📜
๒๐. ปฏิคฺคหณวินิจฺฉยกถา
๑๐๔. ขาทนียาทิปฏิคฺคาโหติ ¶ อชฺโฌหริตพฺพสฺส ยสฺส กสฺสจิ ขาทนียสฺส วา โภชนียสฺส วา ปฏิคฺคหณํ. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – ปฺจหิ องฺเคหิ ปฏิคฺคหณํ รุหติ, ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อุจฺจารณมตฺตํ โหติ, หตฺถปาโส ปฺายติ, อภิหาโร ปฺายติ, เทโว วา มนุสฺโส ¶ วา ติรจฺฉานคโต วา กาเยน กายปฏิพทฺเธน นิสฺสคฺคิเยน วา เทติ, ตฺเจ ภิกฺขุ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา ปฏิคฺคณฺหาติ. เอวํ ปฺจหงฺเคหิ ปฏิคฺคหณํ รุหติ.
ตตฺถ ิตนิสินฺนนิปนฺนานํ วเสน เอวํ หตฺถปาโส เวทิตพฺโพ – สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อาสนสฺส ปจฺฉิมนฺตโต ปฏฺาย, สเจ ิโต, ปณฺหิอนฺตโต ปฏฺาย, สเจ นิปนฺโน, เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺาย, ทายกสฺส นิสินฺนสฺส วา ิตสฺส วา นิปนฺนสฺส วา เปตฺวา ปสาริตหตฺถํ ยํ อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส โอริมนฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ หตฺถปาโส นาม.
สเจ ปน ทายกปฏิคฺคาหเกสุ เอโก อากาเส โหติ, เอโก ภูมิยํ, ภูมฏฺสฺส จ สีเสน, อากาสฏฺสฺส จ เปตฺวา ทาตุํ วา คเหตุํ วา ปสาริตหตฺถํ ยํ อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส โอริมนฺเตน หตฺถปาสปมาณํ ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ. สเจปิ เอโก กูเป โหติ, เอโก กูปตเฏ, เอโก วา ปน รุกฺเข, เอโก ปถวิยํ, วุตฺตนเยเนว หตฺถปาสปมาณํ ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ. เอวรูเป หตฺถปาเส ตฺวา สเจปิ ปกฺขี มุขตุณฺฑเกน วา หตฺถี วา โสณฺฑาย คเหตฺวา ปุปฺผํ วา ผลํ วา เทติ, ปฏิคฺคหณํ รุหติ. สเจ ปน อฑฺฒฏฺมรตนสฺสปิ หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺโน เตน โสณฺฑาย ทียมานํ คณฺหาติ, วฏฺฏติเยว. หตฺถาทีสุ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อนฺตมโส ปาทงฺคุลิยาปิ ทียมานํ กาเยน ทินฺนํ นาม โหติ. ปฏิคฺคหเณปิ เอเสว นโย. เยน เกนจิ หิ สรีราวยเวน คหิตํ กาเยน คหิตเมว โหติ. สเจปิ นตฺถุกรณิยํ ทียมานํ นาสาปุเฏน อกลฺลโก วา มุเขน ปฏิคฺคณฺหาติ, อาโภคเมว เหตฺถ ปมาณํ.
๑๐๕. กฏจฺฉุอาทีสุ ปน เยน เกนจิ อุปกรเณน ทินฺนํ กายปฏิพทฺเธน ทินฺนํ นาม โหติ. ปฏิคฺคหเณปิ เอเสว นโย. เยน เกนจิ หิ สรีรสมฺพทฺเธน ปตฺตถาลกาทินา คหิตํ กายปฏิพทฺเธน ¶ คหิตเมว โหติ. กายโต ปน กายปฏิพทฺธโต จ โมเจตฺวา หตฺถปาเส ิตสฺส กาเย วา กายปฏิพทฺเธ วา ปาติยมานมฺปิ นิสฺสคฺคิเยน ปโยเคน ทินฺนํ นาม โหติ. เอโก พหูนิ ภตฺตพฺยฺชนภาชนานิ สีเส กตฺวา ¶ ภิกฺขุสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ิตโกว ‘‘คณฺหถา’’ติ วทติ, น ตาว อภิหาโร ปฺายติ, ตสฺมา น คเหตพฺพํ. สเจ ปน อีสกมฺปิ โอนมติ, ภิกฺขุนา หตฺถํ ปสาเรตฺวา เหฏฺิมภาชนํ เอกเทเสนปิ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. เอตฺตาวตา สพฺพภาชนานิ ปฏิคฺคหิตานิ โหนฺติ. ตโต ปฏฺาย โอโรเปตฺวา อุคฺฆาเฏตฺวา วา ยํ อิจฺฉติ, ตํ คเหตุํ วฏฺฏติ. ภตฺตปจฺฉิอาทิมฺหิ ปน เอกภาชเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
กาเชน ภตฺตํ หรนฺโตปิ สเจ กาชํ โอนเมตฺวา เทติ, วฏฺฏติ. ตึสหตฺโถ เวณุ โหติ, เอกสฺมึ อนฺเต คุฬกุมฺโภ พทฺโธ, เอกสฺมึ สปฺปิกุมฺโภ, ตฺเจ ปฏิคฺคณฺหาติ, สพฺพํ ปฏิคฺคหิตเมว. อุจฺฉุยนฺตโทณิโต ปคฺฆรนฺตเมว ‘‘รสํ คณฺหถา’’ติ วทติ, อภิหาโร น ปฺายตีติ น คเหตพฺโพ. สเจ ปน กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา หตฺเถน อุสฺสิฺจิตฺวา เทติ, วฏฺฏติ. พหู ปตฺตา มฺเจ วา ปีเ วา กฏสาเร วา โทณิยํ วา ผลเก วา ปิตา โหนฺติ, ยตฺถ ิตสฺส ทายโก หตฺถปาเส โหติ, ตตฺถ ตฺวา ปฏิคฺคหณสฺาย มฺจาทีนิ องฺคุลิยาปิ ผุสิตฺวา ิเตน วา นิสินฺเนน วา นิปนฺเนน วา ยํ เตสุ ปตฺเตสุ ทียติ, ตํ สพฺพํ ปฏิคฺคหิตํ โหติ. สเจปิ ‘‘ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติ มฺจาทีนิ อภิรุหิตฺวา นิสีทติ, วฏฺฏติเยว.
ปถวิยํ ปน สเจปิ กุจฺฉิยา กุจฺฉึ อาหจฺจ ิตา โหนฺติ, ยํ ยํ องฺคุลิยา วา สูจิยา วา ผุสิตฺวา นิสินฺโน โหติ, ตตฺถ ตตฺถ ทียมานเมว ปฏิคฺคหิตํ โหติ. ยตฺถ กตฺถจิ มหากฏสารหตฺถตฺถรณาทีสุ ปิตปตฺเต ปฏิคฺคหณํ น รุหตีติ วุตฺตํ, ตํ หตฺถปาสาติกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, หตฺถปาเส ปน สติ ยตฺถ กตฺถจิ วฏฺฏติ อฺตฺร ตตฺถชาตกา. ตตฺถชาตเก ปน ปทุมินิปณฺเณ วา กึสุกปณฺณาทิมฺหิ วา น วฏฺฏติ. น หิ ตํ กายปฏิพทฺธสงฺขฺยํ คจฺฉติ. ยถา จ ตตฺถชาตเก, เอวํ ขาณุเก พนฺธิตฺวา ปิตมฺจาทิมฺหิ อสํหาริเม ผลเก วา ปาสาเณ วา น รุหติเยว. เตปิ หิ ตตฺถชาตกสงฺขฺยุปคา โหนฺติ. ภูมิยํ อตฺถเตสุ สุขุเมสุ ตินฺติณิกาทิปณฺเณสุ ปฏิคฺคหณํ น รุหติ. น หิ ตานิ สนฺธาเรตุํ สมตฺถานีติ. มหนฺเตสุ ปน ปทุมินิปณฺณาทีสุ รุหติ. สเจ หตฺถปาสํ อติกฺกมฺมิโต ทีฆทณฺฑเกน อุฬุงฺเกน เทติ, ‘‘อาคนฺตฺวา เทหี’’ติ วตฺตพฺโพ. วจนํ อสุตฺวา วา อนาทิยิตฺวา วา ปตฺเต อากิรติเยว, ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพํ. ทูเร ตฺวา ภตฺตปิณฺฑํ ขิปนฺเตปิ เอเสว นโย.
๑๐๖. สเจ ¶ ¶ ปตฺตถวิกโต นีหริยมาเน ปตฺเต รชนจุณฺณานิ โหนฺติ, สติ อุทเก โธวิตพฺโพ, อสติ รชนจุณฺณํ ปฺุฉิตฺวา ปฏิคฺคเหตฺวา วา ปิณฺฑาย จริตพฺพํ. สเจ ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส ปตฺเต รชํ ปตติ, ปฏิคฺคเหตฺวา ภิกฺขา คณฺหิตพฺพา, อปฺปฏิคฺคเหตฺวา คณฺหโต วินยทุกฺกฏํ, ตํ ปน ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ภฺุชโต อนาปตฺติ. สเจ ปน ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา เทถา’’ติ วุตฺเต วจนํ อสุตฺวา วา อนาทิยิตฺวา วา ภิกฺขํ เทนฺติเยว, วินยทุกฺกฏํ นตฺถิ, ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา อฺา ภิกฺขา คเหตพฺพา. สเจ มหาวาโต ตโต ตโต รชํ ปาเตติ, น สกฺกา โหติ ภิกฺขํ คเหตุํ, ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทสฺสามี’’ติ สุทฺธจิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ ปิณฺฑาย จริตฺวา วิหารํ วา อาสนสาลํ วา คนฺตฺวา ตํ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ปุน เตน ทินฺนํ วา ตสฺส วิสฺสาเสน วา ปฏิคฺคเหตฺวา ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. สเจ ภิกฺขาจาเร สรชํ ปตฺตํ ภิกฺขุสฺส เทติ, โส วตฺตพฺโพ ‘‘อิมํ ปฏิคฺคเหตฺวา ภิกฺขํ วา คณฺเหยฺยาสิ ปริภฺุเชยฺยาสิ วา’’ติ, เตน ตถา กาตพฺพํ. สเจ รชํ อุปริ อุปฺปิลวติ, กฺชิกํ ปวาเหตฺวา เสสํ ภฺุชิตพฺพํ. สเจ อนฺโตปวิฏฺํ โหติ, ปฏิคฺคเหตพฺพํ. อนุปสมฺปนฺเน อสติ หตฺถโต อโมเจนฺเตเนว ยตฺถ อนุปสมฺปนฺโน อตฺถิ, ตตฺถ เนตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพํ. สุกฺขภตฺเต ปติตรชํ อปเนตฺวา ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. สเจ อติสุขุมํ โหติ, อุปริ ภตฺเตน สทฺธึ อปเนตพฺพํ, ปฏิคฺคเหตฺวา วา ภฺุชิตพฺพํ. ยาคุํ วา สูปํ วา ปุรโต เปตฺวา อาลุเฬนฺตานํ ภาชนโต ผุสิตานิ อุคฺคนฺตฺวา ปตฺเต ปตนฺติ, ปตฺโต ปฏิคฺคเหตพฺโพ.
๑๐๗. อุฬุงฺเกน อาหริตฺวา เทนฺตานํ ปมตรํ อุฬุงฺกโต เถวา ปตฺเต ปตนฺติ, สุปติตา, อภิหฏตฺตา โทโส นตฺถิ. สเจปิ จรุเกน ภตฺเต อากิริยมาเน จรุกโต มสิ วา ฉาริกา วา ปตติ, อภิหฏตฺตา เนวตฺถิ โทโส. อนนฺตรสฺส ภิกฺขุโน ทียมานํ ปตฺตโต อุปฺปติตฺวา อิตรสฺส ปตฺเต ปตติ, สุปติตํ. ปฏิคฺคหิตเมว หิ ตํ โหติ. สเจ ชชฺฌริสาขาทึ ผาเลตฺวา เอกสฺส ภิกฺขุโน เทนฺตานํ สาขโต ผุสิตานิ อฺสฺส ปตฺเต ปตนฺติ, ปตฺโต ปฏิคฺคเหตพฺโพ, ยสฺส ปตฺตสฺส อุปริ ผาเลนฺติ, ตสฺส ปตฺเต ปติเตสุ ทาตุกามตาย อภิหฏตฺตา โทโส นตฺถิ. ปายาสสฺส ปูเรตฺวา ปตฺตํ เทนฺติ, อุณฺหตฺตา เหฏฺา คเหตุํ น สกฺโกติ, มุขวฏฺฏิยาปิ คเหตุํ วฏฺฏติ. สเจ ¶ ตถาปิ น สกฺโกติ, อาธารเกน คเหตพฺโพ. อาสนสาลาย ปตฺตํ คเหตฺวา นิสินฺโน ภิกฺขุ นิทฺทํ โอกฺกนฺโต โหติ, เนว อาหริยมานํ, น ทียมานํ ชานาติ, อปฺปฏิคฺคหิตํ โหติ. สเจ ปน อาโภคํ กตฺวา นิสินฺโน โหติ, วฏฺฏติ. สเจปิ โส หตฺเถน อาธารกํ มฺุจิตฺวา ปาเทน เปลฺเลตฺวา นิทฺทายติ, วฏฺฏติเยว. ปาเทน อาธารกํ อกฺกมิตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ปน ชาครนฺตสฺสปิ อนาทรปฏิคฺคหณํ โหติ, ตสฺมา น กตฺตพฺพํ. เกจิ ‘‘เอวํ อาธารเกน ปฏิคฺคหณํ กายปฏิพทฺธปฏิพทฺเธน ปฏิคฺคหณํ นาม โหติ ¶ , ตสฺมา น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ วจนมตฺตเมว, อตฺถโต ปน สพฺพมฺเปตํ กายปฏิพทฺธเมว โหติ. กายสํสคฺเคปิ เจส นโย ทสฺสิโต. ยมฺปิ ภิกฺขุสฺส ทียมานํ ปตติ, ตมฺปิ สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
ตตฺริทํ สุตฺตํ –
‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยํ ทียมานํ ปตติ, ตํ สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ, ปริจฺจตฺตํ ตํ, ภิกฺขเว, ทายเกหี’’ติ (จูฬว. ๒๗๓).
อิทฺจ ปน สุตฺตํ เนยฺยตฺถํ, ตสฺมา เอวเมตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ – ยํ ทียมานํ ทายกสฺส หตฺถโต ปริคฬิตฺวา สุทฺธาย วา ภูมิยา ปทุมินิปณฺเณ วา วตฺถกฏสารกาทีสุ วา ปตติ, ตํ สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ยํ ปน สรชาย ภูมิยํ ปตติ, ตํ รชํ ปฺุฉิตฺวา วา โธวิตฺวา วา ปฏิคฺคเหตฺวา วา ปริภฺุชิตพฺพํ. สเจ ปวฏฺฏนฺตํ อฺสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คจฺฉติ, เตน อาหราเปตุมฺปิ วฏฺฏติ. สเจ ตํ ภิกฺขุํ วทติ ‘‘ตฺวํเยว ขาทา’’ติ, ตสฺสปิ ขาทิตุํ วฏฺฏติ, อนาณตฺเตน ปน เตน น คเหตพฺพํ. ‘‘อนาณตฺเตนปิ อิตรสฺส ทสฺสามีติ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. กสฺมา ปเนตํ อิตรสฺส ภิกฺขุโน คเหตุํ น วฏฺฏตีติ? ภควตา อนนฺุาตตฺตา. ภควตา หิ ‘‘สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุ’’นฺติ วทนฺเตน ยสฺเสว ตํ ทียมานํ ปตติ, ตสฺส อปฺปฏิคฺคหิตกมฺปิ ตํ คเหตฺวา ปริโภโค อนฺุาโต. ‘‘ปริจฺจตฺตํ ตํ, ภิกฺขเว, ทายเกหี’’ติ วจเนน ปเนตฺถ ปรสนฺตกภาโว ทีปิโต, ตสฺมา อฺสฺส สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺส ปน อาณตฺติยา วฏฺฏตีติ อยํ กิเรตฺถ อธิปฺปาโย. ยสฺมา จ เอตํ อปฺปฏิคฺคหิตกตฺตา ¶ อนฺุาตํ, ตสฺมา ยถาิตํเยว อนามสิตฺวา เกนจิ ปิทหิตฺวา ปิตํ ทุติยทิวเสปิ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, สนฺนิธิปจฺจยา อนาปตฺติ, ปฏิคฺคเหตฺวา ปน ปริภฺุชิตพฺพํ. ตํ ทิวสํเยว หิ ตสฺส สามํ คเหตฺวา ปริโภโค อนฺุาโต, น ตโต ปรนฺติ อยมฺปิ กิเรตฺถ อธิปฺปาโย.
๑๐๘. อิทานิ อพฺโพหาริกนโย วุจฺจติ. ภฺุชนฺตานฺหิ ทนฺตา ขียนฺติ, นขา ขียนฺติ, ปตฺตสฺส วณฺโณ ขียติ, สพฺพํ อพฺโพหาริกํ. สตฺถเกน อุจฺฉุอาทีสุ ผาลิเตสุ มลํ ปฺายติ, เอตํ นวสมุฏฺิตํ นาม, ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ. สตฺถกํ โธวิตฺวา ผาลิเตสุ มลํ น ปฺายติ, โลหคนฺธมตฺตํ โหติ, ตํ อพฺโพหาริกํ. ยมฺปิ สตฺถกํ คเหตฺวา ปริหรนฺติ ¶ , เตน ผาลิเตปิ เอเสว นโย. น หิ ตํ ปริโภคตฺถาย ปริหรนฺตีติ. มูลเภสชฺชาทีนิ ปิสนฺตานํ วา โกฏฺเฏนฺตานํ วา นิสทนิสทโปตกอุทุกฺขลมุสลาทีนิ ขียนฺติ, ปริหรณกวาสึ ตาเปตฺวา เภสชฺชตฺถาย ตกฺเก วา ขีเร วา ปกฺขิปนฺติ, ตตฺถ นีลิกา ปฺายติ, สตฺถเก วุตฺตสทิโสว วินิจฺฉโย. อามกตกฺกาทีสุ ปน สยํ น ปกฺขิปิตพฺพา, ปกฺขิปติ เจ, สามํปากโต น มุจฺจติ. เทเว วสฺสนฺเต ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส สรีรโต วา จีวรโต วา กิลิฏฺอุทกํ ปตฺเต ปตติ, ปฏิคฺคเหตพฺพํ. รุกฺขมูลาทีสุ ภฺุชนฺตสฺส ปติเตปิ เอเสว นโย. สเจ ปน สตฺตาหํ วสฺสนฺเต เทเว สุทฺธํ อุทกํ โหติ, อพฺโภกาสโต วา ปตติ, วฏฺฏติ.
๑๐๙. สามเณรสฺส โอทนํ เทนฺเตน ตสฺส ปตฺตคตํ อจฺฉุปนฺเตเนว ทาตพฺโพ, ปตฺโต วาสฺส ปฏิคฺคเหตพฺโพ. อปฺปฏิคฺคหิเต โอทนํ ฉุปิตฺวา ปุน อตฺตโน ปตฺเต โอทนํ คณฺหนฺตสฺส อุคฺคหิตโก โหติ. สเจ ปน ทาตุกาโม หุตฺวา ‘‘อาหร, สามเณร, ปตฺตํ, โอทนํ คณฺหาหี’’ติ วทติ, อิตโร ‘‘อลํ มยฺห’’นฺติ ปฏิกฺขิปติ, ปุน ‘‘ตเวตํ มยา ปริจฺจตฺต’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘น มยฺหํ เอเตนตฺโถ’’ติ วทติ, สตกฺขตฺตุมฺปิ ปริจฺจชตุ, ยาว อตฺตโน หตฺถคตํ, ตาว ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. สเจ ปน อาธารเก ิตํ นิรเปกฺโข ‘‘คณฺหาหี’’ติ วทติ, ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพํ. สาเปกฺโข อาธารเก ปตฺตํ เปตฺวา ‘‘เอตฺโต ปูวํ วา ภตฺตํ วา คณฺหาหี’’ติ สามเณรํ วทติ, สามเณโร หตฺถํ โธวิตฺวา สเจปิ สตกฺขตฺตุํ คเหตฺวา อตฺตโน ปตฺตคตํ อผุสนฺโตว อตฺตโน ปตฺเต ¶ ปกฺขิปติ, ปุน ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. ยทิ ปน อตฺตโน ปตฺตคตํ ผุสิตฺวา ตโต คณฺหาติ, สามเณรสนฺตเกน สํสฏฺํ โหติ, ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘สเจปิ คยฺหมานํ ฉิชฺชิตฺวา ตตฺถ ปตติ, ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. ตํ ‘‘เอกํ ภตฺตปิณฺฑํ คณฺห, เอกํ ปูวํ คณฺห, อิมสฺส คุฬปิณฺฑสฺส เอตฺตกํ ปเทสํ คณฺหา’’ติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วุตฺเต เวทิตพฺพํ, อิธ ปน ปริจฺเฉโท นตฺถิ, ตสฺมา ยํ สามเณรสฺส ปตฺเต ปตติ, ตเทว ปฏิคฺคหณํ วิชหติ, หตฺถคตํ ปน ยาว สามเณโร วา ‘‘อล’’นฺติ น โอรมติ, ภิกฺขุ วา น วาเรติ, ตาว ภิกฺขุสฺเสว สนฺตกํ, ตสฺมา ปฏิคฺคหณํ น วิชหติ. สเจ อตฺตโน วา ภิกฺขูนํ วา ยาคุปจนกภาชเน เกสฺจิ อตฺถาย ภตฺตํ ปกฺขิปติ, ‘‘สามเณร, ภาชนสฺส อุปริ หตฺถํ กโรหี’’ติ วตฺวา ตสฺส หตฺเถ ปกฺขิปิตพฺพํ. ตสฺส หตฺถโต ภาชเน ปติตฺหิ ทุติยทิวเส ภาชนสฺส อกปฺปิยภาวํ น กโรติ ปริจฺจตฺตตฺตา. สเจ เอวํ อกตฺวา ปกฺขิปติ, ปตฺตมิว ภาชนํ นิรามิสํ กตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ.
๑๑๐. ทายกา ¶ ยาคุกุฏํ เปตฺวา คตา, ตํ ทหรสามเณโร ปฏิคฺคณฺหาเปตุํ น สกฺโกติ, ภิกฺขุ ปตฺตํ อุปนาเมติ, สามเณโร กุฏสฺส คีวํ ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยํ เปตฺวา อาวชฺเชติ, ปตฺตคตา ยาคุ ปฏิคฺคหิตาว โหติ. อถ วา ภิกฺขุ ภูมิยํ หตฺถํ เปติ, สามเณโร ปวฏฺเฏตฺวา หตฺถํ อาโรเปติ, วฏฺฏติ. ปูวปจฺฉิภตฺตปจฺฉิอุจฺฉุภาราทีสุปิ เอเสว นโย. สเจ ปฏิคฺคหณูปคํ ภารํ ทฺเว ตโย สามเณรา เทนฺติ, เอเกน วา พลวตา อุกฺขิตฺตํ ทฺเว ตโย ภิกฺขู คณฺหนฺติ, วฏฺฏติ. มฺจสฺส วา ปีสฺส วา ปาเท เตลฆฏํ วา ผาณิตฆฏํ วา ลคฺเคนฺติ, ภิกฺขุสฺส มฺเจปิ ปีเปิ นิสีทิตุํ วฏฺฏติ, อุคฺคหิตกํ นาม น โหติ.
นาคทนฺตเก วา องฺกุสเก วา ทฺเว เตลฆฏา ลคฺคิตา โหนฺติ อุปริ ปฏิคฺคหิตโก, เหฏฺา อปฺปฏิคฺคหิตโก. อุปริมํ คเหตุํ วฏฺฏติ, เหฏฺา ปฏิคฺคหิตโก, อุปริ อปฺปฏิคฺคหิตโก, อุปริมํ คเหตฺวา อิตรํ คณฺหโต อุปริโม อุคฺคหิตโก โหติ. เหฏฺามฺเจ อปฺปฏิคฺคหิตกํ เตลถาลกํ โหติ, ตฺเจ สมฺมชฺชนฺโต สมฺมฺุชนิยา ฆฏฺเฏติ, อุคฺคหิตกํ น โหติ, ‘‘ปฏิคฺคหิตกํ คณฺหิสฺสามี’’ติ อปฺปฏิคฺคหิตกํ คเหตฺวา ตฺวา ปุน เปติ, อุคฺคหิตกํ น โหติ, พหิ นีหริตฺวา สฺชานาติ, พหิ อฏฺเปตฺวา หริตฺวา ตตฺเถว เปตพฺพํ, นตฺถิ โทโส. สเจ ¶ ปน ปุพฺเพ วิวริตฺวา ปิตํ, น ปิทหิตพฺพํ. ยถา ปุพฺเพ ิตํ, ตเถว เปตพฺพํ. สเจ พหิ เปติ, ปุน น ฉุปิตพฺพํ.
๑๑๑. ปฏิคฺคหิตเก เตลาทิมฺหิ กณฺณิกา อุฏฺเติ, สิงฺคิเวราทิมฺหิ ฆนจุณฺณํ, ตํสมุฏฺานเมว นาม ตํ, ปุน ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. ตาลํ วา นาฬิเกรํ วา อารุฬฺโห โยตฺเตน ผลปิณฺฑึ โอตาเรตฺวา อุปริ ิโตว ‘‘คณฺหถา’’ติ วทติ, น คเหตพฺพํ. สเจ อฺโ ภูมิยํ ิโต โยตฺตปาสเก คเหตฺวา อุกฺขิปิตฺวา เทติ, วฏฺฏติ. สผลํ มหาสาขํ กปฺปิยํ กาเรตฺวา ปฏิคฺคณฺหาติ, ผลานิ ปฏิคฺคหิตาเนว โหนฺติ, ยถาสุขํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อนฺโตวติยํ ตฺวา วตึ ฉินฺทิตฺวา อุจฺฉุํ วา ติมฺพรูสกํ วา เทนฺติ, หตฺถปาเส สติ วฏฺฏติ. ทณฺฑเกสุ อปหริตฺวา นิคฺคตํ คณฺหนฺตสฺส วฏฺฏติ, ปหริตฺวา นิคฺคเต อฏฺกถาสุ โทโส น ทสฺสิโต. มยํ ปน ‘‘ยํ านํ ปหฏํ, ตโต สยํปติตมิว โหตี’’ติ ตกฺกยาม, ตมฺปิ ตฺวา คจฺฉนฺเต ยุชฺชติ สุงฺกฆาตโต ปวฏฺเฏตฺวา พหิปติตภณฺฑํ วิย. วตึ วา ปาการํ วา ลงฺฆาเปตฺวา เทนฺติ, สเจ ปน อปุถุโล ปากาโร, อนฺโตปากาเร พหิปากาเร จ ิตสฺส หตฺถปาโส ปโหติ, หตฺถสตมฺปิ อุทฺธํ คนฺตฺวา สมฺปตฺตํ คเหตุํ วฏฺฏติ.
ภิกฺขุ คิลานํ สามเณรํ ขนฺเธน วหติ, โส ผลาผลํ ทิสฺวา คเหตฺวา ขนฺเธ นิสินฺโนว เทติ ¶ , วฏฺฏติ. อปโร ภิกฺขุํ วหนฺโต ขนฺเธ นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน เทติ, วฏฺฏติเยว. ภิกฺขุ ผลินึ สาขํ ฉายตฺถาย คเหตฺวา คจฺฉติ, ผลานิ ขาทิตุํ จิตฺเต อุปฺปนฺเน ปฏิคฺคหาเปตฺวา ขาทิตุํ วฏฺฏติ. มจฺฉิกวารณตฺถํ กปฺปิยํ กาเรตฺวา ปฏิคฺคณฺหาติ, ขาทิตุกาโม เจ โหติ, มูลปฏิคฺคหณเมว วฏฺฏติ, ขาทนฺตสฺส นตฺถิ โทโส. ภิกฺขุ ปฏิคฺคหณารหํ ภณฺฑํ มนุสฺสานํ ยาเน เปตฺวา มคฺคํ คจฺฉติ, ยานํ กทฺทเม ลคฺคติ, ทหโร จกฺกํ คเหตฺวา อุกฺขิปติ, วฏฺฏติ, อุคฺคหิตกํ นาม น โหติ. นาวาย เปตฺวา นาวํ อริตฺเตน วา ปาเชติ, หตฺเถน วา กฑฺฒติ, วฏฺฏติ. อุฬุมฺเปปิ เอเสว นโย. จาฏิยํ วา กุณฺฑเก วา เปตฺวาปิ ตํ อนุปสมฺปนฺเนน คาหาเปตฺวา อนุปสมฺปนฺนํ พาหายํ คเหตฺวา ตริตุํ วฏฺฏติ. ตสฺมิมฺปิ อสติ อนุปสมฺปนฺนํ คาหาเปตฺวา ตํ พาหายํ คเหตฺวา ตริตุํ วฏฺฏติ.
อุปาสกา ¶ คมิกภิกฺขูนํ ปาเถยฺยตณฺฑุเล เทนฺติ, สามเณรา ภิกฺขูนํ ตณฺฑุเล คเหตฺวา อตฺตโน ตณฺฑุเล คเหตุํ น สกฺโกนฺติ, ภิกฺขู เตสํ ตณฺฑุเล คณฺหนฺติ, สามเณรา อตฺตนา คหิตตณฺฑุเลสุ ขีเณสุ อิตเรหิ ตณฺฑุเลหิ ยาคุํ ปจิตฺวา สพฺเพสํ ปตฺตานิ ปฏิปาฏิยา เปตฺวา ยาคุํ อากิรนฺติ, ปณฺฑิโต สามเณโร อตฺตโน ปตฺตํ คเหตฺวา เถรสฺส เทติ, เถรสฺส ปตฺตํ ทุติยตฺเถรสฺสาติ เอวํ สพฺพานิปิ ปริวตฺเตติ, สพฺเพหิ สามเณรสฺส สนฺตกํ ภุตฺตํ โหติ, วฏฺฏติ. สเจปิ สามเณโร อปณฺฑิโต โหติ, อตฺตโน ปตฺเต ยาคุํ สยเมว ปาตุํ อารภติ, ‘‘อาวุโส, ตุยฺหํ ยาคุํ มยฺหํ เทหี’’ติ เถเรหิ ปฏิปาฏิยา ยาจิตฺวาปิ ปิวิตุํ วฏฺฏติ, สพฺเพหิ สามเณรสฺส สนฺตกเมว ภุตฺตํ โหติ, เนว อุคฺคหิตปจฺจยา, น สนฺนิธิปจฺจยา วชฺชํ ผุสนฺติ. เอตฺถ ปน มาตาปิตูนํ เตลาทีนิ, ฉายาทีนํ อตฺถาย สาขาทีนิ จ หรนฺตานํ อิเมสฺจ วิเสโส น ทิสฺสติ, ตสฺมา การณํ อุปปริกฺขิตพฺพํ.
๑๑๒. สามเณโร ภตฺตํ ปจิตุกาโม ตณฺฑุเล โธวิตฺวา นิจฺจาเลตุํ น สกฺโกติ, ภิกฺขุนา ตณฺฑุเล จ ภาชนฺจ ปฏิคฺคเหตฺวา ตณฺฑุเล โธวิตฺวา นิจฺจาเลตฺวา ภาชนํ อุทฺธนํ อาโรเปตพฺพํ, อคฺคิ น กาตพฺโพ, ปกฺกกาเล วิวริตฺวา ปกฺกภาโว ชานิตพฺโพ. สเจ ทุปฺปกฺกํ โหติ, ปากตฺถาย ปิทหิตุํ น วฏฺฏติ, รชสฺส วา ฉาริกาย วา อปตนตฺถาย วฏฺฏติ, ปกฺกกาเล โอโรปิตุํ ภฺุชิตุมฺปิ วฏฺฏติ, ปุน ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. สามเณโร ปฏิพโล ปจิตุํ, ขโณ ปนสฺส นตฺถิ กตฺถจิ คนฺตุกาโม, ภิกฺขุนา สตณฺฑุโลทกํ ภาชนํ ปฏิคฺคเหตฺวา อุทฺธนํ อาโรเปตฺวา ‘‘อคฺคึ ชาเลตฺวา คจฺฉา’’ติ วตฺตพฺโพ. ตโต ปรํ ปุริมนเยเนว สพฺพํ กาตุํ วฏฺฏติ. ภิกฺขุ ยาคุอตฺถาย สุทฺธภาชนํ อาโรเปตฺวา อุทกํ ตาเปติ, วฏฺฏติ. ตตฺเต อุทเก สามเณโร ตณฺฑุเล ปกฺขิปติ, ตโต ปฏฺาย ภิกฺขุนา อคฺคิ น ¶ กาตพฺโพ, ปกฺกยาคุํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปาตุํ วฏฺฏติ. สามเณโร ยาคุํ ปจติ, หตฺถกุกฺกุจฺจโก ภิกฺขุ กีฬนฺโต ภาชนํ อามสติ, ปิธานํ อามสติ, อุคฺคตํ เผณํ ฉินฺทิตฺวา ปหรติ, ตสฺเสว ปาตุํ น วฏฺฏติ, ทุรุปจิณฺณํ นาม โหติ. สเจ ปน ทพฺพึ วา อุฬุงฺกํ วา คเหตฺวา อนุกฺขิปนฺโต ¶ อาโลเฬติ, สพฺเพสํ น วฏฺฏติ, สามํปากฺเจว โหติ ทุรุปจิณฺณฺจ. สเจ อุกฺขิปติ, อุคฺคหิตกมฺปิ โหติ.
๑๑๓. ภิกฺขุนา ปิณฺฑาย จริตฺวา อาธารเก ปตฺโต ปิโต โหติ. ตตฺร เจ อฺโ โลลภิกฺขุ กีฬนฺโต ปตฺตํ อามสติ, ปตฺตปิธานํ อามสติ, ตสฺเสว ตโต ลทฺธภตฺตํ น วฏฺฏติ. สเจ น ปตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา เปติ, สพฺเพสํ น วฏฺฏติ. ตตฺถชาตกผลินิสาขาย วา วลฺลิยา วา คเหตฺวา จาเลติ, ตสฺเสว ตโต ลทฺธผลํ น วฏฺฏติ, ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏฺจ อาปชฺชติ. ‘‘ผลรุกฺขํ ปน อปสฺสยิตุํ วา ตตฺถ กณฺฏกํ วา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, ทุรุปจิณฺณํ น โหตี’’ติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ. อรฺเ ปติตํ ปน อมฺพผลาทึ ทิสฺวา ‘‘สามเณรสฺส ทสฺสามี’’ติ อาหริตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ. สีหวิฆาสาทึ ทิสฺวาปิ ‘‘สามเณรสฺส ทสฺสามี’’ติ ปฏิคฺคเหตฺวา วา อปฺปฏิคฺคเหตฺวา วา อาหริตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปน สกฺโกติ วิตกฺกํ โสเธตุํ, ตโต ลทฺธํ ขาทิตุมฺปิ วฏฺฏติ, เนว อามกมํสปฏิคฺคหณปจฺจยา, น อุคฺคหิตกปจฺจยา วชฺชํ ผุสติ. มาตาปิตูนํ อตฺถาย เตลาทีนิ คเหตฺวา คจฺฉโต อนฺตรามคฺเค พฺยาธิ อุปฺปชฺชติ, ตโต ยํ อิจฺฉติ, ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปน มูเลปิ ปฏิคฺคหิตํ โหติ, ปุน ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. มาตาปิตูนํ ตณฺฑุเล อาหริตฺวา เทติ, เต ตโตเยว ยาคุอาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ตสฺส เทนฺติ, วฏฺฏติ, สนฺนิธิปจฺจยา อุคฺคหิตปจฺจยา วา โทโส นตฺถิ.
๑๑๔. ภิกฺขุ ปิทหิตฺวา อุทกํ ตาเปติ, ยาว ปริกฺขยา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปเนตฺถ ฉาริกา ปตติ, ปฏิคฺคเหตพฺพํ. ทีฆสณฺฑาเสน ถาลกํ คเหตฺวา เตลํ ปจนฺตสฺส ฉาริกา ปตติ, หตฺเถน อมฺุจนฺเตเนว ปจิตฺวา โอตาเรตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพํ. สเจ องฺคาราปิ ทารูนิปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปิตานิ, มูลปฏิคฺคหณเมว วฏฺฏติ. ภิกฺขุ อุจฺฉุํ ขาทติ, สามเณโร ‘‘มยฺหมฺปิ เทถา’’ติ วทติ, ‘‘อิโต ฉินฺทิตฺวา คณฺหา’’ติ วุตฺโต คณฺหาติ, อวเสเส ปุน ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. คุฬปิณฺฑํ ขาทนฺตสฺสปิ เอเสว นโย. วุตฺโตกาสโต ฉินฺทิตฺวา คหิตาวเสสฺหิ อชหิตปฏิคฺคหณเมว โหติ. ภิกฺขุ คุฬํ ภาเชนฺโต ปฏิคฺคเหตฺวา โกฏฺาเส กโรติ, ภิกฺขูปิ สามเณราปิ อาคนฺตฺวา เอกคฺคหเณเนว เอกเมกํ โกฏฺาสํ คณฺหนฺติ, คหิตาวเสสํ ¶ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. สเจ โลลสามเณโร ¶ คณฺหิตฺวา คณฺหิตฺวา ปุน เปติ, ตสฺส คหิตาวเสสํ อปฺปฏิคฺคหิตกเมว โหติ.
ภิกฺขุ ธูมวฏฺฏึ ปฏิคฺคเหตฺวา ธูมํ ปิวติ, มุขฺจ กณฺโ จ มโนสิลาย ลิตฺโต วิย โหติ, ยาวกาลิกํ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, ยาวกาลิเกน ยาวชีวิกสํสคฺเค โทโส นตฺถิ. ปตฺตํ วา รชนํ วา ปจนฺตสฺส กณฺณนาสจฺฉิทฺเทหิ ธูโม ปวิสติ, พฺยาธิปจฺจยา ปุปฺผํ วา ผลํ วา อุปสิงฺฆติ, อพฺโพหาริกตฺตา วฏฺฏติ. ภตฺตุคฺคาโร ตาลุํ อาหจฺจ อนฺโตเยว ปวิสติ, อวิสยตฺตา วฏฺฏติ, มุขํ ปวิฏฺํ ปน อชฺโฌหรโต วิกาเล อาปตฺติ. ทนฺตนฺตเร ลคฺคสฺส อามิสสฺส รโส ปวิสติ, อาปตฺติเยว. สเจ สุขุมํ อามิสํ โหติ, รโส น ปฺายติ, อพฺโพหาริกปกฺขํ ภชติ. อุปกฏฺเ กาเล นิรุทกฏฺาเน ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา กกฺขาเรตฺวา ทฺเว ตโย เขฬปิณฺเฑ ปาเตตฺวา อุทกฏฺานํ คนฺตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตพฺพํ. ปฏิคฺคเหตฺวา ปิตสิงฺคิเวราทีนํ องฺกุรา นิกฺขมนฺติ, ปุน ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. โลเณ อสติ สมุทฺโททเกน โลณกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ, ปฏิคฺคเหตฺวา ปิตโลโณทกํ โลณํ โหติ, โลณํ วา อุทกํ โหติ, รโส วา ผาณิตํ โหติ, ผาณิตํ วา รโส โหติ, มูลปฏิคฺคหณเมว วฏฺฏติ.
หิมกรกา อุทกคติกา เอว. ปาริหาริเกน กตกฏฺินา อุทกํ ปสาเทนฺติ, ตํ อพฺโพหาริกํ, อามิเสน สทฺธึ วฏฺฏติ. อามิสคติเกหิ กปิตฺถผลาทีหิ ปสาทิตํ ปุเรภตฺตเมว วฏฺฏติ. โปกฺขรณีอาทีสุ อุทกํ พหลํ โหติ, วฏฺฏติ. สเจ ปน มุเข หตฺเถ จ ลคฺคติ, น วฏฺฏติ, ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ. เขตฺเตสุ กสิตฏฺาเน พหลํ อุทกํ โหติ, ปฏิคฺคเหตพฺพํ. สเจ สนฺทิตฺวา กนฺทราทีนิ ปวิสิตฺวา นทึ ปูเรติ, วฏฺฏติ. กกุธโสพฺภาทโย โหนฺติ รุกฺขโต ปติเตหิ ปุปฺเผหิ สฺฉนฺโนทกา. สเจ ปุปฺผรโส น ปฺายติ, ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. ปริตฺตํ อุทกํ โหติ, รโส ปฺายติ, ปฏิคฺคเหตพฺพํ. ปพฺพตกนฺทราทีสุ กาฬวณฺณปณฺณจฺฉนฺนอุทเกปิ เอเสว นโย.
ปานียฆเฏ สเรณุกานิ วา สวณฺฏขีรานิ วา ปุปฺผานิ ปกฺขิตฺตานิ โหนฺติ, ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ปุปฺผานิ วา ปฏิคฺคเหตฺวา ปกฺขิปิตพฺพานิ. ปาฏลิมลฺลิกา ปกฺขิตฺตา โหนฺติ, วาสมตฺตํ ติฏฺติ, ตํ อพฺโพหาริกํ. ทุภิยทิวเสปิ ¶ อามิเสน สทฺธึ วฏฺฏติ. ภิกฺขุนา ปิตปุปฺผวาสิตกปานียโต สามเณโร ปานียํ คเหตฺวา ปีตาวเสสกํ ตตฺเถว อากิรติ, ปฏิคฺคเหตพฺพํ. ปทุมสราทีสุ อุทกํ สนฺถริตฺวา ิตํ ปุปฺผเรณุํ ฆเฏน วิกฺขมฺเภตฺวา อุทกํ คเหตุํ วฏฺฏติ. กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคเหตฺวา ปิตํ ทนฺตกฏฺํ โหติ, สเจ ตสฺส รสํ ปิวิตุกาโม ¶ , มูลปฏิคฺคหณเมว วฏฺฏติ, อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปิตํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ. อชานนฺตสฺส รเส ปวิฏฺเปิ อาปตฺติเยว. อจิตฺตกฺหิ อิทํ สิกฺขาปทํ.
๑๑๕. มหาภูเตสุ กึ วฏฺฏติ, กึ น วฏฺฏตีติ? ขีรํ ตาว วฏฺฏติ, กปฺปิยมํสขีรํ วา โหตุ อกปฺปิยมํสขีรํ วา, ปิวนฺตสฺส อนาปตฺติ. อสฺสุ เขโฬ สิงฺฆาณิกา มุตฺตํ กรีสํ เสมฺหํ ทนฺตมลํ อกฺขิคูถโก กณฺณคูถโก สรีเร อุฏฺิตโลณนฺติ อิทํ สพฺพํ วฏฺฏติ. ยํ ปเนตฺถ านโต จวิตฺวา ปตฺเต วา หตฺเถ วา ปตติ, ตํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, องฺคลคฺคํ ปฏิคฺคหิตกเมว. อุณฺหปายาสํ ภฺุชนฺตสฺส เสโท องฺคุลิอนุสาเรน เอกาพทฺโธว หุตฺวา ปายาเส สนฺติฏฺติ, ปิณฺฑาย วา จรนฺตสฺส หตฺถโต ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิโต วา ปตฺตตลํ โอโรหติ, เอตฺถ ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, ฌามมหาภูเต อิทํ นาม น วฏฺฏตีติ นตฺถิ, ทุชฺฌาปิตํ ปน น วฏฺฏติ. สุชฺฌาปิตํ ปน มนุสฺสฏฺิมฺปิ จุณฺณํ กตฺวา เลเห อุปเนตุํ วฏฺฏติ. จตฺตาริ มหาวิกฏานิ อสติ กปฺปิยการเก สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏนฺติ. เอตฺถ จ ทุพฺพโจปิ อสมตฺโถปิ กปฺปิยการโก อสนฺตปกฺเขเยว ติฏฺติ. ฉาริกาย อสติ สุกฺขทารุํ ฌาเปตฺวา ฉาริกา คเหตพฺพา. สุกฺขทารุมฺหิ อสติ อลฺลทารุํ รุกฺขโต ฉินฺทิตฺวาปิ กาตุํ วฏฺฏติ. อิทํ ปน จตุพฺพิธมฺปิ มหาวิกฏํ กาโลทิสฺสํ นาม, สปฺปทฏฺกฺขเณเยว วฏฺฏติ.
อิติ ปาฬิมุตฺตกวินยวินิจฺฉยสงฺคเห
ปฏิคฺคหณวินิจฺฉยกถา สมตฺตา.