มูลโต กากณิกมตฺตมฺปิ ทาตพฺพํ อวสิฏฺํ โหติ, อธิฏฺานุปโค น โหติ, อปฺปจฺจุทฺธรนฺเตน วิกปฺเปตพฺโพ. ตตฺถ ปจฺจุทฺธรณาธิฏฺานลกฺขณํ จีวรวคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, วิกปฺปนลกฺขณํ ปรโต วกฺขาม. สเจ ปน โกจิ อปตฺตโก ภิกฺขุ ทส ปตฺเต ลภิตฺวา สพฺเพ อตฺตนาว ปริภฺุชิตุกาโม โหติ, เอกํ ปตฺตํ อธิฏฺาย ปุน ทิวเส ตํ ปจฺจุทฺธริตฺวา อฺโ อธิฏฺาตพฺโพ, เอเตนุปาเยน วสฺสสตมฺปิ ¶ ปริหริตุํ สกฺกา. โย ปนสฺส ปตฺโต มุขวฏฺฏิโต เหฏฺา ทฺวงฺคุลมตฺโตกาสโต ปฏฺาย ยตฺถกตฺถจิ กงฺคุสิตฺถนิกฺขมนมตฺเตน ฉิทฺเทน ฉิทฺโท โหติ, โส อธิฏฺานุปโค น โหติ. ปุน ฉิทฺเท ปากติเก กเต อธิฏฺาตพฺโพ, เสสํ อธิฏฺานวิชหนํ ติจีวเร วุตฺตนยเมว.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อติเรกปตฺตธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, เสสวณฺณนากฺกโม จีวรวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.
ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย อูนานิ ปฺจ พนฺธนานิ อสฺสาติ อูนปฺจพนฺธโน, นาสฺส ปฺจ พนฺธนานิ ปูเรนฺตีติ อตฺโถ, เตน อูนปฺจพนฺธเนน, อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขเณ กรณวจนํ. ตตฺถ ยสฺมา อพนฺธนสฺสาปิ ปฺจ พนฺธนานิ น ปูเรนฺติ สพฺพโส นตฺถิตาย, เตนสฺส ปทภาชเน ‘‘อูนปฺจพนฺธโน นาม ปตฺโต อพนฺธโน วา เอกพนฺธโน วา’’ติอาทิ (ปารา. ๖๑๓) วุตฺตํ. ‘‘อูนปฺจพนฺธเนนา’’ติ ¶ จ วุตฺตตฺตา ยสฺส ปฺจพนฺธโน ปตฺโต โหติ ปฺจพนฺธโนกาโส วา, ตสฺส โส อปตฺโต, ตสฺมา อฺํ วิฺาเปตุํ วฏฺฏติ. ยสฺมึ ปน ปตฺเต มุขวฏฺฏิโต เหฏฺา ภฏฺา ทฺวงฺคุลปฺปมาณา เอกาปิ ราชิ โหติ, ตํ ¶ ตสฺสา ราชิยา เหฏฺิมปริยนฺเต ปตฺตเวธเกน วิชฺฌิตฺวา ปจิตฺวา สุตฺตรชฺชุกมกจิรชฺชุกาทีหิ วา ติปุสุตฺตเกน วา พนฺธิตฺวา ตํ พนฺธนํ อามิสสฺส อลคฺคนตฺถํ ติปุปฏฺฏเกน วา เกนจิ พทฺธสิเลสาทินา วา ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ, โส จ ปตฺโต อธิฏฺหิตฺวา ปริภฺุชิตพฺโพ, สุขุมํ วา ฉิทฺทํ กตฺวา พนฺธิตพฺโพ, ผาณิตํ ฌาเปตฺวา ปาสาณจุณฺเณน พนฺธิตุมฺปิ วฏฺฏติ. ยสฺส ปน ทฺเว ราชิโย วา เอกาเยว วา จตุรงฺคุลา, ตสฺส ทฺเว พนฺธนานิ ทาตพฺพานิ. ยสฺส ติสฺโส วา เอกาเยว วา ฉฬงฺคุลา, ตสฺส ตีณิ. ยสฺส จตสฺโส วา เอกาเยว วา อฏฺงฺคุลา, ตสฺส จตฺตาริ. ยสฺส ปฺจ วา เอกาเยว วา ทสงฺคุลา, โส พทฺโธปิ อพทฺโธปิ อปตฺโตเยว, อฺโ วิฺาเปตพฺโพ, เอส ตาว มตฺติกาปตฺเต วินิจฺฉโย.
อโยปตฺเต ¶ ปน สเจปิ ปฺจ วา อติเรกานิ วา ฉิทฺทานิ โหนฺติ, ตานิ เจ อยจุณฺเณน วา อาณิยา วา โลหมณฺฑเลน วา พทฺธานิ มฏฺานิ โหนฺติ, สฺเวว ปริภฺุชิตพฺโพ, อฺโ น วิฺาเปตพฺโพ. อถ ปน เอกมฺปิ ฉิทฺทํ มหนฺตํ โหติ, โลหมณฺฑเลน พทฺธมฺปิ มฏฺํ น โหติ, ปตฺเต อามิสํ ลคฺคติ, อกปฺปิโย โหติ อยํ ปตฺโต, อฺโ วิฺาเปตพฺโพ. โย ปน เอวํ ปตฺตสงฺเขปคเต วา อโยปตฺเต, อูนปฺจพนฺธเน วา มตฺติกาปตฺเต สติ อฺํ วิฺาเปติ, ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิโย โหติ, นิสฺสชฺชิตพฺโพ. นิสฺสชฺชนฺเตน สงฺฆมชฺเฌ เอว นิสฺสชฺชิตพฺโพ, เตน วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุปริสาย นิสฺสชฺชิตพฺโพ’’ติ. โย จ ตสฺสา ภิกฺขุปริสายาติเอตฺถ เตหิ ภิกฺขูหิ ปกติยา เอว อตฺตโน อตฺตโน อธิฏฺิตํ ปตฺตํ คเหตฺวา สนฺนิปติตพฺพํ, ตโต สมฺมเตน ปตฺตคฺคาหาปเกน ปตฺตสฺส วิชฺชมานคุณํ วตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ คณฺหถา’’ติ เถโร วตฺตพฺโพ. สเจ เถรสฺส โส ปตฺโต น รุจฺจติ, อปฺปิจฺฉตาย วา น คณฺหาติ, วฏฺฏติ. ตสฺมึ ปน อนุกมฺปาย อคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. สเจ ปน คณฺหาติ, เถรสฺส ปตฺตํ ทุติยตฺเถรํ คาหาเปตฺวา เอเตเนว อุปาเยน ยาว สงฺฆนวกา คาหาเปตพฺโพ, เตน ปริจฺจตฺตปตฺโต ปน ปตฺตปริยนฺโต นาม, โส ตสฺส ภิกฺขุโน ปทาตพฺโพ. เตนาปิ โส ยถา วิฺาเปตฺวา คหิตปตฺโต, เอวเมว สกฺกจฺจํ ปริภฺุชิตพฺโพ. สเจ ปน ตํ ชิคุจฺฉนฺโต อเทเส วา นิกฺขิปติ, อปริโภเคน วา ปริภฺุชติ, วิสฺสชฺเชติ วา, ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ.
สกฺเกสุ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ พหู ปตฺเต วิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ ¶ , อพนฺธเนน อพนฺธนํ, เอกพนฺธนํ, ทุพนฺธนํ, ติพนฺธนํ, จตุพฺพนฺธนํ, อพนฺธโนกาสํ, เอกทฺวิติจตุพฺพนฺธโนกาสํ เจตาเปติ, เอวํ เอเกเกน ปตฺเตน ทสธา ทสวิธํ ปตฺตํ. เจตาปนวเสน ปน เอกํ นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสตํ โหติ. นฏฺปตฺตสฺส, ภินฺนปตฺตสฺส, อตฺตโน าตกปฺปวาริเต, อฺสฺส จ าตกปฺปวาริเต, ตสฺเสวตฺถาย วิฺาเปนฺตสฺส, อตฺตโน ธเนน คณฺหโต, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อธิฏฺานุปคปตฺตสฺส อูนปฺจพนฺธนตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, อกตวิฺตฺติ ¶ , ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ โธวาปนสิกฺขาปเท วุตฺตนยาเนวาติ.
อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ ปฏิสายนียานีติ ปฏิสายิตพฺพานิ, ปริภฺุชิตพฺพานีติ อตฺโถ. เอเตน สยํ อุคฺคเหตฺวา นิกฺขิตฺตานํ สตฺตาหาติกฺกเมปิ อนาปตฺตึ ทสฺเสติ, ตานิ หิ ปฏิสายิตุํ น วฏฺฏนฺติ. เภสชฺชานีติ เภสชฺชกิจฺจํ กโรนฺตุ วา, มา วา, เอวํ ลทฺธโวหารานิ. สปฺปิ นาม ควาทีนํ สปฺปิ, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ. ตถา นวนีตํ. เตลํ นาม ติลสาสปมธูกเอรณฺฑกวสาทีหิ นิพฺพตฺติตํ. มธุ นาม มกฺขิกามธุเมว. ผาณิตํ นาม อุจฺฉุรสํ อุปาทาย ปน อปกฺกา วา อวตฺถุกปกฺกา วา สพฺพาปิ อุจฺฉุวิกติ ‘‘ผาณิต’’นฺติ เวทิตพฺพํ. ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวาติ ตานิ เภสชฺชานิ ปฏิคฺคเหตฺวา, น เตสํ วตฺถูนิ. เอเตน เปตฺวา วสาเตลํ ยาเนตฺถ ยาวกาลิกวตฺถุกานิ, เตสํ วตฺถูนิ ปฏิคฺคเหตฺวา กตานิ สปฺปิอาทีนิ สตฺตาหํ อติกฺกามยโตปิ อนาปตฺตึ ทสฺเสติ. วสาเตลํ ปน กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปกฺกํ กาเล สํสฏฺํ เตลปริโภเคน ปริภฺุชิตุํ อนฺุาตํ, ตสฺมา เปตฺวา มนุสฺสวสํ อฺํ ยํกฺจิ วสํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา สามํ ปจิตฺวา นิพฺพตฺติตเตลมฺปิ สตฺตาหํ นิรามิสปริโภเคน วฏฺฏติ. อนุปสมฺปนฺเนน ปจิตฺวา ทินฺนํ ปน ตทหุปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, อฺเสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ วตฺถุํ ปจิตุํ น วฏฺฏติเยว. นิพฺพตฺติตสปฺปิ วา นวนีตํ วา ปจิตุํ วฏฺฏติ, ตํ ปน ตทหุปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ. ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตขีราทิโต อนุปสมฺปนฺเนน ปจิตฺวา กตสปฺปิอาทีนิ ปน ตทหุปุเรภตฺตํ สามิสานิปิ วฏฺฏนฺติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย อนชฺโฌหรณียานิ, สตฺตาหาติกฺกเมปิ อนาปตฺติ. สนฺนิธิการกํ ปริภฺุชิตพฺพานีติ สนฺนิธึ กตฺวา นิทหิตฺวา ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตานิ ตทหุปุเรภตฺตํ สามิสปริโภเคนาปิ วฏฺฏนฺติ, ปจฺฉาภตฺตโต ¶ ปฏฺาย ปน ตานิ จ, ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตานิ จ สตฺตาหํ นิรามิสปริโภเคน ปริภฺุชิตพฺพานีติ อตฺโถ. ‘‘ปริภฺุชิตพฺพานี’’ติ จ วจนโต อนฺโตสตฺตาเห อพฺภฺชนาทีนํ อตฺถาย อธิฏฺหิตฺวา ปิเตสุ อนาปตฺติ, ยาวชีวิกานิ สาสปมธูกเอรณฺฑกอฏฺีนิ เตลกรณตฺถํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตทเหว กตเตลํ สตฺตาหกาลิกํ, ทุติยทิวเส กตํ ฉาหํ วฏฺฏติ, ตติยทิวเส กตํ ปฺจาหํ, จตุตฺถปฺจมฉฏฺสตฺตมทิวเส กตํ ตทเหว วฏฺฏติ. สเจ ยาว อรุณสฺส อุคฺคมนา ¶ ติฏฺติ, นิสฺสคฺคิยํ โหติ, อฏฺมทิวเส กตํ อนชฺโฌหรณียํ, อนิสฺสคฺคิยตฺตา ปน พาหิรปริโภเคน วฏฺฏติ. สเจปิ น กโรติ, เตลตฺถาย ปฏิคฺคหิตสาสปาทีนํ ปน ปาฬิยํ อนาคตสปฺปิอาทีนฺจ ¶ สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. สีตุทเกน กตมธูกปุปฺผผาณิตํ ปน ผาณิตคติกเมว, อมฺพผาณิตาทีนิ ยาวกาลิกานิ. ยํ ปเนตฺถ สตฺตาหกาลิกํ, ตํ นิสฺสฏฺํ ปฏิลภิตฺวาปิ อรุอาทีนิ วา มกฺเขตุํ, อชฺโฌหริตุํ วา น วฏฺฏติ. ปทีเป กาฬวณฺเณ วา อุปเนตพฺพํ, อฺสฺส ภิกฺขุโน กายิกปริโภคํ วฏฺฏติ. ยํ ปน นิรเปกฺโข ปริจฺจชิตฺวา ปุน ลภติ, ตํ อชฺโฌหริตุมฺปิ วฏฺฏติ. วิสุํ ปิตสปฺปิอาทีสุ, เอกภาชเน วา อมิสฺสิเตสุ วตฺถุคณนาย อาปตฺติโย.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ สตฺตาหํ อติกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ จีวรวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ มาโส เสโส คิมฺหานนฺติ จตุนฺนํ คิมฺหมาสานํ เอโก ปจฺฉิมมาโส เสโส. ปริเยสิตพฺพนฺติ คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสสฺส ปมทิวสโต ปฏฺาย ยาว กตฺติกมาสสฺส ปจฺฉิมทิวโส, ตาว ‘‘กาโล วสฺสิกสาฏิกายา’’ติอาทินา สตุปฺปาทกรเณน, สงฺฆสฺส ปวาริตฏฺานโต, อตฺตโน าตกปฺปวาริตฏฺานโต ปน ‘‘เทถ เม วสฺสิกสาฏิกจีวร’’นฺติอาทิกาย วิฺตฺติยาปิ ปริเยสิตพฺพํ. อฺาตกอปฺปวาริตฏฺาเน สตุปฺปาทํ กโรนฺตสฺส วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ, ยถา วา ตถา วา ‘‘เทถ เม’’ติอาทิวจเนน วิฺาเปนฺตสฺส อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. กตฺวา นิวาเสตพฺพนฺติ คิมฺหานํ ปจฺฉิมทฺธมาสสฺส ปมทิวสโต ปฏฺาย ยาว กตฺติกมาสสฺส ปจฺฉิมทิวโส, ตาว สูจิกมฺมนิฏฺาเนน ¶ สกิมฺปิ วณฺณเภทมตฺตรชเนน กปฺปพินฺทุกรเณน จ กตฺวา ปริทหิตพฺพา. เอตฺตาวตา คิมฺหานํ ปจฺฉิโม มาโส ปริเยสนกฺเขตฺตํ ¶ , ปจฺฉิโม อทฺธมาโส กรณนิวาสนกฺเขตฺตมฺปิ, วสฺสานสฺส จตูสุ มาเสสุ สพฺพมฺปิ ตํ วฏฺฏตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ. โย จายํ คิมฺหานํ ปจฺฉิโม มาโส อนฺุาโต, เอตฺถ กตปริเยสิตมฺปิ วสฺสิกสาฏิกํ อธิฏฺาตุํ น วฏฺฏติ. สเจ ตสฺมึ มาเส อติกฺกนฺเต วสฺสํ อุกฺกฑฺฒิยติ, ปุน มาสปริหารํ ลภติ, โธวิตฺวา ปน นิกฺขิปิตฺวา วสฺสูปนายิกทิวเส อธิฏฺาตพฺพา. สเจ สติสมฺโมเสน วา อปฺปโหนกภาเวน วา อกตา โหติ. เต จ ทฺเว มาเส วสฺสานสฺส จตุมาสนฺติ ฉ มาเส ปริหารํ ลภติ. สเจ ปน กตฺติกมาเส กถินํ อตฺถริยติ, อปเรปิ จตฺตาโร มาเส ลภติ, เอวํ ทส มาสา โหนฺติ. ตโต ปรมฺปิ สติยา ปจฺจาสาย ตํ มูลจีวรํ กตฺวา เปนฺตสฺส เอกมาสนฺติ เอวํ เอกาทส มาเส ปริหารํ ลภติ, อิโต ปรํ เอกาหมฺปิ น ลภติ.
โอเรน เจ มาโส ¶ เสโส คิมฺหานนฺติ คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสสฺส โอริมภาเค ยาว เหมนฺตสฺส ปมทิวโส, ตาวาติ อตฺโถ. ปริเยเสยฺยาติ เอเตสุ สตฺตสุ ปิฏฺิสมยมาเสสุ อฺาตกอปฺปวาริตฏฺานโต สตุปฺปาทกรเณน ปริเยสนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, วิฺาเปนฺตสฺส อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, าตกปฺปวาริเต วิฺาเปนฺตสฺส เตน สิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, สตุปฺปาทํ กโรนฺตสฺส อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ. โอเรนทฺธมาโส เสโส คิมฺหานนฺติ คิมฺหานสฺส ปจฺฉิมทฺธมาสโต โอริมภาเค เอกสฺมึ อทฺธมาเส. กตฺวา นิวาเสยฺยาติ เอตฺถนฺตเร ธมฺเมน อุปฺปนฺนมฺปิ กตฺวา นิวาเสนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ วสฺสิกสาฏิกปริเยสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนกมาสทฺธมาเสสุ อติเรกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ, ตถา สติยา วสฺสิกสาฏิกาย นคฺคสฺส กายํ โอวสฺสาปยโต. โปกฺขรณิยาทีสุ ปน นฺหายนฺตสฺส วา อจฺฉินฺนจีวรสฺส วา นฏฺจีวรสฺส วา ‘‘อนิวตฺถํ โจรา หรนฺตี’’ติ เอวํ อาปทาสุ วา นิวาสยโต อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เอตฺถ จ วสฺสิกสาฏิกาย อตฺตุทฺเทสิกตา, อสมเย ปริเยสนตา, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมานิ ตาว ปริเยสนาปตฺติยา ตีณิ องฺคานิ ¶ . สจีวรตา, อาปทาภาโว, วสฺสิกสาฏิกาย สกภาโว, อสมเย นิวาสนนฺติ อิมานิ นิวาสนาปตฺติยา จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ โธวาปนสิกฺขาปเท วุตฺตนยาเนวาติ.
วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ สามํ จีวรํ ทตฺวาติ เวยฺยาวจฺจาทีนิ ปจฺจาสิสมาโน สยเมว ทตฺวา. อจฺฉินฺเทยฺยาติ เวยฺยาวจฺจาทีนิ อกโรนฺตํ ทิสฺวา สกสฺาย อจฺฉินฺทนฺตสฺส วตฺถุคณนาย อาปตฺติโย. อจฺฉินฺทาเปยฺยาติเอตฺถ ปน ‘‘อจฺฉินฺทา’’ติ อาณตฺติยา ทุกฺกฏํ, อจฺฉินฺเทสุ ยตฺตกานิ อาณตฺตานิ, เตสํ คณนาย อาปตฺติโย.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ จีวรอจฺฉินฺทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ. อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิโน, เวมติกสฺส, อนุปสมฺปนฺนสฺิโน วา, อุปสมฺปนฺนสฺสาปิ วิกปฺปนุปคปจฺฉิมจีวรํ เปตฺวา อฺํ ปริกฺขารํ, อนุปสมฺปนฺนสฺส จ ยํกิฺจิ อจฺฉินฺทโต วา ทุกฺกฏํ. เตน ตุฏฺเน วา กุปิเตน วา ทินฺนํ ปน ตสฺส วิสฺสาสํ วา คณฺหนฺตสฺส อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วิกปฺปนุปคปจฺฉิมจีวรตา, สามํ ทินฺนตา, สกสฺิตา, อุปสมฺปนฺนตา, โกธวเสน อจฺฉินฺทนํ วา อจฺฉินฺทาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ อฺตฺร เวทนาย. เวทนา ปน อิธ ทุกฺขเวทนาเยวาติ.
จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ สุตฺตนฺติ ฉพฺพิธํ โขมสุตฺตาทึ วา เตสํ อนุโลมํ วา. วิฺาเปตฺวาติ จีวรตฺถาย ยาจิตฺวา. วายาเปยฺยาติ ‘‘จีวรํ เม, อาวุโส, วายถา’’ติ อกปฺปิยาย วิฺตฺติยา วายาเปยฺย. นิสฺสคฺคิยนฺติ เอวํ ¶ วายาเปนฺตสฺส โย ตนฺตวาโย จีวรวายนตฺถํ ตุริเวมสชฺชนาทิเก ปโยเค กโรติ, ตสฺส สพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
ราชคเห ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ จีวรวายาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, วิฺาปิตสุตฺตํ วิฺาปิตตนฺตวาเยน วายาเปนฺตสฺส ทีฆโต วิทตฺถิมตฺเต ติริยฺจ หตฺถมตฺเต วีเต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. อิติ ยาว จีวรํ วฑฺฒติ, ตาว อิมินา ปมาเณน อาปตฺติโย วฑฺฒนฺติ. เตเนว ปน อวิฺตฺติยา ลทฺธสุตฺตํ วายาเปนฺตสฺส ยถา ปุพฺเพ นิสฺสคฺคิยํ ¶ , เอวํ อิธ ทุกฺกฏํ. เตเนว วิฺตฺตฺจ อวิฺตฺตฺจ วายาเปนฺตสฺส สเจ วุตฺตปฺปมาเณน เกทารพทฺธํ วิย จีวรํ โหติ, อกปฺปิยสุตฺตมเย ปริจฺเฉเท ปาจิตฺติยํ, อิตรสฺมึ ตเถว ทุกฺกฏํ. ตโต เจ อูนตรา ปริจฺเฉทา, สพฺพปริจฺเฉเทสุ ทุกฺกฏาเนว. อถ เอกนฺตริเกน วา สุตฺเตน ทีฆโต วา กปฺปิยํ ติริยํ อกปฺปิยํ กตฺวา วีตํ โหติ, ปุพฺเพ วุตฺตปฺปมาณคณนาย ทุกฺกฏานิ. เอเตเนว อุปาเยน กปฺปิยตนฺตวาเยน อกปฺปิยสุตฺเต, กปฺปิยากปฺปิเยหิ ตนฺตวาเยหิ สุตฺเตปิ กปฺปิเย อกปฺปิเย กปฺปิยากปฺปิเย จ อาปตฺติเภโท เวทิตพฺโพ. ติกปาจิตฺติยํ, อวายาปิเต วายาปิตสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. จีวรสิพฺพนอาโยคกายพนฺธนอํสพทฺธกปตฺตตฺถวิกปริสฺสาวนานํ อตฺถาย สุตฺตํ วิฺาเปนฺตสฺส, าตกปฺปวาริเตหิ กปฺปิยสุตฺตํ วายาเปนฺตสฺส, อฺสฺสตฺถาย, อตฺตโน ธเนน, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ, จีวรตฺถาย วิฺาปิตสุตฺตํ, อตฺตุทฺเทสิกตา, อกปฺปิยตนฺตวาเยน อกปฺปิยวิฺตฺติยา วายาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ โธวาปนสิกฺขาปเท วุตฺตนยาเนวาติ.
สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหาเปสการสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ตตฺร เจ โส ภิกฺขูติ ยตฺร คาเม วา นิคเม วา ตนฺตวายา, ตตฺร. ปุพฺเพ อปฺปวาริโตติ จีวรสามิเกหิ อปฺปวาริโต หุตฺวา ¶ . วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยาติ วิสิฏฺกปฺปํ อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺย. อิทานิ เยนากาเรน วิกปฺปํ อาปนฺโน โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ อิทํ โข, อาวุโสติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อายตนฺติ ทีฆํ. วิตฺถตนฺติ ปุถุลํ. อปฺปิตนฺติ ฆนํ. สุวีตนฺติ สุฏฺุ วีตํ, สพฺพฏฺาเนสุ สมํ กตฺวา วีตํ. สุปฺปวายิตนฺติ สุฏฺุ ปวายิตํ, สพฺพฏฺาเนสุ สมํ กตฺวา ตนฺเต ปสาริตํ. สุวิเลขิตนฺติ เลขนิยา สุฏฺุ วิเลขิตํ. สุวิตจฺฉิตนฺติ โกจฺเฉน ¶ สุฏฺุ วิตจฺฉิตํ, สุฏฺุ นิทฺโธตนฺติ อตฺโถ. ปิณฺฑปาตมตฺตมฺปีติ เอตฺถ จ น ภิกฺขุโน ปิณฺฑปาตทานมตฺเตน ตํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, สเจ ปน เต ตสฺส วจเนน จีวรสามิกานํ หตฺถโต สุตฺตํ คเหตฺวา อีสกมฺปิ อายตํ วา วิตฺถตํ วา อปฺปิตํ วา กโรนฺติ, อถ เตสํ ปโยเค ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, าตเก อฺาตกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. าตกปฺปวาริตานํ ตนฺตวาเยหิ, อฺสฺส วา อตฺถาย, อตฺตโน วา ธเนน, มหคฺฆํ วายาเปตุกามํ ¶ อปฺปคฺฆํ วายาเปนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อฺาตกอปฺปวาริตานํ ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปมาปชฺชนตา, จีวรสฺส อตฺตุทฺเทสิกตา, ตสฺส วจเนน สุตฺตวฑฺฒนํ, จีวรปฺปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ โธวาปนสิกฺขาปเท วุตฺตนยาเนวาติ.
มหาเปสการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ทสาหานาคตนฺติ ทส อหานิ ทสาหํ, เตน ทสาเหน อนาคตา ทสาหานาคตา, ทสาเหน อสมฺปตฺตาติ อตฺโถ, ตํ ทสาหานาคตํ, อจฺจนฺตสํโยควเสน ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ. กตฺติกเตมาสิกปุณฺณมนฺติ ปมกตฺติกปุณฺณมํ, อิธาปิ ปมปทสฺส อนุปโยคตา ปุริมนเยเนว ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยโต ปฏฺาย ปมปฺปวารณา ‘‘ทสาหานาคตา’’ติ วุจฺจติ, สเจปิ ตานิ ทิวสานิ อจฺจนฺตเมว ภิกฺขุโน อจฺเจกจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย, ‘‘อจฺเจกํ อิท’’นฺติ ชานมาเนน ภิกฺขุนา ¶ สพฺพมฺปิ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ. เตน ปวารณามาสสฺส ชุณฺหปกฺขปฺจมิโต ปฏฺาย อุปฺปนฺนสฺส จีวรสฺส นิธานกาโล ทสฺสิโต โหติ. กามฺเจส ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’’นฺติอิมินาว สิทฺโธ, อฏฺุปฺปตฺติวเสน ปน อปุพฺพํ วิย อตฺถํ ทสฺเสตฺวา สิกฺขาปทํ ปิตํ. อจฺเจกจีวรนฺติ คมิกคิลานคพฺภินิอภินวุปฺปนฺนสทฺธานํ ปุคฺคลานํ อฺตเรน ‘‘วสฺสาวาสิกํ ทสฺสามี’’ติ เอวํ อาโรเจตฺวา ทินฺนํ. สเจ ตํ ปุเร ปวารณาย วิภชิตํ, เยน คหิตํ, เตน วสฺสจฺเฉโท น กาตพฺโพ, กโรติ เจ, ตํ จีวรํ สงฺฆิกํ โหติ. ยาว จีวรกาลสมยนฺติ อนตฺถเต กถิเน ยาว วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ยาว ปฺจ มาสา, ตาว นิกฺขิปิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อจฺเจกจีวรสฺส จีวรกาลสมยํ อติกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ จีวรวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ อุปวสฺสํ โข ปนาติ เอตฺถ อุปวสฺสนฺติ อุปวสฺส, อุปวสิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ, อุปสมฺปชฺชนฺติอาทีสุ ¶ (วิภ. ๕๗๐) วิย เหตฺถ อนุนาสิโก ทฏฺพฺโพ, วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วสิตฺวา จาติ อตฺโถ. อิมสฺส จ ปทสฺส ‘‘ตถารูเปสุ ภิกฺขุ เสนาสเนสุ วิหรนฺโต’’ติอิมินา สมฺพนฺโธ, อิทํ วุตฺตํ โหติ – วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วสิตฺวา จ ตโต ปรํ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมปริโยสานกาลํ ยานิ โข ปน ตานิ อารฺกานิ…เป… อนฺตรฆเร นิกฺขิเปยฺยาติ. ตตฺถ อารฺกานีติ สพฺพปจฺฉิมานิ อาโรปิเตน อาจริยธนุนา คามสฺส อินฺทขีลโต ปฏฺาย ปฺจธนุสตปฺปมาเณ ปเทเส กตเสนาสนานิ. สเจ ปน อปริกฺขิตฺโต คาโม โหติ, ปริกฺเขปารหฏฺานโต ปฏฺาย มิเนตพฺพํ. สเจ วิหารสฺส ปริกฺเขโป วา อปริกฺขิตฺตสฺส ยํ คามโต สพฺพปมํ เสนาสนํ วา เจติยํ วา โพธิ วา ธุวสนฺนิปาตฏฺานํ วา ยาว ¶ , ตํ ตาว ปกติมคฺเคน มิเนตพฺพํ, อฺํ มคฺคํ กาตุํ, อมคฺเคน วา มิเนตุํ น วฏฺฏติ. สาสงฺกสมฺมตานีติ โจราทีนํ นิวิฏฺโกาสาทิทสฺสเนน ‘‘สาสงฺกานี’’ติ สมฺมตานิ, เอวํ สฺาตานีติ อตฺโถ. สห ปฏิภเยน สปฺปฏิภยานิ, โจเรหิ มนุสฺสานํ หตวิลุตฺตาโกฏิตภาวทสฺสนโต สนฺนิหิตพลวภยานีติ อตฺโถ.
อนฺตรฆเร นิกฺขิเปยฺยาติ อารฺกสฺส เสนาสนสฺส สมนฺตา สพฺพทิสาภาเคสุ อตฺตนา อภิรุจิเต โคจรคาเม นิกฺขิเปยฺย. ตฺจ โข สติยา องฺคสมฺปตฺติยา, ตตฺรายํ องฺคสมฺปตฺติ – ปุริมิกาย อุปคนฺตฺวา มหาปวารณาย ปวาริโต โหติ, อิทเมกํ องฺคํ. กตฺติกมาโสเยว โหติ, อิทํ ทุติยํ องฺคํ. ปฺจธนุสติกปจฺฉิมปฺปมาณยุตฺตํ เสนาสนํ โหติ, อิทํ ตติยํ องฺคํ. อูนปฺปมาเณ วา คาวุตโต อติเรกปฺปมาเณ วา น ลภติ, ยตฺร หิ ปิณฺฑาย จริตฺวา ภุตฺตเวลายเมว ปุน วิหารํ สกฺกา อาคนฺตุํ, ตเทว อิธาธิปฺเปตํ. สาสงฺกสปฺปฏิภยเมว โหติ, อิทํ จตุตฺถํ องฺคํ โหตีติ. โกจิเทว ปจฺจโยติ กิฺจิเทว การณํ. เตน จีวเรนาติ เตน อนฺตรฆเร นิกฺขิตฺตจีวเรน. วิปฺปวาสายาติ วิโยควาสาย. ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺยาติ ฉารตฺตโต อุตฺตริ ตสฺมึ เสนาสเน สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺาเปยฺยาติ อตฺโถ, ตถา อสกฺโกนฺเตน ปน คามสีมํ โอกฺกมิตฺวา สภายํ วา ยตฺถ กตฺถจิ วา วสิตฺวา จีวรปฺปวตฺตึ ตฺวา ปกฺกมิตุํ วฏฺฏติ. อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ยํ สงฺโฆ คิลานสฺส ภิกฺขุโน จีวเรน วิปฺปวาสสมฺมุตึ เทติ, ตํ เปตฺวา อลทฺธสมฺมุติกสฺส อติเรกฉารตฺตํ วิปฺปวสโต นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ จีวรวิปฺปวาสวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ จีวรวคฺคสฺส ทุติยสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ ¶ สงฺฆิกนฺติ สงฺฆสฺส สนฺตกํ. โส หิ สงฺฆสฺส ปริณตตฺตา หตฺเถ อนารุฬฺโหปิ เอเกน ปริยาเยน สงฺฆสนฺตโก โหติ. ลาภนฺติ ลภิตพฺพํ จีวราทิวตฺถุํ. ปริณตนฺติ ‘‘ทสฺสาม กริสฺสามา’’ติ วจีเภเทน วา ¶ หตฺถมุทฺทาย วา สงฺฆสฺส นินฺนํ หุตฺวา ิตํ. อตฺตโน ปริณาเมยฺยาติ ‘‘อิทํ มยฺหํ เทถา’’ติอาทีนิ วทนฺโต อตฺตนินฺนํ กเรยฺย. สเจ ปน สงฺฆสฺส ทินฺนํ โหติ, ตํ คเหตุํ น วฏฺฏติ, สงฺฆสฺเสว ทาตพฺพํ. ปริณตํ ปน สหธมฺมิกานํ วา คิหีนํ วา อนฺตมโส มาตุสนฺตกมฺปิ อตฺตโน ปริณาเมนฺตสฺส ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ ปริณามนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ปริณเต เวมติกสฺส, อปริณเต ปริณตสฺิโน เจว เวมติกสฺส จ, สงฺฆเจติยปุคฺคเลสุ ยสฺส กสฺสจิ ปริณตํ อฺสงฺฆาทีนํ ปริณาเมนฺตสฺส จ ทุกฺกฏํ. อปริณตสฺิโน, ‘‘กตฺถ เทมา’’ติ ปุจฺฉิเต ‘‘ยตฺถ ตุมฺหากํ จิตฺตํ ปสีทติ, ตตฺถ เทถ, ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺโม ปริโภคํ วา ลเภยฺยา’’ติอาทีนิ วทนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สงฺเฆ ปริณตภาโว, ตํ ตฺวา อตฺตโน ปริณามนํ, ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานีติ.
ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปตฺตวคฺโค ตติโย.
อิติ กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺิตา.