📜
๒๗. อุปชฺฌายาทิวตฺตวินิจฺฉยกถา
๑๘๓. วตฺตนฺติ ¶ ¶ เอตฺถ ปน วตฺตํ นาเมตํ อุปชฺฌายวตฺตํ อาจริยวตฺตํ อาคนฺตุกวตฺตํ อาวาสิกวตฺตํ คมิกวตฺตํ ภตฺตคฺควตฺตํ ปิณฺฑจาริกวตฺตํ อารฺิกวตฺตํ เสนาสนวตฺตํ ชนฺตาฆรวตฺตํ วจฺจกุฏิวตฺตนฺติ พหุวิธํ. ตตฺถ อุปชฺฌายวตฺตํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ – สทฺธิวิหาริเกน กาลสฺเสว อุฏฺาย อุปาหนา โอมฺุจิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อุปชฺฌายสฺส ทนฺตกฏฺํ ทาตพฺพํ, มุโขทกํ ทาตพฺพํ. ตตฺถ ทนฺตกฏฺํ เทนฺเตน มหนฺตํ มชฺฌิมํ ขุทฺทกนฺติ ตีณิ ทนฺตกฏฺานิ อุปเนตฺวา อิโต ยํ ตีณิ ทิวสานิ คณฺหาติ, จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย ตาทิสเมว ทาตพฺพํ. สเจ อนิยมํ กตฺวา ยํ วา ตํ วา คณฺหาติ, อถ ยาทิสํ ลภติ, ตาทิสํ ทาตพฺพํ. มุโขทกํ เทนฺเตนปิ สีตฺจ อุณฺหฺจ อุทกํ อุปเนตฺวา ตโต ยํ ตีณิ ทิวสานิ วฬฺเชติ. จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย ตาทิสเมว มุขโธวโนทกํ ทาตพฺพํ. สเจ ทุวิธมฺปิ วฬฺเชติ, ทุวิธมฺปิ อุปเนตพฺพํ. อุทกํ มุขโธวนฏฺาเน เปตฺวา วจฺจกุฏิโต ปฏฺาย สมฺมชฺชิตพฺพํ. เถเร วจฺจกุฏิคเต ปริเวณํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, เอวํ ปริเวณํ อสฺุํ โหติ. เถเร วจฺจกุฏิโต อนิกฺขนฺเตเยว อาสนํ ปฺเปตพฺพํ. สรีรกิจฺจํ กตฺวา อาคนฺตฺวา ตสฺมึ นิสินฺนสฺส สเจ ยาคุ โหติ, ภาชนํ โธวิตฺวา ยาคุ อุปนาเมตพฺพา, ยาคุํ ปิวิตสฺส อุทกํ ทตฺวา ภาชนํ ปฏิคฺคเหตฺวา นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฺปฏิฆํสนฺเตน โธวิตฺวา ปฏิสาเมตพฺพํ. อุปชฺฌายมฺหิ วุฏฺิเต อาสนํ อุทฺธริตพฺพํ. สเจ โส เทโส อุกฺลาโป โหติ เกนจิ กจวเรน สํกิณฺโณ, โส เทโส สมฺมชฺชิตพฺโพ. สเจ ปน อฺโ กจวโร นตฺถิ, อุทกผุสิตาเนว โหนฺติ, หตฺเถน ปมชฺชิตพฺโพ.
สเจ อุปชฺฌาโย คามํ ปวิสิตุกาโม โหติ, นิวาสนํ ทาตพฺพํ, ปฏินิวาสนํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, กายพนฺธนํ ทาตพฺพํ, สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ทาตพฺพา, โธวิตฺวา ปตฺโต สอุทโก ทาตพฺโพ. สเจ อุปชฺฌาโย ปจฺฉาสมณํ อากงฺขติ, ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ปารุปิตฺวา คณฺิกํ ปฏิมฺุจิตฺวา โธวิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อุปชฺฌายสฺส ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพํ, นาติทูเร คนฺตพฺพํ, นาจฺจาสนฺเน คนฺตพฺพํ. เอตฺถ ปน สเจ อุปชฺฌายํ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตํ เอเกน วา ทฺวีหิ วา ปทวีติหาเรหิ สมฺปาปุณาติ, เอตฺตาวตา นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน คโต โหตีติ เวทิตพฺพํ. สเจ ¶ อุปชฺฌาเยน ภิกฺขาจาเร ยาคุยา วา ภตฺเต วา ลทฺเธ ปตฺโต อุณฺโห วา ภาริโก วา โหติ, อตฺตโน ¶ ปตฺตํ ตสฺส ทตฺวา โส ปตฺโต คเหตพฺโพ, น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺส อนฺตรนฺตรา กถา โอปาเตตพฺพา. อิโต ปฏฺาย ปน ยตฺถ ยตฺถ น-กาเรน ปฏิเสโธ กรียติ, สพฺพตฺถ ทุกฺกฏาปตฺติ เวทิตพฺพา. อุปชฺฌาโย อาปตฺติสามนฺตา ภณมาโน นิวาเรตพฺโพ. นิวาเรนฺเตน จ ‘‘ภนฺเต, อีทิสํ นาม วตฺตุํ วฏฺฏติ, อาปตฺติ น โหตี’’ติ เอวํ ปุจฺฉนฺเตน วิย วาเรตพฺโพ, ‘‘วาเรสฺสามี’’ติ ปน กตฺวา ‘‘มหลฺลก, มา เอวํ ภณา’’ติ น วตฺตพฺโพ.
สเจ อาสนฺเน คาโม โหติ, วิหาเร วา คิลาโน ภิกฺขุ โหติ, คามโต ปมตรํ อาคนฺตพฺพํ. สเจ ทูเร คาโม โหติ, อุปชฺฌาเยน สทฺธึ อาคจฺฉนฺโตปิ นตฺถิ, เตเนว สทฺธึ คามโต นิกฺขมิตฺวา จีวเรน ปตฺตํ เวเตฺวา อนฺตรามคฺคโต ปมตรํ อาคนฺตพฺพํ. เอวํ ปมตรํ อาคเตน อาสนํ ปฺเปตพฺพํ, ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ อุปนิกฺขิปิตพฺพํ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ปฏินิวาสนํ ทาตพฺพํ, นิวาสนํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ. สเจ จีวรํ เสทคฺคหิตํ โหติ, มุหุตฺตํ อุณฺเห โอตาเปตพฺพํ, น จ อุณฺเห จีวรํ นิทหิตพฺพํ, จีวรํ สงฺฆริตพฺพํ. จีวรํ สงฺฆรนฺเตน จ จตุรงฺคุลํ กณฺณํ อุสฺสาเรตฺวา จีวรํ สงฺฆริตพฺพํ. กึการณา? มา มชฺเฌ ภงฺโค อโหสีติ. สมํ กตฺวา สงฺฆริตสฺส หิ มชฺเฌ ภงฺโค โหติ, ตโต นิจฺจํ ภิชฺชมานํ ทุพฺพลํ โหติ, ตํ นิวารณตฺถเมตํ วุตฺตํ. ตสฺมา ยถา อชฺช ภงฺคฏฺาเนเยว สฺเว น ภิชฺชิสฺสติ, ตถา ทิวเส ทิวเส จตุรงฺคุลํ อุสฺสาเรตฺวา สงฺฆริตพฺพํ, โอโภเค กายพนฺธนํ กาตพฺพํ.
สเจ ปิณฺฑปาโต โหติ, อุปชฺฌาโย จ ภฺุชิตุกาโม โหติ, อุทกํ ทตฺวา ปิณฺฑปาโต อุปนาเมตพฺโพ, อุปชฺฌาโย ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพ. ปุจฺฉนฺเตน จ ติกฺขตฺตุํ ‘‘ปานียํ, ภนฺเต, อาหรียตู’’ติ ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพ. สเจ กาโล อตฺถิ, อุปชฺฌาเย ภุตฺเต สยํ ภฺุชิตพฺพํ. สเจ อุปกฏฺโ กาโล, ปานียํ อุปชฺฌายสฺส สนฺติเก เปตฺวา สยมฺปิ ภฺุชิตพฺพํ. ภุตฺตาวิสฺส อุทกํ ทตฺวา ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฺปฏิฆํสนฺเตน โธวิตฺวา โวทกํ กตฺวา มุหุตฺตํ อุณฺเห โอตาเปตพฺโพ, น จ อุณฺเห ปตฺโต นิทหิตพฺโพ, ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ. ปตฺตํ นิกฺขิปนฺเตน ¶ เอเกน หตฺเถน ปตฺตํ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน เหฏฺามฺจํ วา เหฏฺาปีํ วา ปรามสิตฺวา ปตฺโต นิกฺขิปิตพฺโพ, น จ ตฏฺฏิกจมฺมขณฺฑาทีหิ อนนฺตรหิตาย ภูมิยา ปตฺโต นิกฺขิปิตพฺโพ. สเจ ปน กาฬวณฺณกตา วา สุธาพทฺธา วา ภูมิ โหติ นิรชมตฺติกา, ตถารูปาย ภูมิยา เปตุํ วฏฺฏติ, โธตวาลิกายปิ เปตุํ วฏฺฏติ, ปํสุรชสกฺขราทีสุ น วฏฺฏติ. ตตฺร ปน ปณฺณํ วา อาธารกํ วา เปตฺวา ตตฺร นิกฺขิปิตพฺโพ. จีวรํ นิกฺขิปนฺเตน เอเกน หตฺเถน จีวรํ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน จีวรวํสํ วา จีวรรชฺชุํ วา ปมชฺชิตฺวา ¶ ปารโต อนฺตํ โอรโต โภคํ กตฺวา จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ. อิทฺจ จีวรวํสาทีนํ เหฏฺา หตฺถํ ปเวเสตฺวา อภิมุเขน หตฺเถน สณิกํ นิกฺขิปนตฺถํ วุตฺตํ. อนฺเต ปน คเหตฺวา โภเคน จีวรวํสาทีนํ อุปริ ขิปนฺตสฺส ภิตฺติยํ โภโค ปฏิหฺติ, ตสฺมา ตถา น กาตพฺพํ. อุปชฺฌายมฺหิ วุฏฺิเต อาสนํ อุทฺธริตพฺพํ, ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ ปฏิสาเมตพฺพํ. สเจ โส เทโส อุกฺลาโป โหติ, โส เทโส สมฺมชฺชิตพฺโพ.
สเจ อุปชฺฌาโย นหายิตุกาโม โหติ, นหานํ ปฏิยาเทตพฺพํ. สเจ สีเตน อตฺโถ โหติ, สีตํ ปฏิยาเทตพฺพํ. สเจ อุณฺเหน อตฺโถ โหติ, อุณฺหํ ปฏิยาเทตพฺพํ.
สเจ อุปชฺฌาโย ชนฺตาฆรํ ปวิสิตุกาโม โหติ, จุณฺณํ สนฺเนตพฺพํ, มตฺติกา เตเมตพฺพา. ชนฺตาฆรปีํ อาทาย อุปชฺฌายสฺส ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต คนฺตฺวา ชนฺตาฆรปีํ ทตฺวา จีวรํ ปฏิคฺคเหตฺวา เอกมนฺเต นิทฺธูมฏฺาเน เปตพฺพํ, จุณฺณํ ทาตพฺพํ, มตฺติกา ทาตพฺพา. สเจ อุสฺสหติ, ชนฺตาฆรํ ปวิสิตพฺพํ, ปวิสนฺเตน มตฺติกาย มุขํ มกฺเขตฺวา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ชนฺตาฆรํ ปวิสิตพฺพํ. น เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺช นิสีทิตพฺพํ, น นวา ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหิตพฺพา, ชนฺตาฆเร อุปชฺฌายสฺส ปริกมฺมํ กาตพฺพํ. ชนฺตาฆเร ปริกมฺมํ นาม องฺคารมตฺติกาอุณฺโหทกทานาทิกํ สพฺพกิจฺจํ. ชนฺตาฆรา นิกฺขมนฺเตน ชนฺตาฆรปีํ อาทาย ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ชนฺตาฆรา นิกฺขมิตพฺพํ.
อุทเกปิ อุปชฺฌายสฺส องฺคปจฺจงฺคฆํสนาทิกํ ปริกมฺมํ กาตพฺพํ, นหาเตน ปมตรํ อุตฺตริตฺวา อตฺตโน คตฺตํ โวทกํ กตฺวา นิวาเสตฺวา อุปชฺฌายสฺส คตฺตโต อุทกํ ปมชฺชิตพฺพํ, นิวาสนํ ทาตพฺพํ, สงฺฆาฏิ ทาตพฺพา ¶ , ชนฺตาฆรปีํ อาทาย ปมตรํ อาคนฺตฺวา อาสนํ ปฺเปตพฺพํ, ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ อุปนิกฺขิปิตพฺพํ, อุปชฺฌาโย ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพ. ชนฺตาฆเร หิ อุณฺหสนฺตาเปน ปิปาสา โหติ. สเจ อุทฺทิสาเปตุกาโม โหติ, อุทฺทิสิตพฺโพ. สเจ ปริปุจฺฉิตุกาโม โหติ, ปริปุจฺฉิตพฺโพ.
ยสฺมึ วิหาเร อุปชฺฌาโย วิหรติ, สเจ โส วิหาโร อุกฺลาโป โหติ, สเจ อุสฺสหติ, เกนจิ เคลฺเน อนภิภูโต โหติ, โสเธตพฺโพ. อคิลาเนน หิ สทฺธิวิหาริเกน สฏฺิวสฺเสนปิ สพฺพํ อุปชฺฌายวตฺตํ กาตพฺพํ, อนาทเรน อกโรนฺตสฺส วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ, น-การปฏิสํยุตฺเตสุ ปน ปเทสุ คิลานสฺสปิ ปฏิกฺขิตฺตกิริยํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. วิหารํ โสเธนฺเตน ปมํ ปตฺตจีวรํ นีหริตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ, นิสีทนปจฺจตฺถรณํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ, ภิสิพิมฺโพหนํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ, มฺโจ นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺโพ, ปีํ นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ, มฺจปฏิปาทกา นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพา, เขฬมลฺลโก นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺโพ, อปสฺเสนผลกํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ. ภูมตฺถรณํ ยถาปฺตฺตํ สลฺลกฺเขตฺวา นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ วิหาเร สนฺตานกํ โหติ, อุลฺโลกา ปมํ โอหาเรตพฺพํ, อาโลกสนฺธิกณฺณภาคา ปมชฺชิตพฺพา. สเจ เครุกปริกมฺมกตา ภิตฺติ กณฺณกิตา โหติ, โจฬกํ เตเมตฺวา ปีเฬตฺวา ปมชฺชิตพฺพา. สเจ กาฬวณฺณกตา ภูมิ กณฺณกิตา โหติ, โจฬกํ เตเมตฺวา ปีเฬตฺวา ปมชฺชิตพฺพา. สเจ อกตา โหติ ภูมิ, อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา ปริปฺโผสิตฺวา สมฺมชฺชิตพฺพา ‘‘มา วิหาโร รเชน อุหฺี’’ติ, สงฺการํ วิจินิตฺวา เอกมนฺตํ ฉฑฺเฑตพฺพํ.
ภูมตฺถรณํ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อภิหริตฺวา ยถา ปมํ ปฺตฺตํ อโหสิ, ตเถว ปฺเปตพฺพํ. เอตทตฺถเมว หิ ‘‘ยถาปฺตฺตํ สลฺลกฺเขตฺวา นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. สเจ ปน ปมํ อชานนฺเตน เกนจิ ปฺตฺตํ อโหสิ, สมนฺตโต ภิตฺตึ ทฺวงฺคุลมตฺเตน วา ติวงฺคุลมตฺเตน วา โมเจตฺวา ปฺเปตพฺพํ. อิทฺเหตฺถ ปฺาปนวตฺตํ ¶ – สเจ กฏสารโก โหติ อติมหนฺโต จ, ฉินฺทิตฺวา โกฏึ นิวตฺเตตฺวา พนฺธิตฺวา ปฺเปตพฺโพ. สเจ โกฏึ นิวตฺเตตฺวา พนฺธิตุํ น ชานาติ, น ฉินฺทิตพฺโพ. มฺจปฏิปาทกา โอตาเปตฺวา ปมชฺชิตฺวา ยถาาเน เปตพฺพา, มฺโจ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺเปตพฺโพ, ปีํ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺเปตพฺพํ, ภิสิพิมฺโพหนํ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺเปตพฺพํ, นิสีทนปจฺจตฺถรณํ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺเปตพฺพํ, เขฬมลฺลโก โอตาเปตฺวา ปมชฺชิตฺวา อติหริตฺวา ยถาาเน เปตพฺโพ, อปสฺเสนผลกํ โอตาเปตฺวา ปมชฺชิตฺวา อติหริตฺวา ยถาาเน เปตพฺพํ. ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ, ปตฺตํ นิกฺขิปนฺเตน เอเกน หตฺเถน ปตฺตํ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน เหฏฺามฺจํ วา เหฏฺาปีํ วา ปรามสิตฺวา ปตฺโต นิกฺขิปิตพฺโพ, น จ อนนฺตรหิตาย ภูมิยา ปตฺโต นิกฺขิปิตพฺโพ. จีวรํ นิกฺขิปนฺเตน เอเกน หตฺเถน จีวรํ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน จีวรวํสํ วา จีวรรชฺชุํ วา ปมชฺชิตฺวา ปารโต อนฺตํ, โอรโต โภคํ กตฺวา จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ.
สเจ ¶ ปุรตฺถิมา สรชา วาตา วายนฺติ, ปุรตฺถิมา วาตปานา ถเกตพฺพา. สเจ ปจฺฉิมา, อุตฺตรา, ทกฺขิณา สรชา วาตา วายนฺติ, ทกฺขิณา วาตปานา ถเกตพฺพา. สเจ สีตกาโล โหติ, ทิวา วาตปานา วิวริตพฺพา, รตฺตึ ถเกตพฺพา. สเจ อุณฺหกาโล โหติ, ทิวา ถเกตพฺพา, รตฺตึ วิวริตพฺพา.
สเจ อุกฺลาปํ โหติ, ปริเวณํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, โกฏฺโก สมฺมชฺชิตพฺโพ, อุปฏฺานสาลา สมฺมชฺชิตพฺพา, อคฺคิสาลา สมฺมชฺชิตพฺพา, วจฺจกุฏิ สมฺมชฺชิตพฺพา, ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺเปตพฺพํ, อาจมนกุมฺภิยา อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ.
สเจ อุปชฺฌายสฺส อนภิรติ อุปฺปนฺนา โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อฺตฺถ เนตพฺโพ, อฺโ วา ภิกฺขุ วตฺตพฺโพ ‘‘เถรํ คเหตฺวา อฺตฺถ คจฺฉา’’ติ, ธมฺมกถา วาสฺส กาตพฺพา. สเจ อุปชฺฌายสฺส กุกฺกุจฺจํ อุปฺปนฺนํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน วิโนเทตพฺพํ, อฺเน วา วิโนทาเปตพฺพํ ธมฺมกถา ¶ วาสฺส กาตพฺพา. สเจ อุปชฺฌายสฺส ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน วิสฺสชฺเชตพฺพํ, อฺโ วา วตฺตพฺโพ ‘‘เถรํ ทิฏฺิคตํ วิสฺสชฺชาเปหี’’ติ, ธมฺมกถา วาสฺส กาตพฺพา. สเจ อุปชฺฌาโย ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน โหติ ปริวาสารโห, สทฺธิวิหาริเกน อุสฺสุกฺกํ กาตพฺพํ, ปริวาสทานตฺถํ โส โส ภิกฺขุ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิตพฺโพ. สเจ อตฺตนา ปฏิพโล โหติ, อตฺตนาว ทาตพฺโพ. โน เจ ปฏิพโล โหติ, อฺเน ทาเปตพฺโพ. สเจ อุปชฺฌาโย มูลายปฏิกสฺสนารโห โหติ มานตฺตารโห อพฺภานารโห วา, วุตฺตนเยเนว อุสฺสุกฺกํ กาตพฺพํ. สเจ สงฺโฆ อุปชฺฌายสฺส กมฺมํ กตฺตุกาโม โหติ ตชฺชนียํ วา นิยสฺสํ วา ปพฺพาชนียํ วา ปฏิสารณียํ วา อุกฺเขปนียํ วา, สทฺธิวิหาริเกน อุสฺสุกฺกํ กาตพฺพํ ‘‘เกน นุ โข อุปาเยน สงฺโฆ อุปชฺฌายสฺส กมฺมํ น กเรยฺย, ลหุกาย วา ปริณาเมยฺยา’’ติ. สทฺธิวิหาริเกน หิ ‘‘อุปชฺฌายสฺส อุกฺเขปนียกมฺมํ กตฺตุกาโม สงฺโฆ’’ติ ตฺวา เอกเมกํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มา, ภนฺเต, อมฺหากํ อุปชฺฌายสฺส กมฺมํ กริตฺถา’’ติ ยาจิตพฺพา. สเจ กโรนฺติเยว, ‘‘ตชฺชนียํ วา นิยสฺสํ วา ลหุกกมฺมํ กโรถา’’ติ ยาจิตพฺพา. สเจ กโรนฺติเยว, อถ อุปชฺฌาโย ‘‘สมฺมา วตฺตถ, ภนฺเต’’ติ ยาจิตพฺโพ. อิติ ตํ สมฺมา วตฺตาเปตฺวา ‘‘ปฏิปฺปสฺสมฺเภถ, ภนฺเต, กมฺม’’นฺติ ภิกฺขู ยาจิตพฺพา.
สเจ อุปชฺฌายสฺส จีวรํ โธวิตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน โธวิตพฺพํ, อุสฺสุกฺกํ วา กาตพฺพํ ‘‘กินฺติ นุ โข อุปชฺฌายสฺส จีวรํ โธวิเยถา’’ติ. สเจ อุปชฺฌายสฺส จีวรํ กาตพฺพํ ¶ โหติ, รชนํ วา ปจิตพฺพํ, จีวรํ วา รเชตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน สพฺพํ กาตพฺพํ, อุสฺสกฺกํ วา กาตพฺพํ ‘‘กินฺติ นุ โข อุปชฺฌายสฺส จีวรํ รชิเยถา’’ติ. จีวรํ รชนฺเตน สาธุกํ สํปริวตฺเตตฺวา รเชตพฺพํ, น จ อจฺฉินฺเน เถเว ปกฺกมิตพฺพํ.
น อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉา เอกจฺจสฺส ปตฺโต ทาตพฺโพ, น เอกจฺจสฺส ปตฺโต ปฏิคฺคเหตพฺโพ, น เอกจฺจสฺส จีวรํ ทาตพฺพํ, น เอกจฺจสฺส จีวรํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, น เอกจฺจสฺส ปริกฺขาโร ทาตพฺโพ, น เอกจฺจสฺส ปริกฺขาโร ปฏิคฺคเหตพฺโพ, น เอกจฺจสฺส เกสา เฉเทตพฺพา, น เอกจฺเจน เกสา เฉทาเปตพฺพา ¶ , น เอกจฺจสฺส ปริกมฺมํ กาตพฺพํ, น เอกจฺเจน ปริกมฺมํ การาเปตพฺพํ, น เอกจฺจสฺส เวยฺยาวจฺโจ กาตพฺโพ, น เอกจฺเจน เวยฺยาวจฺโจ การาเปตพฺโพ, น เอกจฺจสฺส ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพํ, น เอกจฺโจ ปจฺฉาสมโณ อาทาตพฺโพ, น เอกจฺจสฺส ปิณฺฑปาโต นีหริตพฺโพ, น เอกจฺเจน ปิณฺฑปาโต นีหราเปตพฺโพ, น อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉา คาโม ปวิสิตพฺโพ, ปิณฺฑาย วา อฺเน วา กรณีเยน ปวิสิตุกาเมน อาปุจฺฉิตฺวาว ปวิสิตพฺโพ. สเจ อุปชฺฌาโย กาลสฺเสว วุฏฺาย ทูรํ ภิกฺขาจารํ คนฺตุกาโม โหติ, ‘‘ทหรา ปิณฺฑาย ปวิสนฺตู’’ติ วตฺวา คนฺตพฺพํ. อวตฺวา คเต ปริเวณํ คนฺตฺวา อุปชฺฌายํ อปสฺสนฺเตน คามํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ. สเจ คามํ ปวิสนฺโตปิ ปสฺสติ, ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย อาปุจฺฉิตุํเยว วฏฺฏติ. น อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉา วาสตฺถาย วา อสุภทสฺสนตฺถาย วา สุสานํ คนฺตพฺพํ, น ทิสา ปกฺกมิตพฺพา, ปกฺกมิตุกาเมน ปน กมฺมํ อาจิกฺขิตฺวา ยาวตติยํ ยาจิตพฺโพ. สเจ อนุชานาติ, สาธุ, โน เจ อนุชานาติ, ตํ นิสฺสาย วสโต จสฺส อุทฺเทโส วา ปริปุจฺฉา วา กมฺมฏฺานํ วา น สมฺปชฺชติ, อุปชฺฌาโย พาโล โหติ อพฺยตฺโต, เกวลํ อตฺตโน สนฺติเก วสาเปตุกามตาย เอว คนฺตุํ น เทติ, เอวรูเป นิวาเรนฺเตปิ คนฺตุํ วฏฺฏติ. สเจ อุปชฺฌาโย คิลาโน โหติ, ยาวชีวํ อุปฏฺาเปตพฺโพ, วุฏฺานมสฺส อาคเมตพฺพํ, น กตฺถจิ คนฺตพฺพํ. สเจ อฺโ ภิกฺขุ อุปฏฺาโก อตฺถิ, เภสชฺชํ ปริเยสิตฺวา ตสฺส หตฺเถ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต, อยํ อุปฏฺหิสฺสตี’’ติ วตฺวา คนฺตพฺพํ. อิทํ ตาว อุปชฺฌายวตฺตํ.
๑๘๔. อิทเมว จ อนฺเตวาสิเกน อาจริยสฺส กตฺตพฺพตฺตา อาจริยวตฺตนฺติ วุจฺจติ. นามมตฺตเมว เหตฺถ นานํ. ตตฺถ ยาว จีวรรชนํ, ตาว วตฺเต อกริยมาเน อุปชฺฌายสฺส อาจริยสฺส จ ปริหานิ โหติ, ตสฺมา ตํ อกโรนฺตสฺส นิสฺสยมุตฺตกสฺสปิ อมุตฺตกสฺสปิ อาปตฺติเยว, เอกจฺจสฺส ปตฺตทานโต ปฏฺาย อมุตฺตนิสฺสยสฺเสว อาปตฺติ. อุปชฺฌาเย อาจริเย วา วตฺตํ สาทิยนฺเต สทฺธิวิหาริกา อนฺเตวาสิกา จ พหุกาปิ โหนฺตุ, สพฺเพสํ อาปตฺติ. สเจ ¶ อุปชฺฌาโย อาจริโย วา ‘‘มยฺหํ อุปฏฺาโก อตฺถิ, ตุมฺเห อตฺตโน สชฺฌายมนสิการาทีสุ โยคํ กโรถา’’ติ วทติ, สทฺธิวิหาริกาทีนํ อนาปตฺติ. อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา สเจ สาทิยนํ วา อสาทิยนํ วา น ¶ ชานาติ, พาโล โหติ, สทฺธิวิหาริกาทโย พหู, เตสุ เอโก วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ ‘‘อุปชฺฌายสฺส วา อาจริยสฺส วา กิจฺจํ อหํ กริสฺสามิ, ตุมฺเห อปฺโปสฺสุกฺกา วิหรถา’’ติ เอวฺเจ อตฺตโน ภารํ กตฺวา อิตเร วิสฺสชฺเชติ, ตสฺส ภารกรณโต ปฏฺาย เตสํ อนาปตฺติ. เอตฺถ อนฺเตวาสิเกสุ ปน นิสฺสยนฺเตวาสิเกน ยาว อาจริยํ นิสฺสาย วสติ, ตาว สพฺพํ อาจริยวตฺตํ กาตพฺพํ. ปพฺพชฺชอุปสมฺปทธมฺมนฺเตวาสิเกหิ ปน นิสฺสยมุตฺตเกหิปิ อาทิโต ปฏฺาย ยาว จีวรรชนํ, ตาว วตฺตํ กาตพฺพํ. อนาปุจฺฉิตฺวา ปตฺตทานาทิมฺหิ ปน เอเตสํ อนาปตฺติ.
เอเตสุ ปพฺพชฺชนฺเตวาสิโก จ อุปสมฺปทนฺเตวาสิโก จ อาจริยสฺส ยาวชีวํ ภารา. นิสฺสยนฺเตวาสิโก จ ธมฺมนฺเตวาสิโก จ ยาว สมีเป วสนฺติ, ตาว อาจริยุปชฺฌาเยหิปิ อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกา สงฺคเหตพฺพา อนุคฺคเหตพฺพา อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โอวาเทน อนุสาสนิยา. สเจ อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกานํ ปตฺโต วา จีวรํ วา อฺโ วา โกจิ ปริกฺขาโร นตฺถิ, อตฺตโน อติเรกปตฺตจีวรํ อติเรกปริกฺขาโร วา อตฺถิ, ทาตพฺพํ. โน เจ, ธมฺมิเยน นเยน ปริเยสนตฺถาย อุสฺสุกฺกํ กาตพฺพํ. สเจ อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกา คิลานา โหนฺติ, อุปชฺฌายวตฺเต วุตฺตนเยน ทนฺตกฏฺทานํ อาทึ กตฺวา อาจมนกุมฺภิยา อุทกสิฺจนปริโยสานํ สพฺพํ วตฺตํ กาตพฺพเมว, อกโรนฺตานํ อาปตฺติ. ตสฺมา อาจริยุปชฺฌาเยหิปิ อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริเกสุ สมฺมา วตฺติตพฺพํ. อาจริยุปชฺฌายาทีสุ หิ โย โย น สมฺมา วตฺตติ, ตสฺส ตสฺส อาปตฺติ. อุปชฺฌายาทิวตฺตกถา.
๑๘๕. อิทานิ อาคนฺตุกวตฺตาทีนิ เวทิตพฺพานิ. อาคนฺตุเกน ภิกฺขุนา อุปจารสีมาสมีปํ คนฺตฺวา อุปาหนา โอมฺุจิตฺวา นีจํ กตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อุปาหนทณฺฑเกน คเหตฺวา ฉตฺตํ อุปนาเมตฺวา สีสํ วิวริตฺวา สีเส จีวรํ ขนฺเธ กริตฺวา สาธุกํ อตรมาเนน อาราโม ปวิสิตพฺโพ, อารามํ ปวิสนฺเตน สลฺลกฺเขตพฺพํ ‘‘กตฺถ อาวาสิกา ภิกฺขู สนฺนิปตนฺตี’’ติ. ยตฺถ อาวาสิกา ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ อุปฏฺานสาลาย วา มณฺฑเป วา รุกฺขมูเล วา, ตตฺถ คนฺตฺวา เอกมนฺตํ ปตฺโต นิกฺขิปิตพฺโพ, เอกมนฺตํ จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ, ปติรูปํ อาสนํ คเหตฺวา นิสีทิตพฺพํ, ปานียํ ปุจฺฉิตพฺพํ, ปริโภชนียํ ปุจฺฉิตพฺพํ ‘‘กตมํ ปานียํ, กตมํ ปริโภชนีย’’นฺติ. สเจ ¶ ปานีเยน อตฺโถ โหติ, ปานียํ คเหตฺวา ปาตพฺพํ. สเจ ปริโภชนีเยน อตฺโถ โหติ, ปริโภชนียํ คเหตฺวา ปาทา โธวิตพฺพา. ปาเท โธวนฺเตน เอเกน ¶ หตฺเถน อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ, เอเกน หตฺเถน ปาทา โธวิตพฺพา, น เตเนว หตฺเถน อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ, น เตเนว หตฺเถน ปาทา โธวิตพฺพา, อุปาหนปฺุฉนโจฬกํ ปฺุฉิตฺวา อุปาหนา ปฺุฉิตพฺพา, อุปาหนา ปฺุฉนฺเตน ปมํ สุกฺเขน โจฬเกน ปฺุฉิตพฺพา, ปจฺฉา อลฺเลน, อุปาหนปฺุฉนโจฬกํ โธวิตฺวา เอกมนฺตํ ปตฺถริตพฺพํ.
สเจ อาวาสิโก ภิกฺขุ วุฑฺโฒ โหติ, อภิวาเทตพฺโพ. สเจ นวโก โหติ, อภิวาทาเปตพฺโพ. เสนาสนํ ปุจฺฉิตพฺพํ ‘‘กตมํ เม เสนาสนํ ปาปุณาตี’’ติ, อชฺฌาวุฏฺํ วา อนชฺฌาวุฏฺํ วา ปุจฺฉิตพฺพํ, ‘‘โคจรคาโม อาสนฺเน, อุทาหุ ทูเร, กาลสฺเสว ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, อุทาหุ ทิวา’’ติ เอวํ ภิกฺขาจาโร ปุจฺฉิตพฺโพ, อโคจโร ปุจฺฉิตพฺโพ, โคจโร ปุจฺฉิตพฺโพ. อโคจโร นาม มิจฺฉาทิฏฺิกานํ คาโม ปริจฺฉินฺนภิกฺโข วา คาโม, ยตฺถ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา ภิกฺขา ทียติ, เสกฺขสมฺมหานิ กุลานิ ปุจฺฉิตพฺพานิ, วจฺจฏฺานํ ปุจฺฉิตพฺพํ, ปสฺสาวฏฺานํ ปุจฺฉิตพฺพํ, ‘‘กึ อิมิสฺสา โปกฺขรณิยา ปานียํเยว ปิวนฺติ, นหานาทิปริโภคมฺปิ กโรนฺตี’’ติ เอวํ ปานียฺเจว ปริโภชนียฺจ ปุจฺฉิตพฺพํ, กตฺตรทณฺโฑ ปุจฺฉิตพฺโพ, สงฺฆสฺส กติกสณฺานํ ปุจฺฉิตพฺพํ, เกสุจิ าเนสุ วาฬมิคา วา อมนุสฺสา วา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘กํ กาลํ ปวิสิตพฺพํ, กํ กาลํ นิกฺขมิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพํ. สเจ วิหาโร อนชฺฌาวุฏฺโ โหติ, กวาฏํ อาโกเฏตฺวา มุหุตฺตํ อาคเมตฺวา ฆฏิกํ อุคฺฆาเฏตฺวา กวาฏํ ปณาเมตฺวา พหิ ิเตน นิลฺโลเกตพฺโพ.
สเจ โส วิหาโร อุกฺลาโป โหติ, มฺเจ วา มฺโจ อาโรปิโต โหติ, ปีเ วา ปีํ อาโรปิตํ โหติ, เสนาสนํ อุปริ ปฺุชีกตํ โหติ, สเจ สกฺโกติ, สพฺโพ วิหาโร โสเธตพฺโพ, อสกฺโกนฺเตน อตฺตโน วสโนกาโส ชคฺคิตพฺโพ. สพฺพํ โสเธตุํ สกฺโกนฺเตน ปน อุปชฺฌายวตฺเต วุตฺตนเยน ภูมตฺถรณมฺจปีาทีนิ พหิ นีหริตฺวา วิหารํ โสเธตฺวา ปุน อติหริตฺวา ยถาาเน ปฺเปตพฺพานิ.
สเจ ¶ ปุรตฺถิมา สรชา วาตา วายนฺติ, ปุรตฺถิมา วาตปานา ถเกตพฺพา. สเจ ปจฺฉิมา, อุตฺตรา, ทกฺขิณา สรชา วาตา วายนฺติ, ทกฺขิณา วาตปานา ถเกตพฺพา. สเจ สีตกาโล โหติ, ทิวา วาตปานา วิวริตพฺพา, รตฺตึ ถเกตพฺพา. สเจ อุณฺหกาโล โหติ, ทิวา ถเกตพฺพา, รตฺตึ วิวริตพฺพา.
สเจ อุกฺลาปํ โหติ, ปริเวณํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, โกฏฺโก สมฺมชฺชิตพฺโพ, อุปฏฺานสาลา สมฺมชฺชิตพฺพา ¶ , อคฺคิสาลา สมฺมชฺชิตพฺพา, วจฺจกุฏิ สมฺมชฺชิตพฺพา, ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตพฺพํ, อาจมนกุมฺภิยา อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ. อิทํ อาคนฺตุกวตฺตํ.
๑๘๖. อาวาสิกวตฺเต อาวาสิเกน ภิกฺขุนา อาคนฺตุกํ ภิกฺขุํ วุฑฺฒตรํ ทิสฺวา อาสนํ ปฺเปตพฺพํ, ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ อุปนิกฺขิปิตพฺพํ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพ, ปุจฺฉนฺเตน ปน สกึ อานีตํ ปานียํ สพฺพํ ปิวติ, ‘‘ปุน อาเนมี’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพเยว. พีชเนนปิ พีชิตพฺโพ, พีชนฺเตน สกึ ปาทปิฏฺิยํ พีชิตฺวา สกึ มชฺเฌ, สกึ สีเส พีชิตพฺโพ, ‘‘อลํ โหตู’’ติ วุตฺเตน มนฺทตรํ พีชิตพฺพํ, ปุน ‘‘อล’’นฺติ วุตฺเตน ตโต มนฺทตรํ พีชิตพฺพํ, ตติยวารํ วุตฺเตน พีชนี เปตพฺพา, ปาทาปิสฺส โธวิตพฺพา. สเจ อตฺตโน เตลํ อตฺถิ, เตเลน มกฺเขตพฺพา. โน เจ อตฺถิ, ตสฺส สนฺตเกน มกฺเขตพฺพา. สเจ อุสฺสหติ, อุปาหนา ปฺุฉิตพฺพา. อุปาหนา ปฺุฉนฺเตน ปมํ สุกฺเขน โจเฬน ปฺุฉิตพฺพา, ปจฺฉา อลฺเลน, อุปาหนปฺุฉนโจฬกํ โธวิตฺวา เอกมนฺตํ วิสฺสชฺเชตพฺพํ.
อาคนฺตุโก ภิกฺขุ อภิวาเทตพฺโพ, เสนาสนํ ปฺเปตพฺพํ ‘‘เอตํ เสนาสนํ ปาปุณาตี’’ติ. อชฺฌาวุฏฺํ วา อนชฺฌาวุฏฺํ วา อาจิกฺขิตพฺพํ, โคจโร อาจิกฺขิตพฺโพ, อโคจโร อาจิกฺขิตพฺโพ, เสกฺขสมฺมตานิ กุลานิ อาจิกฺขิตพฺพานิ, วจฺจฏฺานํ อาจิกฺขิตพฺพํ, ปสฺสาวฏฺานํ อาจิกฺขิตพฺพํ, ปานียํ อาจิกฺขิตพฺพํ, ปริโภชนียํ อาจิกฺขิตพฺพํ, กตฺตรทณฺโฑ อาจิกฺขิตพฺโพ, สงฺฆสฺส กติกสณฺานํ อาจิกฺขิตพฺพํ ‘‘อิมํ กาลํ ปวิสิตพฺพํ, อิมํ กาลํ นิกฺขมิตพฺพ’’นฺติ.
สเจ อาคนฺตุโก นวโก โหติ, นิสินฺนเกเนว อาจิกฺขิตพฺพํ ‘‘อตฺร ปตฺตํ นิกฺขิปาหิ, อตฺร จีวรํ นิกฺขิปาหิ, อิทํ อาสนํ, นิสีทาหี’’ติ. ปานียํ ¶ อาจิกฺขิตพฺพํ, ปริโภชนียํ อาจิกฺขิตพฺพํ, อุปาหนปฺุฉนโจฬกํ อาจิกฺขิตพฺพํ, อาคนฺตุโก ภิกฺขุ อภิวาทาเปตพฺโพ, เสนาสนาทีนิปิ นิสินฺเนเนว อาจิกฺขิตพฺพานิ. วุฑฺฒตเร ปน อาคเต อาสนํ ปฺเปตพฺพนฺติ เอวมาทิ สพฺพํ จีวรกมฺมํ วา นวกมฺมํ วา เปตฺวาปิ กาตพฺพํ. เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชนฺเตน สมฺมฺุชนึ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วตฺตํ กาตุํ อารภิตพฺพํ. ปณฺฑิโต หิ อาคนฺตุโก ‘‘สมฺมชฺชาหิ ตาว เจติยงฺคณ’’นฺติ วกฺขติ. คิลานสฺส เภสชฺชํ กโรนฺเตน ปน สเจ นาติอาตุโร คิลาโน โหติ, เภสชฺชํ อกตฺวา วตฺตเมว ¶ กาตพฺพํ, มหาคิลานสฺส ปน เภสชฺชเมว กาตพฺพํ. ปณฺฑิโต หิ อาคนฺตุโก ‘‘กโรหิ ตาว เภสชฺช’’นฺติ วกฺขติ. อิทํ อาวาสิกวตฺตํ.
๑๘๗. คมิกวตฺเต คมิเกน ภิกฺขุนา มฺจปีาทิทารุภณฺฑํ มตฺติกาภณฺฑมฺปิ รชนภาชนาทิ สพฺพํ อคฺคิสาลายํ วา อฺสฺมึ วา คุตฺตฏฺาเน ปฏิสาเมตฺวา ทฺวารวาตปานํ ถเกตฺวา เสนาสนํ อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกมิตพฺพํ. สเจ ภิกฺขุ น โหติ, สามเณโร อาปุจฺฉิตพฺโพ. สเจ สามเณโร น โหติ, อารามิโก อาปุจฺฉิตพฺโพ. สเจ น โหติ ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก วา, จตูสุ ปาสาเณสุ มฺจํ ปฺเปตฺวา มฺเจ มฺจํ อาโรเปตฺวา ปีเ ปีํ อาโรเปตฺวา เสนาสนํ อุปริ ปฺุชํ กริตฺวา ทารุภณฺฑํ มตฺติกาภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ทฺวารวาตปานํ ถเกตฺวา ปกฺกมิตพฺพํ. สเจ วิหาโร โอวสฺสติ, สเจ อุสฺสหติ, สพฺโพ ฉาเทตพฺโพ, อุสฺสุกฺกํ วา กาตพฺพํ ‘‘กินฺติ นุ โข วิหาโร ฉาทิเยถา’’ติ, เอวฺเจตํ ลเภถ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ลเภถ, โย เทโส อโนวสฺสโก โหติ, ตตฺถ จตูสุ ปาสาเณสุ มฺจํ ปฺเปตฺวา มฺเจ มฺจํ อาโรเปตฺวา ปีเ ปีํ อาโรเปตฺวา เสนาสนํ อุปริ ปฺุชํ กริตฺวา ทารุภณฺฑํ มตฺติกาภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ทฺวารวาตปานํ ถเกตฺวา ปกฺกมิตพฺพํ. สเจ วิหาโร โอวสฺสติ, สเจ อุสฺสหติ, เสนาสนํ คามํ อติหริตพฺพํ, อุสฺสุกฺกํ วา กาตพฺพํ ‘‘กินฺติ นุ โข เสนาสนํ คามํ อติหริเยถา’’ติ, เอวฺเจตํ ลเภถ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ลเภถ, อชฺโฌกาเส จตูสุ ปาสาเณสุ มฺจํ ปฺเปตฺวา มฺเจ มฺจํ อาโรเปตฺวา ปีเ ปีํ อาโรเปตฺวา เสนาสนํ อุปริ ปฺุชํ กริตฺวา ทารุภณฺฑํ มตฺติกาภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ¶ ติเณน วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปกฺกมิตพฺพํ ‘‘อปฺเปว นาม องฺคานิปิ เสเสยฺยุ’’นฺติ. อิทํ คมิกวตฺตํ.
๑๘๘. ภตฺตคฺควตฺเต สเจ อาราเม กาโล อาโรจิโต โหติ, ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ปารุปิตฺวา คณฺิกํ ปฏิมฺุจิตฺวา โธวิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา สาธุกํ อตรมาเนน คาโม ปวิสิตพฺโพ.
น โอกฺกมฺม เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต คนฺตพฺพํ. สุปฺปฏิจฺฉนฺเนน, สุสํวุเตน, โอกฺขิตฺตจกฺขุนา, อปฺปสทฺเทน อนฺตรฆเร คนฺตพฺพํ, น อุกฺขิตฺตกาย, น อุชฺชคฺฆิกาย อนฺตรฆเร คนฺตพฺพํ, น กายปฺปจาลกํ, น พาหุปฺปจาลกํ, น สีสปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร คนฺตพฺพํ, น ขมฺภกเตน, น โอคุณฺิเตน, น อุกฺกุฏิกาย อนฺตรฆเร คนฺตพฺพํ.
สุปฺปฏิจฺฉนฺเนน ¶ , สุสํวุเตน, โอกฺขิตฺตจกฺขุนา, อปฺปสทฺเทน อนฺตรฆเร นิสีทิตพฺพํ, น อุกฺขิตฺตกาย, น อุชฺชคฺฆิกาย อนฺตรฆเร นิสีทิตพฺพํ, น กายปฺปจาลกํ, น พาหุปฺปจาลกํ, น สีสปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร นิสีทิตพฺพํ, น ขมฺภกเตน, น โอคุณฺิเตน, น ปลฺลตฺถิกาย อนฺตรฆเร นิสีทิตพฺพํ, น เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺช นิสีทิตพฺพํ. สเจ มหาเถรสฺส นิสินฺนาสเนน สมกํ อาสนํ โหติ, พหูสุ อาสเนสุ สติ เอกํ ทฺเว อาสนานิ เปตฺวา นิสีทิตพฺพํ. ภิกฺขู คเณตฺวา ปฺตฺตาสเนสุ อนิสีทิตฺวา มหาเถเรน ‘‘นิสีทา’’ติ วุตฺเตน นิสีทิตพฺพํ. โน เจ มหาเถโร วทติ, ‘‘อิทํ, ภนฺเต, อาสนํ อุจฺจ’’นฺติ วตฺตพฺพํ. ‘‘นิสีทา’’ติ วุตฺเตน นิสีทิตพฺพํ. สเจ ปน เอวํ อาปุจฺฉิเตปิ น วทติ, นิสีทนฺตสฺส อนาปตฺติ, มหาเถรสฺเสว อาปตฺติ. นวโก หิ เอวรูเป อาสเน อนาปุจฺฉา นิสีทนฺโต อาปชฺชติ, เถโร อาปุจฺฉิเต อนนุชานนฺโต. น นวา ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหิตพฺพา, น สงฺฆาฏิกํ โอตฺถริตฺวา อนฺตรฆเร นิสีทิตพฺพํ.
ปตฺตโธวโนทเก ทียมาเน อุโภหิ หตฺเถหิ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อุทกํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ทกฺขิโณทกํ ปน ปุรโต อาธารเก ปตฺตํ เปตฺวา คเหตพฺพํ, นีจํ กตฺวา อุทกสทฺทํ อกโรนฺเตน อปฏิฆํสนฺเตน ปตฺโต โธวิตพฺโพ. สเจ อุทกปฏิคฺคาหโก โหติ, นีจํ กตฺวา อุทกปฏิคฺคาหเก อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ ‘‘มา อุทกปฏิคฺคาหโก อุทเกน โอสิฺจิ ¶ , มา สามนฺตา ภิกฺขู อุทเกน โอสิฺจึสุ, มา สงฺฆาฏิ อุทเกน โอสิฺจี’’ติ. สเจ อุทกปฏิคฺคาหโก น โหติ, นีจํ กตฺวา ฉมาย อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ ‘‘มา สามนฺตา ภิกฺขู อุทเกน โอสิฺจึสุ, มา สงฺฆาฏิ อุทเกน โอสิฺจี’’ติ.
โอทเน ทียมาเน อุโภหิ หตฺเถหิ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา โอทโน ปฏิคฺคเหตพฺโพ. ยถา สูปสฺส โอกาโส โหติ, เอวํ มตฺตาย โอทโน คณฺหิตพฺโพ. สเจ โหติ สปฺปิ วา เตลํ วา อุตฺตริภงฺคํ วา, เถเรน วตฺตพฺโพ ‘‘สพฺเพสํ สมกํ สมฺปาเทหี’’ติ. อิทฺจ น เกวลํ สปฺปิอาทีสุ, โอทเนปิ วตฺตพฺพํ. สปฺปิอาทีสุ ปน ยํ อปฺปํ โหติ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา อนุรูปํ, ตํ สพฺเพสํ สมกํ สมฺปาเทหีติ วุตฺเต มนุสฺสานํ วิเหสา โหติ, ตสฺมา ตาทิสํ สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา คเหตฺวา เสสํ น คเหตพฺพํ. สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาโต ปฏิคฺคเหตพฺโพ, ปตฺตสฺินา ปิณฺฑปาโต ปฏิคฺคเหตพฺโพ, สมสูปโก สมติตฺถิโก ปิณฺฑปาโต ปฏิคฺคเหตพฺโพ, น ตาว เถเรน ภฺุชิตพฺพํ, ยาว น สพฺเพสํ โอทโน สมฺปตฺโต โหติ. อิทฺจ ยํ ปริจฺฉินฺนภิกฺขุกํ ภตฺตคฺคํ, ยตฺถ มนุสฺสา สพฺเพสํ ปาเปตฺวา วนฺทิตุกามา โหนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ¶ . ยํ ปน มหาภตฺตคฺคํ โหติ, ยตฺถ เอกสฺมึ ปเทเส ภฺุชนฺติ, เอกสฺมึ ปเทเส อุทกํ ทียติ, ตตฺถ ยถาสุขํ ภฺุชิตพฺพํ.
สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาโต ภฺุชิตพฺโพ, ปตฺตสฺินา ปิณฺฑปาโต ภฺุชิตพฺโพ, สปทาโน ปิณฺฑปาโต ภฺุชิตพฺโพ, สมสูปโก ปิณฺฑปาโต ภฺุชิตพฺโพ, น ถูปกโต โอมทฺทิตฺวา ปิณฺฑปาโต ภฺุชิตพฺโพ, น สูปํ วา พฺยฺชนํ วา โอทเนน ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ ภิยฺโยกมฺยตํ อุปาทาย, น สูปํ วา โอทนํ วา อคิลาเนน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชิตพฺพํ, น อุชฺฌานสฺินา ปเรสํ ปตฺโต โอโลเกตพฺโพ, นาติมหนฺโต กพโฬ กาตพฺโพ, ปริมณฺฑลํ อาโลโป กาตพฺโพ, น อนาหเฏ กพเฬ มุขทฺวารํ วิวริตพฺพํ, น ภฺุชมาเนน สพฺโพ หตฺโถ มุเข ปกฺขิปิตพฺโพ, น สกพเฬน มุเขน พฺยาหริตพฺพํ, น ปิณฺฑุกฺเขปกํ ภฺุชิตพฺพํ, น กพฬาวจฺเฉกํ, น อวคณฺฑการกํ, น หตฺถนิทฺธุนกํ, น สิตฺถาวการกํ, น ชิวฺหานิจฺฉารกํ, น จปุจปุการกํ, น สุรุสุรุการกํ, น หตฺถนิลฺเลหกํ, น ปตฺตนิลฺเลหกํ, น โอฏฺนิลฺเลหกํ ภฺุชิตพฺพํ.
น ¶ สามิเสน หตฺเถน ปานียถาลโก ปฏิคฺคเหตพฺโพ, น ตาว เถเรน หตฺถโธวนอุทกํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ยาว น สพฺเพ ภุตฺตาวิโน โหนฺติ. สเจ มนุสฺสา ‘‘โธวถ, ภนฺเต, ปตฺตฺจ หตฺเถ จา’’ติ วทนฺติ, ภิกฺขู วา ‘‘ตุมฺเห อุทกํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, วฏฺฏติ. อุทเก ทียมาเน อุโภหิ หตฺเถหิ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อุทกํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, นีจํ กตฺวา อุทกสทฺทํ อกโรนฺเตน อปฏิฆํสนฺเตน ปตฺโต โธวิตพฺโพ. สเจ อุทกปฏิคฺคาหโก โหติ, นีจํ กตฺวา อุทกปฏิคฺคาหเก อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ ‘‘มา อุทกปฏิคฺคาหโก อุทเกน โอสิฺจิ, มา สามนฺตา ภิกฺขู อุทเกน โอสิฺจึสุ, มา สงฺฆาฏิ อุทเกน โอสิฺจี’’ติ. สเจ อุทกปฏิคฺคาหโก น โหติ, นีจํ กตฺวา ฉมาย อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ ‘‘มา สามนฺตา ภิกฺขู อุทเกน โอสิฺจึสุ, มา สงฺฆาฏิ อุทเกน โอสิฺจี’’ติ, น สสิตฺถกํ ปตฺตโธวนํ อนฺตรฆเร ฉฑฺเฑตพฺพํ.
ภตฺตคฺคโต อุฏฺาย นิวตฺตนฺเตสุ นวเกหิ ภิกฺขูหิ ปมตรํ นิวตฺติตพฺพํ, ปจฺฉา เถเรหิ. สมฺพาเธสุ หิ ฆเรสุ มหาเถรานํ นิกฺขมโนกาโส น โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. เอวํ นิวตฺตนฺเตหิ ปน นวเกหิ เคหทฺวาเร ตฺวา เถเรสุ นิกฺขมนฺเตสุ ปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพํ. สเจ ปน มหาเถรา ธุเร นิสินฺนา โหนฺติ, นวกา อนฺโตเคเห, เถราสนโต ปฏฺาย ปฏิปาฏิยา เอว นิกฺขมิตพฺพํ ¶ , กาเยน กายํ อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน ยถา อนฺตเรน มนุสฺสา คนฺตุํ สกฺโกนฺติ, เอวํ วิรฬาย ปาฬิยา คนฺตพฺพํ.
‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เถเรน ภิกฺขุนา ภตฺตคฺเค อนุโมทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๖๒) วจนโต สงฺฆตฺเถเรน ภตฺตคฺเค อนุโมทิตพฺพํ. ตํ เอกเมว โอหาย เสเสหิ น คนฺตพฺพํ.
‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภตฺตคฺเค จตูหิ ปฺจหิ เถรานุเถเรหิ ภิกฺขูหิ อาคเมตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๖๒) วจนโต สงฺฆตฺเถเรน อนุโมทนตฺถาย นิสินฺเน เหฏฺา ปฏิปาฏิยา จตูหิ นิสีทิตพฺพํ, อนุเถเร นิสินฺเน มหาเถเรน จ เหฏฺา จ ตีหิ นิสีทิตพฺพํ, ปฺจเม นิสินฺเน อุปริ จตูหิ นิสีทิตพฺพํ, สงฺฆตฺเถเรน เหฏฺา ทหรภิกฺขุสฺมึ อชฺฌิฏฺเปิ สงฺฆตฺเถรโต ปฏฺาย ¶ จตูหิ นิสีทิตพฺพเมว. สเจ ปน อนุโมทโก ภิกฺขุ ‘‘คจฺฉถ, ภนฺเต, อาคเมตพฺพกิจฺจํ นตฺถี’’ติ วทติ, คนฺตุํ วฏฺฏติ. มหาเถเรน ‘‘คจฺฉาม, อาวุโส’’ติ วุตฺเต ‘‘คจฺฉถา’’ติ วทติ, เอวมฺปิ วฏฺฏติ, ‘‘พหิคาเม อาคมิสฺสามา’’ติ อาโภคํ กตฺวาปิ พหิคามํ คนฺตฺวา อตฺตโน นิสฺสิตเก ‘‘ตุมฺเห ตสฺส อาคมนํ อาคเมถา’’ติ วตฺวาปิ คนฺตุํ วฏฺฏติเยว. สเจ ปน มนุสฺสา อตฺตโน รุจิเตน เอเกน อนุโมทนํ กาเรนฺติ, เนว ตสฺส อนุโมทโต อาปตฺติ, น มหาเถรสฺส ภาโร โหติ. อุปนิสินฺนกถายเมว หิ มนุสฺเสสุ กถาเปนฺเตสุ เถโร อาปุจฺฉิตพฺโพ. มหาเถเรน จ อนุโมทนาย อชฺฌิฏฺโว อาคเมตพฺโพติ อิทเมตฺถ ลกฺขณํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สติ กรณีเย อานนฺตริกํ ภิกฺขุํ อาปุจฺฉิตฺวา คนฺตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๖๒) วจนโต ปน วจฺจาทิปีฬิเตน อนนฺตรํ ภิกฺขุํ อาปุจฺฉิตฺวา คนฺตพฺพนฺติ. อิทํ ภตฺตคฺควตฺตํ.
๑๘๙. ปิณฺฑจาริกวตฺเต ปน ปิณฺฑจาริเกน ภิกฺขุนา ‘‘อิทานิ คามํ ปวิสิสฺสามี’’ติ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ปารุปิตฺวา คณฺิกํ ปฏิมฺุจิตฺวา โธวิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา สาธุกํ อตรมาเนน คาโม ปวิสิตพฺโพ. สุปฺปฏิจฺฉนฺเนน อนฺตรฆเร คนฺตพฺพนฺติอาทิ สพฺพํ ภตฺตคฺควตฺเต วุตฺตนเยเนว อิธาปิ เวทิตพฺพํ.
นิเวสนํ ปวิสนฺเตน สลฺลกฺเขตพฺพํ ‘‘อิมินา ปวิสิสฺสามิ, อิมินา นิกฺขมิสฺสามี’’ติ, นาติสหสา ปวิสิตพฺพํ, นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน าตพฺพํ, นาติจิรํ าตพฺพํ, นาติลหุกํ นิวตฺติตพฺพํ, ิเตน สลฺลกฺเขตพฺพํ ‘‘ภิกฺขํ ทาตุกามา วา อทาตุกามา วา’’ติ ¶ . สเจ กมฺมํ วา นิกฺขิปติ, อาสนา วา วุฏฺาติ, กฏจฺฉุํ วา ปรามสติ, ภาชนํ วา ปรามสติ, เปติ วา, ‘‘ทาตุกามสฺสา’’ติ าตพฺพํ. ภิกฺขาย ทียมานาย วาเมน หตฺเถน สงฺฆาฏึ อุจฺจาเรตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน ปตฺตํ ปณาเมตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ภิกฺขา ปฏิคฺคเหตพฺพา, อิตฺถี วา โหตุ ปุริโส วา, ภิกฺขาทานสมเย มุขํ น โอโลเกตพฺพํ, สลฺลกฺเขตพฺพํ ‘‘สูปํ ทาตุกามา วา อทาตุกามา วา’’ติ. สเจ กฏจฺฉุํ วา ปรามสติ, ภาชนํ วา ปรามสติ, เปติ วา, ‘‘ทาตุกามสฺสา’’ติ าตพฺพํ. ภิกฺขาย ทินฺนาย สงฺฆาฏิยา ปตฺตํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สาธุกํ อตรมาเนน นิวตฺติตพฺพํ.
โย ¶ ปมํ คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมติ, เตน อาสนํ ปฺเปตพฺพํ, ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ อุปนิกฺขิปิตพฺพํ, อวกฺการปาติ โธวิตฺวา อุปฏฺาเปตพฺพา, ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตพฺพํ. โย ปจฺฉา คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมติ, สเจ โหติ ภุตฺตาวเสโส, สเจ อากงฺขติ, ภฺุชิตพฺพํ. โน เจ อากงฺขติ, อปฺปหริเต วา ฉฑฺเฑตพฺพํ, อปฺปาณเก วา อุทเก โอปิลาเปตพฺพํ, เตน อาสนํ อุทฺธริตพฺพํ, ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ ปฏิสาเมตพฺพํ, อวกฺการปาติ โธวิตฺวา ปฏิสาเมตพฺพา, ปานียํ ปริโภชนียํ ปฏิสาเมตพฺพํ, ภตฺตคฺคํ สมฺมชฺชิตพฺพํ. โย ปสฺสติ ปานียฆฏํ วา ปริโภชนียฆฏํ วา วจฺจฆฏํ วา ริตฺตํ ตุจฺฉํ, เตน อุปฏฺาเปตพฺพํ. สจสฺส โหติ อวิสยฺหํ, หตฺถวิกาเรน ทุติยํ อามนฺเตตฺวา หตฺถวิลงฺฆเกน อุปฏฺาเปตพฺพํ, น จ ตปฺปจฺจยา วาจา ภินฺทิตพฺพาติ. อิทํ ปิณฺฑจาริกวตฺตํ.
๑๙๐. อารฺิกวตฺเต อารฺิเกน ภิกฺขุนา กาลสฺเสว อุฏฺาย ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา อํเส ลคฺเคตฺวา จีวรํ ขนฺเธ กริตฺวา อุปาหนา อาโรหิตฺวา ทารุภณฺฑํ มตฺติกาภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ทฺวารวาตปานํ ถเกตฺวา วสนฏฺานโต นิกฺขมิตพฺพํ. ‘‘อิทานิ คามํ ปวิสิสฺสามา’’ติ อุปาหนา โอมฺุจิตฺวา นีจํ กตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา อํเส ลคฺเคตฺวา ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ปารุปิตฺวา คณฺิกํ ปฏิมฺุจิตฺวา โธวิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา สาธุกํ อตรมาเนน คาโม ปวิสิตพฺโพ. สุปฺปฏิจฺฉนฺเนน อนฺตรฆเร คนฺตพฺพนฺติอาทิ สพฺพํ คมนวิธานํ อิธาปิ ภตฺตคฺควตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
นิเวสนํ ปวิสนฺเตน สลฺลกฺเขตพฺพํ ‘‘อิมินา ปวิสิสฺสามิ, อิมินา นิกฺขมิสฺสามี’’ติอาทิ สพฺพํ ภิกฺขาจารวิธานํ ปิณฺฑจาริกวตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อารฺิเกน ¶ ภิกฺขุนา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตพฺพํ. สเจ ภาชนานิ นปฺปโหนฺติ, ปานียเมว ปริโภชนียมฺปิ กตฺวา อุปฏฺาเปตพฺพํ. ภาชนํ อลภนฺเตน เวฬุนาฬิกายปิ อุปฏฺาเปตพฺพํ. ตมฺปิ อลภนฺตสฺส ยถา สมีเป อุทกอาวาโฏ โหติ, เอวํ กาตพฺพํ. อคฺคิ อุปฏฺาเปตพฺโพ, อรณิสหิตํ อุปฏฺาเปตพฺพํ, อรณิสหิเต สติ อคฺคึ อกาตุมฺปิ วฏฺฏติ. ยถา จ อารฺิกสฺส, เอวํ กนฺตารปฺปฏิปนฺนสฺสปิ อรณิสหิตํ อิจฺฉิตพฺพํ. คณวาสิโน ปน เตน วินาปิ วฏฺฏติ. กตฺตรทณฺโฑ ¶ อุปฏฺาเปตพฺโพ, นกฺขตฺตปทานิ อุคฺคเหตพฺพานิ สกลานิ วา เอกเทสานิ วา, ทิสากุสเลน ภวิตพฺพํ. อิทํ อารฺิกวตฺตํ.
๑๙๑. เสนาสนวตฺเต ยสฺมึ วิหาเร วิหรติ, สเจ โส วิหาโร อุกฺลาโป โหติ, สเจ อุสฺสหติ, โสเธตพฺโพ. วิหารํ โสเธนฺเตน ปมํ ปตฺตจีวรํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ, นิสีทนปจฺจตฺถรณํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ, ภิสิพิมฺโพหนํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ, มฺโจ นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺโพ, ปีํ นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ, มฺจปฏิปาทกา นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพา, เขฬมลฺลโก นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺโพ, อปสฺเสนผลกํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ, ภูมตฺถรณํ ยถาปฺตฺตํ สลฺลกฺเขตฺวา นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ วิหาเร สนฺตานกํ โหติ, อุลฺโลกา ปมํ โอหาเรตพฺพํ, อาโลกสนฺธิกณฺณภาคา ปมชฺชิตพฺพา. สเจ เครุกปริกมฺมกตา ภิตฺติ กณฺณกิตา โหติ, โจฬกํ เตเมตฺวา ปีเฬตฺวา ปมชฺชิตพฺพา. สเจ กาฬวณฺณกตา ภูมิ กณฺณกิตา โหติ, โจฬกํ เตเมตฺวา ปีเฬตฺวา ปมชฺชิตพฺพา. สเจ อกตา โหติ ภูมิ, อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา ปริปฺโผสิตฺวา สมฺมชฺชิตพฺพา ‘‘มา วิหาโร รเชน อุหฺี’’ติ, สงฺการํ วิจินิตฺวา เอกมนฺตํ ฉฑฺเฑตพฺพํ.
น ภิกฺขุสามนฺตา เสนาสนํ ปปฺโผเฏตพฺพํ, น วิหารสามนฺตา เสนาสนํ ปปฺโผเฏตพฺพํ, น ปานียสามนฺตา เสนาสนํ ปปฺโผเฏตพฺพํ, น ปริโภชนียสามนฺตา เสนาสนํ ปปฺโผเฏตพฺพํ, น ปฏิวาเต องฺคเณ เสนาสนํ ปปฺโผเฏตพฺพํ, อโธวาเต เสนาสนํ ปปฺโผเฏตพฺพํ.
ภูมตฺถรณํ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺเปตพฺพํ, มฺจปฏิปาทกา เอกมนฺตํ โอตาเปตฺวา ปมชฺชิตฺวา อภิหริตฺวา ยถาาเน เปตพฺพา, มฺโจ เอกมนฺตํ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา ¶ นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺเปตพฺโพ, ปีํ เอกมนฺตํ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺเปตพฺพํ ¶ , ภิสิพิมฺโพหนํ เอกมนฺตํ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺเปตพฺพํ, นิสีทนปจฺจตฺถรณํ โอตาเปตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺเปตพฺพํ, เขฬมลฺลโก เอกมนฺตํ โอตาเปตฺวา ปมชฺชิตฺวา อติหริตฺวา ยถาาเน เปตพฺโพ, อปสฺเสนผลกํ เอกมนฺตํ โอตาเปตฺวา ปมชฺชิตฺวา ยถาาเน เปตพฺพํ. ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ, ปตฺตํ นิกฺขิปนฺเตน เอเกน หตฺเถน ปตฺตํ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน เหฏฺามฺจํ วา เหฏฺาปีํ วา ปรามสิตฺวา ปตฺโต นิกฺขิปิตพฺโพ, น จ อนนฺตรหิตาย ภูมิยา ปตฺโต นิกฺขิปิตพฺโพ. จีวรํ นิกฺขิปนฺเตน เอเกน หตฺเถน จีวรํ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน จีวรวํสํ วา จีวรรชฺชุํ วา ปมชฺชิตฺวา ปารโต อนฺตํ, โอรโต โภคํ กตฺวา จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ.
สเจ ปุรตฺถิมา สรชา วาตา วายนฺติ, ปุรตฺถิมา วาตปานา ถเกตพฺพา. สเจ ปจฺฉิมา, อุตฺตรา, ทกฺขิณา สรชา วาตา วายนฺติ, ทกฺขิณา วาตปานา ถเกตพฺพา. สเจ สีตกาโล โหติ, ทิวา วาตปานา วิวริตพฺพา, รตฺตึ ถเกตพฺพา. สเจ อุณฺหกาโล โหติ, ทิวา วาตปานา ถเกตพฺพา, รตฺตึ วิวริตพฺพา.
สเจ อุกฺลาปํ โหติ, ปริเวณํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, โกฏฺโก สมฺมชฺชิตพฺโพ, อุปฏฺานสาลา สมฺมชฺชิตพฺพา, อคฺคิสาลา สมฺมชฺชิตพฺพา, วจฺจกุฏิ สมฺมชฺชิตพฺพา. สเจ ปานียํ น โหติ, ปานียํ อุปฏฺาเปตพฺพํ. สเจ ปริโภชนียํ น โหติ, ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตพฺพํ. สเจ อาจมนกุมฺภิยา อุทกํ น โหติ, อาจมนกุมฺภิยา อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ.
สเจ วุฑฺเฒน สทฺธึ เอกวิหาเร วิหรติ, น วุฑฺฒํ อนาปุจฺฉา อุทฺเทโส ทาตพฺโพ, น ปริปุจฺฉา ทาตพฺพา, น สชฺฌาโย กาตพฺโพ, น ธมฺโม ภาสิตพฺโพ, น ปทีโป กาตพฺโพ, น ปทีโป วิชฺฌาเปตพฺโพ, น วาตปานา วิวริตพฺพา, น วาตปานา ถเกตพฺพา. ทฺวารํ นาม ยสฺมา มหาวฬฺชํ, ตสฺมา ตตฺถ อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ, เสสานิ ปน อุทฺเทสทานาทีนิ อาปุจฺฉิตฺวาว กาตพฺพานิ, เทวสิกมฺปิ อาปุจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. อถาปิ ‘‘ภนฺเต, อาปุจฺฉิตเมว โหตู’’ติ วุตฺเต วุฑฺฒตโร ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉติ, สยเมว วา ‘‘ตฺวํ ยถาสุขํ วิหราหี’’ติ วทติ, เอวมฺปิ วฏฺฏติ. สภาคสฺส วิสฺสาเสนปิ วฏฺฏติเยว. สเจ วุฑฺเฒน สทฺธึ เอกจงฺกเม จงฺกมติ, เยน วุฑฺโฒ, เตน ปริวตฺเตตพฺพํ, น จ วุฑฺโฒ สงฺฆาฏิกณฺเณน ฆฏฺเฏตพฺโพ. อิทํ เสนาสนวตฺตํ.
๑๙๒. ชนฺตาฆรวตฺเต ¶ โย ปมํ ชนฺตาฆรํ คจฺฉติ, สเจ ฉาริกา อุสฺสนฺนา โหติ, ฉาริกา ¶ ฉฑฺเฑตพฺพา. สเจ อุกฺลาปํ โหติ, ชนฺตาฆรํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, ปริภณฺฑํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, ปริเวณํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, โกฏฺโก สมฺมชฺชิตพฺโพ, ชนฺตาฆรสาลา สมฺมชฺชิตพฺพา, จุณฺณํ สนฺเนตพฺพํ, มตฺติกา เตเมตพฺพา, อุทกโทณิยา อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ. ชนฺตาฆรํ ปวิสนฺเตน มตฺติกาย มุขํ มกฺเขตฺวา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ชนฺตาฆรํ ปวิสิตพฺพํ, น เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺช นิสีทิตพฺพํ, น นวา ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหิตพฺพา. สเจ อุสฺสหติ, ชนฺตาฆเร เถรานํ ภิกฺขูนํ ปริกมฺมํ กาตพฺพํ. ชนฺตาฆรา นิกฺขมนฺเตน ชนฺตาฆรปีํ อาทาย ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ชนฺตาฆรา นิกฺขมิตพฺพํ. สเจ อุสฺสหติ, อุทเกปิ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปริกมฺมํ กาตพฺพํ, น เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต นหายิตพฺพํ, น อุปริโต นหายิตพฺพํ, นหาเตน อุตฺตรนฺเตน โอตรนฺตานํ มคฺโค ทาตพฺโพ. โย ปจฺฉา ชนฺตาฆรา นิกฺขมติ, สเจ ชนฺตาฆรํ จิกฺขลฺลํ โหติ, โธวิตพฺพํ, มตฺติกาโทณึ โธวิตฺวา ชนฺตาฆรปีํ ปฏิสาเมตฺวา อคฺคึ วิชฺฌาเปตฺวา ทฺวารํ ถเกตฺวา ปกฺกมิตพฺพํ. อิทํ ชนฺตาฆรวตฺตํ.
๑๙๓. วจฺจกุฏิวตฺเต โย วจฺจกุฏึ คจฺฉติ, พหิ ิเตน อุกฺกาสิตพฺพํ, อนฺโต นิสินฺเนนปิ อุกฺกาสิตพฺพํ, จีวรวํเส วา จีวรรชฺชุยา วา จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา สาธุกํ อตรมาเนน วจฺจกุฏิ ปวิสิตพฺพา, นาติสหสา ปวิสิตพฺพา, น อุพฺภชิตฺวา ปวิสิตพฺพา, วจฺจปาทุกาย ิเตน อุพฺภชิตพฺพํ, น นิตฺถุนนฺเตน วจฺโจ กาตพฺโพ, น ทนฺตกฏฺํ ขาทนฺเตน วจฺโจ กาตพฺโพ, น พหิทฺธา วจฺจโทณิกาย วจฺโจ กาตพฺโพ, น พหิทฺธา ปสฺสาวโทณิกาย ปสฺสาโว กาตพฺโพ, น ปสฺสาวโทณิกาย เขโฬ กาตพฺโพ, ผาลิเตน วา ขเรน วา คณฺิเกน วา กณฺฏเกน วา สุสิเรน วา ปูตินา วา กฏฺเน น อวเลขิตพฺพํ, อวเลขนกฏฺํ ปน อคฺคเหตฺวา ปวิฏฺสฺส อาปตฺติ นตฺถิ, น อวเลขนกฏฺํ วจฺจกูปมฺหิ ปาเตตพฺพํ, วจฺจปาทุกาย ิเตน ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ, นาติสหสา นิกฺขมิตพฺพํ, น อุพฺภชิตฺวา นิกฺขมิตพฺพํ, อาจมนปาทุกาย ิเตน อุพฺภชิตพฺพํ, น จปุจปุการกํ อาจเมตพฺพํ, น อาจมนสราวเก อุทกํ เสเสตพฺพํ. อิทฺจ สพฺพสาธารณฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺร หิ อฺเ อฺเ อาคจฺฉนฺติ, ตสฺมา อุทกํ น เสเสตพฺพํ. ยํ ปน สงฺฆิเกปิ วิหาเร เอกเทเส นิพทฺธคมนตฺถาย ¶ กตํ านํ โหติ ปุคฺคลิกฏฺานํ วา, ตสฺมึ วฏฺฏติ. วิเรจนํ ปิวิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปวิสนฺตสฺสปิ วฏฺฏติเยว. อาจมนปาทุกาย ิเตน ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ.
สเจ วจฺจกุฏิ อุหตา โหติ พหิ วจฺจมกฺขิตา, อุทกํ อาหริตฺวา โธวิตพฺพา. อุทกํ อตฺถิ, ภาชนํ นตฺถิ, อสนฺตํ นาม โหติ. ภาชนํ อตฺถิ, อุทกํ นตฺถิ, เอตมฺปิ อสนฺตํ ¶ . อุภยสฺมึ อสติ อสนฺตเมว, กฏฺเน วา เกนจิ วา ปฺุฉิตฺวา คนฺตพฺพํ. สเจ อวเลขนปิฏโก ปูริโต โหติ, อวเลขนกฏฺํ ฉฑฺเฑตพฺพํ. สเจ กจวรํ อตฺถิ, วจฺจกุฏิ สมฺมชฺชิตพฺพา, ปริภณฺฑํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, ปริเวณํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, โกฏฺโก สมฺมชฺชิตพฺโพ. สเจ อาจมนกุมฺภิยา อุทกํ น โหติ, อาจมนกุมฺภิยา อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ.
‘‘น, ภิกฺขเว, วจฺจํ กตฺวา สติ อุทเก นาจเมตพฺพํ, โย นาจเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๗๓) วจนโต อุทเก สติ อุทกกิจฺจํ อกโรนฺตสฺส อาปตฺติ. สเจ อุทกํ อตฺถิ, ปฏิจฺฉนฺนฏฺานํ ปน นตฺถิ, ภาชเนน นีหริตฺวา อาจมิตพฺพํ. ภาชเน อสติ ปตฺเตน นีหริตพฺพํ, ปตฺเตปิ อสติ อสนฺตํ นาม โหติ. ‘‘อิทํ อติวิวฏํ, ปุรโต อฺํ อุทกํ ภวิสฺสตี’’ติ คตสฺส อุทกํ อลภนฺตสฺเสว ภิกฺขาจารเวลา โหติ, กฏฺเน วา เกนจิ วา ปฺุฉิตฺวา คนฺตพฺพํ, ภฺุชิตุมฺปิ อนุโมทิตุมฺปิ วฏฺฏติ. ‘‘น, ภิกฺขเว, วจฺจกุฏิยา ยถาวุฑฺฒํ วจฺโจ กาตพฺโพ, โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาคตปฏิปาฏิยา วจฺจํ กาตุ’’นฺติ (จุฬว. ๓๗๓) วจนโต วจฺจกุฏึ ปวิสนฺเตน อาคตปฏิปาฏิยา ปวิสิตพฺพํ. วจฺจกุฏิยํ ปสฺสาวฏฺาเน นหานติตฺเถติ ตีสุปิ อาคตปฏิปาฏิเยว ปมาณํ. อิทํ วจฺจกุฏิวตฺตํ.
อิติ ปาฬิมุตฺตกวินยวินิจฺฉยสงฺคเห
อุปชฺฌายาทิวตฺตวินิจฺฉยกถา สมตฺตา.