📜
ปาจิตฺติยวณฺณนา
๕. ปาจิตฺติยกณฺโฑ
๑. มุสาวาทวคฺโค
๑. มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
๑. วาทกฺขิตฺโตติ ¶ ¶ เอตฺถ อวิเสเสน วาทชปฺปวิตณฺฑสงฺขาโต ติวิโธปิ กถามคฺโค ‘‘วาโท’’ อิจฺเจว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. เตสุ ‘‘ติตฺถิเยหิ สทฺธิ’’นฺติ วจนโต เปตฺวา วาทํ ‘‘เสสา’’ติ วทนฺติ. ฉลชาตินิคฺคหฏฺานกุสลตาย กทาจิ กตฺถจิ อวชานิตฺวา ปฏิชานาติ, ตถา ปุพฺเพ กิฺจิ วจนํ ปฏิชานิตฺวา ปจฺฉา อวชานาติ. เอวํ วา อฺถา วา อฺเนฺํ ปฏิจรติ. เอวํ ปวตฺโต สมฺปชานมุสา ภาสํ ปฏิสฺสุณิตฺวา อสจฺจายนฺโต สงฺเกตํ กตฺวา วิสํวาเทนฺโต เอวํ โส วาทกฺขิตฺโต สมาโน ปาจิตฺติยวตฺถฺุจ ปริปูเรนฺโต วิจรตีติ เอวมธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อตฺตโน วาเทติ เอตฺถ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ธ. ป. ๒๗๙; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๗; เนตฺติ. ๕; มหานิ. ๒๗) ปมมารทฺเธ อตฺตโน วาเท. ‘‘ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) โน สมโย. ‘‘สพฺเพ ธมฺมา’’ติ วุตฺเต นิพฺพานมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉติ. ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ธ. ป. ๒๐๓-๒๐๔; ม. นิ. ๒.๒๑๕) วุตฺตตฺตา ปน ตํ น ทุกฺขํ. โน านเมตํ วิชฺชติ. อยํ ปรวาที ‘‘ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ สุตฺตํ ทสฺเสตฺวา สิทฺธนฺตํ สมฺภเมตฺวา ‘‘วิโรธิ วิรุทฺโธ’’ติ วุตฺตํ โทสํ อาโรเปสฺสตีติ ตสฺมึ ปมวาเท กฺจิ โทสํ สลฺลกฺเขนฺโต อาโรปิเต วา โทเส อนาโรปิเต วา ‘‘นายํ มม วาโท’’ติ ตํ อวชานิตฺวา ‘‘นิพฺพานนฺตฺเวว สสฺสต’’นฺติ, ‘‘อนตฺตา อิติ นิจฺฉยา’’ติ ¶ จ สุตฺตํ ทิสฺวา ตสฺส ปมวาทสฺส นิทฺโทสตํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘มเมว อยํ วาโท’’ติ ตเมว ปจฺฉา ปฏิชานาติ. เอวํ ตตฺถ ยถาวุตฺตมานิสํสํ สลฺลกฺเขนฺโต ตํ ปฏิชานิตฺวา ยทิ อนตฺตา สพฺเพ ธมฺมา, ธมฺมา เอว น เต ภวนฺติ. สภาวํ ธาเรนฺตีติ หิ ‘‘ธมฺมา’’ติ วุจฺจนฺติ.
อยฺจ อตฺต-สทฺโท สภาววาจีติ เอวํ อาโรปิเต วา โทเส อนาโรปิเต วา โทโสติ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘นายํ มม วาโท’’ติ ตเมว ปมวาทํ ปจฺฉา อวชานาติ. อถ โส ปรวาที สปกฺขํ ปฏิเสเธ ปฏิชานนตฺตาปนยนํ ¶ . ปฏิชานาติ ปตฺยาสฺส อิติ วจนโต ‘‘ปฏิฺา อฺา โส นาม เต นิคฺคโห’’ติ วุตฺโต. สภาวาติริตฺตํ อตฺถํ ปฏิเสธาธิปฺปายโต สภาวโต อติริตฺตํ พาลปริกปฺปิตมตฺตานํ สนฺธาย ‘‘อนตฺตา สพฺเพ ธมฺมา’’ติ เม ปฏิฺาตกถา, สา จ ตทวตฺถาเยวาติ น เม ตํ ปฏิฺาตตฺตาปนยนํ อตฺถิ, ‘‘นายํ มม วาโท’’ติ อวชานนํ ปน สภาวสงฺขาตํ อตฺตานํ สนฺธาย ‘‘อนตฺตา สพฺเพ ธมฺมา’’ติ น วทามีติ อธิปฺปาเยน กตนฺติ อิมินา อฺเน การเณน ตํ ปุพฺเพ ปฏิฺาตตฺตาปนยนํ การณํ ปฏิจฺฉาเทติ. ‘‘อนตฺตา สพฺเพว ธมฺมา’’ติ น วตฺตพฺพํ ‘‘อตฺต-สทฺทสฺส สภาววาจิตฺตา’’ติ อิทํ การณํ ปฏิจฺจ เตน ปุพฺเพ ปฏิฺาตตฺตาปนยนํ กตํ. ตมฺการณํ ปจฺฉา ทสฺสิเตน อฺเน การเณน ปฏิจฺฉาเทตีติ อธิปฺปาโย.
ยสฺมา น เกวลํ ยถาทสฺสิตนเยน โส อตฺถเมว อวชานาติ, ปฏิชานาติ จ, กินฺตุ วจนมฺปิ, ตสฺมา อฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๑) ‘‘ชานิตพฺพโต’’ติ ปมํ การณํ วตฺวา ปรวาทินา ‘‘ยทิ ชานิตพฺพโต อนิจฺจํ, นิพฺพานํ เต อนิจฺจํ สิยา’’ติ วุตฺเต ‘‘น มยา ‘ชานิตพฺพโต’ติ การณํ วุตฺตํ, ‘ชาติธมฺมโต’ติ มยา วุตฺตํ, ตํ ตยา พธิรตาย อฺเน สลฺลกฺขิตนฺติอาทีนิ วทตีติ อธิปฺปาโย. ‘ชานิตพฺพโต’ติ วตฺวา ปุน ‘ชาติธมฺมโต’ติอาทีนิ วทตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อวชานิตฺวา ปุน ปฏิชานนฺโต ตํ อวชานนํ อิมินา ปฏิจฺฉาเทติ นามา’’ติ ลิขิตํ.
๒. ชานิตฺวา ชานนฺตสฺส จาติ ชานิตฺวา วา ชานนฺตสฺส วาติ อตฺถทฺวยํ ทีเปตีติ.
๓. อปิจ มิจฺฉาวาจาปริยาปนฺนาติ จตุพฺพิธมิจฺฉาวาจาปริยาปนฺนา. สีหฬาทินามเภทคตาติ เกจิ, ตสฺมา เอวํ วทโต วจนํ, ตํสมุฏฺาปิกา เจตนาติ อุภยํ วุตฺตนฺติ มาติกายํ อุภินฺนํ สงฺคหิตตฺตา. วิภงฺเค ตํ วจนํ ยสฺมา วินา วิฺตฺติยา นตฺถิ, ตสฺมา ¶ ‘‘วาจสิกา วิฺตฺตี’’ติ วิฺตฺติ จ ทสฺสิตา. ‘‘เอวํ วทโต วจน’’นฺติ โลกโวหาเรน วตฺวา ปรมตฺถโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํสมุฏฺาปิกา วา เจตนาติ วุตฺต’’นฺติ จ วทติ. โอฬาริเกเนวาติ เจตนาสมุฏฺานวาจานํ สุขุมตฺตา วิสยวเสเนว กตาติ.
๙. ทิฏฺสฺส ¶ โหตีติ ทิฏฺโ อสฺส, อเนน วา อุปจารชฺฌานวเสน น มยา อพฺยาวโฏ มโต, ‘‘น มยา ปวนฺโต ปโฏ ทิฏฺโ’’ติอาทึ ภณนฺตสฺส จ ปรมตฺถสฺุตํ อุปาทาย เอว ‘‘อิตฺถึ น ปสฺสามิ, น จ ปุริส’’นฺติ ภณนฺตสฺส จ น มุสาวาโท.
๑๑. อาปตฺตึ อาปชฺชติเยวาติ เอตฺถ ‘‘ทุพฺภาสิตาปตฺตี’’ติ วทนฺติ. กสฺมา? ‘‘เกฬึ กุรุมาโน’’ติ วุตฺตตฺตา. ‘‘วาจา คิรา…เป… วาจสิกา วิฺตฺตี’’ติ อุชุกํ สนฺธาย, กาโย น อุชุโก.
มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๓. ‘‘ปุน อเร ปตฺเตติ ปุน ตํ านํ ปริวฏฺเฏตฺวา อาคเต อฺสฺมึ อเร’’ติ ลิขิตํ. ปติฏฺิตารปฺปเทสนฺติ ภูมึ. ปุน อเรติ ปุน ตสฺมึเยว อเร ภูมึ ปตฺเตติ อตฺโถติ เกจิ, ตํ น สุนฺทรํ วิย. ชาปิโตติ ปราชิโต, ‘‘ปราชิโต’’ติ วา ปาโ. ปาเปสีติ อภิภวสิ. มนาปํ ภาสมานสฺส พฺราหฺมณสฺส ครุํ ภารํ. อุทพฺพหีติ อากฑฺฒีติ อตฺโถ, อนาทรตฺเถ วา สามิวจนํ. ธนฺจ นํ อลาเภสีติ ยถา โส ธนํ อลภิ, ตถา อกาสีติ อธิปฺปาโย.
๑๕. ปุพฺเพติ นิทาเน. อวกณฺณกนฺติ ฉินฺนกณฺณกนามํ. ชวกณฺณกนฺติ วงฺกกณฺณกนามํ. ธนิฏฺกํ ธนวฑฺฒกนามํ, สิริวฑฺฒกนามํ กุลวฑฺฒกสฺเสว นามํ. ตจฺฉกกมฺมนฺติ ขณนกมฺมการา โกฏฺกา, ปาสาณกมฺมการาติ เกจิ. ‘‘มุทฺทาติ ปพฺพคณนา. คณนาติ มหาคณนา’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘มธุเมหํ โอเมห’’นฺติ ลิขิตํ. ถูลกายสฺส มํสูปจโยติ เอเก. ยภ เมถุเน. วีตราคตาทีหิ อกฺโกสนฺโตปิ กิเลเสเหว กิร อกฺโกสติ นาม, ตถา ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ อกฺโกสนฺโต อาปตฺติยา อกฺโกสติ นามาติ เอเก. ลิงฺคายตฺตตฺตา อจฺโจทาตาทิปิ ลิงฺคเมว ชาตํ.
๑๖. สพฺพตฺถ ¶ วเทตีติ อุทฺเทโส. ภณตีติ วิตฺถาโร. วเทตีติ วา อิมินา ปรวิฺาปนํ ทีเปติ.
๒๖. อฺาปเทสวาเรสุ ¶ ปน ‘‘เอวํ วเทตี’’ติ วุตฺตํ. กสฺมา? ปุพฺเพ ทสฺสิตอุทฺเทสกฺกมนิทสฺสนตฺถํ. ปุพฺเพปิ ‘‘หีเนน หีนํ, หีเนน อุกฺกฏฺํ, อุกฺกฏฺเน หีนํ, อุกฺกฏฺเน อุกฺกฏฺ’’นฺติ ชาตฺยาทีสุ เอเกกสฺมึ จตุธา จตุธา ทสฺสิตอุทฺเทสกฺกมสฺส นิทสฺสนํ ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา กโรติ. ‘‘หีเนน หีนํ วเทตี’’ติ วุตฺตฏฺาเนเยว หิ ‘‘เอวํ วเทตี’’ติ วุตฺเต โส อากาโร นิทสฺสิโต โหตีติ อธิปฺปาโย. อฺถา อฺาปเทเสน โส อากาโร น สมฺภวตีติ อาปชฺชติ. น สมฺภวติ เอวาติ เจ? น, วิเสสการณาภาวา, ตตฺถ อนาปตฺติปฺปสงฺคโต, อนิยมนิทฺเทเสน อนิยมตฺถสมฺภวโต จ. ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา’’ติอาทินา หิ อนิยมนิทฺเทเสน จณฺฑาลํ วา อจณฺฑาลํ วา สนฺธาย ภณนฺตสฺส อาปตฺตีติ อนิยมตฺโถ สมฺภวตีติ อธิปฺปาโย. ยทิ เอวํ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ ตาวตา ปุพฺเพ ทสฺสิตอุทฺเทสกฺกมนิทสฺสนสิทฺธิโตติ? น, ‘‘วเทตี’’ติ อิมินา อโยชิเต ‘‘เอว’’นฺติ ปเท อิมํ นาม อาการํ ทสฺเสตีติ อนวโพธโต. อฺาปเทสนเยปิ ปรวิฺาปเนเยว ทุกฺกฏปาจิตฺติยํ วิยาติ นิยมนปโยชนํ วา ‘‘วเทตี’’ติ ปทนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา อตฺตโน สมีเป ตฺวา อฺํ ภิกฺขุํ อาณาเปนฺโต หีเนน หีนํ วเทติ ภณติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. สเจ สยํ หีโน หีเนน หีนํ จณฺฑาลํ…เป… ปุกฺกุสํ ‘‘ปุกฺกุโส’’ติ ภณติ อาปตฺติ วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยสฺส, เอส นโย อฺาปเทสวาเรสุปีติ โยชนา เวทิตพฺพา. อยมตฺโถ ทุฏฺโทเสสุ ปริเยสิตพฺโพ. อฺถา ‘‘วเทติ ภณตี’’ติ เอเตสํ อฺตรํ อุภยตฺถ อนฺาปเทสวารอฺาปเทสวาเรสุ, วิเสเสน วา อฺาปเทสวาเรสุ นิรตฺถกํ อาปชฺชติ วินาเยว เตน วจนสิลิฏฺตาสมฺภวโต. อตฺตโต ปาฬิยํ อวุตฺตตฺตา ปเนตฺถ ‘‘สาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺรายํ ปทสนฺธิ วเทตีติ วท อิตีติ. อสมฺมุขา วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ‘‘สมฺมุขา ปน สตฺตหิปิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา. ทวกมฺยตา นาม เกฬิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘หสาธิปฺปายตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อสมฺมุขาปิ ทวกมฺยตาย วทนฺตสฺส ทุพฺภาสิตเมวา’’ติ อาจริยา วทนฺติ. ปาปครหิตาย กุชฺฌิตฺวาปิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อสมฺมุขา อนาปตฺตีติ.
โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เปสฺุสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๖-๗. ‘‘อิมสฺส ¶ ¶ สุตฺวา อมุสฺสา’’ติ ปาโ. ‘‘อิเมสํ สุตฺวา’’ติ น สุนฺทรํ. เภทายปีติ เภทาย. ติณฺณมฺปิ ภิกฺขุภาวโตเยว นิปชฺชนโต ‘‘ภิกฺขูนํ เปสฺุเ’’ติ พหุวจนํ กตํ.
๓๘-๙. ‘‘อิตฺถนฺนาโม อายสฺมา จณฺฑาโล…เป… ปุกฺกุโสติ ภณตี’’ติ วตฺวา เปสฺุํ อุปสํหรตีติ โยชนา. อฺถา ‘‘ปุกฺกุโสติ ภณตี’’ติ วตฺตพฺพตา อาปชฺชติ. เอตฺถ อนุปสมฺปนฺนวาโร ลพฺภมาโนปิ น อุทฺธโฏ โอมสวาเท ทสฺสิตนยตฺตา, สงฺเขปโต อนฺเต ทสฺเสตุกามตาย วา. ตถา หิ อนฺเต ตีณิ ทุกฺกฏานิ ทสฺสิตานิ. ตานิ ปน ทสฺเสนฺโต ภควา ยสฺมา ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺส สุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส เปสฺุํ อุปสํหรตี’’ติ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ อฺตรวิปลฺลาสวเสน วา อุภยวิปลฺลาสวเสน วา ปาจิตฺติยนฺติ กตฺวา ทฺเวปิ ตานิ เอกโต วุตฺตานีติ ทสฺเสตุกาโม, ตสฺมา สพฺพปมํเยว ‘‘อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนสฺส สุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส เปสฺุํ อุปสํหรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อาห. ‘‘ทฺวีสุ ปเนเตสุ ยสฺมา ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโนปิ อุปสมฺปนฺโน ตาทิสํเยว อุปสมฺปนฺนํ ขุํเสตุกาโม โอมสติ, ตาทิสสฺส สุตฺวา ตาทิสสฺส เปสฺุํ อุปสํหรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, ตสฺมา ‘อุปสมฺปนฺโน’ติ อิทํ อาทิปทํ สพฺพตฺถ วุตฺต’’นฺติ เกจิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, อนวเสสอาปตฺตึ อาปนฺนสฺส ปุน อาปตฺติยา อสมฺภวโต, ตสฺมา เกวลํ มาติกายํ ภิกฺขุปทาภาวโตเยว ‘‘ภณติ อุปสํหรตี’’ติ ปทานํ การกนิทฺเทสาภาเว อสมฺภวโต เอว ตํ อาทิปทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทํ ปาฬิเลสาภาวโต อนาณตฺติกเมว. ‘‘น ปิยกมฺยสฺส, น เภทาธิปฺปายสฺสา’’ติ อุปสํหรณาเปกฺขํ สามิวจนํ ตุณฺหีภูตสฺส วจนปฺปโยชนาภาวโต, เตน วุตฺตํ ‘‘ปาปครหิตาย ภณนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ.
เปสฺุสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕-๖. สพฺพเมตํ ¶ ปทโส ธมฺโม นามาติ เอตฺถ ธมฺโม นาม พุทฺธภาสิโตติ เอวํ สมฺพนฺโธ. อกฺขรสมูโหติ อสมตฺตปเท. ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ พุทฺธภาสิเต เอว. อนุปาสกคหฏฺเหิ ภาสิโต อิสิภาสิตาทิสงฺคหํ คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ. กตฺถจิ โปตฺถเก ‘‘เทวตาภาสิโต’’ติ ¶ ปทํ นตฺถิ, ยตฺถ อตฺถิ, สา ปาฬิ. คาถาพนฺเธปิ จ เอส นโยติ เอกเมว อกฺขรํ วตฺวา านํ ลพฺภติ เอว. ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิสุตฺตํ ภณาปิยมาโน เอการํ วตฺวา ติฏฺติ เจ, อนฺวกฺขเรน ปาจิตฺติยํ, อปริปุณฺณปทํ วตฺวา ิเต อนุพฺยฺชเนน. ปเทสุ เอกํ ปมปทํ วิรุชฺฌติ เจ, อนุปเทน ปาจิตฺติยํ. อฏฺกถานิสฺสิโตติ อฏฺกถานิสฺสิตวเสน ิโต. ปุพฺเพ ปกติภาสาย วุตฺตํ อฏฺกถํ สนฺธาย. ปาฬินิสฺสิโตติ ปาฬิยํ เอวาคโต. มคฺคกถาทีนิปิ ปกรณานิ.
๔๘. อุปจารนฺติ ทฺวาทสหตฺถํ. ‘‘โอปาเตตีติ เอกโต ภณติ สมาคจฺฉตี’’ติ ลิขิตํ. กิฺจาปิ อปลาลทมนมฺปิ สีลุปเทโสปิ ภควโต กาเล อุปฺปนฺโน, อถ โข เตสุ ยํ ยํ พุทฺธวจนโต อาหริตฺวา วุตฺตํ, ตํ ตเทว อาปตฺติวตฺถุ โหตีติ วิฺาปนตฺถํ มหาอฏฺกถายํ ‘‘วทนฺตี’’ติ วจเนหิ สิถิลํ กตํ. พุทฺธวจนโต อาหริตฺวา วุตฺตสฺส พหุลตาย ตพฺพหุลนเยน เตสุ อาปตฺติ วุตฺตา, ตสฺมา มหาปจฺจริยํ ตสฺสาธิปฺปาโย ปกาสิโตติ อตฺโถ. ‘‘สพฺเพสเมว วจนนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. สเจ อาจริโย ิโต นิสินฺนานํ ปาํ เทติ, ‘‘น ิโต นิสินฺนสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ วุตฺตาปตฺตึ นาปชฺชตีติ เอเก. เตสมฺปิ ปาทานํ ธมฺมเทสนโต น อฺนฺติ ตํ น ยุตฺตํ, ฉตฺตปาณิกาทีนํ ปาทาเนน อนาปตฺติปฺปสงฺคโต, อาปตฺติภาโว จ สิทฺโธ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อุโภ อตฺถํ น ชานนฺติ, อุโภ ธมฺมํ น ปสฺสเร;
โย จายํ มนฺตํ วาเจติ, โย จาธมฺเมนธียตี’’ติ. (ปาจิ. ๖๔๗);
เอตฺถ อธียตีติ อตฺโถ, ตสฺมา ปาทานมฺปิ ธมฺมเทสนาว. เสขิยฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๓๔) ‘‘ธมฺมปริจฺเฉโท ปเนตฺถ ปทโสธมฺเม วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ ¶ , ตสฺมา อยเมว ธมฺโม สพฺพตฺถ ธมฺมปฏิสํยุตฺตสิกฺขาปเทสุ เวทิตพฺโพ. ยทิ เอวํ สงฺขารภาสาทิวเสน จิตฺตธมฺมํ เทเสนฺตสฺส เสขิยวเสน อนาปตฺติ สิยา, ตโต ฉปกชาตกวิโรโธ. ตตฺถ มนฺตานํ พาหิรคนฺถตฺตาติ เจ? น, ตทธิปฺปายาชานนโต. อยฺหิ ตตฺถ อธิปฺปาโย ‘‘พาหิรกคนฺถสงฺขาตมฺปิ มนฺตํ อุจฺเจ อาสเน นิสินฺนสฺส วาเจตุํ เม ภิกฺขเว อมนาปํ, ปเคว ธมฺมํ เทเสตุ’’นฺติ. ‘‘ตทาปิ เม, ภิกฺขเว, อมนาปํ นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา อุจฺเจ อาสเน นิสินฺนสฺส มนฺตํ วาเจตุํ, กิมงฺคํ ปน เอตรหิ…เป… ธมฺมํ เทเสตุ’’นฺติ (ปาจิ. ๖๔๗) หิ อยํ ปาฬิ ยถาวุตฺตเมว อธิปฺปายํ ทีเปติ, น อฺํ. เตเนว ‘‘มนฺตํ วาเจตุํ ธมฺมํ เทเสตุ’’นฺติ วจนเภโท กโต. อฺถา อุภยตฺถ ‘‘ธมฺมํ เทเสตุ’’มิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ.
มยา ¶ สทฺธึ มา วทาติอาทิมฺหิ ปน อนุคณฺิปเท เอวํ วุตฺโต ‘‘สเจ ภิกฺขุ สามเณเรน สทฺธึ วตฺตุกาโม, ตถา สามเณโรปิ ภิกฺขุนา สทฺธึ วตฺตุกาโม สหสา โอปาเตติ, ‘เยภุยฺเยน ปคุณํ คนฺถํ ภณนฺตํ โอปาเตตี’’ติอาทีสุ วิย อนาปตฺติ, น หิ เอตฺตาวตา ภิกฺขุ สามเณรสฺส อุทฺทิสติ นาม โหติ. ยสฺมา มหาอฏฺกถายํ นตฺถิ, ตสฺมาปิ ยุตฺตเมเวตํ. สเจ ตตฺถ วิจาเรตฺวา ปฏิกฺขิตฺตํ สิยา อาปตฺติ, กิริยากิริยฺจ นาปชฺชติ. กสฺมา? ยสฺมา จิตฺเตน เอกโต วตฺตุกาโม, อถ โข นํ ‘เอกโต มา วทา’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ เอกโต วทนฺโต อาปชฺชติ. อวตฺตุกามสฺส สหสา วิรชฺฌิตฺวา เอกโต วทนฺตสฺส อนาปตฺติ, เตน วุตฺตํ ‘มยา สทฺธึ มา วทาติ วุตฺโต ยทิ วทติ, อนาปตฺตี’ติ. ตถาปิ อาจริยานํ มติมนุวตฺตนฺเตน เอวรูเปสุ าเนสุ ยถาวุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ. กสฺมา? ยสฺมา มหาอฏฺกถายํ นตฺถิ, นตฺถิภาวโตเยว อาปตฺติ. สเจ ตตฺถ อนาปตฺติอวจนํ น สมฺภวติ อยมฏฺานตฺตา’’ติ.
ตตฺรายํ วิจารณา – ‘‘มยา สทฺธึ มา วทา’’ติ วุตฺโต ยทิ วทติ, ภิกฺขุโน อนาปตฺตีติ ยุตฺตเมตํ ภิกฺขุโน วตฺตุกามตายาภาวโต, ภาเวปิ สชฺฌายกรณาทีสุ ตีสุ อนาปตฺติโต จ. อถ สามเณเรน พฺยตฺตตาย ‘‘มยา สทฺธึ มา วทา’’ติ วุตฺโต ภิกฺขุ อพฺยตฺตตาย วทติ, อาปตฺติ เอว วตฺตุกามตาสพฺภาวโต. สหสา เจ วทติ, อนาปตฺติ ตทภาวโต. สเจ ภิกฺขุ เอวํ ‘‘มยา สทฺธึ มา วทา’’ติ ¶ วตฺวา เตน สทฺธึ สยํ วทติ, อาปตฺติ เอว. น หิ เอตํ สิกฺขาปทํ กิริยากิริยํ. ยทิ เอตํ สิกฺขาปทํ กิริยากิริยํ ภเวยฺย, ยุตฺตํ. ตตฺถ อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย. มหาปจฺจริยํ อิมินาว อธิปฺปาเยน ‘‘มยา สทฺธึ มา วทา’’ติ วุตฺตํ สิยา. น หิ สามเณรสฺส กิริยา อิธ ปมาณนฺติ, อิมสฺมึ ปน อธิปฺปาเย วุตฺเต อติยุตฺตํวาติ อตฺโถ. อกฺขรตฺโถ พฺยฺชนตฺโถ. กิฺจาปิ ‘‘ยฺจ ปทํ ยฺจ อนุปทํ ยฺจ อนฺวกฺขรํ ยฺจ อนุพฺยฺชนํ, สพฺพเมตํ ปทโสธมฺโม นามา’’ติ วุตฺตํ, ตถาปิ ‘‘ปเทน วาเจติ, ปเท ปเท อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, อกฺขราย วาเจติ, อกฺขรกฺขราย อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อิทเมว ทฺวยํ โยชิตํ, ตํ กสฺมาติ เจ? ปเทน อนุปทอนุพฺยฺชนานํ สงฺคหิตตฺตา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อนุปทนฺติ ทุติยปาโท. อนุพฺยฺชนนฺติ ปุริมพฺยฺชเนน สทิสํ ปจฺฉาพฺยฺชน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๕), ตสฺมา อนุปเทกเทสมตฺตเมว อนุพฺยฺชนนฺติ สิทฺธํ. ‘‘อกฺขรานุพฺยฺชนสมูโห ปท’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา ปทมตฺตเมว วตฺตพฺพํ เตน อนุปทาทิตฺตยคฺคหณโตติ เจ? น วตฺตพฺพํ วจนวิเสสโต. ปเทน วาเจนฺโต หิ ปเท วา อนุปเท วา อนุพฺยฺชเน วา อาปตฺตึ อาปชฺชติ. น อกฺขเรน. อกฺขเรน วาเจนฺโต ปน ปทาทีสุ อฺตรสฺมึ อาปชฺชติ. น หิ ‘‘วโร วรฺู วรโท วราหโร’’ติอาทิมฺหิ ¶ ปมํ ว-การํ วาเจนฺโต ทุติยาทิว-กาเร โอปาเตติ, ปมํ โร-การํ วาเจนฺโต ทุติยโร-กาเร โอปาเตติ, ปมํ ร-การํ วาเจนฺโต ทุติยร-กาเร โอปาเตติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ สมฺภวติ. อนุพฺยฺชนานุโลมโต สมฺภวติ เอวาติ เจ? น, ‘‘ปเท ปเท อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อิมินา วิรุทฺธตฺตา. อิทฺหิ วจนํ เอกสฺมึ ปเท เอกา อาปตฺตีติ ทีเปติ. ‘‘รูปํ อนิจฺจนฺติ วุจฺจมาโน รูติ โอปาเตตี’’ติ วจนโต สกลํ ปาทํ วาเจนฺตสฺส ปมอกฺขรมตฺเต เอกโต วุตฺเต อาปตฺตีติ สิทฺธนฺติ เจ? น, ‘‘อกฺขรกฺขราย อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อิมินา วิรุทฺธตฺตา, ตสฺมา รูติ โอปาเตตีติ วตฺตุํ อสมฺภวโต รู-การสฺส ยถาวุตฺตธมฺมปริยาปนฺนภาวสิทฺธิโต ตํ อวตฺวา เกวลํ อกฺขราย วาเจนฺตสฺส ยถาวุตฺตธมฺมปริยาปนฺนอกฺขรภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปํ อนิจฺจนฺติ วุจฺจมาโน’’ติ วุตฺตํ, วจนสิลิฏฺตาวเสน วา อนุพฺยฺชเน เวทนาวจนํ วิยาติ เวทิตพฺพํ.
ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปมสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๐. ‘‘น ¶ สหเสยฺยํ กปฺเปตพฺพ’’นฺติ ภาววเสน วุตฺตํ, เกสุจิ ‘‘น สหเสยฺยา กปฺเปตพฺพา’’ติ ปาโ, น กปฺเปตพฺพา ภิกฺขุนาติ ปฺตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘อปสฺเสนํ วาติ วายิมมฺจกเมว โหตี’’ติ ลิขิตํ. ยํ เอเตสํ น กปฺปติ, ตํ เตสมฺปีติ อุปชฺฌายาทีนํ สนฺติกํ อคนฺตฺวา สหเสยฺยํ กปฺเปยฺยาติ ปาเสโส.
๕๒. ‘‘อนุปสมฺปนฺโน นาม ภิกฺขุํ เปตฺวา อวเสโส’ติ วุตฺตตฺตา มาตุคาโม อนุปสมฺปนฺโนติ จตุตฺถรตฺติยํ มาตุคาโม ทฺเวปิ สหเสยฺยาปตฺติโย ชเนตีติ อปเร’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ภิกฺขุํ เปตฺวา…เป… ปนฺโนติ ปาราชิกวตฺถุภูโต ติรจฺฉานปุริโส อธิปฺเปโต’’ติ จ, อุภยมฺปิ วีมํสิตพฺพํ. ทุติยสิกฺขาปเท มาตุคาโม นามาติ มนุสฺสิตฺถึเยว คเหตฺวา ยกฺขี เปตี ติรจฺฉานคตา ปาราชิกวตฺถุภูตา น คหิตา เตสุ ทุกฺกฏตฺตา. ‘‘สเจ ปน อตฺตโนปิ สิกฺขาปเท ทุกฺกฏํ ภเวยฺย, อถ กสฺมา ปมสิกฺขาปเท ปาจิตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตํ. ‘‘อปริกฺขิตฺเต ปมุเข อนาปตฺตี’’ติ สีหฬฏฺกถาวจนํ, ตสฺสตฺถํ ทีเปตุํ อนฺธกฏฺกถายํ ‘‘ภูมิยํ วินา ชคติยา ปมุขํ สนฺธาย กถิต’’นฺติ วุตฺตํ. ปุน วสตีติ จตุตฺถทิวเส วสติ. ภิกฺขุนิปนฺเนติ ภิกฺขุมฺหิ นิปนฺเน. สนฺนิปติตมณฺฑปํ นาม มหาวิหาเร สนฺนิปาตฏฺานํ. ‘‘ตีณิ ¶ จ ทิวสานิ ทุกฺกฏเขตฺเต วสิตฺวา จตุตฺเถ ทิวเส สหเสยฺยาปตฺติปโหนเก สยติ, ปาจิตฺติเยวา’’ติ เอกจฺเจ วทนฺติ กิร, ตํ น ยุตฺตํ.
ปมสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๕. ‘‘อถ โข เต มนุสฺสา’’ติ จ ‘‘เต อทฺธิกา’’ติ จ ปาโ. ‘‘เอกรตฺต’’นฺติปิ อตฺถิ, โส น สุนฺทโร. ปณฺฑเก ปาฬิยํ ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘อุภโตพฺยฺชเนหิ มูลาปตฺตีติ ทิสฺสตี’’ติ, ‘‘อนิมิตฺตาทโย อิตฺถิโยวา’’ติ จ วทนฺติ อุภโตพฺยฺชนเก วุตฺตํ วิย. กิฺจาปิ มติตฺถี ปาราชิกวตฺถุ โหติ, อนุปาทินฺนปกฺเข ิตตฺตา ปน อิธ อาปตฺตึ น กโรติ. ปาราชิกาปตฺติฏฺานฺเจตฺถ น โอโลเกตพฺพํ.
ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๖. ‘‘วิฺู ¶ ปฏิพลา’’ติ วจนโต อวิฺู อิตฺถิยาปิ เทเสนฺตสฺส อนาปตฺติ. อิธ ยกฺขีอาทโย มนุสฺสิตฺถี วิย อโนฬาริกตฺตา ทุกฺกฏวตฺถุกา ชาตา. ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหิตฺถิยา ปฏิพลตาย วุตฺตตฺตา อิตราปิ ทุกฺกฏวตฺถุเยวาติ เอเก. ‘‘มาตุคามายา’’ติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. ‘‘อฏฺกถาทิปาํ เปตฺวา ทมิฬาทินา ยถารุจิ กเถตุํ ลภติ กิรา’’ติ ลิขิตํ, ยถา ยกฺขีอาทโย ทุกฺกฏวตฺถุกา ชาตา, ตถา ปุริสวิคฺคหํ คเหตฺวา ิเตน ยกฺขาทินา สทฺธึ ิตสฺส มาตุคามสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต ทุกฺกฏํ อนาปชฺชิตฺวา กสฺมา ปาจิตฺติยมาปชฺชตีติ เจ? อีสกมฺปิ ทุติยปกฺขํ อภชนโต. มนุสฺสมาตุคาโมปิ น ทุติโย, ปเคว ยกฺขาทโยติ. น ทุติยานิยเต ตสฺส ทุติยตฺตาติ เจ? น ตตฺถ ทุฏฺุลฺลวาจาเปกฺขา ทุติยตา, กินฺตุ นิสชฺชาเปกฺขา, อิธ จ น นิสชฺชมตฺตํ, กินฺตุ เทสนา อิธาธิปฺเปตา. สา จ นิปชฺชนโต โอฬาริกา, ตสฺมา อสมตฺถนิทสฺสนํ.
ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๗. ‘‘จตุตฺถปาราชิกวตฺถุ ¶ จ อิทฺจ เอกเมวา’’ติ วุตฺตํ, น ยุตฺตํ. กสฺมา? ตตฺถ ‘‘โมฆปุริสา’’ติ วุตฺตตฺตา. เต อริยมิสฺสกา น โหนฺตีติ ทฺเวปิ เอกสทิสานีติ มม ตกฺโก. ‘‘อริยาปิ ปฏิชานึสุ, เตสมฺปิ อพฺภนฺตเร วิชฺชมานตฺตา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺสา’’ติ ลิขิตํ. ‘‘สพฺเพปิ ภูตํ ภควาติ ปุถุชฺชนอริยานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อาโรจิตตฺตา ‘ภูต’นฺติ วุตฺตํ, น อตฺตโน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ สนฺธายาติ อปเร’’ติ วุตฺตํ.
๗๗. ปุพฺเพ อวุตฺเตหีติ จตุตฺถปาราชิเก อวุตฺเตหีติ.
ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๘-๘๐. ‘‘เตเนว ¶ หตฺเถน อุปกฺกมิตฺวา อสุจึ โมเจสี’’ติ ปาโ สมฺปติปาโ สุนฺทโร. อปโลเกตฺวาว กาตพฺพา. โน เจ, ปาฬิยํเยว วุตฺตํ สิยา. ‘‘โอตฺตปฺเปนา’’ติ วตฺตพฺเพ รุฬฺหีวเสน ปเรสุ ‘‘หิโรตฺตปฺเปนา’’ติ วุตฺตํ. มหาอฏฺกถายํ อุตฺตานตฺตา น วุตฺตํ, ปาจิตฺติยาสมฺภวทสฺสเนเนว หิ ทุกฺกฏนฺติ สิทฺธํ.
๘๓. ตตฺถ ‘‘กมฺม’’นฺติ วุตฺตอชฺฌาจาเรปิ ปริยาปนฺนตฺตา ตํ ตสฺส ทณฺฑกมฺมวตฺถุ. ‘‘ตตฺถ กมฺมํ อาปนฺโน’’ติ ปุพฺเพปิ ลิขิตํ. มหาอฏฺกถายํ ‘‘อตฺตกามํ อาปนฺโน’’ติ ปาโ, ‘‘อยเมว คเหตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํ.
ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๖. กฏสกฺขรา เสตมตฺติกา วิย มุทุกา สกฺขรชาติ. ‘‘อกตปพฺภาเรติ อวลฺชิตพฺพฏฺานทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ ลิขิตํ. ‘‘อโนวสฺสกฏฺานทสฺสนตฺถ’’นฺติ วตฺตพฺพํ. มูสิกุกฺกุรนฺติ มูสิกาหิ อุทฺธฏปํสุ. สุทฺธจิตฺตาติ กิฺจาปิ ‘‘เอวํ ปวฏฺฏิเต ปถวี ภิชฺชิสฺสตี’’ติ ¶ ชานนฺติ, โน ปน เจ ปถวีเภทตฺถิกา, สุทฺธจิตฺตา นาม โหนฺติ. ปํสุอาทโย ทฺเว โกฏฺาสา อาปตฺติกรา. เกจิ ‘‘สพฺพจฺฉนฺนาทีสุ อุปฑฺเฒ ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา สเจ ทุกฺกฏํ, ยุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ตตฺถ ยุตฺตํ ตาทิสสฺส วตฺถุโน สมฺภวา, อิธ ปน ชาตปถวี จ อชาตปถวี จาติ ทฺเวเยว วตฺถูนิ, ตสฺมา ทฺวินฺนํ เอเกน ภวิตพฺพนฺติ น ยุตฺตํ. เอตฺถาปิ ทุกฺกฏวจนํ อตฺถีติ เจ? ตํ ปน สฺาวเสน, น วตฺถุวเสนาติ น ยุตฺตเมว.
๘๗. อคฺคึ กาตุํ วฏฺฏตีติ เอตฺถ เอตฺตาวตา อุสุมํ คณฺหาติ, ตสฺมา วฏฺฏตีติ เกจิ. เอวํ สติ ปถวิยา อคฺคิมฺหิ กเต ทูรโตปิ ภูมิ อุณฺหา โหติ, ตตฺตกํ โกเปตพฺพํ สิยา, น จ กปฺปติ, ตสฺมา ยสฺมึ าเน ปตติ, ตํ โส อคฺคิ ฑหติ, ตสฺมา วฏฺฏตีติ เอเก. อฑหิเตปิ ‘‘อทฑฺฒาย ¶ ปถวิยา อคฺคึ เปตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺตนา ปาตนาเยว โทโส ปติเต อุปทาเหติ เวทิตพฺพํ.
ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมตฺโต วณฺณนากฺกเมน มุสาวาทวคฺโค ปโม.
๒. ภูตคามวคฺโค
๑. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๙. ผรสุํ นิคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺโตติ ทสฺสิตภาวํ ชานาเปติ. กสฺมา อยํ ผรสุํ อุคฺคิรีติ เจ? มนุสฺสานนฺติอาทิ ตสฺส ปริหาโร. ‘‘อาโกเฏสิ ฉินฺทีติ จ วจนโต รุกฺขเทวตานํ หตฺถานิ ฉิชฺชนฺติ, น จาตุมหาราชิกาทีนํ วิย อจฺเฉชฺชานี’’ติ วทนฺติ.
๙๐-๙๒. ภวนฺติ อหุวฺุจาติ ทฺวิกาลิโก ภูตสทฺโท. ยทิ พีชโต นิพฺพตฺเตน พีชํ ทสฺสิตํ, ตเทว สนฺตกํ ยทิทํ. โสว กุกฺกุโฏ มํสิมกฺขิโตติ อยเมว หิ ปริหาโร. อฏฺกถาสุปิ หิ ‘‘พีเช พีชสฺี’’ติ ลิขิตํ. ยํ พีชํ ภูตคาโม นาม โหติ, ตสฺมึ พีเช ภูตคามพีเชติ โยเชตฺวา. อมูลกตฺตา กิร สมฺปุณฺณภูตคาโม น โหติ, ‘‘สมูลปตฺโต เอว ¶ หิ ภูตคาโม นามา’’ติ การณํ วทนฺติ. ‘‘อภูตคามมูลตฺตาติ ภูตคามโต อนุปฺปนฺนตฺตา อภูตคามมูลํ, ภูตคามสฺส อมูลกตฺตา วา. น หิ ตโต อฺโ ภูตคาโม อุปฺปชฺชตี’’ติ ทฺวิธาปิ ลิขิตํ. ปิยงฺคุ อสนรุกฺโข วฑฺฒนตฺตโจ ขชฺชผโล, ‘‘ปีตสาโล’’ติปิ วุจฺจติ. อมูลกภูตคาเม สงฺคหํ คจฺฉตีติ นาฬิเกรสฺเสวายํ. ฆฏปิฏฺิชาตตฺตา, พีชคามานุโลมตฺตา จ ทุกฺกฏวตฺถุ. น วาเสตพฺพํ ‘‘ทุรูปจิณฺณตฺตา’’ติ ลิขิตํ, ‘‘เยสํ รุกฺขานํ สาขา รุหตีติ วจนโต เยสํ น รุหติ, เตสํ สาขาย กปฺปิยกรณกิจฺจํ นตฺถีติ สิทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. มุทฺทติณนฺติ ตสฺส นามํ. ‘‘มฺุชติณนฺติ ปาโ’’ติ ลิขิตํ.
สมณกปฺเปหีติ สมณโวหาเรหิ, ตสฺมา วตฺตพฺพํ ภิกฺขุนา ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ. ตสฺส อาณตฺติยา กโรนฺเตนาปิ สามเณราทินา ‘‘กปฺปิย’’นฺติ ¶ วตฺวาว อคฺคิปริชิตํ กาตพฺพนฺติ สิทฺธํ. อคฺคิปริชิตาทีนิ วิย กปฺปิยตฺตา อพีชนิพฺพฏฺฏพีชานิปิ ‘‘ปฺจหิ สมณกปฺเปหี’’ติ (จูฬว. ๒๕๐) เอตฺถ ปวิฏฺานิ, ยถาลาภโต วา สมณกปฺปวจนํ คเหตพฺพํ. ‘‘กปฺปิย’นฺติ วตฺตุกาโม ‘กปฺป’นฺติ เจ วทติ, ‘วฏฺฏตี’ติ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กปฺปิย’นฺติ วจนํ สกสกภาสายปิ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘กปฺปิยนฺติ วตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ภิกฺขุนา ‘กปฺปิยํ’อิจฺเจว วตฺตพฺพํ, ‘‘อิตเรน ปน ยาย กายจิ ภาสายา’’ติ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํ. ‘‘อุจฺฉุํ กปฺปิยํ กริสฺสามีติ ทารุํ วิชฺฌตี’’ติ วจนโต กปฺปิยํ กาตพฺพํ สนฺธาย วิรทฺเธติ วุตฺตํ โหติ, อาจริยา ปน ‘‘กปฺปิยํ กาเรตพฺพํ สนฺธาย กปฺปิยนฺติ สิตฺถาทึ กาเรติ, วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตสฺส การณํ วทนฺตา กาตุํ วฏฺฏนภาเวเนว วิรชฺฌิตฺวา กเตปิ กปฺปิยํ ชาตํ. ยทิ น วฏฺเฏยฺย, สิตฺถาทิมฺหิ กเต น วฏฺเฏยฺยาติ, อุปปริกฺขิตพฺพํ. อุฏฺิตเสวาลฆฏํ อาตเป นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏติ, วิโกเปตุกามตาย สติ ทุกฺกฏํ ยุตฺตํ วิย. ‘‘ปุปฺผรชฺชุภาชนคติกา, ตสฺมา น วฏฺฏติ. นาเฬ วา พทฺธปุปฺผกลาเป นาฬสฺมึ กเตปิ วฏฺฏติ ตสฺมึ ปุปฺผสฺส อตฺถิตายา’’ติ วทนฺติ. โปราณคณฺิปเท ‘‘พีชคาเมน ภูตคาโม ทสฺสิโต อนวเสสปริยาทานตฺถ’’นฺติ วุตฺตํ.
ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อฺวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๘-๙. อฺํ วทตีติ อฺวาทกํ, ‘‘วจนํ กเรยฺยา’’ติ ลิขิตํ. ‘‘ตุณฺหีภูตสฺเสตํ นาม’’นฺติ ปาโ. อุคฺฆาเตตุกาโมติ สโมหนิตุกาโม, อนฺตรายํ กตฺตุกาโมติ โปราณา.
๑๐๐. ‘‘สุทิฏฺโ ¶ ภนฺเต, น ปเนโส กหาปโณติอาทีสุ อนาโรปิเต ทุกฺกเฏน มุสาวาทปาจิตฺติยํ, อโรปิเต ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตี’’ติ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํ.
๑๐๒. อธมฺเมน วา วคฺเคน วา น กมฺมารหสฺส วาติ เอตฺถ ‘‘มยิ วุตฺเต มํ วา อฺํ วา สงฺโฆ อธมฺเมน วา กมฺมํ, วคฺเคน วา กมฺมํ กริสฺสติ, น ¶ กมฺมารหสฺส วา เม, อฺสฺส วา กมฺมํ กริสฺสตี’’ติ น กเถตีติ โยเชตพฺพํ.
อฺวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๐๓. ‘‘ฉนฺทายา’’ติ อกฺขรกฺขรายาติอาทิ วิย ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ฉนฺทตฺถนฺติ วา อตฺโถ. เยสํ เสนาสนานิ ปฺเปติ, เตสํ อตฺตนิ ฉนฺทตฺถนฺติ อธิปฺปาโย.
๑๐๖. อนุปสมฺปนฺนนฺติอาทีสุ กรณตฺโถ คเหตพฺโพ. อฺํ อนุปสมฺปนฺนนฺติ อฺเน อนุปสมฺปนฺเนน. ตสฺส วาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส. ‘‘สมฺมุติกาเล ปฺจงฺควิรหาทโย อสมฺมตา นามา’’ติ, ‘‘อุปสมฺปนฺเนน ลทฺธสมฺมุติ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน วินสฺสตี’’ติ จ วุตฺตํ. สงฺเฆนาติ สพฺเพน สงฺเฆน กมฺมวาจาย อสฺสาเวตฺวา ‘‘ตเวโส ภาโร’’ติ เกวลํ อาโรปิตภาโร. เกวล-สทฺโท เหตฺถ กมฺมวาจาย อสฺสาวิตภาวมตฺตเมว ทีเปติ. สยเมวาติ อิตเรสํ ภิกฺขูนํ อนุมติยา. อภูเตน ขียนกสฺส อาทิกมฺมิกสฺส กถํ อนาปตฺตีติ เจ? อิมินา สิกฺขาปเทน. มุสาวาเท อาปตฺติเยว ทฺเว ปาจิตฺติโย วุตฺตา วิย ทิสฺสนฺติ ปุพฺพปโยเค รุกฺขาทิฉินฺทนาทีสุ วิย, วิจาเรตพฺพํ.
อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๑๐. ‘‘เอวฺจิทํ ภควตา ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ โหตี’’ติ วจนโต, ปริวาเร ‘‘เอกา ปฺตฺติ, เอกา อนุปฺตฺตี’’ติ (ปริ. ๒๒๖) วจนโต จ อิธ อตฺถิ อนุปฺตฺตีติ สิทฺธํ. กิฺจาปิ สิทฺธํ, ‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติอาทินา ¶ ปน ปฺตฺติฏฺานํ น ปฺายติ, เกวลํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อฏฺมาเส…เป… นิกฺขิปิตุ’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตํ กสฺมาติ ¶ เจ? ปมปฺตฺติยํ วุตฺตนเยเนว วตฺตพฺพโต อวิเสสตฺตา น วุตฺตํ. ยทิ เอวํ กา เอตฺถ อนุปฺตฺตีติ? อชฺโฌกาเสติ. อยมนุปฺตฺติ ปฺตฺติยมฺปิ อตฺถีติ เจ? อตฺถิ, ตํ ปน โอกาสมตฺตทีปนํ, ทุติยํ จาตุวสฺสิกมาสสงฺขาตกาลทีปนํ. ยสฺมา อุภยมฺปิ เอกํ กาโลกาสํ เอกโต กตฺวา ‘‘อชฺโฌกาเส’’ติ วุตฺตนฺติ ทีเปนฺโต ภควา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว…เป… นิกฺขิปิตุ’’นฺติ อาหาติ เวทิตพฺพํ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘ยตฺถ จ ยทา จ สนฺถริตุํ น วฏฺฏติ, ตํ สพฺพมิธ อชฺโฌกาสสงฺขฺยเมว คตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ. เหมนฺตกาลสฺส อนาปตฺติสมยตฺตา อิทํ สิกฺขาปทํ นิทานานเปกฺขนฺติ สิทฺธํ, ตถา หิ อชฺโฌกาสปทสามตฺถิเยน อยํ วิเสโส – วสฺสานกาเล โอวสฺสกฏฺาเน อชฺโฌกาเส, มณฺฑปาทิมฺหิ จ น วฏฺฏติ. เหมนฺตกาเล ปกติอชฺโฌกาเส น วฏฺฏติ, สพฺพมิธ โอวสฺสเกปิ มณฺฑปาทิมฺหิ วฏฺฏติ, ตฺจ โข ยตฺถ หิมวสฺเสน เสนาสนํ น เตเมติ, คิมฺหกาเล ปกติอชฺโฌกาเสปิ วฏฺฏติ, ตฺจ โข อกาลเมฆาทสฺสเนเยวาติ อยํ วิเสโส ‘‘อฏฺ มาเส’’ติ จ ‘‘อวสฺสิกสงฺเกเต’’ติ จ เอเตสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ สามตฺถิยโตปิ สิทฺโธ.
กิฺจ ภิยฺโย – อฏฺกถายํ สนฺทสฺสิตวิเสโสว. จมฺมาทินา โอนทฺธโก วา นววายิโม วา น สีฆํ วินสฺสติ. กายานุคติกตฺตาติ กาเย ยตฺถ, ตตฺถ คตตฺตา. สงฺฆิกมฺจาทิมฺหิ กายํ ผุสาเปตฺวา วิหริตุํ น วฏฺฏตีติ ธมฺมสิริตฺเถโร. ‘‘สงฺฆิกํ ปน ‘อชฺโฌกาสปริโภเคน ปริภฺุชถ, ภนฺเต, ยถาสุข’นฺติ ทายกา เทนฺติ เสนาสนํ, เอวรูเป อนาปตฺตี’’ติ อนฺธกฏฺกถายํ วจนโต, อิธ จ ปฏิกฺเขปาภาวโต วฏฺฏติ. ‘‘อฺฺจ เอวรูปนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปาทฏฺานาภิมุขาติ นิสีทนฺตสฺส ปาทปตนฏฺานาภิมุขา’’ติ ลิขิตํ. สมฺมชฺชนฺตสฺส ปาทฏฺานาภิมุขนฺติ อาจริยสฺส ตกฺโก.
๑๑๑. ‘‘ปาทุทฺธาเรนาติ พหิอุปจาเร ิตตฺตา’’ติ ลิขิตํ. คจฺฉนฺติ, ทุกฺกฏํ ธมฺมกถิกสฺส วิย. กสฺมา น ปาจิตฺติยํ? ปจฺฉา อาคเตหิ วุฑฺฒตเรหิ อุฏฺาเปตฺวา คเหตพฺพโต. ธมฺมกถิกสฺส ปน อนุฏฺเปตพฺพตฺตา. ‘‘อนาณตฺติยา ปฺตฺติยมฺปิ ตสฺส ภาโร’’ติ วุตฺตํ.
๑๑๒. ปริหรเณเยวาติ ¶ ¶ เอตฺถ คเหตฺวา วิจารเณติ ธมฺมสิริตฺเถโร. อตฺตโน สนฺตกกรเณติ อุปติสฺสตฺเถโร. พีชนีปตฺตกํ จตุรสฺสพีชนี.
๑๑๓. ‘‘โย ภิกฺขุ วา สามเณโร วา…เป… ลชฺชี โหตี’ติ วุตฺตตฺตา อลชฺชึ อาปุจฺฉิตฺวา คนฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ปาเ ‘‘เกนจิ ปลิพุทฺธํ โหตี’’ติ จ อฏฺกถายํ ‘‘ปลิพุทฺธ’’นฺติ จ เสนาสนํเยว สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา ตถาปิ อตฺถีติ คเหตพฺพํ. ‘‘อนาปุจฺฉํ วา’’ติ ปาโ.
ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๑๖-๗. เอตฺตกเมว วุตฺตมฏฺกถาสุ, ตถาปิ ปทฏฺาทโยปิ ลพฺภนฺติ เอว. อนุคณฺิปเท ‘‘อฺํ อตฺถรณาทิ อกปฺปิยตฺตา น วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘มฺจํ วา ปีํ วา วิหาเร วา วิหารูปจาเร วา’ติ อิมินาปิ สํสนฺทนตฺถํ ‘กิฺจาปิ วุตฺโต, อถ โข’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ จ วุตฺตํ. อุปจารมตฺตฺเจตํ ‘‘รุกฺขมูเล’’ติ, ตตฺถ วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
๑๑๘. อนาปุจฺฉิตฺวาปิ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ อสติยา คจฺฉโตปิ อนาปตฺติ, อาปุจฺฉนํ ปน วตฺตํ สฺจิจฺจ อนาปุจฺฉโต วตฺตเภททุกฺกฏตฺตา. ปุคฺคลิกเสนาสเน สงฺฆิกเสยฺยํ, สงฺฆิกเสนาสเน วา ปุคฺคลิกเสยฺยํ อตฺถริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ยุตฺตํ วิย. กสฺมา? ‘‘เสยฺยามตฺตเมว นสฺเสยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา. อิธ ปน ‘‘ปลิพุทฺธํ ปลิพุทฺโธ’’ติ ทุวิธมฺปิ อตฺถิ.
ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๒๑. ฉพฺพคฺคิเยสุเยว เถรา ภิกฺขูติ เกจิ. ปาเท โธวิตฺวาติอาทิมฺหิ ปวิสนฺตสฺส วา ปาทโธวนปาสาณโต ยาว มฺจปีํ ปสฺสาวตฺถาย นิกฺขมนฺตสฺส วา ยาว ปสฺสาวฏฺานนฺติ โยชนา กาตพฺพา. เอวํ สนฺเต ¶ ‘‘ปสฺสาวตฺถาย นิกฺขมนฺตสฺส วา’’ติ น วตฺตพฺพํ, ‘‘ปสฺสาวฏฺานโต นิกฺขมนฺตสฺส วา’’ติ วตฺตพฺพํ. ปสฺสาวฏฺานนฺติ กตฺถจิ โปตฺถเก. ตถา หิ มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา) ¶ ‘‘ปวิสนฺตสฺส ปาทโธวนปาสาณโต ยาว มฺจปีํ นิกฺขมนฺตสฺส มฺจปีโต ยาว ปสฺสาวฏฺานํ, ตาว อุปจาโร’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ปาเท โธวิตฺวา ปวิสนฺตสฺส, ปสฺสาวตฺถาย นิกฺขมนฺตสฺส จ ทฺวาเร นิกฺขิตฺตปาทโธวนปาสาณโต, ปสฺสาวฏฺานโต จ มฺจปี’’นฺติ กตฺถจิ โปตฺถเก ปาโ, โส อปาโ. กสฺมา? มฺจปีานํ อุปจารสฺส วุตฺตตฺตา. ปวิสนฺตสฺส ยาว มฺจปีานํ อุปจาโร, นิกฺขมนฺตสฺส ตโต ปฏฺาย ยาว ปสฺสาวฏฺานํ วจฺจกุฏิจงฺกมฏฺานนฺติ อิมินา อตฺเถน ยถา สํสนฺทติ, ตถาวิโธ ปาโติ อาจริโย.
๑๒๒. อุปจารํ เปตฺวาติ อิธ วุตฺตอุปจารํ เปตฺวา. ‘‘ทสฺสนสวนูปจาเรปิ สนฺถรนฺตสฺสา’’ติ ลิขิตํ.
อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๒๖-๗. ฉสตฺตโกฏฺกานิ วาติ เอตฺถ ทฺวารโกฏฺกํ อธิปฺเปตํ. ‘‘นิกฺขมา’’ติ วจนํ สุตฺวาปิ อตฺตโน รุจิยา นิกฺขมติ, อนาปตฺติ; อิธ อคฺคิสาลาทิ เอว อุปจาโรติ.
นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๒๙. ‘‘ปมาณมชฺฌิมสฺส คลปฺปมาเณ ทินฺนตุลาปิ เวหาสกุฏิเยวา’’ติ ลิขิตํ, ‘‘น สา อิธ อธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตํ.
เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๓๕. ยาว ¶ ทฺวารโกสาติ ทฺวารสมีปา, ยาว ภิตฺตีติ อตฺโถ, ตํ สุวุตฺตํ. กวาฏวิตฺถารปฺปมาโณติ ¶ หตฺถปาสสฺสาธิปฺเปตตฺตา, สมนฺตา กวาฏวิตฺถารปฺปมาณอุปจารสฺส คหิตตฺตา อปริปูรอุปจาราปิ โหติ. อาโลกํ กโรตีติ อาโลกํ สนฺเธติ ปิเธตีติ สนฺธิ เอว อาโลกสนฺธินามกา โหนฺติ. วาตปานกวาฏเลปกมฺเม อปฺปหริตฏฺานกิจฺจํ นตฺถิ.
๑๓๖. อิฏฺกาติ ฉทนกปาลาสิลาทิอิฏฺกา. ฉทนูปรีติ เอตฺถ ปมํ ตาว เอกวารํ อปริเสสํ ฉาเทตฺวา ปุน ฉาทนทณฺฑเก พนฺธิตฺวา ทุติยวารํ ตเถว ฉาเทตพฺพํ. ‘‘ตติยวารจตุตฺถวาเร สมฺปตฺเต ทฺเว มคฺเค อธิฏฺหิตฺวา ตติยมคฺคํ อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ฉาทาเปตี’’ติ อิมินา ยุชฺชติ.
โปราณา ปน ‘‘ปมวาเรเยว ตโย มคฺเค อธิฏฺาตุํ วฏฺฏติ, จตุตฺถโต ปฏฺาย อาปตฺติ ปาจิตฺติยํ, จตุตฺถเลปโต ปฏฺาย อาปตฺตี’’ติ วทนฺติ. ตตฺถ ฉทเน วุตฺตวิธินิทาเนน สเมติ, เลเป วุตฺตวิธิติกจฺเฉเทน สเมติ. ตถาปิ โส น ยุตฺโตว. นิทาเน, อฏฺกถายฺจ สิทฺธเลปตฺตา สพฺพโสวาปิ อจฺฉนฺเน, ฉนฺเนวาปิ อเนกโส ปริยายสฺส ตติยสฺเสว อธิฏฺานนฺติ โน สเมตีติ อาจริโย. ‘‘ทฺเว มคฺเค’’ติ, ‘‘ทฺเว ฉทเน’’ติ จ ‘‘ตติยวารโต ปฏฺาย เอวํ ฉาทาเปหี’ติ อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติ จ อุปติสฺสตฺเถโร วทติ กิร.
มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๔๐. สปฺปาณกสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
สมตฺโต วณฺณนากฺกเมน ภูตคามวคฺโค ทุติโย.
๓. โอวาทวคฺโค
๑. โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๔๔. กถานุสาเรนาติ ¶ ¶ โย ภิกฺขุโนวาทกตฺถิโก กึสีโล กึสมาจาโร กตรกุลา ปพฺพชิโตติอาทิ กถานุสาเรนาติ อตฺโถ. สคฺคมคฺคคมเนปีติ อปิ-สทฺเทน โมกฺขคมเนปิ. ‘‘ลกฺขณปฺปฏิเวธปฏิสํยุตฺโต’’ติ อฏฺครุธมฺมานุสาเรน วตฺตพฺพํ ธมฺมกถํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๑๔๕-๑๔๗. นิสฺสีมนฺติ วิหาเร พทฺธสีมโต อฺํ อพทฺธสีมํ, คามสีมาทินฺติ อตฺโถ. ‘‘สุปินนฺเตนปี’’ติ น สพฺเพสนฺติ อิธ พาหุลฺลนเยน วุตฺตํ. ฉพฺพคฺคิยา หิ เกจิ วีสติวสฺสาปิ อตฺถิ อติเรกวีสติวสฺสาปีติ อิมินา อิมํ มชฺฌิมโพธิกาเล ปฺตฺตนฺติ วิฺายติ. ‘‘สีลวา โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส จตุพฺพิธตฺตา อิธ อธิปฺเปตสีลเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. คณฺานุคณฺิปเทสุ ‘‘สติสํวราทโย อิธ นาธิปฺเปตา, เตน วิภงฺคปาํ ทสฺเสติ อฏฺกถาจริโย’’ติ วุตฺตํ. อตฺถโตติ ปาฬิอตฺถโต. การณโตติ การณูปปตฺติโต, อฏฺกถาโตติ อธิปฺปาโย. อถ วา การณโตติ ธมฺมโต, เตน อตฺถโต ธมฺมโตติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา อตฺถโตติ ผลโต. ‘‘การณโตติ เหตุโต. ธมฺมปทมฺปิ ชาตเกน สหา’’ติ ลิขิตํ. ปฺหํ กเถตุนฺติ ‘‘ปฺหํ ปุฏฺโ กเถตี’’ติ เอตฺถ ภิกฺขุนิยา ปุฏฺเน ‘‘น ชานามี’’ติ น สกฺกา กเถตุํ. ‘‘น โข ปน ตํ ภควนฺต’’นฺติ ปาโ. ‘‘น โข ปเนต’’นฺติ จ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ‘‘กาสายวตฺถวสนายา’’ติ วจนโต ปาราชิกายปิ น วฏฺฏติ. ภิกฺขุนิยา กายสํสคฺคเมว วุตฺตํ. เมถุเนน หิ ภิกฺขุนีทูสโก โหติ.
๑๔๘-๙. ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนา นาม ปริวตฺตลิงฺคา, ปฺจสตา สากิยานิโย วา. ‘‘ธมฺมเทสนาปตฺติโมจนตฺถํ ปนา’’ติ วจนโต มาตุคามคฺคหเณน สพฺพตฺถ ภิกฺขุนีสงฺคหํ คจฺฉตีติ สิทฺธํ. ภิกฺขุนิคฺคหเณน ปน มาตุคาโม ติริยํ ตรณสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๑๘๗-๑๙๐) สงฺคหิโต, น อฺตฺถ. ‘‘โอสาเรตพฺพา’’ติ ปาฬิปาโ, ปาฬิ โอสาเรตพฺพาติ อตฺโถ ¶ . ‘‘โอสาเรตพฺพ’’นฺติ อฏฺกถาปาฬิ. เอกสฺมึ าเน วนฺทิเต โทสาภาวโต พหูสุ เอกาย วนฺทิเต วฏฺฏตีติ เจ? ภิกฺขูหิ กตฺตพฺพํ นตฺถิ, ภิกฺขุนิยาเยว กตฺตพฺพํ, ตสฺมา น วฏฺฏติ ¶ . ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ นิสินฺนายาติ อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ นิสินฺนายา’’ติ วทนฺติ. น นิมนฺติตา หุตฺวา คนฺตุกามาติ นิมนฺติตา หุตฺวา คนฺตุกามา ภิกฺขู อิธ นาธิปฺเปตา, วสฺสํ อุปคนฺตุกามาว อธิปฺเปตาติ อตฺโถ. ยโต ปนาติ ภิกฺขุนีวิหารโต. ตตฺถาติ ภิกฺขุนีวิหาเร. กิฺจาปิ ‘‘โอวาททายกา ภิกฺขู’’ติ วจนโต โอวาททายเกเหว สภิกฺขุโก อาวาโส โหติ, น สพฺเพหีติ อาปนฺโน, ตถาปิ อสติ ภิกฺขุโนวาทเก โอวาทสํวาสานํ อตฺถาย ยาจนตฺถาย อวสฺสํ คนฺตพฺพตฺตา อฺเหิปิ ภิกฺขูหิ สภิกฺขุโกปิ สภิกฺขุโก เอวาติ เวทิตพฺโพ. สา รกฺขิตพฺพาติ วสฺสจฺเฉทาปตฺติ รกฺขิตพฺพา. กสฺมา? อาปทาสุ หีติอาทิ. ‘‘อยํ อุโปสโถ จาตุทฺทสิโกติ ปุจฺฉิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตมฺปิ เตรสิยํเยว, เอตรหิ ปน ภิกฺขุนิโย จาตุทฺทสิยํเยว คนฺตฺวา ‘‘กทา อยฺย อุโปสโถ’’ติ ปุจฺฉนฺติ. ‘‘ชายาโย วา ชาริโย วา’’ติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ กิร. ‘‘คจฺเฉยฺย เจ, อาปตฺตี’’ติ ปาโ. ทฺเว ติสฺโสติ ทฺวีหิ ตีหิ. เอกโต อาคตานํ วเสน ‘‘ตาหี’’ติ พหุวจนํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอกา ภิกฺขุนี วา พหู ภิกฺขุนี วา พหูหิ ภิกฺขุนุปสฺสเยหิ โอวาทตฺถาย เปสิตา’’ติ วจนสฺส วิตฺถาโร ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ จ อยฺย ภิกฺขุนิโย จา’’ติอาทินา วุตฺโต. ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ จ อยฺย ภิกฺขุนิโย จา’ติอาทิ นานาอุปสฺสเยหิ เปสิตาย วจน’’นฺติ จ ‘‘อปริปุณฺณสงฺฆปุคฺคลนานาวาสทุติยวจนวเสน ปฺจกฺขตฺตุํ อุปสงฺกมนํ วุตฺต’’นฺติ จ ลิขิตํ. ยสฺมึ อาวาเส ปาติโมกฺขุทฺเทโส น ปวตฺตติ, ตตฺถาปิ ยาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุนทิวเส เยน ปฏิคฺคหิตํ, เตน ‘‘นตฺถิ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ. อตฺถิ เจ สมฺมโต, นิทฺทิสิตพฺโพ. ‘‘สยเมว เจ สมฺมโต, อห’นฺติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. สเจ สมฺมโต วา โอวาทปฏิคฺคาหโก วา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติ, อฺเน อาโรจาเปตพฺพนฺติ เอเก, ‘‘อตฺตนาปิ อาโรเจตุํ วฏฺฏตี’’ติ จ วทนฺติ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘อยฺยานํ ปวาเรตี’’ติ ลิขิตํ, เอวํ สติ ‘‘อยฺยสฺส ปวาเรมี’’ติ วตฺตพฺพํ, โปตฺถเก นตฺถิ.
โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๕๓. มุนาตีติ ¶ ชานาติ. อนฺตรธายติปีติ เอตฺถ ตทุตฺตมํ เจ อตฺถิ, ตํ ปสฺสามิ, ยํ วิจิตฺตํ วา, ตทตฺถฺจ. ตคฺฆ การณํ. สห อุปฺปาทมนนฺตรา กิริยา. ยมา จ เต มนสา กตตฺร เนตฺวาติ. ยถา ปาโต สิยา ปาโต ภวํ ปาโตว อุทกโต อุคฺคนฺตฺวา ิตํ, ตถา วิโรจมานํ องฺคีรสํ พุทฺธํ ปสฺส, น เกวลํ ปทุมํ วิย, วิโรจมานํ ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเขติ ¶ สมฺพนฺโธ. อถ วา องฺคีรสํ พุทฺธํ ปทุมํว วิโรจมานํ สูริยํว ตปนฺตํ ปสฺส พุทฺธํ. ยถา ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ โกกนุทสงฺขาตํ ปทุมํ ปสฺสสิ, ตถา วิโรจมานํ องฺคีรสํ พุทฺธํ ปสฺส. อุภเยเนว หิ ภควโต กนฺติ ทีปิตาติ กตฺวา ทีปิตคุณสุภํ พุทฺธํ สกฺกตฺวา ตํ กนฺตึ ปูเชยฺย. ปูชเนยฺยโตปิ วีตินาเมยฺย อิติ ลกฺขเย. ‘‘เอกโต อุปสมฺปนฺนายา’’ติ ปาฬิ.
๑๕๖. ‘‘เอกโต อุปสมฺปนฺนาน’’นฺติ อฏฺกถาปาโ. ‘‘อภพฺโพ ตฺว’’นฺติอาทิวจนโต อนุกมฺปาวเสน สทฺธิวิหาริกาทึ สงฺฆิกา วิหารา นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺส อนาปตฺติ วิย ทิสฺสติ. อภพฺโพ หิ เถโร สฺจิจฺจ ตํ กาตุํ, คเวสิตพฺพาว เอตฺถ ยุตฺตีติ เกจิ. เถเรน สิกฺขาปทปฺตฺติโต ปุพฺเพ กตนฺติ มม ตกฺโก.
อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๖๒. ‘‘เอกรตฺตมฺปิ วสนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๑๖๑) วจนโต ยตฺถ รตฺติยํ น วสนฺติ, ตตฺถ คนฺตฺวา โอวทิตุํ วฏฺฏตีติ เอเก. ยทิ เอวํ สงฺเกตฏฺานํ คนฺตฺวา โอวทิตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ. ‘‘ตโต อทฺธโยชเนเยว สภิกฺขุโก อาวาโส อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ น วตฺตพฺพํ. ภิกฺขุโนวาทโก เจ อทฺธโยชนํ คนฺตฺวา โอวทิตุกาโม โหติ, ภิกฺขุนิสงฺโฆ จ อทฺธโยชนํ คนฺตฺวา โสตุกาโม, ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตฺจ น วุตฺตํ, ตสฺมา น วฏฺฏติ. เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ปน ‘‘เอกรตฺตมฺปี’’ติ วุตฺตํ. ตโต ปฏฺาย อุปสฺสยํ โหติ, น อุปสฺสยสงฺเขเปน กตมตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติ. ยตฺถ วาสูปคตา ¶ ภิกฺขุนิโย, โส อุปสฺสยสงฺขฺยํ คจฺฉติ, ตตฺถ น คนฺตฺวา โอวาโท ทาตพฺโพ. เอกาวาเส ทิวา วฏฺฏตีติ เอเก, วิจาเรตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ.
ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๖๔. ‘‘อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน อสมฺมต’’นฺติ ปาฬิวจนโต, ‘‘สมฺมเตน วา สงฺเฆน วา ภารํ ¶ กตฺวา ปิโต’’ติ อฏฺกถาวจนโต จ อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคโต สมฺมเตน วา วิปฺปวสิตุกาเมน ‘‘ยาวาหํ อาคมิสฺสามิ, ตาว เต ภาโร โหตู’’ติ ยาจิตฺวา ปิโต, ตสฺสาภาวโต สงฺเฆน วา ตเถว ภารํ กตฺวา ปิโต อฏฺหิ ครุธมฺเมหิ โอวทิตุํ ลภติ, ปเคว อฺเน ธมฺเมนาติ สิทฺธํ. ‘‘โย ปน ภิกฺขุ อสมฺมโต ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ ปเคว ภารํ กตฺวา อฏฺปิตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อภยคิริวาสีนมฺปิ อิทเมว มตํ, อนุคณฺิปเท ปน อิมํ นยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘นตฺถิ โกจี’’ติอาทินา ‘‘เอตรหิ โอวาทโก อสมฺมโต ภิกฺขุโนวาทโก นามา’’ติ วตฺวา ‘‘ยํ ปน อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน กมฺมวาจาย อสมฺมตํ, ภิกฺขุสงฺเฆน ปน ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส อนุคฺคหํ กโรถ, ภิกฺขุนิโย โอวทถ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ กโรถ ผาสุวิหารนฺติ เอวํ ยาจิตฺวา ปิโต ภิกฺขุสงฺฆํ อาปุจฺฉิตฺวา, ตโต โส เถโร ภิกฺขุนิโย โอวทติ, เอวรูปํ ภิกฺขุสงฺเฆน อสมฺมตนฺติ, ตตฺร วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. โปราณคณฺิปเท ปน ‘‘อสมฺมโต คามํ โอวาทตฺถาย อาคตานํ ภิกฺขุนีนํ วจนํ สุตฺวา ปฏิวจนํ เทนฺโต สงฺฆานุมติยา, น ตฺติจตุตฺเถนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อนุคณฺิปทมเตน สเมติ, อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตวจนํ เตน สเมติ, ตฺจ ปาฬิวจนํ, น หิ โอวาทปฏิคฺคาหโก, ปาติโมกฺขุทฺเทสโก วา ‘‘ปาสาทิเกน สมฺปาเทตู’’ติ วจนมตฺเตน ภิกฺขุโนวาทโก นาม โหติ. โหตีติ เจ, อนุปสมฺปนฺโนปิ ตตฺตเกน วจเนน ‘‘ภิกฺขุโนวาทโก โหตู’’ติ วตฺตพฺโพ. โหตีติ เจ, ยํ วุตฺตํ คณฺานุคณฺิปเทสุ ‘‘อสมฺมโต นาม อสมฺมตภาเวน ‘พหุสฺสุโต ตฺวํ โอวทาหี’ติ ¶ สงฺเฆน ภารํ กตฺวา ปิโต’’ติ. เอตฺถ พาหุสจฺเจน กึ ปโยชนํ. อนุคณฺิปเทเยว ‘‘อภยคิริวาสี วทตีติ สุตฺวา สมฺมเตน วา อาณตฺโต โอวทิตุํ ลภตีติ ธมฺมสิริตฺเถโร ปจฺฉา อนุชานาตี’’ติ วุตฺตํ. กึ พหุกาย. ‘‘ปาสาทิเกน สมฺปาเทตู’’ติ เอตฺตกมตฺเตน ภิกฺขุโนวาทโก โหติ. อฏฺกถายํ ‘‘ภารํ กตฺวา’’ติ อิมินา กึ ปโยชนํ, ตตฺตกมฺปิ วตฺตุํ อฺโ น ลภติ, เตน จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เปตฺวา พาลํ คิลานํ คมิกํ อวเสเสหิ โอวาทํ คเหตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๑๔) อยํ ปาฬิ วิรุชฺเฌยฺย. กถํ? ตสฺส หิ ‘‘น, ภิกฺขเว, โอวาโท น ปจฺจาหริตพฺโพ’’ติ (จูฬว. ๔๑๕) จนโต สมฺมตาสมฺมตภาเวน นตฺถิ โกจีติ ‘‘ปาสาทิเกน สมฺปาเทตู’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, วทนฺโต จ อิธ ปเมน อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ โหตีติ. โหตุ อสมฺมตตฺตา, อกตภารตฺตา จ. อิมสฺส จ ภิกฺขุโนวาทกตฺเต อิมสฺส ขียเนน ทุกฺกฏํ สิยา, สพฺพเมตํ อนิฏฺํ, ตสฺมา อฏฺกถายํ ‘‘อยเมตฺถ ภิกฺขุโนวาทโก นามา’’ติ อวุตฺตตฺตา ตถา ภารํ กตฺวา ปิโต โอวทิตุํ ลภติเยว, นาฺโติ อาจริโย.
อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรทานสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๖๙. สาทิยิสฺสสีติ ¶ ปุจฺฉา.
จีวรทานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๗๖. วฺเจตฺวาติ ‘‘ตว าติกายา’’ติ อวตฺวา ‘‘เอกิสฺสา ภิกฺขุนิยา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺวา, เต หิ ‘‘เอกิสฺสา’’ติ วจนํ สุตฺวา อฺาติกาย สนฺตกสฺิโน สิพฺเพสุํ. อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ‘‘จีวรํ นาม ฉนฺนํ ¶ จีวรานํ อฺตรํ จีวร’’นฺติ เอตฺตกเมว ปาฬิ, เตน วุตฺตํ ‘‘จีวรนฺติ ยํ นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา’’ติอาทิ. ‘‘วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิม’’นฺติ จ ลิขิตํ, โส ปมาทเลโข.
จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๘๑. ตา ภิกฺขุนิโย ทูสยึสูติ วิปริณาโม กาตพฺโพ.
๑๘๒-๔. สมฺปทนฺตีติ ปทสา คจฺฉนฺติ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สมฺปตนฺติ เอตฺถาติ สมฺปาโต’’ติอาทินา. ปทคเต อุปจาโร น ลพฺภติ, อจฺจาสนฺนตฺตา มิสฺสํ วิย โหตีติ. กุกฺกุฏวสฺสิตปริจฺฉินฺโน มหาอฏฺกถายํ. ‘‘ตมฺปิ โวหาเรนา’’ติ ลิขิตํ. ‘‘เยภุยฺเยน ตถา สนฺนิเวโส โหตีติ กตฺวา อฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตสฺมา น ปมาทเลโข’’ติ จ, ‘‘อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน วุตฺตํ อฏฺกถายํ, ตโต อุทฺธํ อทฺธโยชนลกฺขณสมฺปตฺตํ นาม โหตีติ คเหตพฺพ’’นฺติ จ วุตฺตํ. ‘‘กปฺปิยภูมิ กิรายํ…เป… น วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ทุทฺทสฺเหตฺถ การณํ. กตรํ ปน ตนฺติ? ‘‘คจฺฉามาติ สํวิทหติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘คจฺฉามา’’ติ วตฺตมานวจนนฺตฺจ, อมคฺเค ภิกฺขุนุปสฺสยาทิมฺหิ น สมฺภวติเยว มนุสฺสานํ อนฺตรฆราทิมฺหิ มคฺคสงฺเขปคมนโต, อุจฺจาสยนาทิอุปฺปตฺติฏฺานตฺตา จ. น ติตฺถิยเสยฺยาย วา ปพฺพชิตาวาสตฺตา. ทฺวาเรติ สมีปตฺเถ ภุมฺมํ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘รถิกายา’’ติ อาห. เสสอฏฺกถายํ ¶ ‘‘เอตฺถนฺตเร สํวิทหิเตปิ ภิกฺขุโน ทุกฺกฏ’’นฺติ อาคตตฺตา น สเมติ. ‘‘คามนฺตเร’’ติ วจนโต อฺคามสฺส อุปจาโรกฺกมเน เอว อาปตฺติ. ‘‘อทฺธโยชเน’’ติ วจนโต อติกฺกมเนเยว ยุตฺตํ.
๑๘๕. รฏฺเภเทติ วิโลเป. โปราณคณฺิปเท ‘‘ตโยปิ สงฺเกตา กาลทิวสมคฺควเสน, ตตฺถ ปจฺฉิเมเนว อาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อิมินา มคฺเคนา’’ติ วิสฺสชฺเชตฺวา อฺเน คจฺฉนฺติ เจ, อาปตฺติเยวาติ อตฺโถ.
สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๘๙. นทิยา ¶ กุโต คามนฺตรนฺติ เจ? ‘‘ยสฺสา นทิยา’’ติอาทิมาห. คามนฺตรคณนายาติ ยสฺมึ คามติตฺเถ อารุฬฺโห, ตํ เปตฺวา อฺคามคณนาย. ‘‘มาตุคาโมปิ อิธ สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ อาจริยสฺส ตกฺโก, เตเนว ‘‘อุภยตฺถ เอกโต อุปสมฺปนฺนาย ทุกฺกฏํ, สิกฺขมานาย สามเณริยา อนาปตฺตี’’ติ จ น วุตฺตํ. เอเสว นโย อฺเสุปิ เอวรูเปสุ.
๑๙๑. ‘‘โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน เกฬิปุเรกฺขารา สํวิทหิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อกุสลจิตฺตํ โลกวชฺชนฺติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ, ‘‘เกฬิปุเรกฺขารา’’ติ วจนํ เยภุยฺยตาย วุตฺตํ. โปราณคณฺิปเท จ ‘‘ตีณิ จิตฺตานิ ติสฺโส เวทนา’’ติ วุตฺตํ, สํวิทหนกาเล วา เกฬิปุเรกฺขาโร ภิกฺขุ สํวิทหติ, อาปตฺติ ภิกฺขุโน คามนฺตโรกฺกมเน, อทฺธโยชนาติกฺกเม วา. กุสลจิตฺโต วา โหติ ปจฺจเวกฺขนฺโต, เจติยาทีนิ วา ปสฺสนฺโต, อพฺยากตจิตฺโต วา โหติ กิลมถวเสน นิทฺทายนฺโตติ ติจิตฺตานิ คหิตานีติ เวทิตพฺพา.
นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๙๒. เจฏเกติ ทารเก. ตรุณโปตเกติ โปราณา. ‘‘ปาปภิกฺขูนํ ปกฺขุปจฺเฉทาย อิทํ ปฺตฺตํ, ตสฺมา ปฺจ โภชเนเยวาปตฺติ วุตฺตา’’ติ ลิขิตํ.
๑๙๔-๗. นิปฺผาทิตนฺติ ¶ วิฺตฺติยา น โหติ, กินฺตุ ปริกถาทีหิ, ตสฺมา อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, ตํ สนฺธาย ‘‘สพฺพตฺถ อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กถานุสาเรน ตตฺถ ปสีทิตฺวา เทนฺติ, อิทํ ปริปาจิตํ น โหติ, วฏฺฏนฺตี’’ติ ปมสิกฺขาปเท วุตฺตตฺตาติ ธมฺมสิริตฺเถโร, อุปติสฺสตฺเถโร ปน ‘‘อิตรมฺปิ วฏฺฏติเยวา’’ติ อาห. โปราณคณฺิปเท ปน ‘‘ยสฺมา เทวทตฺโต ปกติยา ตตฺถ ภิกฺขุนิปริปาจิตํ ภฺุชติ, ตสฺมา อิมํ อฏฺุปฺปตฺตึ นิทานํ กตฺวา อิทํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.
ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๙๘. ‘‘อุปนนฺทสฺส ¶ จตุตฺถสิกฺขาปเทน จา’’ติ ปาโ.
รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมตฺโต วณฺณนากฺกเมน โอวาทวคฺโค ตติโย.
๔. โภชนวคฺโค
๑. อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๐๓-๔. ปูคสฺสาติ ปูเคน. กุกฺกุจฺจายนฺโตติ นิสฺสรเณเนตฺถ ภวิตพฺพํ, ตํ มยํ น ชานามาติ สนฺนิฏฺานสฺส กรณวเสน ‘‘กุกฺกุจฺจายนฺโต’’ติ วุจฺจติ. ยถา หิ อายสฺมา อุปาลิ นยคฺคาเหน ‘‘อนาปตฺติ อาวุโส สุปินนฺเตนา’’ติ (ปารา. ๗๘) อาห, ตถา เถโรปิ ‘‘อนาปตฺติ คิลานสฺสา’’ติ กสฺมา น ปริจฺฉินฺทตีติ? อนตฺตาธิการตฺตา วินยปฺตฺติยา, ‘‘นายํ อตฺตโน โอกาโส’’ติ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, สิกฺขาปทสฺส อปริปุณฺณตฺตา. ปมปาราชิกสิกฺขาปเท ปริปุณฺณํ กตฺวา ปฺตฺเตเยว หิ โส เถโร ‘‘อนาปตฺติ สุปินนฺเตนา’’ติ ¶ อาห ‘‘อฺตฺร สุปินนฺตา’’ติ วุตฺตปทานุสาเรนาติ. ยสฺมา โอทิสฺส อยาวทตฺเถว ทายกานํ ปีฬา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อโนทิสฺส ยาวทตฺโถ’’ติ วุตฺตํ.
๒๐๘. ‘‘อนฺตรามคฺเค เอกทิวส’นฺติ เอกํเยว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ จ ‘‘เอเสว นโยติ วุตฺตนยเมว ทสฺเสตุํ คนฺตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺโต หีติอาทิมาหา’’ติ จ ‘‘สุทฺธจิตฺโต หุตฺวา ปกติคมเนว ภฺุชิตุํ ลภตี’’ติ จ ‘‘อคิลานสฺส คิลานสฺิโน กาเยน สมุฏฺาตี’’ติ จ ลิขิตํ.
อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๐๙-๒๑๘. คุฬฺหปฏิจฺฉนฺโนติ อปากโฏว. เอโก ปุตฺเตนาติ เอกสฺเสกํ ภตฺตํ ‘‘อหํ อฺเน นิมนฺติโต’’ติ น วุจฺจติ. ‘‘สเจ เอกโต คณฺหนฺติ ¶ , คณโภชนํ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๑๗-๒๑๘) วุตฺตตฺตา จตฺตาโร อุปาสกา จตฺตาโร ภิกฺขู วิสุํ วิสุํ นิมนฺเตตฺวา หตฺถปาเส ิตานํ เจ เทนฺติ, คณโภชนํ โหติ เอวาติ เอเก, ตํ น ยุตฺตํ วิย. ‘‘วิฺตฺติโต ปสวเน คณสฺส เอกโต คหเณ อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ, วิสุํ คหเณ ปณีตโภชนสูโปทนวิฺตฺตีหี’’ติ ลิขิตํ. ‘‘วิฺตฺติโต ปสวนํ อฏฺุปฺปตฺติวเสน อฏฺกถายํ อนฺุาตํ. สูโปทนาทิวเสน ตตฺถ อาปตฺติ เอวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ. กสฺมา? ปริวาเร (ปริ. ๑๖๘) เอว ทฺวินฺนํ อาการานํ อาคตตฺตา, ตสฺมา อฏฺกถายํ ‘‘อนฺุาต’’นฺติ ทุวุตฺตํ. อฏฺุปฺปตฺติยํเยว ปากฏนฺติ ‘‘ปทภาชเน น วุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพํ. เอกโต คณฺหนฺตีติ คหิตภตฺตาปิ อฺเ ยาว คณฺหนฺติ, ตาว เจ ติฏฺนฺติ, เอกโต คณฺหนฺติเยว นาม. ‘‘คจฺฉติ เจ, อนาปตฺตี’’ติ วทนฺติ.
เอตฺถาห – ‘‘ปฏิคฺคหณเมว เหตฺถ ปมาณ’’นฺติ วุตฺตํ, อถ กสฺมา ปาฬิยํ ‘‘คณโภชนํ นาม ยตฺถ จตฺตาโร…เป… ภฺุชนฺติ, เอตํ คณโภชนํ นามา’’ติ (ปาจิ. ๒๑๘) วุตฺตนฺติ? วุจฺจติ – ยตฺถาติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนํ. จตฺตาโรติ คณสฺส เหฏฺิมปริจฺเฉทนิทสฺสนํ. ปฺจนฺนํ โภชนานนฺติ อาปตฺติปฺปโหนกโภชนนิทสฺสนํ. อฺตเรน โภชเนน นิมนฺติตาติ อกปฺปิยนิมนฺตนนิทสฺสนํ. นิมนฺตนวเสเนว ปน คณโภชนสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘นิมนฺติตา ภฺุชนฺตีติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อฺตรํ โภชนํ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนฺตี’’ติ ¶ ปน น วุตฺตํ อฏฺุปฺปตฺติยํเยว ปากฏตฺตา. ยํ ภฺุชนฺตีติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ภฺุชนฺตีติ ปฏิคฺคาหกนิยมวจนํ. น หิ อปฺปฏิคฺคหิตกํ ภิกฺขู ภฺุชนฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘คณสฺส ยโต ปฏิคฺคหิตาหารโภชนเหตุ ปาจิตฺติย’’นฺติ. อาคนฺตุกปฏฺฏํ โมฆสุตฺเตน สิพฺพิตฺวา เปนฺติ, ตตฺถ อนุวาเต ยถา เอกตลํ โหติ, ตถา หตฺเถหิ ฆฏฺเฏติ. วเลตีติ อาวฏฺเฏติ. ปริวตฺตนนฺติ สุตฺตํ คณฺหนฺตานํ สุขคฺคหณตฺถํ สุตฺตปริวตฺตนํ กโรติ, ปฏฺฏํ สิพฺพนฺตานํ สุขสิพฺพนตฺถํ ปฏฺฏปริวตฺตนฺจ. นวจีวรการโก อิธาธิปฺเปโต, น อิตโรติ. ‘‘พิมฺพิสารํ อาปุจฺฉิตฺวา สมฺภาเร กยิรมาเนเยว กาลา อติกฺกนฺตา, ปจฺฉา คณโภชนสิกฺขาปเท ปฺตฺเต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉี’’ติ วทนฺติ, อฺถา อฏฺกถาย วิรุชฺฌนโต.
๒๒๐. ‘‘ทฺเว ¶ ตโย เอกโตติ เยปิ อกปฺปิยนิมนฺตนํ สาทิยิตฺวา’’ติอาทิวจเนน อกปฺปิยนิมนฺตนปจฺจยา เอว อนาปตฺติ, วิฺตฺติโต อาปตฺติเยวาติ ทีเปติ. อนิมนฺติโต จตุตฺโถ ยสฺส ตเทตํ อนิมนฺติตจตุตฺถํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. ปเวเสตฺวาติ นิสีทาเปตฺวา. จีวรทานสมยลทฺธกจตุกฺกํ จีวรการสมยลทฺธกจตุกฺกนฺติ เอวมาทีนิ. ตานิ จาติ เยหิ โภชเนหิ วิสงฺเกโต นตฺถิ, ตานิ. มหาเถเรติ อุปสมฺปนฺเน. อฏฺตฺวาติ ิเตน นิมิตฺตํ ทสฺสิตํ โหติ. ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวาติ รถิกาทีสุ ภิกฺขุสมีเป คนฺตฺวา. อิมสฺมึ ปน สิกฺขาปเท กตฺถจิ โปตฺถเก ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จีวรทานสมเย คณโภชนํ ภฺุชิตุํ. เอวฺจิทํ ภควตา ภิกฺขูน’’นฺติ ปาโ ทิสฺสติ. กตฺถจิ ‘‘ภฺุชิตุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติ ปาโ, อยํ โสภโน.
คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๒๑. อธิฏฺิตาติ นิจฺจปฺปวตฺตา. พทรจุณฺณสกฺกราทีหิ โยชิตํ พทรสาฬวํ. กิรกมฺมกาเรนาติ กิรสฺส กมฺมกาเรน.
๒๒๖. ‘‘วิกปฺเปตฺวา คณฺหาหี’’ติ เอตฺถาหุ โปราณตฺเถรา ‘‘ภควโต สมฺมุขา อวิกปฺเปตฺวา เคหโต นิกฺขมิตฺวา รถิกาย อฺตรสฺส ภิกฺขุโน สนฺติเก วิกปฺเปสิ, วิกปฺเปนฺเตน ปน ‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’ติ วตฺตพฺพํ, อิตเรน วตฺตพฺพํ ‘ตสฺส สนฺตกํ ปริภฺุช วา ¶ ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’’ติ. ปฺจสุสหธมฺมิเกสูติ สมฺมุขา ิตสฺส สหธมฺมิกสฺส ยสฺส วิกปฺเปตุกาโม, ตํ สหธมฺมิกํ อทิสฺวา คหฏฺสฺส วา สนฺติเก, สยเมว วา ‘‘ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ อิตฺถนฺนามสฺส วิกปฺเปมี’’ติ วตฺวา ภฺุชิตพฺพนฺติ เอเก, เอวํ สติ เถโร ตสฺมึเยว นิสินฺโนว ตถา วาจํ นิจฺฉาเรตฺวา ปฏิคฺคณฺหาตีติ ตกฺโก ทิสฺสติ. มหาปจฺจริยาทีสุ ปน ปรมฺมุขา วิกปฺปนาว วุตฺตา, สา ‘‘เตน หานนฺท, วิกปฺเปตฺวา คณฺหาหี’’ติ อิมินา สเมติ, ตถาปิ มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ตสฺมา โย ภิกฺขุ ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ¶ อฺตรสฺส ‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ ทมฺมี’ติ วา ‘วิกปฺเปมี’ติ วา เอวํ สมฺมุขา วา ‘อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’ติ วา ‘วิกปฺเปมี’ติ วา เอวํ ปรมฺมุขา วา’’ติ วจนโต สหธมฺมิกสฺส สนฺติเก เอว วตฺตพฺพํ, น สยเมวาติ ทิสฺสติ. ยสฺมา อยํ ปจฺฉิมนโย โปราณคณฺิปเทนปิ สเมติ, ตสฺมา อิธ มาติกาฏฺกถานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ กิฺจาปิ ‘‘เต มนุสฺสา…เป… โภชนมทํสู’’ติ วจนโต อกปฺปิยนิมนฺตนํ ปฺายติ, ตถาปิ เถรสฺส กุกฺกุจฺจุปฺปตฺติการเณน ภตฺเตน โส นิมนฺติโตติ เวทิตพฺโพ. อฺถา ปรโต ‘‘ทฺเว ตโย นิมนฺตเน เอกโต ภฺุชตี’’ติ วจเนน, อนาปตฺติวาเรน จ วิรุชฺฌติ.
๒๒๙. เอตฺถายํ วิจารณา – ‘‘อฺโ มนุสฺโส ปตฺตํ คณฺหาติ, น ทาตพฺพ’’นฺติ วจนโต อปรภาเค อกปฺปิยนิมนฺตเนน นตฺถิ ปโยชนํ, ปุพฺพภาเคเยว อกปฺปิยนิมนฺตเนน ปโยชนนฺติ สฺเวปิ ภนฺเต อาคจฺเฉยฺยาถาติ เอตฺถ กตรํ อกปฺปิยนิมนฺตนํ, ตสฺมา อธิปฺปาโย เจตฺถ ปมาณนฺติ. น, ‘‘ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธภตฺตํ ภฺุชติ, อาปตฺตี’’ติ วจนโตติ. ตตฺถ ‘‘สฺเวปิ ภนฺเต’’ติ เอตฺถ ยถา วจนมตฺตํ อคฺคเหตฺวา อกปฺปิยนิมนฺตนกฺกเมน อตฺโถ คหิโต, ตถา ‘‘ปิณฺฑาย จริตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ อนฺตรา อกปฺปิยนิมนฺตเนน ลทฺธภตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ปิณฺฑาย หิ จรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺถ, ภนฺเต, ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ ทินฺนมฺปิ อกปฺปิยนิมนฺตเนน ลทฺธํ นาม โหติ. โวหาเรน ปน ‘‘ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธภตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. อฺถา มาติกาฏฺกถายํ ‘‘คณโภชเน วุตฺตนเยเนว ปฺจหิ โภชเนหิ นิมนฺติตสฺส…เป… ปรสฺส ปรสฺส โภชเน’’ติ วุตฺตวจนวิโรโธ. อิทฺหิ วจนํ เยน ปมํ นิมนฺติโต, ตโต ปมนิมนฺติตํ อาทาย คโต ปรสฺส ปรสฺส นิมนฺตนกทายกสฺส โภชเนติ อตฺถปริทีปนโต นิมนฺตนโต ลทฺธภตฺตสฺส โภชเนเยว อาปตฺตีติ ทีเปติ. ‘‘ทฺเว ตโย นิมนฺตเน เอกโต’’ติ วจเนนปิ สเมติ, อฺถา ‘‘เยน นิมนฺติโต, ตสฺส โภชนโต ปรสฺส โภชเน’’ติ เอตฺตกํ วตฺตพฺพํ สิยา, ปาฬิยํ วา ‘‘นิมนฺตเนน เอกโตภฺุชตี’’ติ เอตฺตกํ วตฺตพฺพํ สิยา. ทุติยนิมนฺตนสฺส ปมโภชเน อาปตฺติปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ ¶ ‘‘เยน เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิมนฺตนปฏิปาฏิยา ภฺุชตีติ ปาฬีติ เจ? น, ‘‘อนาปตฺติ นิจฺจภตฺเต’’ติอาทิปาฬิวิโรธโต.
คณฺิปเท ¶ ปน ‘‘ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธภตฺตํ กสฺมา ภฺุชิตุํ น ลภตีติ เจ? ‘ปรมฺปรโภชนํ นาม ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน โภชเนน นิมนฺติโต, ตํ เปตฺวา ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนํ ภฺุชติ, เอตํ ปรมฺปรโภชนํ นามา’ติ วุตฺตตฺตา’’ติ ลิขิตํ. ยทิ เอวํ นิจฺจภตฺตาทิกมฺปิ น วฏฺฏตีติ อาปชฺชตีติ นิจฺจภตฺตาทิ โอทิสฺสกนฺติ เจ? ตํ น, ตทฺสฺส อตฺตโน ธเนน นิปฺผนฺนสฺส, สงฺฆโต ลทฺธสฺส วา ปาโต ปจนกยาคุ เจ ฆนา โหติ, ตสฺสาปิ, เอกกุฏิกํ คามํ อุปนิสฺสาย วิหรโต ภิกฺขาจริยวเสน ลภิตพฺพนิจฺจภตฺตสฺส จ อกปฺปิยภาวปฺปสงฺคโต. ตตฺถ ภิกฺขาจริยวเสน ลทฺธํ น กปฺปติ นิมนฺตนกานํ อปฺปสาทาวหนโตติ เจ? น, ‘‘ปฺจ โภชนานิ เปตฺวา สพฺพตฺถ อนาปตฺตี’’ติ วจนวิโรธโต. ขาทนียมฺปิ หิ ปรสฺส ขาทิตฺวา ภุตฺตตฺตา นิมนฺตนโภชนํ อภฺุชนฺโต อปฺปสาทํ กโรติ เอว, ตสฺมา อปฺปสาทาวหํ อปฺปมาณํ, ตสฺมา นิจฺจภตฺตาทิ โอทิสฺสกํ น สมฺภวติ. อปิจ เหฏฺา วุตฺตนเยน สทฺธึ อิธ วุตฺตนเยน สํสนฺทิตฺวา ยํ ยํ ขมติ, ตํ ตํ คเหตพฺพนฺติ สพฺโพปิ เกสฺจิ อาจริยานํ วินิจฺฉโย. อาจริยสฺส ปน วินิจฺฉโย อนฺเต อาวิ ภวิสฺสติ. ‘‘ขีรํ วา รสํ วา ปิวโต อมิสฺสมฺปีติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํ. คณฺิปเท ‘‘เหฏฺา โอทเนนามิสฺเสตฺวา อุปริ ติฏฺตี’’ติ ลิขิตํ.
มหาอุปาสโกติ เคหสามิโก. มหาอฏฺกถายํ ‘‘อาปตฺตี’’ติ วจเนน กุรุนฺทิยํ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วจนํ วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ. ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ อธิปฺปาโย มหาปจฺจริยํ วิจาริโต’’ติ ลิขิตํ. ‘‘จาริตฺตโตติ ‘สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา’ติ ปรโต วตฺตพฺพโต’’ติ วุตฺตํ. วจีกมฺมํ อวิกปฺปนํ. เอตฺถ ‘‘มหาอุปาสโก ภิกฺขู นิมนฺเตติ…เป… ปจฺฉา ลทฺธํ ภตฺตํ ภฺุชนฺตสฺส อาปตฺติ. ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธภตฺตํ ภฺุชติ, อาปตฺตี’’ติ อฏฺกถายํ วจนโต, ‘‘กาลสฺเสว ปิณฺฑาย จริตฺวา ภฺุชิมฺหา’’ติ ปาฬิโต, ขนฺธเก ‘‘น จ, ภิกฺขเว, อฺตฺร นิมนฺตเน อฺสฺส โภชฺชยาคุ ปริภฺุชิตพฺพา, โย ปริภฺุเชยฺย, ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๒๘๓) วจนโต จ นิมนฺเตตฺวา วา ปเวเทตุ อนิมนฺเตตฺวา วา, ปมคหิตนิมนฺตนสฺส ภิกฺขุโน ปมนิมนฺตนโภชนโต อฺํ ยํ กิฺจิ ปรสนฺตกํ โภชนํ ปรมฺปรโภชนาปตฺตึ กโรติ. อตฺตโน สนฺตกํ, สงฺฆคณโต ลทฺธํ วา อคหฏฺสนฺตกํ วฏฺฏติ, นิมนฺตนโต ปมํ นิพทฺธตฺตา ปน นิจฺจภตฺตาทิ ปรสนฺตกมฺปิ วฏฺฏติ. ขนฺธเก ¶ ‘‘น จ ¶ , ภิกฺขเว…เป… ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๒๘๓) วจนํ ปรสนฺตกโภชนวุตฺตนิยมนํ. ตโต หตฺถโกว โน ตกฺโกติ อาจริโย.
ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๑-๓. ปฏิยาโลกนฺติ ปจฺฉิมํ เทสํ. ปูวคณนายาติ อติริตฺตปูวคณนายาติ อตฺโถ. สเจ ‘‘อปาเถยฺยาทิอตฺถาย สชฺชิต’’นฺติ สฺาย คณฺหาติ, อจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺส อาปตฺติ เอว. อถ อุคฺคหิตํ คณฺหาติ, น มุจฺจติเยว. อสํวิภาเค ปน อนาปตฺติ อกปฺปิยตฺตา. อจิตฺตกตา ปฺตฺติชานนาภาเวเนว, น วตฺถุชานนาภาเวนาติ เอเก. น, มาติกาฏฺกถายํ ‘‘ปาเถยฺยาทิอตฺถาย สชฺชิตภาวชานน’’นฺติ องฺเคสุ อวุตฺตตฺตา. โปราณคณฺิปเท ปเนวํ วุตฺตํ ‘‘เอเกน วา อเนเกหิ วา ทฺวตฺติปตฺตปูเรสุ คหิเตสุ เตสํ อนาโรจเนน วา สยํ วา ชานิตฺวา โย อฺํ คณฺหาติ, ตสฺส ทุกฺกฏํ. เอกโต ตีสุ, จตูสุ วา ปวิฏฺเสุ เอเกน เจ ทฺเวปตฺตปูรา คหิตา, ทุติเย ทฺเว คณฺหนฺเต ปโม เจ น นิวาเรติ, ปมสฺส ปาจิตฺติยํ. นิวาเรติ เจ, อนาปตฺติ, ทุติยสฺเสว ทุกฺกฏ’’นฺติ. สเจ สฺจิจฺจ น วทติ, โปราณคณฺิปเท วุตฺตนเยน ปาจิตฺติยํ, มาติกาฏฺกถาวเสน (กงฺขา. อฏฺ. กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา) ทุกฺกฏํ. ‘‘อติเรกปฏิคฺคหณ’’นฺติ ตตฺถ ปฺจมํ องฺคํ วุตฺตํ, ตสฺมา อปฺปฏิคฺคหิตตฺตา น ปาจิตฺติยํ, กตฺตพฺพากรณโต ปน ทุกฺกฏํ. อฺถา กิริยากิริยํ อิทํ อาปชฺชติ, อนิวารณํ, อนาโรจนํ วา ฉฏฺงฺคํ วตฺตพฺพํ สิยา. เอกนิกายิกานํ วาติ เอตฺถ ‘‘อาสนฺนวิหารภิกฺขู, อาสนฺนอาสนสาลาคตา วา สเจ วิสภาเคหิ อานีตํ น ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ‘อารามิกาทีนํเยว วา ทาเปนฺตี’ติ ชานาติ, ยตฺถ ปริโภคํ คจฺฉติ, ตตฺถ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทฺวตฺติปตฺตปูรา’ติ วจนโต ปจฺฉิอาทีสุ อธิกมฺปิ คณฺหโต อนาปตฺตี’’ติ เกจิ วินยธรมานิโน วทนฺติ, ตํ เตสํเยว นิสีทตุ, อาจริยา ปน ‘‘ปจฺฉิอาทีสุปิ อุกฺกฏฺปตฺตสฺส ปมาณวเสน ทฺวตฺติปตฺตปูรา คเหตพฺพา. อุกฺกฏฺปริจฺเฉทกถา เหสา’’ติ วทนฺติ.
กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปมปวารณสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๓๖. ยาวทตฺถปวารณาย ¶ ¶ ปวาริตา กิฺจาปิ ‘‘ปวาริตา’’อิจฺเจว อธิปฺเปตา อฏฺุปฺปตฺติยาว, อถ โข ปจฺฉิมาว อิธาธิปฺเปตา.
๒๓๗. ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อติริตฺตํ นาม โหติ. ภิกฺขุสฺส อิทมฺปิ เต อธิกํ, อิโต อฺํ น ลจฺฉตีติ กิร อตฺโถ.
๒๓๘-๙. ‘‘อสนํ ปฺายตี’’ติ เอเตเนว ‘‘ภุตฺตาวี’’ติ เอตสฺส สิทฺธตฺตา วิสุํ อตฺถสิทฺธิ นตฺถิ. ยทิ อตฺถิ, องฺคานํ ฉกฺกตฺตทสฺสนนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตนฺติอาทิ ปวารณงฺคานํ ปฺจกตฺตทสฺสนํ. วรโกติ โย โกจิ วรโก. ‘‘ปวารณํ ปน ชเนติเยวาติ วิสุํ สิตฺถํ โวทกํ กโรนฺติ, ปวารณํ น ชเนติ. ยาคุํ วา ปิวนฺโต ปมํ อุทกํ ปิวติ, วฏฺฏติ. อวสิฏฺํ เหฏฺาสิตฺถํ ปวารณํ น ชเนตี’’ติ ลิขิตํ. อุปติสฺสตฺเถโร ‘‘ชเนติเยวา’’ติ วทติ, ตํ น อิจฺฉนฺติ อาจริยา. ภชฺชิตปิฏฺนฺติ ตณฺฑุลจุณฺณเมว. ภชฺชิตสตฺตุโย ปิณฺเฑตฺวา กตโมทโก สตฺตุโมทโก.
‘‘ยาคุสิตฺถมตฺตาเนว ทฺเว…เป… ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปรจงฺกมจฺฉาทโย ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกยาคุํ ปิวนฺโต สเจ อฺํ ตาทิสํเยว ปฏิกฺขิปติ, ปวารณา น โหตีติ กิร ธมฺมสิริตฺเถโร. สเจ อฺํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ. กสฺมา? อสนสงฺขาตสฺส วิปฺปกตโภชนสฺสาภาวโต. โภชนสาลายํ ภฺุชนฺโต เจ, อตฺตโน อปาปุณนโกฏฺาสํ อภิหฏํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ. กามํ ปฏิกฺขิปติ, ปตฺเต ปน อารามิโก อากิรติ, ตโต ภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ. อิทฺหิ พุทฺธปฺปฏิกุฏฺอเนสนาย อุปฺปนฺเนเยว สงฺคหํ คจฺฉติ. ยถา หิ สงฺฆโต อุทฺธฏปิณฺฑํ ทุสฺสีโล เทติ, ตํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ, เอวํสมฺปทมิทํ. ‘‘วิสภาโค ลชฺชี เจ เทติ, ตํ เตน สมฺโภคํ อกตฺตุกามตาย ปฏิกฺขิปติ, ปวาเรตีติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. ปริเวสนายาติ ภตฺตคฺเค. ‘‘มํเสน รสํ, มํสฺจ รสฺจ มํสรสนฺติ อาปชฺชนโต ‘มํสรส’นฺติ วุตฺเต ปฏิกฺเขปโต โหติ, มํสสฺส รสํ มํสรสนฺติ วิคฺคโห นาธิปฺเปโต’’ติ วุตฺตํ. มํสกรมฺพโก นาม…เป… วฏฺฏตีติ สุทฺธยาคุ เอว โหติ. อปฺปวารณมิสฺสกกรมฺพโกเยว โหติ, ตสฺมา น ปวาเรติ, เตน วุตฺตํ ปรโต ‘‘อิทฺจ กรมฺพเกน น สมาเนตพฺพ’’นฺติอาทิ, ตสฺมา ‘‘ตํ อภิหริตฺวา ¶ กฺชิยํ คณฺหถา’ติ วทนฺตํ ปฏิกฺขิปติ, ปวารณา น โหตี’’ติ จ ‘‘มิสฺสกยาคุํ คณฺหถา’ติ อวุตฺตตฺตา ‘สมฺมิสฺสิตํ วิสุํ ¶ กตฺวา เทตี’ติ วุตฺตตฺตา’’ติ จ วุตฺตํ, ยสฺมา ยาคุมิสฺสกนฺติ เอตฺถ ปททฺวเย ปวารณารหสฺส นามคฺคหณํ นตฺถิ, ตสฺมา ตตฺร เจ ยาคุ พหุตรา วา โหติ สมสมา วา, น ปวาเรติ. กสฺมา? ตตฺถ อภิหารกปฏิกฺเขปกานํ ยาคุสฺตฺตา. ยาคุ เจ มนฺทา, ภตฺตํ พหุตรํ, ปวาเรติ. กสฺมา? เตสํ อุภินฺนมฺปิ ตตฺถ ภินฺนสฺตฺตาติ ตกฺโก อาจริยสฺส. ภตฺตมิสฺสเก ปวารณารหสฺส นามสฺส สพฺภาวโต สพฺพทา ปวาเรติ เอว. มิสฺสเก ปน วุตฺตนเยน การณํ วตฺตพฺพํ. วิสุํ กตฺวา เทตีติ ยถา ภตฺตสิฏฺํ น ปตติ, ตถา คาฬฺหํ หตฺเถน ปีเฬตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา เทติ.
อกปฺปิยกตนฺติ เอตฺถ ‘‘กปฺปิยํ อการาปิเตหิ กทลิปฺผลาทีหิ สทฺธึ อติริตฺตํ กปฺปิยํ การาเปตฺวาปิ ตํ กทลิปฺผลาทึ เปตฺวา อวเสสํ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อมิสฺสกรสตฺตา ปุน ตานิ กปฺปิยํ การาเปตฺวา อฺสฺมึ ภาชเน เปตฺวา อติริตฺตํ กาเรตฺวา ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. กสฺมา? ปุพฺเพ เตสุ วินยกมฺมสฺส อนารุฬฺหตฺตา’’ติ วทนฺติ. ‘‘ภุตฺตาวินา จ ปวาริเตน อาสนา วุฏฺิเตน กต’’นฺติ วจนโต ภุตฺตาวินา อปฺปวาริเตน อาสนา วุฏฺิเตน กตฺตพฺพนฺติ สิทฺธํ, ตสฺมา ‘‘ปาโตว อทฺธานํ คจฺฉนฺเตสุ ทฺวีสุ เอโก ปวาริโต อวุฏฺิโต ตตฺถ นิสีทติ, โส อิตเรน ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธํ ภิกฺขํ อตฺตนา อภุตฺวาปิ ‘อลเมตํ สพฺพ’นฺติ กาตุํ ลภติ เอวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ สุกฺกปกฺเข ‘‘ภุตฺตาวินา กตํ โหตี’’ติ อิมินาว สิทฺธํ, ตสฺมึ ปกฺเข อตฺตโน สตฺตงฺคานิ น ปูเรนฺติ, กณฺหปกฺเข ปฏิภาเคน สตฺต วุตฺตานีติ เวทิตพฺพํ. ภุตฺตาวินา อปฺปวาริเตน อาสนา วุฏฺิเตน, อวุฏฺิเตน วา กตํ โหติ, วฏฺฏติ. ‘‘ปวาริเตน อาสนา อวุฏฺิเตเนวา’’ติ อิมํ ปน อตฺถวิกปฺปํ ทีเปตุํ ‘‘สตฺตงฺคานิ วุตฺตานี’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. โส ปุน กาตุํ น ลภติ ปมํ กตสฺส ปุน เตเนว กตฺตพฺพปฺปสงฺคโต. ยฺจ อกตํ, ตํ กตฺตพฺพนฺติ หิ วุตฺตํ. อถ โสว ปโม ปุน กตฺตุกาโม โหติ, อฺสฺมึ ภาชเน ปุพฺเพ อกตํ กาตุํ ลภติ. ทุติโย ปมภาชเนปิ กาตุํ ลภติ. ‘‘เยน อกตํ, เตน กาตพฺพ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. อิมเมวตฺถํ สนฺธาย ‘‘เยน ยํ ปมํ กปฺปิยํ กตํ, ตเมว โส ปุน กาตุํ น ลภติ, อฺเน กาตพฺพ’’นฺติ ¶ ลิขิตํ. ตตฺถ ตนฺติ ตํ ปมํ กตนฺติ อตฺโถ. เปเสตฺวา กาเรตพฺพนฺติ เอตฺถ อนุปสมฺปนฺโน เจ คโต, ตตฺรฏฺเน เอเกน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคาเหตฺวา อปเรน กาเรตพฺพนฺติ ตตฺถ เอโกว เอวเมว กาตุํ น ลภตีติ. ‘‘ยํ กิฺจิ คิลานํ อุทฺทิสฺสา’ติอาทิวจนโต วิหาราทีสุ คิลานสฺส ปาปุณนโกฏฺาสมฺปิ คิลานาติริตฺตํ นาม, ตสฺมา วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. อาหารตฺถายาติ วิกาเล เอวาติ เอเก.
๒๔๑. กายกมฺมํ ¶ อชฺโฌหรณโต. วจีกมฺมํ วาจาย ‘‘อติริตฺตํ กโรถ ภนฺเต’’ติ อการาปเนนาติ เวทิตพฺพํ.
ปมปวารณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทุติยปวารณสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๔๓. สาธารณเมวาติ สพฺพปวารณานํ สาธารณํ ‘‘ยาวตฺตกํ อิจฺฉสี’’ติ อิทํ.
ทุติยปวารณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๔๗-๙. นฏานํ นาฏกานิ นฏนาฏกานิ, สีตาหรณาทีนิ. มูลฺจ ตํ ขาทนียฺจาติ มูลขาทนียํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. ปิฏฺนฺติ จุณฺณํ. ขารกมูลนฺติ ยูปสมูลํ. จจฺจุมูลํ เนฬิยมูลํ. ตมฺพกํ วจํ. ตณฺฑุเลยฺยกํ จูฬกุหุ. วตฺถุเลยฺยกํ มหากุหุ. วชกลิ นิโกฏฺํ. ชชฺฌรี หิรโต.
โกฏฺํ ชรฏฺํ วุจฺจติ. คณฺิ มุหุกุลมุทุ วิจยตฺถ วชมุชุ วทุฬวิ.
วชฺชเยติเม กึสุกํ, หลิทฺทิ. กเสรุโก, กฏิพลวนฺติ ตสฺส นามํ. อมฺพาฏกํ อมูลกํ ปิฒล กกฺกุล. มสาลุ กินฬ. อาลุว กฬิ ตฑฺฒิอฬิ อลส กฏิสฺสล นเมทติ เมร. สิคฺคุ สีริ โกฬ กาลกํ เนกฬวิ. ขีรวลฺลิกนฺโท ตุมูโรริโย โหติ. สงฺขโต โธวนเมว. อยํ ‘‘ปริสงฺขาโร’’ติ ลิขิตํ. ขีรกาโกลี กิริกเวฬิ. ชีวิกํ ชีวิหิ. อุสภก อุมฺมสุวิยิ.
หินฺตาลํ ¶ กิติลิ. กุนฺตาล โตโห ติลิสตา ปทิกฬิโร ปฏเสวลกฬิ. กรมนฺทกํ กรมฺพ ทณฺโฑกิร อุทกโชติ กณฺฑโก. ‘‘สิงฺฆตโกติปิ วุจฺจตี’’ติ ลิขิตํ. ผคฺคว หกิฬิ. นตฺตมาลนฺติ กรฺชิ.
เสลฺลุ ¶ โลโหลิยํ. กาสมทฺทก กุทุววลิ อนสิกิน. อุมฺมาทิย เมเลลิทิย. จีนมุคฺโค เวนมุตฺติ หุรมุคฺค. ราชมาโส มาหวิลิติ. อคฺคิมนฺโต มฺุจิ. สุนิปณฺณโก ติปิลวนินาฬิกา ติลก. ภูมิยํ ชาตโลณีติ เอตฺถ โลณีนามสฺส สาธารณตฺตา ‘‘ภูมิย’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. พฺรหฺมีปตฺตํ เทเมเตเย ปณสา. ‘‘ทีปวาสิโน วทนฺตี’’ติ สิถิลํ กตฺวา กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? ‘‘ขาทนียตฺถํ ผรตีติ ลกฺขเณน อสมานตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ปเทลิวินิเตกิ. สุลสิปณฺณนฺติ ตสาปลิกํ.
อคนฺธิกปุปฺผํ กริสฺสเยติ เจกวาทิทปุปฺผํ เจเลปติมลํ. ชีวนฺตีปุปฺผํ ชีวิตนฺทิคมล. พกุล มุถุวล. กุยฺยก ปุนปุนฺนามปุนฺนรา, ชาติสุมน. นวมาลิกา เจเหมล.
ตินฺติณิก กจินี วิเลยิ. มาตุลุงฺค ลวโน. ปุสฺสผล สุปุลิ. ติมฺพรูสก ติคิพฺเพเรหิติ สุสตุธุต. ติปุสวาติงฺคณ ธุตติเกณ ปฏิยิ. โจจ วริยิเยลิ. โมจ อติเรลิ. โคฏฺผลํ ปูวผลนฺติ เอเก. โกฏฺเส กิร อจฺฉิว.
อสมุสฺสิ พิมฺพ อิติ เกจิ. กาสฺมรีติ เสปณฺณิ. อติเตเมติ กริยเมติสฺส. ชาติผลํ กตํเมติ. กฏุกผลํ ติริรก.
ตรุณผลํ กิริอุปุลุ. โปกฺขรฏฺิ กิฺจกฺขฏฺิ. สิทฺธตฺถกํ สาสปํ เสตวณฺณํ. ราชิกํ รตฺตํ โหติ.
หิงฺคุํ หิงฺคุชตุนฺติ สพฺพาปิ หิงฺคุวิกติโย. เอตฺถ หิงฺคุชตุ นาม ปตฺตสาขา ปจิตฺวา กาตพฺพา. สาขา ปจิตฺวา กตา สิปาฏิกา. อฺเหิ มิสฺเสตฺวา กตาติ เกจิ. ตกํ กฏฺชนฺติ อคฺคิเกฬินิ. นิกิติสฺสากาเลสโย. ติเมร, ตกปตฺติ ปสาขาปตฺเต ปจิตฺวา กาตพฺพา. ‘‘ตกปณฺณิ สาวติ เอว กาตพฺพา’’ติ ลิขิตํ.
วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๕๓. อปรชฺชุ ¶ ¶ สนฺนิธิ นาม โหตีติ อตฺโถ. อชฺช ปฏิคฺคหิตนฺติ น เกวลํ ปฏิคฺคหิตเมว, อถ โข อุคฺคหิตกมฺปิ, เตเนว อฏฺกถายํ ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอวํ สนฺนิธิกตํ ยํ กิฺจิ ยาวกาลิกํ วา ยามกาลิกํ วา อชฺโฌหริตุกามตาย คณฺหนฺตสฺส ปฏิคฺคหเณ ตาว อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ยทิ ตํ ปมเมว ปฏิคฺคหิตํ, ‘‘ปฏิคฺคหเณ ตาวา’’ติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ ‘‘อตฺตโน กาเล คหิตํ อชฺช ปฏิคฺคหิต’นฺติ วุตฺต’’นฺติ.
เอตฺถาห – ยถา ปฺจ เภสชฺชานิ อุคฺคหิตกานิ อนธิปฺเปตานิ. สตฺตาหาติกฺกเม อนาปตฺติ อนชฺโฌหรณียตฺตา, ตถา อิธาปิ อุคฺคหิตกํ นาธิปฺเปตนฺติ? เอตฺถ วุจฺจติ – เภสชฺชสิกฺขาปเท (ปารา. ๖๑๘ อาทโย) อุคฺคหิตกํ นาธิปฺเปตนฺติ ยุตฺตํ อตฺตโน กาลาติกฺกมนมตฺเตน ตตฺถ อาปตฺติปฺปสงฺคโต. เอตฺถ น ยุตฺตํ อตฺตโน กาลาติกฺกมนมตฺเตน อาปตฺติปฺปสงฺคาภาวโต. อชฺโฌหรเณเนว หิ เอตฺถ อาปตฺตีติ อธิปฺปาโย, ตสฺมา อนุคณฺิปทมเตน อชฺช อุคฺคเหตฺวา ปุนทิวเส ภฺุชนฺโต ทฺเว อาปตฺติโย อาปชฺชติ.
ตตฺรายํ วิจารณา – อตฺตนา ภฺุชิตุกาโม อชฺช อุคฺคเหตฺวา ปุนทิวเส ภฺุชติ, ทฺเว อาปตฺติโย อาปชฺชติ. สามเณราทีนํเยว อตฺถาย อุคฺคเหตฺวา คหิตํ ปุนทิวเส ปฏิคฺคเหตฺวา ภฺุชนฺโต อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติ. ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – สเจ เพลฏฺสีโส วิย ทุติยตติยาทิทิวสตฺถาย อชฺช ปฏิคฺคเหตฺวา สามเณราทีนํ โคปนตฺถาย เทติ, ตสฺส ปุนทิวเส อชฺโฌหรณตฺถํ ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ สมฺภวติ. สยเมว สเจ ตํ โคเปตฺวา เปติ, ปุนทิวเส ปติตํ กจวรํ ทิสฺวา วิมติวเสน วา ปฏิคฺคณฺหโต ปฏิคฺคหณโตว อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ สมฺภวติ. โน เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, ตํ ทุกฺกฏํ นตฺถิ. ‘‘อิทฺหิ ‘เอกํ ปาทํ อติกฺกาเมติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’ติอาทิ วิยา’’ติ วุตฺตํ. โย ปน เอกปฺปหาเรเนว ทฺเวปิ ปาเท อติกฺกาเมติ, ตสฺส ตํ ถุลฺลจฺจยํ นตฺถิ, เอวํสมฺปทมิทนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ ปฏิคฺคหิตภาวํ อวิชหนฺตเมว สนฺนิธึ ¶ ชเนตีติ ธมฺมสิริตฺเถโร, ตํ ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ปาฬิยา วิรุชฺฌติ. กปาเลน ปีโต ปน สฺเนโห อพฺโพหาริโก. กิฺจาปิ อุณฺเห โอตาเปนฺตสฺส ปคฺฆรติ, ตถาปิ ‘‘เภสชฺชสิกฺขาปเท วิยา’’ติ วุตฺตํ. อิตรถา กปาเลน ปีตา สปฺปิอาทโยปิ สตฺตาหาติกฺกเม อาปตฺตึ ชเนยฺยุนฺติ. สยํ ปฏิคฺคเหตฺวาติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตวิธิเยว. ทุทฺโธตปตฺตกถาปิ เอเตน สเมติ วิย ¶ . อาหารตฺถายาติ กาเลปิ ลพฺภติ. ปกติอามิเสติ กปฺปิยามิเส. สามิเสน มุเขน อชฺโฌหรโต ทฺเวติ ‘‘หิยฺโย ปฏิคฺคหิตยามกาลิกํ อชฺช ปุเรภตฺตํ สามิเสน มุเขน อชฺโฌหรโต ทฺเว ปาจิตฺติยานี’’ติ ลิขิตํ. อชฺช ปฏิคฺคหิตํ ยาวกาลิกมฺปิ หิ ยามาติกฺกนฺตปานเกน สํสฏฺํ สนฺนิธึ กโรติ. อกปฺปิยมํเสสุ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจยํ, เสสมํเส ทุกฺกฏฺจ วฑฺฒติ.
๒๕๕. สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ อาหารตฺถายาติ กาเลปิ ทุกฺกฏเมว สนฺนิธึ อนาปชฺชนโตติ เกจิ. ตทหุ ปฏิคฺคหิตํ ตทหุ ปุเรภตฺตํ วฏฺฏตีติ เจ? น, ปาฬิยมฺปิ อฏฺกถายมฺปิ วิเสสสฺส นตฺถิตาย. เภสชฺชสิกฺขาปเท ปุเรภตฺตํ ยถาสุขํ ปริภฺุชนํ วุตฺตนฺติ เจ? อาหาเร สปฺปิอาทิ สงฺคหํ ยาติ, เตน ตคฺคติกวเสน วุตฺตํ, น เภสชฺชวเสน วุตฺตนฺติ อุปติสฺโส.
สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๕๙. อกปฺปิยสปฺปินาติ เยสํ มํสํ น กปฺปติ, เตสํ สปฺปินา. ‘‘วสาเตลฺหิ เปตฺวา อกปฺปิยสปฺปิ นาม นตฺถี’’ติ ลิขิตํ. วิสงฺเกตนฺติ เอตฺถ ‘‘สูโปทนวิฺตฺติปิ น โหตี’’ติ วุตฺตํ. กายิกานีติ กาเยน อาปชฺชิตพฺพานิ.
๒๖๑. มหานามสิกฺขาปเทน กาเรตพฺโพติ สงฺฆวเสน ปวาริเต เภสชฺชตฺถาย สปฺปิอาทิปฺจกํ วิฺาเปติ เจ, ตตฺถ ‘‘น เภสชฺเชน กรณีเยน ¶ เภสชฺช’’นฺติ เอตฺถ สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘เตน ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํ. ปาฬิมุตฺตเกสุ ‘‘ภิกฺขุนีนมฺปิ ทุกฺกฏ’’นฺติ ลิขิตํ.
ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๖๔-๕. มุขทฺวารนฺติ กณฺนาฬิ. อุจฺจารณมตฺตนฺติ อุกฺขิปิตพฺพมตฺตกํ. กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวาติ ¶ สมุทาจารวเสน, อฉฑฺฑิเตปิ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. หตฺถปาสาติกฺกมนฺติ ทายกสฺส. ภิกฺขุสฺส เทตีติ อฺสฺส ภิกฺขุสฺส. กฺชิกนฺติ ยํ กิฺจิ ทฺรวํ. ปตฺโต ปฏิคฺคเหตพฺโพติ ภูมิยํ ปิเต อภิหาราภาวโต. ‘‘ยถา ปมตรํ ปติตเถเว โทโส นตฺถิ, ตถา อากิริตฺวา อปเนนฺตานํ ปติตเถเวปิ อภิหฏตฺตา เนวตฺถิ โทโส’’ติ ลิขิตํ. จรุเกนาติ ขุทฺทกปิณฺเฑน. ชาครนฺตสฺสปีติ ‘‘อปิ-สทฺเทน สุตฺตสฺสปี’’ติ ลิขิตํ. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. เตหิ กายสํสคฺเค กายปฏิพทฺเธนาปิ ตปฺปฏิพทฺเธนาปิ ถุลฺลจฺจยาปตฺติ ทสฺสิตา เอวาติ อตฺโถ. กายปฏิพทฺธปฏิพทฺเธนาติ วจนมตฺตเมเวตํ. ‘‘สตฺถเกนาติ ปฏิคฺคหิตเกนา’’ติ ลิขิตํ, ตํ ทุลฺลิขิตํ สติปิ มเล ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพกิจฺจาภาวโต. เกสฺจิ อตฺถายาติ อนุปสมฺปนฺนานํ อตฺถาย. ‘‘สามเณรสฺส หตฺถํ ผุฏฺมตฺตเมว ตํ ปริจฺจตฺต’’นฺติ ลิขิตํ.
ปฏิคฺคหณุปคภารํ นาม มชฺฌิมปุริเสน อุกฺขิปิตพฺพกํ. มูลปฏิคฺคหณเมว วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘มจฺฉิกวารณตฺถนฺติ วุตฺตตฺตา ‘อภฺุชนตฺถายาปิ ปฏิคฺคเหตฺวา คหิเต วฏฺฏตี’’’ติ เย วทนฺติ, เต วตฺตพฺพา ‘‘สีสมกฺขนเตลํ ปฏิคฺคเหตฺวา ‘อิทํ สีสมกฺขน’นฺติ อนาโภเคเนว สตฺตาหํ อติกฺกาเมนฺตสฺส กึ นิสฺสคฺคิยํ ภเวยฺยา’’ติอาทิ, สุตฺตาธิปฺปาโย ปน เอวํ คเหตพฺโพ ‘‘มจฺฉิกวารณตฺถํ พีชนฺตสฺส ตสฺมึ ลคฺครชาทิมฺหิ ปตฺเต ปติเต สุขํ ปริภฺุชิตุํ สกฺกา’ติ สฺาย ปุพฺเพ ปฏิคฺคหิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ปริวตฺตนกถายํ ‘‘อมฺหากํ ตณฺฑุเลสุ ขีเณสุ เอเตหิ อมฺหากํ หตฺถคเตหิ สามเณรสนฺตเกหิปิ สกฺกา ปติฏฺเปตุ’นฺติ ภิกฺขูนํ จิตฺตุปฺปาโท เจ สมฺภวติ, ‘ปริวตฺตนํ สาตฺถก’นฺติ อุปติสฺสตฺเถโร’’ติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ สุทฺธจิตฺตานํ นิรตฺถกนฺติ อาปนฺนเมว, ตถา ‘‘ปณฺฑิโต เอส สามเณโร ปตฺตปริวตฺตนํ กตฺวา ทสฺสติ, มยเมว จ อิมสฺส วิสฺสาเสน วา ยาจิตฺวา ¶ วา ภฺุชิสฺสามา’’ติ จิตฺเต สติ ภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ กเตปิ ปริวตฺตเนติ จ อาปนฺนํ, กึ พหุนา. นิรเปกฺเขเหว คณฺหิตพฺพํ, น สาเปกฺเขหีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ อาจริโย. อยเมวตฺโถ ‘‘สเจ ปน สกฺโกติ วิตกฺกํ โสเธตุํ, ตโต ลทฺธํ ขาทิตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ วจเนน สิทฺโธว. อาธารเก ปตฺโต ปิโต โหติ ยถาปฏิคฺคหิตภาเว นิราลโย. สมุทฺโททเกน อปฺปฏิคฺคหิตเกน. เมณฺฑกสฺส ขีรํ ขีรตฺตาว วฏฺฏติ. ‘‘อตฺตโน ปน ขีรํ มุเขเนว ปิวนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทสฺเสตุํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สรีรนิสฺสิตมหาภูตานิ หิ อิธาธิปฺเปตานี’’ติ ลิขิตํ, ตทุภยมฺปิ ‘‘กปฺปิยมํสขีรํ วา’’ติอาทินา นเยน วิรุชฺฌติ.
อปิจ ‘‘อปฺปฏิคฺคหิตภาชเน อฺภิกฺขุสนฺตเก อตฺตโน ปิณฺฑปาตํ ปกฺขิปติ, ‘ตํ โถก’นฺติ วา อฺเน วา การเณน วทติ, ตํ สพฺเพสํ น กปฺปติ. กสฺมา? วินยทุกฺกฏตฺตา ¶ . อตฺตนา ปฏิคฺคเหตฺวา ปกฺขิปิตพฺพํ วินยวิธึ อกตฺวา ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโย. เอวํ ตาทิสํ กิมตฺถํ น ภฺุชตีติ? อฏฺกถายํ ‘อุคฺคหิตโก โหตี’ติ วุตฺตตฺตา. เอวฺหิ ตตฺถ วุตฺตํ ภูมิยํ วา ภาชเน วา ผลํ วา ยํ กิฺจิ อามิสํ วา ยาวชีวิกมฺปิ อปฺปฏิคฺคหิตกํ อชานนฺโต อามสติ, น วฏฺฏติ, อุคฺคหิตกํ โหตี’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ, ตสฺมา อิมสฺส มเตน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส สเจ ปตฺเต อปฺปฏิคฺคหิเต ปิณฺฑํ เปติ, ตํ อกปฺปิยํ อุคฺคหิตกนฺติ สิทฺธํ. อยเมวตฺโถ ‘‘สเจ อตฺตโน วา ภิกฺขูนํ วา ยาคุปจนกภาชเน…เป… นิรามิสํ กตฺวา ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ วจเนน สํสนฺทิตฺวา กเถตพฺโพ. ‘‘กปฺปิยมํสขีรํ วา’’ติ ปสงฺควเสน วุตฺตํ. ทธิ เจ ปฏิลทฺธํ, ตฺจ อธิปฺเปตนฺติ เกจิ.
ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมตฺโต วณฺณนากฺกเมน โภชนวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. อเจลกวคฺโค
๑. อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๖๙. วิฆาสาทานํ อนฺตรา ปูวลาเภน อฺตรา ปริพฺพาชิกา ปวิสิตฺวา ิตา. ทาเปตีติ อนุปสมฺปนฺเนน.
อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๗๖. วิชหนฺตสฺสาติ ¶ อนาทรตฺเถ สามิวจนํ. อุยฺโยชกสฺส วิชหนฺตสฺส สโต อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติปิ อตฺโถ. อิธ อนุปสมฺปนฺโน นาม สามเณโรวาธิปฺเปโต.
อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๘๐. สโภชเนติ ¶ เอตฺถ ปมวิกปฺโป ‘‘อิตฺถี จ ปุริโส จา’’ติ อิมินา ตติยปเทน ยุชฺชติ, ทุติยวิกปฺโป ปเมหิ ทฺวีหิ. กุเลติ ฆเร. อนุปวิสิตฺวา นิสีทนจิตฺเตน สจิตฺตกํ.
สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. รโหปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๘๔. อิธ ปฺจมํ อุปนนฺทสฺส จตุตฺถํ โหติ, ตสฺมา ภิกฺขุนิวคฺคสฺส ทสมฏฺกถายํ อุปริ อุปนนฺทสฺส ‘‘ตติยสิกฺขาปเทนา’’ติ น ปาโ, ‘‘จตุตฺเถนา’’ติ ปาโติ เวทิตพฺโพ.
รโหปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๘๙. รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๖. จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๙๔. สภตฺโตติ นิมนฺตนภตฺโตติ โปราณา.
ปุเรภตฺตฺจ ปิณฺฑาย, จริตฺวา ยทิ ภฺุชติ;
สิยา ปรมฺปราปตฺติ, ปจฺฉาภตฺตํ น สา สิยา.
ปจฺฉาภตฺตฺจ ¶ คมิโก, ปุพฺพเคหํ ยทิ คจฺเฉ;
เอเก อาปตฺติเยวาติ, อนาปตฺตีติ เอกจฺเจ.
กุลนฺตรสฺโสกฺกมเน ¶ , อาปตฺติมตโย หิ เต;
สมานภตฺตปจฺจาสา, อิติ อาหุ อิธาปเร.
มตา คณิกภตฺเตน, สเมนฺติ นํ นิมนฺตเน;
วิสฺสชฺชนํ สมานนฺติ, เอเก สมฺมุขตาปเร.
สนฺนิฏฺานตฺถิเกเหว, วิจาเรตพฺพเภทโต;
วิฺู จาริตฺตมิจฺเจว, สิกฺขาปทมิทํ วิทูติ.
จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๑๐. กาลนฺติ โส. ยสฺมา สงฺฆปวารณายเมวายํ วิธิ, ตสฺมา ‘‘าตกานํ ปวาริตาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อิมินา หิ ตยา ปวาริตมฺห, อมฺหากฺจ อิมินา จ อิมินา จ อตฺโถ’’ติ ยถาภูตํ อาจิกฺขิตฺวา วิฺาเปตุํ คิลาโนว ลภติ. ยํ ปน วุตฺตํ ปณีตโภชนสิกฺขาปเท ‘‘มหานามสิกฺขาปเทน กาเรตพฺโพ’’ติ, ตํ สงฺฆวเสน ปวาริตํ, เภสชฺชตฺถาย สปฺปิอาทิเภสชฺชปฺจกํ วิฺาเปติ เจ, ‘‘น เภสชฺเชน กรณีเยน เภสชฺชํ วิฺาเปตี’ติ วจเนน ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. ๓๐๙) ลิขิตํ.
มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๑๑-๕. มํ ทิฏฺเนาติ มยา ทิฏฺเน, มม ทสฺสเนน วา. เอกมฺปิ สรหตฺถํ ปุริสนฺติ องฺคปริยาปนฺนํ.
อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๑๙. นวเม ¶ ¶ เสนาปริกฺเขเปน วา ปริกฺเขปารหฏฺาเนน วา สฺจรณฏฺานปริยนฺเตน วา ปริจฺฉินฺทิตพฺพา.
เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๒๔. ทสเม เอกเมกํ ทสฺสนาย คจฺฉติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ยตฺถ ิโต ปสฺสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติอาทิ. อฏฺเม ปน เอกเมกํ ทสฺสนาย คจฺฉติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ยตฺถ ิโต ปสฺสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ ปาฬิ. กสฺมา? องฺคปฺปมาณาเภเทปิ อนีกวิเสสโต. ทสเม ปน อฏฺมงฺคสฺส ทสฺสเนน ทุกฺกฏํ สิยาติ.
อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมตฺโต วณฺณนากฺกเมน อเจลกวคฺโค ปฺจโม.
๖. สุราปานวคฺโค
๑. สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา
อายสฺมโต ยํ มุนิ สาคตสฺส,
มหิทฺธิกตฺตสฺส นิทสฺสเนน;
ปานสฺส โทโส ตสฺส ทสฺสนตฺถํ,
ปุพฺเพว โส ภทฺทวตึ ปยาโต.
ตสฺมา ¶ ปสฺสํ นาคมโปถยิตฺวา,
วินิสฺสฏํ สาคตํ อิทฺธิยา จ;
นโต สุราปานนิเสธนตฺถํ,
โกสมฺพิเมวชฺฌคมาติ เยฺยํ.
๓๒๖-๘. ปสุปาลกาติ ¶ อชปาลกา. เยน มชฺชติ, ตสฺส พีชโต ปฏฺาย. เกจิ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตตฺตา วตฺถุํ ชานิตฺวา ปิวโต อกุสล’’นฺติ วทนฺติ. เอวํ สติ ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตายาติ น วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘สจิตฺตกปกฺขเมว สนฺธายา’’ติ วทนฺติ. เอวํ สติ ‘‘กุสลากุสลาพฺยากตจิตฺตนฺติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต ตมฺปิ ‘‘ตพฺพหุลนเยน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. กงฺขาวิตรณิยมฺปิ อวิเสเสตฺวา ‘‘อกุสลจิตฺต’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺ. สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ตํ อกุสเลเนว ปิวตี’’ติ วทนฺตีติ.
สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๓๐. องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๓. หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๓๖. ตติเย กถํ ติเวทนํ? หสาธิปฺปาเยเนว ‘‘ปรสฺส ทุกฺขํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ อุทกํ ขิปนฺตสฺส ทุกฺขเวทนํ. เสสํ อุตฺตานํ.
อิทํ สฺาวิโมกฺขฺเจ, ติกปาจิตฺติยํ กถํ;
กีฬิตํว อกีฬาติ, มิจฺฉาคาเหน ตํ สิยา.
เอตฺตาวตา กถํ กีฬา, อิติ กีฬายํ เอวายํ;
อกีฬาสฺี โหเตตฺถ, วินยตฺถํ สมาทเย.
เอกนฺตากุสโล ¶ ยสฺมา, กีฬายาภิรตมโน;
ตสฺมา อกุสลํ จิตฺตํ, เอกเมเวตฺถ ลพฺภตีติ.
หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๔๔. ‘‘โลกวชฺชํ อติกฺกมิตฺวา ‘อิทํ อมฺหากํ อาจริยุคฺคโห’ติ วทนฺตสฺส น วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํ. ยํ สํกิลิฏฺเเนว จิตฺเตน อาปชฺชติ, ยํ วา อริยปุคฺคโล ¶ อปฺตฺเต สิกฺขาปเท อชฺฌาจรติ, อิทํ โลกวชฺชนฺติ สพฺพตฺถิกวาทีอาทีนิ อาจริยกุลานิ. ตตฺถ ทุติยตติยวิกปฺโป อิธ น อธิปฺเปโต เสขิยานํ โลกวชฺชตฺตา.
คารยฺโห อาจริยุคฺคโหติ เอตฺถ ‘‘ยสฺมา อุจฺฉุรโส สตฺตาหกาลิโก, ตสฺส กสโฏ ยาวชีวิโก, ทฺวินฺนํเยว สมวาโย อุจฺฉุยฏฺิ, ตสฺมา วิกาเล อุจฺฉุยฏฺึ ขาทิตุํ วฏฺฏติ คุฬหรีฏกํ วิยา’ติ เอวมาทิโก สมฺปติ นิพฺพตฺโต คารยฺหาจริยวาโท น คเหตพฺโพ’’ติ จ, ปณฺณตฺติวชฺเช ปน วฏฺฏตีติ ‘‘น ปตฺตหตฺเถน กวาโฏ ปณาเมตพฺโพ’ติ อิมสฺส ‘เยน หตฺเถน ปตฺโต คหิโต, เตน หตฺเถน น ปณาเมตพฺโพ, อิตเรน ปณาเมตพฺโพ’ติ อตฺถํ คเหตฺวา ตถา อาจรนฺโต น อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ. ‘ตถา พุทฺธโพธิเจติยานํ ปุปฺผํ คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ ตถา อาจรนฺโต’’ติ จ. ตถา อาจรติ อภยคิริวาสิโก. มหาวิหารวาสิโน เจ เอวํ วทนฺติ, ‘‘มา เอวํ วทา’’ติ อปสาเทตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘สุตฺตํ สุตฺตานุโลมฺจ อุคฺคหิตกานํเยวา’’ติอาทิ. ‘‘อิทํ สพฺพํ อุปติสฺสตฺเถโร อาหา’’ติ จ วุตฺตํ. ‘‘สุตฺตานุโลมํ อฏฺกถา’’ติ ลิขิตํ.
อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ภึสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๔๕. ภึสาปนสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๖. โชติสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๕๔. ‘‘วิสิพฺพนาเปกฺโข’’ติ ¶ วจนโต ยสฺส อเปกฺขา นตฺถิ, ตสฺส อนาปตฺติ.
โชติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นหานสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๖๔. นหานสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๘. ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๖๘. อลภีติ ¶ ลโภ. ยถา ‘‘ปจตีติ ปโจ, ปถตีติ ปโถ’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ‘‘ลภตีติ ลโภ’’ติ กสฺมา น วุตฺตํ? ปรินิฏฺิตลาภสฺเสว อิธาธิปฺเปตตฺตา. มคฺเคติ สิพฺพินิมคฺเค. กปฺปกเตน สทฺธึ อกปฺปกตํ สิพฺเพติ. ยาวตา อธิฏฺานํ น วิชหติ, ตาวตา ปุพฺพํ กปฺปเมว. กปฺปํ น วิชหติ เจ, ปุน กปฺปํ ทาตพฺพนฺติ อาจริยสฺส ตกฺโก.
ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๗๔. ปริโภโค เอตฺถ กายกมฺมํ. อปจฺจุทฺธารณํ วจีกมฺมํ.
วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. จีวราปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๗๙. ทสเม ยสฺมา นิสีทนสนฺถตํ จีวรนิสีทนมฺปีติ อุภยมฺปิ สทสเมว, ตสฺมา ตํ อุภยมฺปิ เอกโต กตฺวา ‘‘นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจตี’’ติ อาห. ตตฺถาปิ จีวรคฺคหเณน จีวรนิสีทนํ คหิตเมวาติ อตฺถโต สนฺถตนิสีทนเมว วุตฺตํ โหติ. ยทิ เอวํ ‘‘นิสีทนสนฺถตํ ¶ นาม สทสํ วุจฺจตี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น, อิตรสฺส อนิสีทนอทสภาวปฺปสงฺคโต. เอตฺถ นิสีทนสนฺถตสฺส ปาจิตฺติยวตฺถุตฺตา อิตรมฺปิ ปาจิตฺติยวตฺถุเมวาติ เวทิตพฺพํ ตชฺชาติกตฺตา. สสฺสามิเก สูจิฆเร สูจิคณนาย อาปตฺติโยติ โปราณา.
จีวราปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมตฺโต วณฺณนากฺกเมน สุราปานวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. สปฺปาณกวคฺโค
๑. สฺจิจฺจปาณสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๘๒. สฺจิจฺจปาณสิกฺขาปทํ ¶ อุตฺตานตฺถเมว.
๒. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๘๗. ‘‘ปาโณ อตฺถี’’ติ ชานนฺโตปิ ‘‘มริสฺสนฺตี’’ติ อวิจาเรตฺวา ปิวติเจ, อนาปตฺติ.
ชเล ปกฺขิปนํ ปุปฺผํ, ชลปฺปเวสนํ อิทํ;
เอวํ อุภินฺนํ นานตฺตํ, เยฺยํ าณวตา สทาติ.
สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๙๒. ตติเย ทฺวาทส อุกฺโกฏา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อกตํ กมฺมํ, ทุกฺกฏํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ ¶ กมฺมนฺติ อนุวาทาธิกรเณ ลพฺภนฺติ. อนิหฏํ, ทุนฺนิหฏํ, น ปุน หริตพฺพนฺติ วิวาทาธิกรเณ ลพฺภนฺติ, อวินิจฺฉิตํ, ทุวินิจฺฉิตํ, ปุน วินิจฺฉิตพฺพนฺติ อาปตฺตาธิกรเณ ลพฺภนฺติ. อวูปสนฺตํ, ทุวูปสนฺตํ, ปุน วูปสเมตพฺพนฺติ กิจฺจาธิกรเณ ลพฺภนฺตีติ อฏฺกถานโย, ปาฬิยํ ปเนตฺถ มุขมตฺตเมว ทสฺสิตํ.
อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๙๙. ‘‘ปาราชิกานีติ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺสิตานี’’ติ กถํ วิฺายตีติ เจ? ปริวารปาฬิโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘อาปตฺตาธิกรณปจฺจยา กติ อาปตฺติโย อาปชฺชติ. อาปตฺตาธิกรณปจฺจยา จตสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชติ. ภิกฺขุนี ชานํ ปาราชิกํ ธมฺมํ ปฏิจฺฉาเทติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. เวมติกา ปฏิจฺฉาเทติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ ปฏิจฺฉาเทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อาจารวิปตฺตึ ปฏิจฺฉาเทติ ¶ , อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปริ. ๒๙๐). ปาราชิกํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต ภิกฺขุ อนาปตฺติ, โน อาปตฺตึ อาปชฺชติ อวุตฺตตฺตาติ เจ? น, สํกิลิฏฺเน จิตฺเตน ปฏิจฺฉาทเน วินา อาปตฺติยา อสมฺภวโต. ทุกฺกฏวาเร วตฺตพฺพาปิ ปาราชิกาปตฺติโย ปมํ อตฺถุทฺธารวเสน สงฺฆาทิเสเสหิ สห วุตฺตตฺตา น สกฺกา ปุน วตฺตุนฺติ น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
ยาว โกฏิ น ฉิชฺชตีติ เจตฺถ โย อนฺตมโส ปฏิจฺฉาทนตฺถํ อฺสฺส อาโรเจตุ วา, มา วา, ปฏิจฺฉาทนจิตฺเตเนว อาปตฺตึ อาปนฺโน. ตสฺส ปุน อฺสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถํ อนาโรจเนเนว น โกฏิ ฉินฺนา โหติ, กึ ปุน ปฏินิวตฺติตฺวา วจเนน ปโยชนนฺติ น อนฺติมสฺส อนาโรจเนน ฉินฺนา โหติ, อปฺปฏิจฺฉาทเนน เอว ฉินฺนา โหติ, ตโต อปฺปฏิจฺฉาทนตฺถํ อปุพฺพสฺส อาโรเจตพฺพํ, ตโต ปฏฺาย โกฏิ ฉินฺนา โหติ, ตทภาโว ปฏินิวตฺติตฺวา อปฺปฏิจฺฉาทนตฺถํ อาโรเจตพฺพํ, เอวมฺปิ โกฏิ ฉินฺนา โหตีติ เอวํ โน ปฏิภาตีติ อาจริโย. ตติเยน ทุติยสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ทุติโย นาม ปโม’’ติ วทนฺตานํ ‘‘วตฺถุ ปุคฺคโล น วตฺตพฺโพ’’ติ วาริตตฺตา น สุนฺทรํ. อฺสฺส จตุตฺถสฺส อาโรจเนปิ น สุนฺทรํ. กสฺมา? ปุพฺเพว สุตฺวา อฺสฺส อนาโรจิตตฺตา. ‘‘สุเตน อฺสฺส อาโรเจตพฺพํ สิยา’’ติ วทนฺติ.
ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๐๔. ปุนปฺปุนํ ¶ อุปฺปชฺชนโต พหุธา. หายนวฑฺฒนนฺติ มาตุกุจฺฉิสฺมึ เจ ทฺวาทสนฺนํ มาสานํ อูนตาย หายนํ กตํ. ปสูตสฺส วฑฺฒนํ กาตพฺพํ. มาตุกุจฺฉิสฺมึ เจ วฑฺฒนํ กตํ. ปสูตสฺส หายนํ กาตพฺพํ. นิกฺขมนียปุณฺณมาสี นาม สาวณมาสสฺส ปุณฺณมาสี. ‘‘ปาฏิปททิวเสติ ทุติเย อุปคจฺฉติ ทิวเส’’ติ ลิขิตํ. โส หิ ปสูตทิวสโต ปฏฺาย ปริปุณฺณวีสติวสฺโส โหติ. อวเสสานํ ทฺวินฺนํ วสฺสานํ อธิกทิวสานิ โหนฺเตว, ตสฺมา นิกฺกงฺขา หุตฺวา อุปสมฺปาเทนฺติ. ตํ สนฺธายาติ คพฺภวสฺสฺจ ปวาเรตฺวา ลทฺธวสฺสฺจ อคเณตฺวา ชาตทิวสโต ปฏฺาย คเณตฺวา ¶ เอกูนวีสติวสฺสํ. เอกูนวีสติวสฺโสติ ‘‘คพฺภวสฺสํ เอว ปหายา’’ติ ลิขิตํ, ตํ ทุลฺลิขิตํ.
๔๐๖. อฺํ อุปสมฺปาเทตีติ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา หุตฺวา อุปสมฺปาเทติ. ‘‘โอปปาติกสฺส โสฬสวสฺสุทฺเทสิกภาวโต ปุน จตฺตาโร วสฺเส อติกฺกมิตฺวา อุปสมฺปทา กาตพฺพา’’ติ อาจริยา วทนฺตีติ เกจิ.
อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๐๙. เถยฺยสตฺโถ เจ สุทฺธมาตุคาโม ทฺเว อาปตฺติโย. อถ ภิกฺขุนิโย, สมโย รกฺขติ. เถยฺยสตฺถภาวสฺส านํ กตฺวา รกฺขณียตฺตา สหธมฺมิกานํ รกฺขติเยวาติ เอเก. เถยฺยภาเว น สหธมฺมิกตา, ตสฺมา น รกฺขติ เอวาติ เอเก. อปาราชิกเถยฺยภาเว สติ สหธมฺมิกภาโวติ เจ? อิตรสฺมึ อิตรนฺติ สมโย อนิสฺสโฏ อาปชฺชติ. ภิกฺขุ เถยฺยสตฺโถ เจ, ยถาวตฺถุกเมว. เถยฺยสตฺเถ เถยฺยสตฺถสฺี สทฺธึ สํวิธายาติ จ. ‘‘สทฺธิ’’นฺติ ปทํ เกสุจิ นตฺถิ, ตํ อนนุรูปํ. ตถา ทุติเยปิ.
เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๑๒. ‘‘เตน ¶ โข ปน สมเยน อฺตรา อิตฺถี’’ติ จ ปาโ อตฺถิ, เกสุจิ นตฺถิ. นตฺถิภาโว สุนฺทโร ‘‘เตน โข สมเยนา’’ติ อธิการตฺตาติ เกจิ. อิธ เอกโตอุปสมฺปนฺนา, สิกฺขมานา, สามเณรีติ อิมาปิ ติสฺโส สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อิมาสํ ปน สมโย รกฺขติ, อยมิมาสํ, มาตุคามสฺส จ วิเสโส.
๔๑๔. อปิเจตฺถ ‘‘วิฺู ปฏิพลา’’ติ วจนโต อปฺปฏิพลา อนาปตฺติวตฺถุกาติ เอเก, ตํ น ยุตฺตํ ทุกฺกฏวตฺถุกตฺตา. ‘‘ภิกฺขุ สํวิทหติ, มาตุคาโม ¶ น สํวิทหติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ. ตถา หิ อุปปริกฺขิตพฺพํ.
สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๑๗. คหฏฺสฺสาปิ ภิกฺขุนีทูสกกมฺมํ โมกฺขนฺตรายิกเมว, ตสฺมา ตสฺส ปพฺพชฺชาปิ ปฏิกฺขิตฺตา. วิปากนฺตรายิกา อเหตุกตฺตา. ปุพฺเพ สฺจิจฺจ อาปนฺนา สมฺมุฏฺา สุทฺธสฺิโน อนฺตรายิกา เอว. เสสาติ ชาติกา. รเสนาติ ภาเวน. อธิกุฏฺฏนฏฺเนาติ อธิกรณํ กตฺวา กุฏฺฏนฏฺเน ฉินฺทนฏฺเน. อสิสูนูปมา กุสลธมฺมจฺเฉทนฏฺเน. สตฺติสูลูปมา จิตฺตวิตุทนฏฺเนาติ โปราณา. อนาปตฺติปาฬิยํ ‘‘อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ มุขารุฬฺหวเสน ลิขิตํ.
อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๒๕. ‘‘ตํ ทิฏฺึ อปฺปฏินิสฺสฏฺเนาติ อิมินา ลทฺธินานาสํวาสกตํ ทีเปตี’’ติ วุตฺตํ. ติจิตฺตนฺติ เอตฺถ วิปากาพฺยากตจิตฺเตน สหวาเสยฺยํ กปฺเปยฺยาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อฺถา สจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺส กิริยาพฺยากตํ สนฺธาย น ยุชฺชติ.
อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๒๘. ยตฺถ ¶ เต น ปสฺสามาติ เตติ ตํ. อถ วา ตว รูปาทึ น ปสฺสาม. อยํ สมณุทฺเทโส ปาราชิโก โหติ. ‘‘สเจ ตํ ทิฏฺึ ปฏินิสฺสชฺชติ, สงฺฆสฺส อาโรเจตฺวา สงฺฆานุมติยา ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ, ทณฺฑกมฺมนาสนา หิ อิธาธิปฺเปตา. ยทิ ¶ โส ปาราชิโก, ลิงฺคนาสนา นาม สิยา. เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายาติ จ ทิฏฺิ สตฺถริ อสตฺถาทิทิฏฺิ น โหติ. สเจ สา ยสฺส อุปฺปชฺชติ, โส ปาราชิโก โหติ, ตสฺมิมฺปิ เอวเมว ปฏิปชฺชิตพฺพํ สํวเร อติฏฺนฺโต ลิงฺคนาสนาเยว นาเสตพฺโพติ อาจริยสฺส ตกฺโก.
กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมตฺโต วณฺณนากฺกเมน สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโม.
๘. สหธมฺมิกวคฺโค
๑. สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๓๔. สหธมฺมิกสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๒. วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๓๘. อาปตฺติฺจ สติสมฺโมสายาติ เอตฺถ จ-สทฺโท กตฺตพฺพฺจ น กโรตีติ ทีเปติ, น จตฺตาริ เอวาติ วุตฺตํ โหติ. รฏฺเกเทโส ชนปโท. พุทฺธกาเล อริฏฺกณฺฏกา สาสนปจฺจตฺถิกา. ‘‘นาลํ อนฺตรายายา’’ติ วจเนน หิ เต ภควโต อสพฺพฺุตํ ทีเปนฺติ. ปรินิพฺพุเต ภควติ ทสวตฺถุทีปกา วชฺชิปุตฺตกา. เต หิ วินยสาสนปจฺจตฺถิกา. ปรูปหาราทิวาทา ปน สุตฺตนฺตาภิธมฺมปฺปจฺจตฺถิกา. เก ปน เต? เอกจฺเจ มหาสงฺฆิกาทโย, น สพฺเพติ ทีปนตฺถํ ‘‘ปรูปหารา…เป… วาทา’’ติ วิเสสนวจนมาห. ตตฺถ เย กุหกา ปาปิจฺฉกา ¶ อภูตํ อุลฺลปิตฺวา ปฏิลทฺธวรโภชนานิ ภฺุชิตฺวา มุฏฺสฺสตี นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวา สุกฺกวิสฺสฏฺึ ปตฺตา, อฺเหิ ตํ ทิสฺวา ‘‘อตฺถิ อรหโต สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ วุตฺเต ‘‘มารกายิกา อุปสํหรนฺตี’’ติ วตฺวา ชนํ วฺเจนฺติ. เย จ สมฺมาปฏิปนฺนา อกุหกา, เตปิ ตํ วจนํ สุตฺวา เกจิ ตํทิฏฺิกา โหนฺติ อธิมานิโน จ. อตฺตโน สุกฺกวิสฺสฏฺึ ปสฺสิตฺวาปิ นาธิมุจฺจนฺติ, อนธิคเต อธิกตสฺิโนว โหนฺติ. ตถา อตฺถิ อรหโต อฺาณกงฺขาวิตรณา นามโคตฺตาทีสุ วิย สจฺเจสุ ปรวิตรณา ปเรหิ ปฺตฺตา นามานีติ อธิปฺปาโย ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ. ตตฺถ วินยธโร ‘‘อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ¶ , ยํ อรหโต อสุจิ มุจฺเจยฺย (กถา. ๓๑๓; มหาว. ๓๕๓). ทิฏฺธมฺมา…เป… อปรปฺปจฺจยา สตฺถุสาสเน’’ติอาทีนิ (มหาว. ๓๐) สุตฺตปทานิ ทสฺเสตฺวา เต สาสนปจฺจตฺถิเกสุ นิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาตีติ อธิปฺปาโย. อิตเร ‘‘ปริยตฺติ มูล’’นฺติ วาทิโน. ‘‘ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน’’ติ นิทานวเสน วุตฺตํ. ตถาคตสฺส วิภงฺคปทานิ สิทฺธานิ. สิทฺเธเยว กึ อิมสฺส องฺคานิ? ครหิตุกามตา อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทวิวณฺณนฺจาติ.
วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๔๔. โมหนสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๔. ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๒. รตฺตจิตฺโตติ กายสํสคฺคราเคน. วิเหเตุกามํ ปน ทิสฺวา ‘‘สเจ อหํ อิมํ มาเรมิ, นตฺถิ เม โมกฺโข’’ติ จินฺเตตฺวา กุปิโต สตฺตสฺํ ปุเรกฺขตฺวา ปหารํ เทติ, ตสฺส ยถาวตฺถุกเมว.
ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๖. ‘‘กายํ วา กายปฏิพทฺธํ วา’’ติ (ปาจิ. ๔๕๖) วจนโต กายาทีสุ ยํ อุจฺจาเรติ ¶ , ตํ ตลํ นาม. ตลเมว ตลสตฺติกํ. โปถนสมตฺถฏฺเน สตฺติกนฺติ เอเก. ตํ ‘‘อุปฺปลปตฺตมฺปี’’ติ อิมินา นิยเมติ. เอวํ กุปิตา หิ โกปวเสน โปถนาสมตฺถตํ อวิจาเรตฺวา ยํ กิฺจิ หตฺถคตํ ปฏิกฺขิปนฺติ, สุขสมฺผสฺสมฺปิ โหตุ, ปาจิตฺติยเมว. ยสฺมา ปหริตุกามตาย ปหเฏ ปุริเมน ปาจิตฺติยํ. เกวลํ อุจฺจาเรตุกามตาย อุคฺคิรณมตฺเต กเต ¶ อิมินา ปาจิตฺติยํ. อิมินา ปน วิรชฺฌิตฺวา ปหาโร ทินฺโน, ตสฺมา น ปหริตุกามตาย ทินฺนตฺตา ทุกฺกฏํ. กิมิทํ ทุกฺกฏํ ปหารปจฺจยา, อุทาหุ อุคฺคิรณปจฺจยาติ? ปหารปจฺจยา เอว ทุกฺกฏํ. ปุริมํ อุคฺคิรณปจฺจยา ปาจิตฺติยนฺติ สทุกฺกฏํ ปาจิตฺติยํ ยุชฺชติ. ปุริมฺหิ อุคฺคิรณํ, ปจฺฉา ปหาโร. น จ ปจฺฉิมปหารํ นิสฺสาย ปุริมํ อุคฺคิรณํ อนาปตฺติวตฺถุกํ ภวิตุมรหตีติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. ‘‘เตน ปหาเรน หตฺถาทีสุ ยํ กิฺจิ ภิชฺชติ, ทุกฺกฏเมวา’’ติ อิมินาปิ ปหารปจฺจยา ทุกฺกฏํ. อุคฺคิรณํ ยถาวตฺถุกเมวาติ สิทฺธํ, สุฏฺุ วีมํสิตพฺพํ. ‘‘ติรจฺฉานาทีนํ อสุจิกรณาทีนิ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวาปิ อุคฺคิรนฺตสฺส โมกฺขาธิปฺปาโย เอวา’’ติ วทนฺติ.
ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๖๒. อุปสมฺปนฺเน อนุปสมฺปนฺนสฺี อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสนาติ สุกฺกวิสฺสฏฺิกายสํสคฺคาทินา สงฺฆาทิเสสาปตฺติยา วตฺถุนาติ เวทิตพฺพํ. น หิ อนุปสมฺปนฺนสฺส สงฺฆาทิเสสาปตฺติ นาม อตฺถิ.
อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๖๘. อูนวีสติวสฺโส มฺเติ เอตฺถ สยํ สฺาย ตถา อมฺนฺโต กุกฺกุจฺจุปฺปาทนตฺถํ ‘‘มฺเ’’ติ วทนฺโต กึ มุสาวาเทน กาเรตพฺโพติ? น สิยา องฺคสมฺปตฺติยา, น จ เกวลํ ‘‘มฺเ’’ติ อิมินา นิยมโต องฺคสมฺปตฺติ โหติ. ปรมตฺถวิหิตํ กตฺถจิ โหติ. ‘‘อุทกํ มฺเ อาทิตฺต’’นฺติอาทิมฺหิ ปโร กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทตุ วา ¶ , มา วา, ตํ อปฺปมาณนฺติ มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘กุกฺกุจฺจุปฺปาทน’’นฺติ ตสฺส อธิปฺปายวเสน วุตฺตนฺติ.
สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๗๓. อิเมสํ ¶ สุตฺวาติ เอตฺถ ‘‘วจน’’นฺติ ปาเสโส. เอกปริจฺเฉทานีติ สิยา กิริยา สิยา อกิริยาติ อิมินา นเยน เอกปริจฺเฉทานิ. เอตฺถ กิฺจาปิ อฺวาทกปจฺจยาปตฺติ กิริยา จ วิเหสกปจฺจยาปตฺติ อกิริยา จ, ตทุภยํ ปน เอกสิกฺขาปทนฺติ กตฺวา ตํ อฺวาทกสงฺขาตํ สิกฺขาปทํ สิยา กิริยา ปมสฺส วเสน, สิยา อกิริยา ทุติยสฺส วเสนาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. กมฺมปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๗๔. ‘‘ธมฺมิกานํ กมฺมาน’’นฺติ (ปาจิ. ๔๗๕) วจนโต เอกจฺเจ ภิกฺขู ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมี’’ติ ฉนฺทํ เทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมว, น ปฏิปตฺติ. อธมฺมํ นิสฺสาย ขิยฺยติ, ตํ วา อุกฺโกเฏติ, อนาปตฺติ เนว โหตีติ? น, ตถา ฉนฺททานกาเล อกตฺวา ปจฺฉา อธมฺมกมฺมขิยฺยนาทิปจฺจยา อนาปตฺติวาเร วุตฺตตฺตา. อธมฺเมน วา วคฺเคน วา น กมฺมารหสฺส วา กมฺมกรณปจฺจยา อาปตฺติโมกฺขกรณโต อวิเสสเมว ตถาวจนนฺติ เจ? น, ฉนฺททานกาเล อธมฺมกมฺมกรณานุมติยา อภาวโต, การกสฺเสว วชฺชปฺปสงฺคโต จ. คณสฺส ทุกฺกฏนฺติ เจ? ปาริสุทฺธิฉนฺททายกาว เต, น คโณ อกมฺมปฺปตฺตตฺตา, ปริวาเรปิ (ปริ. ๔๘๒ อาทโย) กมฺมวคฺเค กมฺมปฺปตฺตฉนฺททายกา วิสุํ วุตฺตา. ตถาปิ อธมฺมกมฺมสฺส ฉนฺโท น ทาตพฺโพ เทนฺเต อกปฺปิยานุมติทุกฺกฏโต. ตตฺถ หิ โยชนทุกฺกฏโต น มุจฺจนฺตีติ โน ตกฺโกติ อาจริโย.
กมฺมปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๘๑. สนฺนิปาตํ ¶ อนาคนฺตฺวา เจ ฉนฺทํ น เทติ, อนาปตฺตีติ เอเก. ทุกฺกฏนฺติ เอเก ธมฺมกมฺมนฺตรายกรณาธิปฺปายตฺตา. สงฺฆมชฺเฌ ฉนฺทํ ทาตุํ ลภตีติ ¶ เกจิ. ทินฺนฉนฺเท สงฺฆมชฺฌํ ปวิสิตฺวา ปุน คเตปิ ฉนฺโท น ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ เจ? ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. กสฺมา? ‘‘อหตฺถปาโส ฉนฺทารโห’’ติอาทีหิ วิรุชฺฌนโต. ปาฬิยํ ปน ทาตุกามตาย หตฺถปาสํ อติกฺกมนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เกจิ.
ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๘๔-๕. อทาสีติ อปโลเกตฺวา อทาสิ. ภิกฺขูติ เอตฺถ เต ฉพฺพคฺคิยา อตฺตานํ ปริวชฺชยิตฺวา ‘‘สงฺโฆ’’ติ อวตฺวา ‘‘ภิกฺขู’’ติ อาหํสุ. ปริณาเมนฺตีติ เนนฺติ. ตตฺถ ลาโภติ ปทุทฺธารกรณํ อิธ อนธิปฺเปตสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ อตฺถุทฺธารวเสน ลาภทีปนตฺถํ. จีวรเมว หิ อิธาธิปฺเปตํ, เตเนว ‘‘อฺํ ปริกฺขารํ ทินฺนํ ขียติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ทินฺนนฺติ จ ปริกฺขารนฺติ จ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ.
ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๙๑. าตกมฺปิ ปรสฺส ทาตุกามํ อฺสฺส ทาเปติ, อาปตฺติ เอว. สพฺพตฺถ อาปุจฺฉิตฺวา ทาตุกามํ ยถาสุขํ วิจาเรตุํ ลภติ.
ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมตฺโต วณฺณนากฺกเมน สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺโม.
๙. รตนวคฺโค
๑. อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๙๔-๗. ยถา ¶ ภควนฺตํ ปยิรุปาสติ, เอวมากาเรน นารหตายํ ปุริโส ปาโป โหตุํ, น โหติ ปาโปติ อตฺโถ, การณตฺถํ วา. ตนฺติ ¶ นิปาตมตฺตํ, ยโตติ วา อตฺโถ. หตฺถิสมฺมทฺทนฺติ สงฺฆาฏสมฺมทฺโท, อกฺกมนํ จุณฺณตาติ อตฺโถ.
๔๙๘. รตนํ นาม อคฺคมเหสี, ตถาปิ อิธ อฺาปิ เทวิโคตฺตา น รกฺขติ, อนาปตฺติวาเร ‘‘น มเหสี โหตี’’ติ วจนาภาวโต. สเจ ขตฺติโยว โหติ, นาภิสิตฺโต. อภิสิตฺโตเยว โหติ, น ขตฺติโย รกฺขตีติ อาจริโย. อนาปตฺติวาเร มาติกาฏฺกถายํ องฺคภาเวน จ วุตฺตตฺตา อภิสิตฺตภาโววปมาณํ. เสสํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทติ เอเก.
๕๐๐-๕๐๑. ‘‘น สยนิฆเร สยนิฆรสฺี’’ติ ติกจฺเฉโทปิ เอตฺถ ลพฺภติ. น สยนิฆรํ นาม อปริกฺขิตฺตรุกฺขมูลาทิ.
อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. รตนสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๐๔. ‘‘อธิวาเสนฺตุ คหปติโน ภตฺต’’นฺติ จ ‘‘เม คหปติโน’’ติ จ อตฺถิ.
๕๐๖. กุรุนฺทิวจเนน ฆเรปิ ยทิ ภิกฺขู อาสงฺกนฺติ, ตตฺถ ตฺวา อาจิกฺขิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปติรูปาติ ‘‘รตนสมฺมเต ปํสุกูลคฺคหณํ วา รตเน นิรุสฺสุกฺกคมนํ วา’’ติ ลิขิตํ. ‘‘ตาวกาลิกวเสนปิ อนามาสํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ น ลภตี’’ติ วทนฺติ. สมาทเปตฺวาติ ยาจิตฺวา ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ (ชา. ๑.๗.๕๙) วุตฺตนเยน.
รตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. วิกาลคามปฺปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๑๑-๒. อหินา ¶ ฑฏฺวตฺถุมฺหิ โส ภิกฺขุ สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา คโต, ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อุทปาทิ. อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยนาติ คาโม คามูปจาโรติ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ.
วิกาลคามปฺปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๑๗. ตนฺติ ¶ เภทนกํ. อสฺสาติ ปาจิตฺติยสฺส ปมํ เภทนกํ กตฺวา ปจฺฉา เทเสตพฺพตฺตา. เอส นโย อิตเรสุปิ.
สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๒๑-๒. ‘‘อุจฺเจ มฺเจ’’ติ จ ‘‘อุจฺจา มฺเจ’’ติ จ กตฺถจิ. อายโตติ วิตฺถโต. อฏฺงฺคุลปาทกนฺติ ภาวนปุํสกํ, อฏฺงฺคุลปฺปมาณํ ปาทกํ วา.
มฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๒๘. โปฏกิตูลนฺติ ยํ กิฺจิ ติณตูลํ. ปฏิลาเภน อุทฺทาเลตฺวา ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพนฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ ปฏิลาภมตฺเตเนว ปาจิตฺติยนฺติ วิย ทิสฺสติ, ปริโภเคเยว ปน อาปตฺติ ทฏฺพฺพา, ‘‘อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วจนํ เอตฺถ สาธกํ.
ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๓๑. กิฺจาปิ ¶ นิสีทนสฺส ชาติ น ทิสฺสติ เอตฺถ, ตถาปิ จีวรกฺขนฺธเก อนฺุาตตฺตา, ‘‘นว จีวรานิ อธิฏฺาตพฺพานี’’ติ เอตฺถ จ ปริยาปนฺนตฺตา จีวรชาติเยวสฺส ชาตีติ เวทิตพฺพา. ‘‘สนฺถตสทิสํ สนฺถริตฺวาติ สทส’’นฺติ ปุพฺเพ วุตฺตนิสีทนสนฺถตตฺตา อุปเมติ. ลาเภ สทสํ, อลาเภ อทสมฺปิ ¶ วฏฺฏตีติ เอเก, ตํ น ยุตฺตํ. ‘‘นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจตี’’ติ ตสฺส สณฺานนิยมนโต.
นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. กณฺฑุปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๓๙. ยทิ กณฺฑุปฏิจฺฉาทิ นาม อโธนาภิ อุพฺภชาณุมณฺฑลา อุปฺปนฺนกณฺฑุปีฬกาทิปฏิจฺฉาทิกา อธิปฺเปตา, ตสฺส สุคตสฺส สุคตวิทตฺถิยา ทีฆโส จตสฺโส วิทตฺถิโย ติริยํ ทฺเวติ อิทมฺปิ อติมหนฺตํ ปมาณํ ทิสฺสติ. สพฺโพ หิ ปุริโส อตฺตโน อตฺตโน วิทตฺถิยา สตฺตวิทตฺถิโก โหติ, สุคตสฺส จ เอกาวิทตฺถิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย โหนฺติ, ตสฺมา กณฺฑุปฏิจฺฉาทิ ปกติปุริสสฺส ปมาณํ อาปชฺชติ ติริยํ, ทีฆโส ปน ทิคุณํ อาปชฺชตีติ. อาปชฺชตุ, อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท ตสฺสา, เจ อิจฺฉติ, สพฺพมฺปิ สรีรํ ปฏิจฺฉาเทสฺสติ, สพฺพสรีรคตสงฺฆาฏิ วิย พหุคุณํ กตฺวา นิวาเสตุกาโม นิวาเสสฺสตีติ อยํ ภควโต อธิปฺปาโย สิยา.
กณฺฑุปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๔๒. วสฺสิกสาฏิกาปิ อุกฺกฏฺปฏิจฺเฉทวเสน อนฺุาตา. วสฺสกาเล เกจิ สงฺฆาฏิปริโภเคเนว ปริภฺุชิสฺสนฺตีติ อยํ ภควโต อธิปฺปาโย สิยา. กิฺจาปิ อิมินา ตกฺเกน อนฺุาตา, ‘‘อปฺปมาณิกาโย กณฺฑุปฏิจฺฉาทิโย ธาเรนฺติ, วสฺสิกสาฏิกาโย ธาเรนฺตี’’ติ อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตตฺตา ปน อฺถา ปุณฺณปริจฺเฉทโต อธิกปฺปมาณาโย เต ภิกฺขู ¶ ธาเรสุนฺติ กตฺวา เอตปรมตา ตาสํ อนฺุาตาติ เวทิตพฺพา. เอเสว นโย ทสเมปิ.
วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. นนฺทตฺเถรสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๕๑. ตตฺถ ¶ ภิสึ วา พิพฺโพหนํ วา กโรตีติ ทีฆโส พหูนํ ภิกฺขูนํ สาธารณตฺถํ กโรตีติ ยุชฺชติ.
นนฺทตฺเถรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมตฺโต วณฺณนากฺกเมน รตนวคฺโค นวโม.
ปาจิตฺติยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ปาฏิเทสนียกณฺโฑ
๑. ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๕๓-๕. ‘‘ปฏิเทเสตพฺพาการทสฺสน’’นฺติ ¶ ¶ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ปาฬิยํ อาคตวเสเนว อาปตฺติ เทเสตพฺพา, น อฺถา. ‘‘อนฺตรฆเร อนฺตรฆรสฺี’’ติอาทินา จ ‘‘ขาทนียโภชนีเย อขาทนียอโภชนียสฺี’’ติอาทินา จ ‘‘ภิกฺขุนิยา อภิกฺขุนิสฺี’’ติอาทินา จ นเยน อปเรปิ ตโย ติกจฺเฉทา โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพา.
ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๕๙. ‘‘นิมนฺติตา ภฺุชนฺตีติ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน โภชเนน นิมนฺติตา ภฺุชนฺตี’’ติ กิฺจาปิ วุตฺตํ, อถ โข อกปฺปิยนิมนฺตเนน นิมนฺติตตา เอตฺถ น องฺคํ, มาติกาฏฺกถายํ วา อิธ วา อนาปตฺติวาเร เลสาภาวโต, ตสฺมา ‘‘นิมนฺติตา’’ติ ปทสฺส อตฺโถ ปุพฺเพ อาจิณฺณวเสเนว วุตฺโต. อปเรปิ ตโย ติกจฺเฉทา โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพา ปทภาชเน วุตฺตตฺตาติ เวทิตพฺพํ. ยถา ตถา หิ ภฺุชนฺตานํ ตาทิสํ ภิกฺขุนึ อวาเรนฺตานํ ปาฏิเทสนียเมว. ‘‘เอสา โวสาสติ นาม, โวสาสนฺตี’’ติ จ ทุวิโธ ปาโ. ‘‘อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร’’ติ วจเนน ปุน ‘‘คารยฺหํ อาวุโส ธมฺม’’นฺติ เอกวจนํ วิรุทฺธนฺติ. ปมํ อชฺโฌหาเรเยว อาปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตถา อฺตฺราปิ อาคจฺฉติ ‘‘อาปชฺชิมฺหา’’ติ วจนโต. เอเกน พหูนมฺปิ วฏฺฏตีติ เกจิ, ตํ น สุนฺทรํ. ‘‘เตหิ ภิกฺขูหี’’ติอาทินา ปาเ วุตฺตตฺตาติ มม ตกฺโก. เอเกน สเหว ‘‘อหํ อาปชฺชิ’’นฺติปิ วตฺตพฺพนฺติ เอเกน ทฺวีหิ ตีหิ ¶ เทเสตพฺพโต, สพฺเพหิ เอวํ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘อาปชฺชิมฺหาติ สเหวา’’ติ วทนฺติ. เอเกน เจ อวาริโต, ‘‘อหํ, อาวุโส, คารยฺหํ ธมฺมํ อาปชฺชิ’’นฺติปิ วตฺตพฺพํ.
ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๖๒-๕๗๐. ตติยจตุตฺถสิกฺขาปทานิ อุตฺตานตฺถานิเยว.
ปาฏิเทสนียกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. เสขิยกณฺโฑ
๑. ปริมณฺฑลวคฺควณฺณนา
๕๗๖. ‘‘สิกฺขิตสิกฺเขนาติ ¶ ¶ จตูหิ มคฺเคหี’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา อฏฺงฺคุลมตฺตํ โอตาเรตฺวา นิวตฺถเมว นิสินฺนสฺส จตุรงฺคุลมตฺตํ โหติ, ตสฺมา อุโภเปเต อฏฺกถาวาทา เอกปริจฺเฉทา, ‘‘อฑฺฒเตยฺยหตฺถ’’นฺติ สุขุมํ, เอกปตฺตํ วา สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ ยถาาเนน ติฏฺติ. ทุปฏฺฏํ สนฺธาย ‘‘ทฺวิหตฺถปฺปมาณมฺปี’’ติ วุตฺตนฺติ อุปติสฺสตฺเถโร. เอกปฏฺฏํ, ทฺวิปฏฺฏํ วา เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ‘‘ทฺวิหตฺถปฺปมาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺหิ นิสฺสคฺคิยอฏฺกถายํ ‘‘ติริยํ ทฺวิหตฺโถปิ วฏฺฏตี’’ติ, ตฺจ โข อลาเภ เอว ‘‘อลาเภ ติริยํ ทฺวิหตฺถปฺปมาณมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา. อิทํ สพฺพํ อธิฏฺานุปคํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิรุทฺธํ ทิสฺวา สชฺเชตพฺพํ. โน เจ สชฺเชติ, ทุกฺกฏํ. สจิตฺตกํ ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตเนว ‘‘อนาทริยํ ปฏิจฺจา’’ติ วุตฺตตฺตา, น วตฺถุวิชานนจิตฺเตน ‘‘อิทเมวํ กต’’นฺติ ชานโตปิ อาปตฺติยา อภาวโต. ผุสฺสเทวตฺเถรวาโทปิ เอเกน ปริยาเยน ยุชฺชติ. ตถา อุปติสฺสตฺเถรวาโทปิ. ปฺตฺเตปิ สิกฺขาปเท อปฺตฺเตปิ ยํ ปกติยา วชฺชํ, ตํ โลกวชฺชํ. อิทํ ปน ปฺตฺเตเยว วชฺชํ, นาปฺตฺเต, ตสฺมา อิตรโลกวชฺเชน อสทิสตฺตา น โลกวชฺชํ. ปณฺณตฺติโต ปฏฺาย วชฺชโต ปณฺณตฺติวชฺชํ. อนาทริยจิตฺเตเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา สจิตฺตกํ, ตสฺส จิตฺตสฺส ติเวทนตฺตา ติเวทนํ. ยสฺมา อนาทริยจิตฺตตา นาม เกวลํ อกุสลเมว, ตฺจ ปกติยา วชฺชํ, ตสฺมา อิทํ โลกวชฺชํ. สฺจิจฺจ วีติกฺกมนํ นาม โทมนสฺสิกสฺเสว โหตีติ ทุกฺขเวทนํ. คณฺิปเท ปน ‘‘ปาณาติปาตาทิ วิย นิวาสนาทิโทโส โลกครหิโต น โหตีติ ปณฺณตฺติวชฺชนฺติ ผุสฺสเทวตฺเถโร’’ติ ลิขิตํ.
๕๗๗. วิหาเรปีติ พุทฺธุปฏฺานาทิกาเล, ตสฺมา ‘‘ปารุปิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตราสงฺคกิจฺจวเสน วุตฺตํ. ปมทุติยสิกฺขาปเทสุ ปริฬาหาทิปจฺจยา กปฺปติ, น อนฺตรฆรปฏิสํยุตฺเตสุ.
๕๘๒. ‘‘เอกสฺมึ ¶ ¶ ปน าเน ตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘คจฺฉนฺโตปิ ปริสฺสยาภาวํ โอโลเกตุํ ลภติเยว. ตถา คาเม ปูช’’นฺติ ลิขิตํ, ตํ ปน ‘‘เอกสฺมึ าเน ตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ตาทิสํ อนฺตรายํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ปริมณฺฑลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุชฺชคฺฆิกวคฺควณฺณนา
๕๘๖. หสนียสฺมินฺติ เหตฺวตฺเถ ภุมฺมํ, หสิตพฺพวตฺถุการณาติ อตฺโถ. อนฺตรฆเร อุจฺจาสทฺเทน อนุโมทนาทึ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติ กิร. ตถา หิ มหินฺทตฺเถโรปิ หตฺถิสาลาทีสุ มหาชนสฺส กเถสิ.
๕๙๑. เกจิ ภิกฺขู ‘‘ปริกฺขารฏฺปนมตฺเตน วาสูปคโต โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. ภิกฺขุนิโย เจ วาสูปคา โหนฺติ, ภิกฺขุนุปสฺสโยว กปฺปิยภูมิ. ‘‘ยตฺถ ภิกฺขุนิโย เอกรตฺตมฺปิ วสนฺติ, อยํ ภิกฺขุนุปสฺสโย’’ติ (ปาจิ. ๑๖๑) วจนโต ตาสํ สมีปํ วา ตาหิ คหิตวาสาคารํ วา ‘‘คจฺฉามี’’ติ คจฺฉโต ยถาสุขํ คนฺตุํ วฏฺฏติ. น หิ ตาวตา ตํ ฆรํ อนฺตรฆรสงฺขฺยํ คจฺฉตีติ โน ตกฺโกติ อาจริโย.
อุชฺชคฺฆิกวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ขมฺภกตวคฺควณฺณนา
๖๐๔. สูโป ปตฺตปฺปมาณวณฺณนายํ วุตฺตากาโร. โอโลณี วุจฺจติ กุธิตํ, โครสโต ปูรา ถูปิโตติ อตฺโถ.
๖๐๕. เหฏฺา โอโรหตีติ เอตฺถ ‘‘โอโรหนปฺปมาเณ สติ เอกเทเส ถูปีกเตปิ อนาปตฺตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘ปตฺตสฺส ปน เหฏฺา จ อุปริ จ ปทุมินิปณฺณาทีหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา โอทหนฺติยา ลทฺธํ นาม วฏฺฏตี’’ติ จ วทนฺติ. เอตฺถ ‘‘ยสฺมา ‘สมติตฺติโก ปิณฺฑปาโต ปฏิคฺคเหตพฺโพ’ติ วจนํ ปิณฺฑปาโต สมปุณฺโณ ¶ ปฏิคฺคเหตพฺโพติ ทีเปติ, ตสฺมา อตฺตโน หตฺถคเต ปตฺเต ปิณฺฑปาโต ทิยฺยมาโน ถูปีกโตปิ เจ โหติ, วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ‘ถูปีกตํ ปิณฺฑปาตํ ¶ ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติ หิ วจนํ ปมํ ถูปีกตํ ปิณฺฑปาตํ ปจฺฉา ปฏิคฺคณฺหโต, อาปตฺตีติ ทีเปติ. ปตฺเตน ปฏิคฺคณฺหโต เจปิ ถูปีกตํ โหติ, วฏฺฏติ อถูปีกตสฺส ปฏิคฺคหิตตฺตา. ปโยโค ปน นตฺถิ อฺตฺร ปุพฺพเทสา’’ติ จ ‘‘สมติตฺติกนฺติ วา ภาวนปุํสก’’นฺติ จ วทนฺติ, ตสฺมา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.
ขมฺภกตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สกฺกจฺจวคฺควณฺณนา
๖๐๙. สูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปเท ‘‘สูโป นาม ทฺเว สูปา’’ติ น วุตฺตํ สูปคฺคหเณน ปณีตโภชเนหิ อวเสสานํ สพฺพโภชนานํ สงฺคณฺหนตฺถํ. อนาปตฺติวาเร จสฺส ‘‘าตกานํ ปวาริตานํ อฺสฺสตฺถาย อตฺตโน ธเนนา’’ติ อิทํ อธิกํ. กตฺถจิ โปตฺถเก ‘‘อนาปตฺติ อสฺจิจฺจ อสติยา อชานนฺตสฺส คิลานสฺส อาปทาสู’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตํ น, ‘‘สมสูปกํ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชิสฺสามี’’ติ อิมสฺส อนาปตฺติวาเร ‘‘อฺสฺสตฺถายา’’ติ กตฺถจิ ลิขิตํ, ตฺจ ปมาทวเสน ลิขิตํ. ‘‘มุเข ปกฺขิปิตฺวา ปุน วิปฺปฏิสารี หุตฺวา โอคิลิตุกามสฺสปิ สหสา เจ ปวิสติ, เอตฺถ ‘อสฺจิจฺจา’ติ วุจฺจติ. วิฺตฺตมฺปิ อวิฺตฺตมฺปิ เอกสฺมึ าเน ิตํ สหสา อนุปธาเรตฺวา คเหตฺวา ภฺุชนฺโต ‘อสติยา’ติ วุจฺจตี’’ติ ลิขิตํ, อนาปตฺติวาเร เอกจฺเจสุ โปตฺถเกสุ ‘‘รสรเสติ ลิขิตํ, ตํ คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.
สกฺกจฺจวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. กพฬวคฺควณฺณนา
๖๑๘. ‘‘สพฺพํ หตฺถ’’นฺติ วจนโต เอกเทสํ มุเข ปกฺขิปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ เอกจฺเจ. ‘‘สพฺพนฺติ วจนโต เอกเทสมฺปิ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ อนาปตฺติวาเร อวิเสสิตตฺตา.
๖๒๔. สิตฺถาวการเก ¶ ‘‘กจวรํ ฉฑฺเฑนฺตํ สิตฺถํ ฉฑฺฑิยฺยตี’’ติ จ ‘‘กจวรํ ฉฑฺเฑนฺโต’’ติ จ ปาโ.
กพฬวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สุรุสุรุวคฺควณฺณนา
๖๒๗. ‘‘สุรุสุรุ’’นฺติ ¶ จ ‘‘สุโรสุโร’’ติ จ ปาโ. สีตีกโตติ สีตงฺโก. ‘‘สิลกพุทฺโธติ อริยานํ ปริหาสวจนเมเวต’’นฺติ ลิขิตํ.
๖๓๑. ปฏิกฺกูลวเสนาติ เอตฺถ ยทิ ปฏิกฺกูลวเสน ปฏิกฺขิตฺตํ, ‘‘เสยฺยถาปิ กามโภคิโน’’ติ น วตฺตพฺพํ. น หิ เต ปฏิกฺกูลํ กโรนฺตีติ เจ? น, อิสฺสริยลิงฺควเสน คหณสมฺภวโต. เต หิ อนาทรา โหนฺติ. ปตฺตโธวนนฺติ ปตฺตโธวโนทกํ โภชนปฏิสํยุตฺตํ.
๖๓๔. ‘‘ฉตฺตปาทุกาย’’นฺติ จ ‘‘ฉตฺตปาเท’’ติ จ ปาโ.
๖๓๗. จาโปติ สตฺตขาทนวโธ. ‘‘เสสา สพฺพา ธนุวิกติ โกทณฺเฑ ปวิฏฺา’’ติ จ ลิขิตํ, ปฏิมุกฺกนฺติ ปเวสิตํ, ลคฺคิตํ โหตีติ อตฺโถ.
สุรุสุรุวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปาทุกวคฺควณฺณนา
๖๔๐. สยํ ยานคโต หุตฺวา, ยถา ยานคตสฺส เว.
อลํ วตฺตุํ ตถา นาลํ, สฉตฺโต ฉตฺตปาณิโน.
ยถา เอตฺถ, เอวํ อฺตฺราปิ.
๖๔๗. ฉปกวตฺถุสฺมึ ‘‘สจาหํ น ลภิสฺสามี’’ติ ปาโ, ‘‘ทส เจ น ลภิสฺสามี’’ติ จ อตฺถิ, ‘‘วตฺถุสฺมึ อคิลานสฺสา’’ติ จ อาคจฺฉติ, ตํ น สุนฺทรํ, สิกฺขาปเทเยว สุนฺทรํ. โถมิโตติ อหมฺปิ ชานามีติ สมฺพนฺโธ ¶ . ยา ธนยสลาภสงฺขาตา วุตฺติ วินิปาเตน โหติ สมฺปราเย อปาเยสุ วินิปาตเหตุ หุตฺวา ปวตฺตติ. อถ วา วินิปาเตนาติ เหตฺวตฺเถ กรณวจนํ, วินิปาตนาย ปวตฺตตีติ อธิปฺปาโย. อธมฺมจรเณน อธมฺมจรณาย. ‘‘อสฺมา กุมฺภิมิวา’’ติ จ ปนฺติ.
ปาทุกวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ปกิณฺณกวณฺณนา
กายวาจาจิตฺตโต ¶ สมุฏฺหนฺตีติ กตฺวา ‘‘สมนุภาสนสมุฏฺานานี’’ติ วุตฺตานิ. สมนุภาสนํ กิริยํ. อิมานิ กิริยานิ. ธมฺมเทสนสมุฏฺานานิ วาจาจิตฺตโตติ เอตฺถ กายวจีวิฺตฺติภาวโต อุชฺชคฺฆิกอุจฺจาสทฺทาทีสุ วิย ‘‘กายวาจาจิตฺตโต’’ติ วตฺตพฺพานีติ เจ? น วตฺตพฺพานิ. นิสีทนคมนาหารปกฺขิปนาทิกายวิฺตฺติยา สพฺภาวา ตตฺถ ยุตฺตํ, น ธมฺมเทสเน ตาทิสสฺสาภาวา.
ปกิณฺณกวณฺณนา นิฏฺิตา.
เสขิยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สตฺตาธิกรณสมถวณฺณนา
‘‘เยภุยฺยสิกา ¶ ¶ กาตพฺพา…เป… ติณวตฺถารโก กาตพฺโพ, โส ปุคฺคโล’’ติ จ ลิขิตํ.
สตฺตาธิกรณสมถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภิกฺขุวิภงฺโค นิฏฺิโต.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ภิกฺขุนีวิภงฺควณฺณนา
๑. ปาราชิกกณฺฑวณฺณนา
คนฺถารมฺภวณฺณนา
วิภงฺเค ¶ ¶ วิย ภิกฺขูนํ, วิตฺถารมภิสงฺขตํ;
อกตฺวา ภิกฺขุนีนมฺปิ, วกฺเข คณฺิปทกฺกมํ.
โย ภิกฺขุนีนํ วิภงฺโค อสฺส, ตสฺส สํวณฺณนากฺกโม ปตฺโตติ อตฺโถ.
คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. ปมปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๕๖-๗. ตตฺถ ตตฺถ านุปฺปตฺติกปฺา วีมํสา. ปทปฏิปาฏิยา เอวาติ มาติกาปทปฏิปาฏิยา ¶ เอว. ‘‘วุตฺตนฺติ สงฺคีติกานํ อุปสงฺกปฺปนานํ วิภาชนํ วุตฺต’’นฺติ ลิขิตํ.
๖๕๘. ‘‘เอหิภิกฺขุนีติ ภิกฺขุนี, ตีหิ สรณคมเนหิ อุปสมฺปนฺนาติ ภิกฺขุนี’’ติ อิทํ ปน เทสนาวิลาสวเสน วุตฺตนฺติ เอเก. อฺพุทฺธกาเล อตฺถีติ เอเก, ตํ น ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ อมฺหากมฺปิ พุทฺธกาเล สมฺภวปฺปสงฺคโต, เอหิภิกฺขุนิยา ปฏิเสธฉายาทิสฺสนโต จ. ยถาห ธมฺมปเท วิสาขาวตฺถุสฺมึ (ธ. ป. อฏฺ. ๑. วิสาขาวตฺถุ) ‘‘ตสฺส จีวรทานสฺส นิสฺสนฺเทน อิมํ มหาลตาปสาธนํ ลภิ. อิตฺถีนฺหิ จีวรทานํ มหาลตาปสาธนภณฺเฑน มตฺถกํ ปปฺโปติ, ปุริสานํ อิทฺธิมยปตฺตจีวเรนา’’ติ. ตีหิ สรณคมเนหิ อุปสมฺปนฺนาย ปน ภิกฺขุนิยา ¶ สมฺภโว อฺพุทฺธกาเล กทาจิ สิยา, นตฺเถว อมฺหากํ พุทฺธกาเล. เทสนาวิลาเสน ปน ภิกฺขุเทสนากฺกเมเนว ภิกฺขุนินิทฺเทโส วุตฺโต, เตเนว ภิกฺขุสงฺฆวเสน เอกโตอุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุนิโย วิชฺชมานาปิ ตตฺถ น วุตฺตา. ตาสํ อตฺถิตา อิมาย ปริวารกถาย เวทิตพฺพา –
‘‘อุโภ เอกโต อุปสมฺปนฺนา,
อุภินฺนํ หตฺถโต จีวรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย;
สิยา อาปตฺติโย นานา,
ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ. (ปริ. ๔๗๙);
อถ วา ปุถุชฺชนกาเล เอหิภิกฺขุสรณคมเนน อุปสมฺปนฺโนว อิตฺถิลิงฺคปาตุภาเวน ภิกฺขุนิภาเว ิตา ปุริสูปสมฺปนฺนํ อุปาทาย ‘‘เอหิภิกฺขุนี’’ติ, ‘‘ตีหิ สรณคมเนหิ อุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุนี’’ติ จ สงฺขฺยํ คจฺฉติ. โน เจ, ตํ วจนํ วิรุชฺเฌยฺยาติ เอเก, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ. ‘‘วิฺู ปฏิพโล’’ติ ทฺวินฺนํ อวสฺสวภาวสฺส อิชฺฌนโต วุตฺตํ. เอตฺถ ยสฺมา ยํ กิฺจิ อามิสํ ปฏิคฺคณฺหนฺตีนํ อคฺคหตฺถา ปุริสานํ หตฺเถหิ กทาจิ มิสฺสีภาวํ คจฺฉนฺติ, วนฺทนฺตานํ วา ปุริสานํ สิรานิ อคฺคปาเทหิ มิสฺสิตานิ กทาจิ โหนฺติ, เกสจฺเฉทนกาเล วา สิรํ ปุริสานํ หตฺเถหิ มิสฺสิตํ โหติ, จิตฺตํ นาเมตํ อติรทฺธคเวสิ, ทุรกฺขิยํ วา, ตสฺมา ‘‘มา อติลหุํ ปาราชิกาปตฺติ ภิกฺขุนีนํ โหตู’’ติ พุทฺธา ภควนฺโต การฺุเน ปาราชิกกฺเขตฺตปริจฺเฉทํ, ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺตปริจฺเฉทฺจ วิสุํ วิสุํ เทเสสุนฺติ เวทิตพฺพํ.
๖๕๙. ตพฺพหุลนเยน ¶ สา วุตฺตาติ เอตฺถ อยมนุคณฺิปทกฺกโม – เยภุยฺเยน กิริยสมุฏฺานตฺตา ‘‘กิริยสมุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติ อวตฺวา ปน ‘‘สาทิเยยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา อกิริยโตปิ สมุฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เหฏฺา ‘‘มนุสฺสิตฺถิยา ตโย มคฺเค เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติอาทินา นเยน กิริยสมุฏฺานตํ วตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา…เป… โส เจ ปเวสนํ สาทิยติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติอาทินา (ปารา. ๕๖) นเยน อกิริยสมุฏฺานตายปิ วุตฺตตฺตา ปมปาราชิกสฺสาปิ ตพฺพหุลนเยเนว กิริยสมุฏฺานตา เวทิตพฺพา. น หิ ปเวสนสาทิยนาทิมฺหิ กิริยสมุฏฺานตา ทิสฺสติ. องฺคชาตจลนฺเจตฺถ น สารโต ทฏฺพฺพํ ‘‘โส เจ ปเวสนํ ¶ น สาทิยติ, ปวิฏฺํ น สาทิยติ, ิตํ น สาทิยติ, อุทฺธรณํ สาทิยติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๘) เอตฺถ ิต น สาทิยเน ปกติยาปิ ปริปุณฺณจลนตฺตา. สาทิยนปจฺจยา หิ เสวนจลนฺเจตฺถ น ทิสฺสเตวาติ ตพฺพหุลนเยเนว กิริยสมุฏฺานตา คเหตพฺพา. ตตฺถ ตตฺถ อฏฺกถาสุ กสฺมา ตพฺพหุลนโย อวุตฺโตติ เจ? ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ (ปารา. ๓๙, ๔๒) มาติกายํ กิริยสมุฏฺานสฺส สรูเปน วุตฺตตฺตา ตทนุรูปวเสน วิภงฺคนยมโนโลเกตฺวา ‘‘กิริยสมุฏฺาน’’มิจฺเจว วุตฺตํ. ยถา เจเตสุ ตพฺพหุลนเยน กิริยสมุฏฺานตา วุตฺตา, ตถา สุราทีนํ อกุสเลเนว ปาตพฺพตา, น อิตรถา ‘‘ยํ อกุสเลเนว อาปชฺชติ, อยํ โลกวชฺชา, เสสา ปณฺณตฺติวชฺชา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺเต โลกวชฺชปณฺณตฺติวชฺชานํ นิยมนลกฺขณสิทฺธิ โหติ, ตถา ตํ อวตฺวา ‘‘ยสฺสา สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, อยํ โลกวชฺชา. เสสา ปณฺณตฺติวชฺชา’’ติ วุตฺเต โลกวชฺชวจนํ นิรตฺถกํ สิยา วตฺถุอชานนปกฺเขปิ อกุสเลเนว ปาตพฺพตฺตา. ยสฺมา ตตฺถ สุราปานวีติกฺกมสฺส อกุสลจิตฺตุปฺปาโท นตฺถิ, ตสฺมา ขนฺธกฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๑๐๘) ‘‘มชฺชปาเน ปน ภิกฺขุโน อชานิตฺวาปิ พีชโต ปฏฺาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, สามเณโร ชานิตฺวา ปิวนฺโต สีลเภทํ อาปชฺชติ, น อชานิตฺวา’’ติ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘วตฺถุอชานนปกฺเข ปาณาติปาตาทีนํ สิทฺธิกรอกุสลจิตฺตุปฺปาทสทิเส จิตฺตุปฺปาเท สติปิ สามเณโร สีลเภทํ นาปชฺชตี’’ติ. อภินิเวสวจนํ ปาณาติปาตาทีหิ สมานชาติกตฺตา สามเณรานํ สุราปานสฺส. ‘‘สุราทโย ปนิเม’’ติ วตฺถุํ ชานิตฺวา ปาตพฺพตาทิวเสน วีติกฺกมนฺตสฺส อกุสลสฺส อสมฺภโว นตฺถิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข’’ติอาทิ.
กิฺเจตฺถ ยุตฺติวจเนน อรหนฺตานํ อปฺปวิสนโต สจิตฺตกาจิตฺตกปกฺเขสุ อกุสลนิยโมติ เจ? น, ธมฺมตาวเสน เสกฺขานมฺปิ อปฺปวิสนโต. อจิตฺตกปกฺเข อกุสลนิยมาภาวทสฺสนตฺถํ ¶ สุปนฺตสฺส มุเข ปกฺขิตฺตชลพินฺทุมิว สุราพินฺทุอาทโย อุทาหริตพฺพาติ. ตพฺพหุลนเยน หิ อตฺเถ คหิเต ปุพฺเพนาปรํ อฏฺกถาย สเมติ. ‘‘สทฺธึ ปาฬิยา อวิเสสตฺโถ ปรโต อาวิ ภวิสฺสตีติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. อิทเมตฺถ วิจาเรตพฺพํ ¶ . ยทิ วตฺถุชานนปกฺเข วินา อกุสเลน มชฺชปานํ สิยา, กสฺมา นาฬิมชฺฌํ นาติกฺกมติ อริยานํ ปานกาทิสฺีนนฺติ? สีลเภทวตฺถุวีติกฺกโม วินาปิ จิตฺเตน อริยานํ ธมฺมตาวเสเนว น สมฺภวตีติ เจ, น, จกฺขุปาลตฺเถรวตฺถุ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๑) อาทิวิโรธโตติ. อปิจ ภิกฺขุโนปิ สามเณรสฺส วิย สุราปานํ สจิตฺตกเมว กสฺมา น ชาตนฺติ? อปฺปติรูปตฺตาติ เจ, สามเณรานมฺปิ อปฺปติรูปเมว. สหธมฺมิกา เอว หิ เต. มหาสาวชฺชตฺตาติ เจ? สามเณรานมฺปิ ตาทิสเมว. สามเณรานํ สจิตฺตกเมว ปาราชิกํ, อิตรํ ทณฺฑกมฺมวตฺถูติ เจ? ภิกฺขูนมฺปิ มชฺชปาเน นตฺถิ. เอตฺถ ติกปาจิตฺติเยน น ภวิตพฺพํ. มชฺเช อมชฺชสฺิสฺส ทุกฺกฏาปตฺติ ปฺาเปตพฺพา สิยา. ภิกฺขุสฺส ปาจิตฺติยวตฺถุ สามเณรานํ ปาราชิกํ โหติ ติรจฺฉานคตสามเณรานํ วิยาติ เจ? อจิตฺตกมฺปิ มชฺชปานาทีนํ สามเณรานํ ปาราชิกํ ปฺาเปตพฺพํ สิยา. นาจิตฺตกํ ปาราชิกํ สมฺภวตีติ เจ? น, ปณฺณตฺติวชฺชมฺปิ ปาราชิกํ สมฺภวตีติ. นิกายนฺตรปกฺเข อยเมว โทโส. อมฺหากฺหิ โลกวชฺชเมว มชฺชปานนฺติ. กสฺมา ปเนตฺถ สุราปานเมว ธมฺมตาวเสน อริยา น กโรนฺตีติ? น เกวลํ สุราปานเมว ธมฺมตาวเสน อริยา น กโรนฺติ, ปาเณสุปิ โกธวเสน ปาณสฺิตาย สีสจฺเฉทนาทีนิ น กโรนฺติ, สทารสฺาย ปรทารํ น วีติกฺกมนฺติ, อนตฺถภฺชกสฺาย อตฺถภฺชกมุสา น วทนฺติ, สมฺมาทิฏฺิสฺาย มิจฺฉาทิฏฺึ น ปฏิปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา. อาจริยาปิ สุราปาเน อกุสลนิยมาภาวเมว วทนฺติ, ตสฺมา เอว มาติกาฏฺกถาย คณฺิปเท โลกวชฺชปณฺณตฺติวชฺชาธิกาเร ‘‘สจิตฺตกปกฺเขอกุสลนฺติ สุราปานาทิสงฺคหตฺถํ, อิตรถา ยสฺส อกุสลเมวาติ วเทยฺยา’’ติ ลิขิตํ. กิริยสมุฏฺานตา ปนสฺส ตพฺพหุลนยเมว, น ปมปาราชิเก. กถํ? กายสํสคฺคสิกฺขาปทํ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ. เอตฺถ ภิกฺขุสฺส จ ภิกฺขุนิยา จ กายสํสคฺคภาเว สติ ภิกฺขุนี กายงฺคมโจปยมานาปิ จิตฺเตเนว อธิวาเสนฺตี อาปชฺชติ, น เอวํ ภิกฺขุ. ภิกฺขุ ปน โจปยมาโนว อาปชฺชติ, เอวเมว ปมปาราชิเกปิ โจปเน สติ เอว อาปชฺชติ, นาสติ. ปเวสนํ สาทิยตีติ เอตฺถ ปเวสนสาทิยนํ นาม เสวนจิตฺตสฺสุปฺปาทนนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ‘‘วีมํสิตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.
ปมปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา
‘‘กิสฺส ¶ ¶ ปน ตฺวํ อยฺเย ชานํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺน’’นฺติ วจนโต, ‘‘อฏฺนฺนํ ปาราชิกานํ อฺตรํ ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺน’’นฺติ (ปาจิ. ๖๖๖) วจนโต, อนฺเต ‘‘อุทฺทิฏฺา โข อยฺยาโย อฏฺ ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทิวจนโต (ปาจิ. ๖๗๗), ปริวาเร ‘‘สาธารณปฺตฺติ อุภโตปฺตฺตี’’ติ (ปริ. ๒๐๑) วจนโต จ ภิกฺขุนิวิภงฺคํ ปตฺวา ภควา สาธารณานิ สิกฺขาปทานิ ภิกฺขูนํ อุปฺปนฺนวตฺถุสฺมึเยว ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ฉนฺทโส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตนปิ ปาราชิกา โหติ อสํวาสา’’ติอาทินา นเยน สวิเสสมฺปิ อวิเสสมฺปิ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา อนุกฺกเมน ปทภาชนํ, อาปตฺติเภทํ, ติกจฺเฉทํ, อนาปตฺติวารฺจ อนวเสสํ วตฺวา วิตฺถาเรสิ. สงฺคีติการเกหิ ปน อสาธารณปฺตฺติโยเยว อิธ วิตฺถาริตาติ เวทิตพฺพา.
๖๖๖. ตตฺถ ‘‘อฏฺนฺนํ ปาราชิกาน’’นฺติ อิทํ เกวลํ สงฺคีติการกานํเยว นยโต นิกฺขิตฺตวจนํ อิโต ปุพฺเพ ฉฏฺสตฺตมฏฺมานํ ปาราชิกานํ อปฺตฺตตฺตา. ภควตา ปน อิทํ ปฺาปิตมาทิสิกฺขาปทมฺปิ อุปาทาย ‘‘ฉนฺนํ ปาราชิกาน’’นฺติ วุตฺตํ สิยา. อิโต อุทฺธํ ปฺตฺตานิปิ อุปาทาย ‘‘อฏฺนฺนํ ปาราชิกาน’’นฺติ วจนํ อปรภาเค อุปฺปนฺนนฺติ เอกจฺเจ อาจริยา. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อิทฺจ ปาราชิกํ ปจฺฉา ปฺตฺตํ, ตสฺมา ‘อฏฺนฺน’นฺติ วิภงฺเค วุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺมา อฏฺกถาจริยานํ มเตน สิทฺธเมตํ ยถาปฺตฺตานุกฺกมวเสเนว สงฺคีตานีติ. ‘‘อฺาสิ’’นฺติ ปาโ. อฺาสีติ น คเหตพฺโพ. ‘‘ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนวา’’ติ วจนโต วชฺชปฏิจฺฉาทิกํ ยา ปฏิจฺฉาเทติ, สาปิ วชฺชปฏิจฺฉาทิกอาเยวาติ สิทฺธํ. กิฺจาปิ วชฺชปฏิจฺฉาทนํ เปมวเสน โหติ, ตถาปิ สิกฺขาปทวีติกฺกมจิตฺตํ โทมนสฺสิกเมว โหตีติ กตฺวา ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติ วุตฺตํ.
ทุติยปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๖๙. อิมํ อธิปฺปายมตฺตนฺติ ‘‘โจเทตฺวา สาเรตฺวา’’ติ เอตํ. เอตฺถายํ วิจารณา – โย ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตกภิกฺขุนา สมานทิฏฺิโก ลทฺธินานาสํวาสโก โหติ, โส อวนฺทนีโย, กมฺมากมฺเม อุกฺขิตฺตโก วิย น ¶ คณปูรโณ, สหเสยฺยมฺปิ น ลภติ, น ตถา ภิกฺขุนี. สา ¶ หิ ยาว น สมนุภฏฺา, ตาว คณปูรกา จ โหติ, สํวาสฺจ ลภติ. ลทฺธินานาสํวาสิกานุวตฺติกาปิ อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาว โหติ. อุกฺขิตฺโต เจ กาลงฺกโต, ตทนุวตฺตโก ภิกฺขุ ลทฺธินานาสํวาสโก โหติเยว. ตถา วิพฺภนฺเตปิ ตสฺมึ ติตฺถิยปกฺกนฺตเกปิ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย สามเณรภูมิยํ ิเตปีติ เอเก. เตสํ มเตน อุกฺขิตฺตเก ตถาภูเตปิ ภิกฺขุนี ตทนุวตฺติกา สมนุภาสิตพฺพาวาติ อาปชฺชติ. สมนุภาสนกมฺมํ สงฺฆายตฺตํ, สงฺเฆน สฺจิจฺจ ปุริมกาปตฺตึ อปเนตุํ น ยุตฺตํ วิย ขายติ. อุกฺเขปนียกมฺมฺจ อาปตฺติอทสฺสนมตฺเต, อปฺปฏิกมฺมมตฺเต, กุทิฏฺิอปฺปฏินิสฺสชฺชนมตฺเต จ กริยติ, ตสฺส อนุวตฺตนมตฺเตน สมนุภาสิตฺวา สาสนโต จาเวตพฺพานีติ น ยุตฺตนฺติ เจ? น วตฺตพฺพเมว, อิทํ อปาราชิกวตฺถูสุปิ ตปฺปสงฺคโต, อนฺวิสยตฺตา จ วินยสฺส.
ตติยปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๗๕. ‘‘โลกสฺสาทสงฺขาตสฺส มิตฺตสนฺถวสฺส วเสน ตํ ทสฺเสตุํ กายสํสคฺคราเคนาติ วุตฺต’’นฺติ ลิขิตํ. ติสฺสิตฺถิโยติ ตีสุ อิตฺถีสุ, ติสฺโส วา อิตฺถิโย. ตํ น เสเวติ ตาสุ น เสวติ. อนริยาติ อุภโตพฺยฺชนา. พฺยฺชนสฺมินฺติ อตฺตโน พฺยฺชเน. น เสเวติ น เสวติ. น จาจเรติ นาจรติ. วณฺณาวณฺโณติ ทฺวีหิปิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ. คมนุปฺปาทนนฺติ สฺจริตฺตํ.
๖๗๖. ‘‘นิวตฺถํ วา ปารุตํ วา’’ติ เอตฺถ นิวตฺถสฺส วา ปารุตสฺส วา วตฺถสฺส คหณํ สาทิยตีติ อตฺโถ.
จตุตฺถปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปาราชิกกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สงฺฆาทิเสสกณฺฑวณฺณนา
๑. ปมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๘๑. อาหตโกติ ¶ ¶ อานีโต, นิยตโกติ อธิปฺปาโย. อกปฺปิยอฑฺโฑ นาม สงฺฆสฺส วา อารามิกปุคฺคลสฺส วา วตฺถุสฺส การณา สงฺฆสฺส วาริกภาเวน สยเมว วา อธิกรณฏฺานํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺหากํ เอโส ทาโส, ทาสี, วาปี, เขตฺตํ, อาราโม, อารามวตฺถุ, คาโว, คาวี, มหึสี, อชา, กุกฺกุฏา’’ติอาทินา โวหรติ, อกปฺปิยํ. ‘‘อยํ อมฺหากํ อารามิโก อารามิกา, อยํ วาปี อิตฺถนฺนาเมน สงฺฆสฺส หตฺเถ โทหนตฺถาย ทินฺนา. อิโต เขตฺตโต อารามโต อุปฺปชฺชนกจตุปจฺจยา อิโต คาวิโต มหึสิโต อชาโต อุปฺปชฺชนกโครสา อิตฺถนฺนาเมน สงฺฆสฺส ทินฺนา’’ติ ปุจฺฉิเต วา อปุจฺฉิเต วา วตฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘กต’’นฺติ อวตฺวา ‘‘กโรนฺตี’’ติ วจเนน กิร อเนนกตํ อารพฺภ อาจิกฺขิตา นาม โหติ. คีวาติ เกวลํ คีวา เอว โหติ, น ปาราชิกํ. การาเปตฺวา ทาตพฺพาติ เอตฺถ สเจ อาวุธภณฺฑํ โหติ, ตสฺส ธารา น กาเรตพฺพา, อฺเน ปน อากาเรน สฺาเปตพฺพํ. ‘‘ติจิตฺตํ ติเวทน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘มานุสฺสยวเสน โกธุสฺสยวเสนา’’ติ ตพฺพหุลนเยน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ปมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๘๓. ภฏิปุตฺตกานํ กุมารภฏิกานํ คณา ภฏิปุตฺตคณา. กปฺปนฺติ กปฺปิยํ. กปฺปคติกนฺติ กปฺปิยสภาวํ. ปกฺกนฺตาสุปีติ อตฺตโน ปริสํ เปตฺวา อิตราสุ ปกฺกนฺตาสุ. ปณฺณตฺตึ อชานนฺตา อริยาปิ วุฏฺาเปนฺตีติ กตฺวา วา กมฺมวาจาปริโยสาเน อาปตฺติกฺขเณ วิปากาพฺยากตสมงฺคิตาวเสน ¶ วา ‘‘ติจิตฺต’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ปพฺพาชเน น ทุกฺกฏ’’นฺติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ.
ทุติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๘๗. ภทฺทากาปิลานี ¶ มหากสฺสปสฺส ปุราณทุติยา กิร. าตีนํ กุลํ ยสฺมึ คามเก, ตเทตํ คามกํ าติกุลํ, กุลสนฺนิหิตํ คามกํ อคมาสีติ อตฺโถ. ‘‘อชํ คามํ เนตี’’ติอาทีสุ วิย วา ทฺวิกมฺมิกํ กตฺวา คามกํ อคมาสิ าติกุลํ อคมาสีติปิ ยุชฺชติ.
๖๙๒. ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ อติกฺกาเมนฺติยา’’ติ วจเนนปิ เอวํ เวทิตพฺพํ – วิกาลคามปฺปเวสเน ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํเยว วเสน อุปจาโร ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ, อิตรถา ยถา เอตฺถ ปริกฺเขปารหฏฺานํ ปริกฺเขปํ วิย กตฺวา ‘‘อติกฺกาเมนฺติยา’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ตตฺถาปิ ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ อติกฺกมนฺตสฺสา’’ติ วเทยฺย. ยสฺมา ปน ตตฺถ ปริกฺเขปารหฏฺานโต อุตฺตริ เอโก เลฑฺฑุปาโต อุปจาโรติ อธิปฺเปโต, ตสฺมา ตทตฺถทีปนตฺถํ ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ยํ ปน อนฺธกฏฺกถายํ ‘‘ปริกฺเขปารหฏฺานํเยว ‘อุปจาร’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ปริกฺเขปปริกฺเขปารหฏฺานานํ นินฺนานาการณทีปนตฺถํ ‘อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺสา’ติ วุตฺตํ ปาฬิวิเสสมสลฺลกฺเขตฺวาว อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ อติกฺกมนฺตสฺส อิธ อุปจาโร ปริกฺเขโป ยถา ภเวยฺย, ตํ อุปจารํ ปมํ ปาทํ อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ทุติยํ ปาทํ อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพเมว ปาฬิยา วิเสสสพฺภาวโตติ. ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺติยาติปิ เอกจฺเจสุ ทิสฺสติ, ตํ น คเหตพฺพนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ปาฬิวิเสสมสลฺลกฺเขตฺวา’’ติ ทุวุตฺตํ, กสฺมา? วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปเทปิ กตฺถจิ ‘‘อุปจารํ อติกฺกมนฺตสฺสา’’ติ ปาโ ทิสฺสตีติ, โส อนฺธกฏฺกถาปาโต คหิโตติ อาจริโย. อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจาโรกฺกมนเมว ปาโ ยุชฺชติ, น อติกฺกมนํ. กสฺมา? พหูสุ าเนสุ ปาฬิยา อฏฺกถาหิ วิรุชฺฌนโต, อิมสฺมึ วาปิ สิกฺขาปเท วิรุชฺฌติ. กถํ? คณมฺหา โอหียมานาย อรฺเ อาปตฺติ โหติ, น คาเม. อถ จ ปน นิทสฺสนมฺปิ ‘‘สิกฺขาปทา พุทฺธวเรนา’’ติ (ปริ. ๔๗๙) คาถา ทสฺสิตา, ตสฺมา อุปจาโรกฺกมนปริยาปนฺนนทึ อติกฺกาเมนฺติยา โหติ. กิฺจ ภิยฺโย ‘‘คจฺฉนฺตสฺส จตสฺโส อาปตฺติโย, ิตสฺส จาปิ ตตฺตกาติอาทีนํ (ปริ. ๔๗๕) ปริวารคาถานํ ¶ ¶ อฏฺกถาหิ อุปจาโรกฺกมนเมว ปาโติ นิฏฺํ คนฺตพฺพ’’นฺติ จ วุตฺตํ, สุฏฺุ สลฺลกฺเขตฺวา กเถตพฺพํ.
‘‘ปทสา คมนเมว หิ อิธาธิปฺเปตํ, เตเนว ปมํ ปาทํ อติกฺกาเมนฺติยาติอาทิมาหา’’ติ เอตฺถ วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทาทีสุ ตทภาวา ยาเนน วา อิทฺธิยา วา ปวิสโต, อทฺธานํ คจฺฉโต จ อาปตฺตีติ ทีเปติ. ตตฺถ อสารุปฺปตฺตา อาปตฺติโมกฺโข นตฺถีติ เอเก, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ. ภิกฺขุนีวิหารภูมิ ‘‘คามนฺตร’’นฺติ น วุจฺจติ คามนฺตรปริยาปนฺนายปิ กปฺปิยภูมิตฺตา. ‘‘ปรโต ‘สเจ ภิกฺขุนีสุ มหาโพธิยงฺคณํ ปวิสนฺตีสุ เอกา พหิ ติฏฺติ, ตสฺสา อาปตฺตี’ติอาทิวจนโต ภิกฺขุวิหาโร น กปฺปิยภูมีติ สิทฺธํ, ตสฺมา กฺจินคเร ขนฺธธมฺมวิหาโร วิย, กาวีรปฏฺฏเน สารีธมฺมวิหาโร วิย จ อฺโปิ โส วิหาโร, ตสฺมา สีมพทฺธสุขตฺถํ คามนฺตรภาเว นิรนฺตรา อธิฏฺานตฺถํ ปวิสนฺติยา, นิกฺขมนฺติยาปิ คามนฺตราปตฺติ โหตีติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. จตุคามสาธารณตฺตาติ เอตฺถ เอวํวิเธ วิหาเร สีมํ พนฺธนฺเตหิ จตฺตาโรปิ เต คามา โสเธตพฺพาติ เวทิตพฺพา. สํวิทหิตฺวา ภิกฺขุนิยา วา มาตุคาเมน วา เถยฺยสตฺเถน วา สทฺธึ ตํ วิหารํ โอกฺกมนฺติยา จตสฺโส อาปตฺติโย เอกโตว โหนฺติ. ‘‘คามนฺตเร คามนฺตเร อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ วุตฺตาติ เอเก.
ทุติยปาทุทฺธาเร สงฺฆาทิเสโสติ เอตฺถ สเจ ทุติโย ปาทุทฺธาโร กปฺปิยภูมิยํ โหติ, น สงฺฆาทิเสโส, อกปฺปิยภูมิยํ เอว สงฺฆาทิเสโส. ‘‘อุภยตีเรสุ วิจรนฺติ, วฏฺฏตีติ ทสฺสนูปจารสฺเสตฺถ สมฺภวา’’ติ ลิขิตํ, ตํ ยุตฺตํ. สวนูปจาโร เหตฺถ นทีปาเร, คามนฺตเร วา อปฺปมาณนฺติ. อนฺธกฏฺกถายํ ปน ‘‘ปรตีรโต นทึ โอตริตฺวา ทสฺสนูปจารโต ทารูนิ, ปณฺณานิวา มคฺคิตฺวา อาเนติ, อนาปตฺติ. ติจีวรานิ ปรตีเร โอตาเปติ, อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘โอริมตีรเมว อาคจฺฉติ, อาปตฺตี’’ติ อติกฺกมิตุกามตาย ปวิฏฺตฺตา วุตฺตํ. ‘‘นฺหายนาทิกิจฺเจน ปวิฏฺานํ กตฺเถวาลยสมฺภวา วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. คามนฺตเร ปมาณนฺติ อฏฺกถายํ ปรตีรโต นทึ โอตริตฺวา ทสฺสนูปจารโต ทารูนิ ปณฺณานิ สกคามโต โถกมฺปิ ตรณวาเรน น วฏฺฏติ กิร นิกฺขมิตฺวา ปวิสิตุํ.
อคามเก ¶ อรฺเติ อคามลกฺขเณ อรฺเติ อตฺโถ. อิมินา อาปตฺติเขตฺตํ ทสฺสิตํ. ยสฺมา อิทํ อาปตฺติเขตฺตํ, ตสฺมา ยา ภิกฺขุนุปสฺสยโต คามสฺส อินฺทขีลํ อติกฺกมติ, สา อสนฺเต ¶ คาเม คณมฺหา โอหียนาปตฺตึ อาปชฺชติ. ทสฺสนสวนูปจาราภาเวปิ ปเคว คาเม อินฺทขีลาติกฺกมนกฺขเณเยว อาปชฺชติ. สเจ ตตฺถ เอกา ภิกฺขุนี อตฺถิ, ตสฺสา ทสฺสนสวนูปจาราติกฺกมนกฺขเณ อาปชฺชติ, อรฺมคฺคคมนกาเล เอวายํ วิธีติ น คเหตพฺพํ. คามโต ปน นิกฺขมนฺตี อิโต ปฏฺาย อาปชฺชตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อคามกํ อรฺ’’นฺติ วุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อาราธิกา จ โหนฺติ สงฺคาหิกา ลชฺชินิโย, ตา โกเปตฺวา อฺตฺถ น คนฺตพฺพํ. คจฺฉติ เจ, คามนฺตรนทีปารรตฺติวิปฺปวาสคณมฺหา โอหียนาปตฺตีหิ น มุจฺจตี’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘คณมฺหา โอหียนาปตฺติ สกึเยวาปชฺชติ. อิตรา คาเม คาเม ปาเร ปาเร อรุเณ อรุเณ จาติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทีนิ อสาธกานิ ยถาสมฺภวํ คเหตพฺพตฺตา. ‘‘มหาโพธิยงฺคณนฺติอาทิ เอวํ คามสฺส อาสนฺนฏฺาเนปิ อิมํ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ ลิขิตํ.
ตติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๙๔. ปฏิวตฺตาติ ปฏิวจนํ เทนฺติ. กมฺมโทสนฺติ ‘‘อนฺาย คณสฺส ฉนฺทนฺติ เอวมาที’’ติ ลิขิตํ. กตฺตพฺพฏฺานโทสนฺติ โปราณา. การกคณสฺสาติ การกสงฺฆสฺส. ‘‘ภิกฺขุนิสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา’ติ วุตฺตตฺตา การกสงฺโฆปิ อยเมวาติ เจ? ปมเมว การกสงฺฆํ น อามนฺเตตฺวา พลกฺกาเรนายํ ถุลฺลนนฺทา ตํ ภิกฺขุนึ โอสาเรสี’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ, ตสฺมา การกภิกฺขูนํ สมฺมุขาปิ เตสํ อนุมตึ ปมํ อคฺคเหตฺวา ตํ กมฺมํ น ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติ, ปฏิปฺปสฺสทฺธํ พลกฺกาเรน น กาตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ภิกฺขุนีปิ ทิฏฺาวิกมฺมํ กาตุํ ลภตี’’ติ จ ตตฺถ วุตฺตํ.
๖๙๘. อสนฺเต กมฺมการกสงฺเฆ โอสาเรติ, อนาปตฺตีติ เอตฺถ กิตฺตาวตา อสนฺโต นาม โหตีติ? อิทํ สพฺพตฺถ น วิจาริตํ. การกานํ ¶ กาลกิริยายาติ เอเก. เอกสฺสปิ อภาเวนาติ เอเก. เอกสฺมึ รชฺเชติ เอเก. เอกรฏฺเติ เอเก. เอกคาเมติ เอเก. เอกสฺมึ อาวาเสติ เอเก. ยตฺถ สกฺกา อปโลเกตุนฺติ เอเก. อนฺโตอทฺธโยชเนติ เอเก. ตตฺถ ตสฺมึ อาวาเส อสนฺเต การกสงฺเฆ โอสาเรติ, อนาปตฺตีติ อิทํ ปสํสนฺติ อาจริยา. ยตฺถ สกฺกา อปโลเกตุนฺติ สามีจิ.
จตุตฺถสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๐๑. เอตํ ¶ น วุตฺตนฺติ ภิกฺขุนิยา อวสฺสุตภาโว ทฏฺพฺโพติ เอตํ นิยมนํ น วุตฺตํ. ตํ อวจนํ ปาฬิยา สเมติ. กตรปาฬิยาติ? ‘‘อนวสฺสุโตติ ชานนฺตี ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ อิมาย. ยทิ หิ ปุคฺคลสฺส อวสฺสุตภาโว น ปมาณํ, กึ อิมาย ปาฬิยา ปโยชนํ, ‘‘อนาปตฺติ อุโภ อนวสฺสุตา โหนฺติ, อนวสฺสุตา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ สิยา. อตฺตโน หิ อนวสฺสุตภาโวเยว ปมาณนฺติ. อิมสฺส ปน อนาปตฺติวารสฺส อยมตฺโถ – อุโภ เจ อนวสฺสุตา, สพฺพถาปิ อนาปตฺติ. อถ ภิกฺขุนี อนวสฺสุตา สมานา อวสฺสุตมฺปิ ‘‘อนวสฺสุโต’’ติ สฺาย ตสฺส หตฺถโต ปฏิคฺคณฺหาติ, เอวมฺปิ อนาปตฺตีติ. อถ สา อนวสฺสุตาปิ อฺํ อนวสฺสุตํ วา อวสฺสุตํ วา ‘‘อวสฺสุโต’’ติ ชานาติ, ทุกฺกฏเมว. วุตฺตฺเหตํ อนนฺตรสิกฺขาปเท ‘‘กิสฺส ตฺวํ อยฺเย น ปฏิคฺคณฺหาสีติ. อวสฺสุโต อยฺเยติ…เป… นาหํ อวสฺสุตา’’ติ.
ปฺจมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๐๕. เตนาติ ตสฺมา. ยสฺมา อุยฺโยชิกา น เทติ น ปฏิคฺคณฺหาติ, ตสฺมา ปฏิคฺคโห น วิชฺชตีติ อตฺโถ. อิตริสฺสา ปริโภคปจฺจยา. ‘‘อกุสลจิตฺต’’นฺติ พาหุลฺเลน วุตฺตํ. ‘‘วฏฺฏตีติ สฺาย วทนฺติยาปิ อาปตฺตี’’ติ วทนฺติ.
ฉฏฺสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๑๒-๔. กมฺมวาจโต ¶ ปุพฺเพ อาปนฺนาปตฺติโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. ตฺติยา ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ สงฺฆาทิเสเส ปตฺเตติ โปราณา. ตํ ‘‘อชฺฌาปชฺชนฺติยา’’ติ ปาฬิยา สเมติ. ‘‘สุตฺวา น วทนฺตี’’ติ เอตฺถ สเจ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายภยา น วทนฺติ, อนาปตฺติ ¶ . ‘‘อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺา อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘อนาปตฺติ อสมนุภาสนฺติยา’’ติ สงฺฆาทิเสสํ สนฺธาย วุตฺตํ.
สตฺตมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๑๕. ปจฺจากตาติ ปราชิตา. กุลทูสกสิกฺขาปทสฺส, อิมสฺส จ นิทานมตฺตเมว นานากรณํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘ตสฺส วจนสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย เอว วจนีโย, น กุลทูสนนิวารณตฺถายา’’ติ. เอวํ สนฺเต อุโภเปตา อาปตฺติโย อฺมฺํ สภาคตฺถา, ตสฺมา อิทํ ตสฺส อนุปฺตฺติสทิสํ อาปชฺชติ, ตโต อิทํ นิรตฺถกเมว อาปชฺชตีติ? น เอวํ ทฏฺพฺพํ. วตฺถุวิเสสโต, กมฺมวาจาวิเสสโต จ อุภินฺนํ นานากรณํ.
อฏฺมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๒๓. ‘‘กายิกวาจสิเกน สํสคฺเคนา’’ติ ปาเสโส.
นวมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สงฺฆาทิเสสกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นิสฺสคฺคิยกณฺฑวณฺณนา
๑. ปมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๓๓. ปมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ ¶ ¶ อุตฺตานเมว.
๒. ทุติยนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๔๐. วตฺถุสมฺปตฺตตฺตา วา น ตสฺสา อนาปนฺนกามตาย วา อนาณตฺติกตาย วา อกาลจีวรมทํสุ. ยถาทาเน เอว อุปเนตพฺพํ, น ภาเชตพฺพํ ปุคฺคลิกตฺตาติ อธิปฺปาโย. อตฺถโต หิ อิตรมฺปิ ยถาทาเน เอว อุปเนตพฺพเมว. คณฺิปเท ปน ‘‘อยฺยาย ทมฺมีติ เอวํ ปฏิลทฺธนฺติ นิสฺสฏฺปฏิลทฺธํ. ยถาทาเนติ ทายเกหิ ปริจฺจตฺตวิธาเนน. อุปเนตพฺพนฺติ อกาลจีวรภาเวน ภาเชตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อิธ ภาชาปิตาย ลทฺธจีวรเมว นิสฺสคฺคิยํ โหติ, ตํ วินยกมฺมํ กตฺวาปิ อตฺตนา น ลภตี’’ติ ลิขิตํ. ยทิ นิสฺสฏฺปฏิลทฺธํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ สิยา, ‘‘นิสฺสชฺชิตพฺพํ สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ทเทยฺย, ทเทยฺยุํ, อยฺยาย ทมฺมี’’ติ วุตฺตตฺตา ตีณิเปตานิ ปทานิ วตฺตพฺพานิ สิยุํ, ตสฺมา น เกวลํ นิสฺสฏฺปฏิลทฺธเมว ยถาทาเน อุปเนตพฺพํ, อฺาหิ ภิกฺขุนีหิ ลทฺธโกฏฺาสมฺปิ ยถาทาเนเยว อุปเนตพฺพํ.
๗๔๑. ‘‘อกาลจีวเร กาลจีวรสฺาย อนาปตฺตี’’ติ ปน ภาชนปจฺจยา อาปชฺชิตพฺพาปตฺตึ นาปชฺชตีติ เอตฺตกเมว ทีเปติ, น ปฏิลทฺธํ, น ยถาทาเน ทาตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. เลเสน ปน คณฺหาติ เจ, ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺพา.
ทุติยนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๔๔. สกสฺาย ¶ คหิตตฺตา ปาจิตฺติยํ, ทุกฺกฏฺจ วุตฺตํ. อิตรถา ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺพํ.
ตติยนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๕๒. เลเสน ¶ คเหตุกามตา, อฺสฺส วิฺุสฺส วิฺาปนํ, ปฏิลาโภติ ตีณิ องฺคานิ, ตสฺมา ปมํ วิฺตฺตํ อลภิตฺวา อฺํ ตโต อูนตรมฺปิ ลเภยฺย, นิสฺสคฺคิยเมว องฺคสมฺปตฺติโต. เอส นโย อฺตฺถาปิ.
จตุตฺถนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๕๓. ‘‘เตลํ โคเปตฺวา สปฺปิมฺปิ เม อตฺตโน กุลฆรา’’ติ กิร ปาโ.
ปฺจมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๕๘-๗๖๒. ปาวาริกสฺสาติ ทุสฺสวาณิชกสฺส. ยาย เจตาปิตํ, ตสฺสา นิสฺสคฺคิยํ, นิสฺสฏฺปฏิลาโภ จ. ‘‘อิตราสํ ปน ชานิตฺวา วสฺสคฺเคน ปตฺตโกฏฺาสํ สาทิยนฺตีนมฺปิ น นิสฺสคฺคิยํ, เกวลํ ยถาทาเน เอว ตาหิปิ อุปเนตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘นิสฺสฏฺํ ปฏิลภิตฺวาปิ ยถาทาเน อุปเนตพฺพ’นฺติ วุตฺตตฺตา เสสาหิ คหิตํ สุคฺคหิต’’นฺติ วทนฺติ. เอตฺถ คิลานายปิ น โมกฺโข.
ฉฏฺนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๖๔. สตฺตเม ¶ ‘‘สยํ ยาจิตเกนา’’ติ กิฺจาปิ อวิเสเสน วุตฺตํ. ตถาปิ อฺทตฺถิเกน อตฺตุทฺเทสิเกน สฺาจิเกนาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยมตฺโถ ‘‘ภิกฺขุนิโย เตน จ ปริกฺขาเรน สยมฺปิ ยาจิตฺวา ¶ เภสชฺชํ เจตาเปตฺวา ปริภฺุชึสู’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺเถน สํสนฺทิตฺวา เวทิตพฺโพ. ตสฺสายมตฺโถ – เตน ปริกฺขาเรน เภสชฺชํ เจตาเปตฺวา จ-สทฺเทน สฺาจิเกน จ เภสชฺชํ เจตาเปตฺวาติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต ‘‘สยมฺปิ ยาจิตฺวา เภสชฺชํ เจตาเปตฺวา’’ติ อาห. อฺถา ‘‘เตน ปริกฺขาเรน เภสชฺชํ เจตาเปตฺวา สยมฺปิ ยาจิตฺวา ปริภฺุชึสู’’ติ อิมินา อนุกฺกเมน ปาฬิ วตฺตพฺพา สิยา.
ปทภาชเน ปน ‘‘สํยาจิเกนาติ สยํ ยาจิตฺวา’’ติ ตสฺเสว ปทสฺส อธิปฺปายมตฺตํ วุตฺตํ. สา หิ ปทภาชนธมฺมตา. ‘‘สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณต’’นฺติอาทิปทานํ ภาชเน ปน สา ปากฏา. อฺถา สํยาจิกปเทน โก อฺโ อติเรกตฺโถ สงฺคหิโต สิยา, โส น ทิสฺสตีติ ตเทว ปทํ นิปฺปโยชนํ, อิทฺจ สิกฺขาปทํ ปุริเมน นินฺนานากรณํ สิยา. อตฺตโน หิ สนฺตกํ ยถากามํ กรณียนฺติ. เอตฺถ จ สงฺฆสฺส ยาจนาย วเสน เอกโต หุตฺวา ยาจนาย ลทฺธํ สํยาจิกนฺติ เวทิตพฺพํ. อฺถา อิโต ปเรน สํยาจิก-สทฺเทน อิทํ นิพฺพิเสสํ อาปชฺชตีติ ‘‘ปุคฺคลิเกน สํยาจิเกนา’’ติ อิทฺจ สิกฺขาปทํ วิสุํ น วตฺตพฺพํ สิยา อิเธว เตน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติยา สงฺคหิตตฺตา, น จ สงฺคหิตา อาปตฺติทฺวยภาวโต. มิสฺเสตฺวา เจตาปิตตฺตา หิ เอกเมว อาปตฺตีติ เจ? น, สํยาจิกปทสฺส นิปฺปโยชนภาวปฺปสงฺคโต, เอวํ สงฺฆิกมหาชนิกปุคฺคลิกานิ มิสฺสิตฺวา เจตาปเน เอกาปตฺติภาวปฺปสงฺคโต จ.
สตฺตมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๖๙. คณสฺสาติ อาภิธมฺมิกาทิคณสฺส, อูนจตุวคฺคสฺส จ.
อฏฺมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๗๔. สฺาจิเกนาติ ¶ คณยาจนาย ลทฺเธเนว, น อฺเน.
นวมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๗๙. ทสเม ¶ ปน ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี อฺทตฺถิเกน ปริกฺขาเรน อฺุทฺทิสิเกน ปุคฺคลิเกน อฺํ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ เอวํวิเธน ภวิตพฺพํ, ‘‘ปุคฺคลิเกน สํยาจิเกนา’’ติ อิมินา เอกาทสเมน ภวิตพฺพํ สิยา ยถากฺกเมน สมฺภวโต. กามเมว เจตํ อฏฺุปฺปตฺติยา อภาวโต น วุตฺตํ, อตฺถโต ปน คเหตพฺพเมว. เอตฺถ ปน สงฺฆคณปุคฺคลานํ ปวาริตฏฺาเน, ปุคฺคลสฺเสว าตกฏฺาเน จ อนาปตฺติฉายา ทิสฺสติ, อิทํ สพฺพํ อมฺหากํ ตกฺกานุสารวเสเนว วุตฺตนฺติ กตฺวา น สารโต ทฏฺพฺพํ. วิจาเรตฺวา ยถา นิจฺจลการณํ ทิสฺวา ยํ วา วินยกฺกมโกวิทา อนุชานนฺติ, ตํ ตเทว คเหตพฺพํ. โปราณคณฺิปเท ปน ‘‘อาปทาสุปิ อฺํ ครุภณฺฑเมว เจตาเปตพฺพํ, อิตรํ น วฏฺฏติ, ภิกฺขุสฺส ปน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ.
ทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๘๔. ‘‘ทุติยวคฺคสฺส ปเม’’ติ อวตฺวา ‘‘เอกาทสเม’’ติ อิธ วุตฺตํ. กสฺมา? ภิกฺขุนิวิภงฺเค ตึสกกณฺฑํ ปตฺวา วคฺคกฺกมสฺส อวุตฺตตฺตา. ยสฺมา ปวาริตฏฺาเน วิฺตฺติ นาม น ปฏิเสเธตพฺพา, ตสฺมา ภควา อฺาติกอปฺปวาริตฏฺาเน ธมฺมนิมนฺตนวเสน วเทยฺย ‘‘เยนตฺโถ’’ติ วุตฺตาย ‘‘จตุกฺกํสปรมํ วิฺาเปตพฺพ’’นฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํ. อฺถา ‘‘นิทาเนน สิกฺขาปทํ น สเมติ, สิกฺขาปเทน จ อนาปตฺติวาโร’’ติ จ ‘‘อกตวิฺตฺติยา จตุกฺกํสปรมํ วิฺาเปตพฺพ’’นฺติ จ อนิฏฺํ อาปชฺชติ, ตสฺมา มาติกาฏฺกถายํ เจตาเปตพฺพนฺติ เปตฺวา สหธมฺมิเก จ าตกปวาริเต จ อฺเน กิสฺมิฺจิเทว คุเณน, ปริตุฏฺเน จ วเทยฺย ‘‘เยนตฺโถ’’ติ วุตฺตสฺส ‘‘วิฺาเปตพฺพ’’นฺติ วุตฺตนเยน ¶ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. โปราณคณฺิปเท ปน ‘‘อิทํ ปริจฺฉินฺนปวารณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนาปตฺติ าตกานํ ปวาริตานนฺติ ปน สพฺพปฺปกาเรน ปวตฺตํ นิจฺจปวารณํ สนฺธาย วุตฺตํ. นิจฺจปวารณา นาม ยทา เยนตฺโถ, ตทา ตํ วเทยฺยาถาติ เอวํ ปวตฺตา ¶ . ‘หนฺท สีตปาวุรณ’นฺติ เทนฺตานํ ปน อติเรกจตุกฺกํสมฺปิ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. อยเมว นโย ทสเมปีติ.
เอกาทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภิกฺขุนีวิภงฺเค ตึสกวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิสฺสคฺคิยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปาจิตฺติยกณฺฑวณฺณนา
๑. ลสุณวคฺโค
๑. ปมลสุณสิกฺขาปทวณฺณนา
๗๙๓-๗. อหํ ¶ ¶ ลสุเณนาติ เอตฺถ ‘‘ปวาเรมี’’ติ ปาเสโส. พทรสาฬวํ กิร พทรผลานิ สุกฺขาเปตฺวา จุณฺเณตฺวา กตฺตพฺพา ขาทนียวิกติ.
ปมลสุณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๐๐. สํหราเปยฺยาติ ‘‘สํหรติ วา สํหราเปติ วา’’ติ ปทภาชนํ เวทิตพฺพํ. กิฺจาปิ เอตฺถ อาปตฺติเภโท น ทสฺสิโต, ตถาปิ ขุรสณฺฑาสกตฺตริอาทิปริเยสนฆํสนาทีสุ ปุพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏํ ยุชฺชติ, ยถา เจตฺถ, เอวํ ตลฆาตกาทิมฺหิ จ อาปตฺติเภโท ปาฬิยํ น วุตฺโต. ยถาสมฺภวํ ปน ปุพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏํ สมฺภวติ. เอวํ ภิกฺขุสฺส เอตฺถ จ ลสุเณ จ ทุกฺกฏํ. อิทํ กิริยากิริยนฺติ โปราณา. ตตฺถ ‘‘กิริยากิริย’’นฺติ น วุตฺตํ.
ทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘๐๒-๖. ตติยจตุตฺถสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๑๒. ปฺจเม ¶ อุทกสุทฺธิปจฺจเย สติปิ ผสฺสสาทิยเน ยถาวุตฺตปริจฺเฉเท อนาปตฺติ. ตตฺถ ทฺวินฺนํ ปพฺพานนฺติ ‘‘ทฺวินฺนํ องฺคุลานํ สหปเวสเน เอเกกองฺคุลสฺส เอเกกํ ปพฺพํ กตฺวา ทฺเว ปพฺพา, เอกงฺคุลปฺปเวสเน ทฺวินฺนํ ปพฺพานํ ¶ อุปริ น วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. มหาปจฺจริยมฺปิ อยเมว นโย ทสฺสิโต’’ติ ลิขิตํ.
ปฺจมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘๑๕. ฉฏฺสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๒๐-๘๒๒. ‘‘นครํ อติหรนฺตี’’ติ ปาโ. ‘‘นครทฺวาเร อติหรนฺตี’’ติ กตฺถจิ, ตตฺถ ทฺวาเรนาติ อตฺโถ. อยเมว วา ปาโ. ตํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธนฺติ ‘‘ปุนปิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ วาทํ สนฺธาย, น ตโต ปุพฺเพ ตตฺถ วุตฺตํ วาทํ. เอตฺถ ‘‘มาตรมฺปิ วิฺาเปตฺวาติ วจเนน วิรุชฺฌตี’’ติ ลิขิตํ, ตํ ทุลฺลิขิตํ, น หิ เตน วิโรธํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ. กรเณ เจ ปาจิตฺติยํ, การาปเนปิ ปาจิตฺติเยเนว ภวิตพฺพํ. อถ การาปเน ทุกฺกฏํ, กรเณปิ ทุกฺกเฏเนว ภวิตพฺพํ. น หิ กรเณ วา การาปเน วา วิเสโส อตฺถิ อาปชฺชเน สตีติ อธิปฺปาโย.
๘๒๓. สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตีติ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สาธู’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. น หิ ปฏิคฺคเหตุํ วฏฺฏติ. อนามาสตฺตา ‘‘อามกธฺํ ปน าตกปวาริตฏฺาเนปิ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. อนุคณฺิปเท ปน ‘‘กปฺปิเยน ลทฺธํ ธฺํ ภชฺชิตฺวา ภฺุชนฺติยา ทุกฺกฏํ. อปรณฺเณปิ เอเสว นโย’’ติ จ ‘‘อนาปตฺติ อาพาธปจฺจยาติ วจนโต สตฺต ธฺานิปิ อนามาสานีติ สิทฺธํ, เตเนว เหฏฺา อฏฺกถายํ ทุกฺกฏวตฺถุมฺหิ สตฺต ธฺานิปิ คหิตานิ อนามาสานี’’ติ จ วุตฺตานิ. อามาสานิ กปฺปิยวตฺถูนิ จ ยทิ ภเวยฺยุํ, ยถา าตกปวาริเต สนฺธาย ‘‘อปรณฺณํ วิฺาเปตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อนาปตฺติ าตกานํ ปวาริตานํ อฺสฺส อตฺถาย วิฺาเปติ, อุมฺมตฺติกาย อาทิกมฺมิกายา’’ติ วตฺตพฺพํ. ยสฺมา ทุกฺกฏวตฺถุตฺตา จ อนามาสตฺตา จ มาตรมฺปิ สตฺตวิธํ ธฺํ วิฺาเปตุํ น วฏฺฏติ ¶ , ตสฺมา ตทตฺถทีปนตฺถํ สตฺตวิธํ ธฺํ สนฺธาย ‘‘อนาปตฺติ อาพาธปจฺจยา’’ติ วุตฺตํ, ยถา ภิกฺขุนิยา อาพาธปจฺจยา วฏฺฏติ, ตถา ภิกฺขุสฺสาปีติ ¶ จ. ยถา วา ปน ภิกฺขุนิยา ภชฺชนาทีนิ การาเปตุํ น วฏฺฏติ, เอวํ ภิกฺขุสฺสาปิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ อนฺธกฏฺกถายํ ‘‘อฺตโร พาลภิกฺขุ กปฺปิยํ อชานนฺโต เอตทโวจ ‘อามกธฺํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ. เอตํ ธฺํ ภชฺชิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา ปจิตฺวา ยาคุขชฺชกํ ภตฺตฺจ เทถา’ติ, อาณาปกสฺเสว ภิกฺขุสฺส อาปตฺติ, สพฺเพสํ อนาปตฺตี’’ติ. ตสฺมา ‘‘สงฺฆวาริกานํ ธฺํ โกฏฺเฏถา’’ติ อารามิกานํ วตฺตฺุจ น วฏฺฏติ. ‘‘ทิวสํ ปริพฺพยํ คณฺหถ, ตณฺฑุเล สมฺปาเทถ, ตฺวํ เอตฺตเก คณฺห, ตฺวํ เอตฺตเก’’ติ เอวมาทีนิ ปน วตฺตุํ วฏฺฏตีติ จ. ยํ ปน ‘‘อวิฺตฺติยา ลพฺภมานํ ปน นวกมฺมตฺถาย สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ เหฏฺา ‘‘อิมํ ตฬากํ เขตฺตํ วตฺถุํ วิหารสฺส เทมา’ติ วุตฺเต ‘สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ นยํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา สุวุตฺตเมว. ‘‘นวกมฺมตฺถาย ธฺํ เทมา’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธู’’ติ วตฺตพฺพํ. ยํ ปน เหฏฺา ‘‘ตตฺถ นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ อตฺตโน วา สงฺฆคณปุคฺคลเจติยานํ วา อตฺถาย สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ…เป… ทุกฺกฏวตฺถุํ สพฺเพสมฺปิ อตฺถาย สมฺปฏิจฺฉโต ทุกฺกฏเมวา’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตเมว. กสฺมา? ‘‘เจติยสฺส อตฺถาย ธฺํ ทาตุกาโมมฺหิ, ตุมฺเห ภนฺเต ตทตฺถาย สมฺปฏิจฺฉถา’’ติ วุตฺเต ปฏิคฺคเหตุํ อกปฺปิยตฺตา. ‘‘อิทํ ปน ตาทิสํ น โหตี’’ติ จ วุตฺตํ. สพฺโพปายํ อุปติสฺสตฺเถรวาโท กิร. ธมฺมสิริตฺเถโร ปเนวมาห ‘‘ปุพฺเพปิ นวกมฺมตฺถาย ปฏิคฺคโห น วาริโต, สงฺฆสฺสตฺถาย ปฏิคฺคหิตมฺปิ ปฏิคฺคาหกสฺเสว อกปฺปิย’’นฺติ.
สตฺตมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๒๔. โปราณา ‘‘นิพฺพิฏฺราชภโฏ’’ติ ปนฺติ. ตสฺสตฺโถ วาริตภตฺตเวตโน ราชภโฏติ. ‘‘ตฺเว ภฏปถนฺติ ตํเยว ภตฺตเวตน’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ. อุมฺมุกนฺติ อลาตํ.
๘๒๖. เอตฺถ ฉฑฺฑิตํ กิริยา. อโนโลกนํ อกิริยา.
อฏฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวมสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๓๒. ‘‘สามิเก ¶ ¶ อปโลเกตฺวา ฉฑฺเฑตี’’ติ กตฺถจิ โปตฺถเก นตฺถิ, กตฺถจิ อตฺถิ, อตฺถิภาโวว เสยฺโย กิริยากิริยตฺตา สิกฺขาปทสฺส. อิธ เขตฺตปาลกา, อารามาทิโคปกา จ สามิกา เอว. ‘‘สงฺฆสฺส เขตฺเต, อาราเม จ ตตฺถ กจวรํ น ฉฑฺเฑตพฺพนฺติ กติกา เจ นตฺถิ, ภิกฺขุสฺส ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติ สงฺฆปริยาปนฺนตฺตา, น ภิกฺขุนีนํ. ตาสมฺปิ ภิกฺขุนิสงฺฆสนฺตเก วุตฺตนเยน วฏฺฏติ, น ตตฺถ ภิกฺขุสฺส, เอวํ สนฺเตปิ สารุปฺปวเสเนว กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.
นวมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๓๓. สาธุกีฬิตคีตํ วาติ เอตฺถ ปาจิณฺณคีตมฺปิ โสตุํ น วฏฺฏติ. ‘‘คีตุปสฺหิตํ ปน ธมฺมํ โสตุํ วฏฺฏตีติ ทีฆนิกายฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. โปราณคณฺิปเท ปน ‘‘ธมฺมคีตมฺปิ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ‘‘พุทฺธสฺส คายาม วาเทมาติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปูชํ กโรม, ชาตกํ วา วตฺถุํ วา เทเสมาติ วุตฺเต ‘สาธู’ติ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จ วุตฺตํ.
๘๓๖. เอกปโยโค นาม เอกทิวสาวโลกนํ. เตสํเยวาติ เยสํ นจฺจํ ปสฺสติ. ‘‘ภิกฺขุนี สยมฺปิ นจฺจิตุํ วา คายิตุํ วา วาทิตุํ วา น ลภตี’’ติอาทิ อิธ สิกฺขาปเท นตฺถิ. กสฺมา? เอฬกโลมสมุฏฺานตฺตา. ยทิ เอวํ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? สุตฺตานุโลมมหาปเทสโต. ยทิ นจฺจาทีนิ ปสฺสิตุํ วา โสตุํ วา น ลภติ, ปเคว อตฺตนา กาตุนฺติ นยโต ลพฺภมานตฺตา วุตฺตํ. อิตรถา มหาปเทสา นิรตฺถกา สิยุํ. เอวมฺตฺถาปิ นโย เนตพฺโพ. ‘‘สมุฏฺานมฺปิ อิธ วุตฺตเมว อคฺคเหตฺวา ฉสมุฏฺานวเสน คเหตพฺพ’’นฺติ ลิขิตํ. ตํ ‘‘อฺเ นจฺจ, คาย, วาเทหี’’ติ วตฺตุํ น ลพฺภตีติอาทิวจีกมฺมํ สนฺธาย ลิขิตฺเจ, ตํ สุลิขิตํ เอฬกโลมสมุฏฺาเน วาจาย อภาวโต. ‘‘สยมฺปิ นจฺจิตุ’’นฺติอาทิกายกมฺมฺเจ สนฺธาย ลิขิตํ, ทุลฺลิขิตํ. เอฬกโลมสมุฏฺานฺหิ เอกนฺตโต กายกมฺมํ ¶ โหติ, ตสฺมา อุทฺธฏํ อคฺคเหตฺวา อาทิสทฺเทน สงฺคหิตเมว อิธ คเหตพฺพนฺติ. เอตํ เอฬกโลมสมุฏฺานตฺตาติ เอตฺถ การณวจเน สุตฺตานุโลมมหาปเทสโตติ เอตฺถ ปน อุทฺธฏํ คเหตพฺพํ, เอวํ ยถาลาภวเสน ตํ ลิขิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อาหจฺจภาสิตสิกฺขาปทวเสน เอฬกโลมสมุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อุปติสฺสตฺเถโร ¶ . ‘‘เอฬกโลมสมุฏฺานฺเจ อิทํ สิกฺขาปทํ, อาณาปโก มุจฺเจยฺย, น จ มุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ ‘‘กสฺมา’’ติ วุตฺเต ‘‘สพฺพอฏฺกถาสุ วุตฺต’’นฺติ อฏฺกถาจริโย อาหาติ ธมฺมสิริตฺเถโร.
๘๓๗. อาราเม ตฺวาติ น เกวลํ ตฺวา, ตโต คนฺตฺวา ปน สพฺพิริยาปเถหิปิ ลภติ. ‘‘อาราเม ิตาติ ปน อารามปริยาปนฺนาติ อตฺโถ, อิตรถา นิสินฺนาปิ น ลเภยฺยา’’ติ ลิขิตํ, ตํ สุลิขิตเมว.
ทสมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ลสุณวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อนฺธการวคฺควณฺณนา
๑. ปมสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๓๙. ‘‘ทิวาปิ อนฺธการํ อตฺถิ, ตปฺปฏิเสธนตฺถํ ‘รตฺตนฺธกาเร’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ โปราณา. สนฺติฏฺเยฺยาติ เอตฺถ านาปเทเสน จตุพฺพิโธปิ อิริยาปโถ สงฺคหิโต, ตสฺมา ปุริสสฺส หตฺถปาเส เตน สทฺธึ จงฺกมนาทึ กโรนฺติยา ปาจิตฺติยเมว. ‘‘สลฺลเปยฺย วา’’ติ เกวลํ นิทานวเสน วุตฺตํ วิเสสาภาวโต. ‘‘สลฺลเปยฺยวาติ ปุริสสฺส หตฺถปาเส ิตา สลฺลปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตนฺติ เอเก. กสฺมา? ยสฺมา ตสฺส ปุริสสฺส หตฺถปาเส ิเตเนว เอกํ ปาจิตฺติยํ. สลฺลปเนนปิ อปรมฺปิ เอกํ อาปชฺชตีติ นาปชฺชติ, กถํ ปฺายตีติ? องฺควเสน. อิมสฺส หิ รตฺตนฺธการตา, ปุริสสฺส หตฺถปาเส านํ วา สลฺลปนํ วา, สหายาภาโว, รโหเปกฺขตาติ อิมานิ จตฺตาริ องฺคานิ วุตฺตานิ. ตตฺถ ยทิ านปจฺจยา เอกา อาปตฺติ วิสุํ สิยา, ตสฺสา ¶ จตฺตาริ องฺคานิ สิยุํ. ยทิ สลฺลปนปจฺจยา เอกา, ตสฺสาปิ ปฺจ องฺคานิ สิยุํ. ตสฺมา มาติกาฏฺกถายํ ‘‘จตฺตาริ วา ปฺจ วา องฺคานี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตํ, ตสฺมา สลฺลปนปจฺจยา วิสุํ นตฺถีติ. อตฺถิเยว, มาติกาฏฺกถาวจนฺจ ตทตฺถเมวาติ เอเก. กถํ? สหุปฺปตฺติโต ทฺวินฺนํ อาปตฺตีนํ. กึ ¶ วุตฺตํ โหติ? สลฺลปเน สติ านปจฺจยา อาปชฺชิตพฺพํ จตุรงฺคิกํ, สลฺลปนปจฺจยา อาปชฺชิตพฺพํ จตุรงฺคิกนฺติ ทฺเว ปาจิตฺติยานิ สหุปฺปนฺนานิ เอกโต อาปชฺชนฺตีติ. อิทํ อยุตฺตํ ปาฬิวิโรธโต. ปาฬิยฺหิ ‘‘สลฺลเปยฺย วาติ ปุริสสฺส หตฺถปาเส ิตา สลฺลปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ยทิ ทฺเว สิยุํ, ‘‘อาปตฺติ ทฺวินฺนํ ปาจิตฺติยาน’’นฺติ น วตฺตพฺพตา สิยาติ. อยํ นโย ทุติยาทีสุปิ ยถาโยคํ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ ทุติเยนาปิ สทฺธึ ยทิ ภิกฺขุนิยา รโหเปกฺขตา อตฺถิ, โส เจ ปุริโส, น ทุติโย, ปุริสคณนาย อาปตฺติโย. อถ ทุติยา ภิกฺขุนี โหติ, ตสฺสา จ เตน ปุริเสน สทฺธึ รโหเปกฺขตา อตฺถิ, สา จ ภิกฺขุนี น ทุติยา โหติ. อุภินฺนมฺปิ อาปชฺชตีติ เอเก, วิจาเรตฺวา ปน คเหตพฺพํ. โปราณคณฺิปเท ปน วุตฺตํ ‘‘หตฺถปาเส าเนน ทุกฺกฏ’’นฺติ, ตํ ปาฬิยา วิรุชฺฌติ. ‘‘ปุริสสฺส หตฺถปาเส ติฏฺติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ หิ ปาฬิ, กึพหุนา. จตุตฺถสิกฺขาปเท มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยิกอุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘สนฺติฏฺนาทีสุ ตีณิ ปาจิตฺติยานี’’ติอาทิวจนโต วตฺถุคณนาย อาปตฺติ เวทิตพฺพา. ‘‘องฺคานิ เจตฺถ จตฺตาริ ปฺจ วา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ สนฺนิฏฺานํ.
ปมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒-๓-๔. ทุติยตติยจตุตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๔๒-๖. ทุติยตติยจตุตฺถานิ อุตฺตานานิ. สพฺพตฺถ ‘‘สลฺลปตีติ ยํ กิฺจิ ติรจฺฉานกถํ กเถตี’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ.
๘๕๒. จตุตฺเถ ปนายํ วิเสโส – ‘‘เอเกเนกา’’ติ ปมํ วุตฺตตฺตา ทุติยิกํ วา ภิกฺขุนีนํ อุยฺโยเชยฺย, ปาจิตฺติยํ น สมฺภวตีติ เจ? สมฺภวติ. กสฺมา? สนฺติฏฺนาทิตฺตยมตฺตาเปกฺขตฺตา, ตสฺส วจนสฺสาปิ วา อฺายปิ รโหเปกฺขนสฺสาทสมฺภเว สติ อุภินฺนํ เอกตฺถสมฺภวโต จ สาธิตเมตํ. ‘‘หตฺถปาสํ ¶ วิชหิตฺวา สนฺติฏฺติ วา สลฺลปติ วา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. กสฺมา ‘‘นิกณฺณิกํ วา ชปฺเปตี’’ติ น วุตฺตํ? หตฺถปาสาติกฺกเม อสมฺภวโต. ตสฺส ตติยสฺส ปทสฺส ปจฺฉินฺนตฺตา สมฺภวนฺตมฺปิ ‘‘ทุติยิกํ วา อุยฺโยเชตี’’ติ น วุตฺตํ, ตสฺมา อตฺถโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา สนฺติฏฺติ วา สลฺลปติ วา ทุติยิกํ วา อุยฺโยเชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย ยกฺเขน วาติอาทีสุปิ. ตตฺถ ‘‘หตฺถปาเส’’ติ วา ‘‘หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา’’ติ วา น วุตฺตํ อุภยตฺถ ทุกฺกฏตฺตา. อนาปตฺติวาเรปิ ¶ อสมฺภวโต ‘‘นิกณฺณิกํ วา ชปฺเปตี’’ติ น วุตฺตนฺติ เจ? สมฺภวติ สติ กรณีเย นิกณฺณิกํ วา ชปฺเปตีติ สมฺภวโต. อถ กสฺมา เอวํ น วุตฺตนฺติ เจ? อนวชฺชกถายํ นิกณฺณิกชปฺปเน ปโยชนาภาวา, ธมฺมกถายมฺปิ อุทายึ อารพฺภ ปฏิสิทฺธตฺตา จ.
ทุติยตติยจตุตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๕๖. ‘‘กุลํ นาม จตฺตาริ กุลานี’’ติ วุตฺตตฺตา ติตฺถิยาราเม กปฺปติ ตสฺส กุลโวหาราภาวโตติ เอเก. ติตฺถิยานํ ขตฺติยาทิปริยาปนฺนตฺตา น กปฺปตีติ เอเก. ตสฺส กปฺปิยภูมิตฺตา น ยุตฺตนฺติ เจ? น, ยถาวุตฺตขตฺติยาทีนํ สมฺภวโต. ตถาปิ โคจรกุลํ อิธาธิปฺเปตํ. ‘‘อุปจาโร ทฺวาทสหตฺโถ’’ติ ลิขิตํ.
ปฺจมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๖๐. ‘‘นิสีทนฺติยา เอกา, นิปชฺชนฺติยา เอกา’’ติ อวตฺวา ‘‘นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺติยา’’ติอาทิ น วตฺตพฺพํ. น หิ คมนปจฺจยา เอสา อาปตฺตีติ? น, ปริโยสานาธิปฺปายวเสน วุตฺตตฺตา. ‘‘นิสีทิตฺวา นิปชฺชนฺติยา ทฺเว’’ติ วจเนนปิ คมนํ อิธ นาธิปฺเปตนฺติ ทสฺสิตํ โหติ, ตถา ‘‘นิปชฺชิตฺวา นิสีทนฺติยา ทฺเว’’ติปิ วตฺตพฺพํ. ยทิ เอวํ ‘‘ตสฺมึ อภินิปชฺชติ, อาปตฺติ ทฺวินฺนํ ปาจิตฺติยาน’’นฺติ กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ? อนิสีทิตฺวาปิ นิปชฺชนสมฺภวโต. นิปชฺชนตฺถาย ¶ นิสีทิตฺวา นิปชฺชนฺติยา นิปชฺชนกปโยคตฺตา เอกา อาปตฺตีติ เกจิ.
ฉฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๖๗. อนาปตฺติวาเร ‘‘ธุวปฺตฺเต’’ติ น วุตฺตํ ‘‘สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา’’ติ วุตฺตตฺตา ¶ . อิธ ฉฏฺเ วุตฺตนเยน ปกติยา ปฺตฺเต อภินิสีทติ วา อภินิปชฺชติ วา, ปาจิตฺติยเมว. อฺตฺถ ธุวปฺตฺตํ. อิธ วุตฺตนเยน สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา อภินิสีทติ วา อภินิปชฺชติ วา, ปาจิตฺติยเมว. อุภยตฺถาปิ ปฺจเม วุตฺตนเยน อนาปุจฺฉา ปกฺกเมยฺย, ปาจิตฺติยเมว, อนาปตฺติวาเร มาติกายํ วุตฺตกาลโต อฺกาลสฺส อปรามฏฺตฺตาติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. อปิจ อตฺถาปตฺติกาเล อาปชฺชติ, โน วิกาเลติอาทิตฺติเก, อตฺถาปตฺติ รตฺตึ อาปชฺชติ, โน ทิวาติอาทิตฺติเก จ อฏฺกถายํ อิธ ปฺจมฉฏฺสตฺตมสิกฺขาปเทหิ สงฺคหิตาปตฺตีนํ อปรามฏฺตฺตา ยถาสมฺภวํ ติวิธกาเล ติวิธเมตํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ วฏฺฏติ เอว มหาปเทสนยานุโลมโต.
สตฺตมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๖๙. อฏฺเม ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ สมฺภวติ.
อฏฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวมสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๗๕-๗. ทุคฺคาหวเสน วา สุคฺคาหวเสน วา ยถาวุตฺตนเยน สปถกรเณ อาปตฺตีติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา มาติกายํ ‘‘อตฺตานํ วา ปรํ วา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ยา อตฺตานเมว อารพฺภ สปถํ กเรยฺย, ตสฺสา เอกา ¶ . ปรเมวารพฺภ ตสฺสา เอกา. อุโภปิ อารพฺภ ตสฺสา ทฺเว อาปตฺติโย สมฺภวนฺติ. ติกจฺเฉโท ปเนตฺถ ปรเมวารพฺภ สปถกรณํ สนฺธาย ปวตฺโต.
นวมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๘๒. ทสเม ¶ อนาปตฺติวาโร โรทนสฺเสว, น วธสฺส, ตสฺมา าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺาปิ อตฺตานํ วธติ เอว, น โรทติ, ทุกฺกฏเมว.
ทสมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อนฺธการวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นคฺควคฺควณฺณนา
๑-๒. ปมทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๘๓. นคฺควคฺคสฺส ปมทุติยานิ อุตฺตานานิ. ปเม อยํ วิเสโส – ภิกฺขุสฺส ตถา นฺหายนฺตสฺส ทุกฺกฏํ อฺตฺร ชนฺตาฆรอุทกปฏิจฺฉาทีหิ. น จ วิครหิ ตตฺถ ภควา อตฺตนาว อนนฺุาตตฺตา อุทกสาฏิกายาติ โปราณา. ‘‘เอกเมว นิวาเสตฺวา, ปารุปิตฺวา จ นหายิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ.
ปมทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๙๔. ตติเย อนฺโตจตูหปฺจาหํ ธุรํ นิกฺขิปนฺติยาปิ อาปตฺติ เอว. ลิงฺคปริวตฺเต ธุรํ นิกฺขิปนฺติยา ทุกฺกฏํ ติกทุกฺกฏตฺตา. ‘‘สมฺพหุลาหิ ภิกฺขุนีหิ สทฺธินฺติ เอตฺถ จตสฺโสปิ สมฺพหุลา’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ.
ตติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา
๘๙๘. จตุตฺเถ ¶ ¶ สงฺฆาฏิจารนฺติ เอตฺถ สงฺฆาฏิอาทิวเสน อธิฏฺิตานํเยวายํ วิธิ, เนตราสํ กิร. ตตฺถ ติจีวเร เอว วิปฺปวาสปจฺจยา นิสฺสคฺคิยํ. อนฺโตจีวรกาเลปิ ปฺจาหิกํ สงฺฆาฏิจารํ อติกฺกาเมนฺติยา อาปตฺติเยว. ‘‘วินา เอเตหิ จีวเรหิ อุปสมฺปทํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ.
จตุตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๐๖. ปฺจมสฺส อนาปตฺติวาเร ตาย วา อวิปฺปวาสายาติ อตฺถโต ลพฺภติ.
ปฺจมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๐๗-๙๑๑. ฉฏฺสตฺตมานิ อุตฺตานานิ.
๘. อฏฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๑๖. โสกชฺฌายิกา นาม กิร มายาการา. วิลุมฺปกา ภณฺฑกาติ จ โปราณา.
อฏฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวมสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๒๐. ‘‘กถฺหิ นาม อติกฺกาเมสฺสตี’’ติ วุตฺตตฺตา ถุลฺลนนฺทา จีวรกาลสมยํ อาคเมถาติ อติกฺกมาเปสีติ สิทฺธํ โหติ.
นวมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๒๗. ทสเม ¶ ¶ เอกกุลํ เอตทโวจุนฺติ เอตฺถ กุลํ นาม ตสฺมึ มนุสฺสา, ตสฺมา พหุวจนํ.
ทสมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นคฺควคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ตุวฏฺฏวคฺควณฺณนา
๑. ปมสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๓๔-๕. เอกาย นิปนฺนาย อปรา นิปชฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ ‘‘อุภินฺนมฺปิ ปมนิปนฺนาย อนุฏฺาปนา’’ติ วตฺวา เอตฺถ กิริยากิริยนฺติ เอเก, ตํ อฏฺกถาย วิรุชฺฌติ. ‘‘กิริย’’นฺติ หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อถ กสฺสา อาปตฺตีติ? อุภินฺนมฺปิ นิปชฺชนกิริยํ ปฏิจฺจ. อิมสฺส อนาปตฺติวาเร ‘‘ววตฺถานํ ทสฺเสตฺวา’’ติ นตฺถิ, ตสฺมา ววตฺถานํ กตฺวา นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ เอเก. วิปุลตเร วฏฺฏตีติ เอเก. ‘‘อนฺตรํ กตฺวา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ โปราณคณฺิปเท ลิขิตํ.
ปมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๔๐. ววตฺถานํ ทสฺเสตฺวาติ เอตฺถ อุปริ ปารุปนมฺปิ มชฺเฌ โอโภคํ กตฺวา อุภินฺนํ อนฺตเร โอตาเรติ, วฏฺฏตีติ เอเก. ววตฺถานฺจ ยถา าเน น ติฏฺติ, ตถา อติกฺกมิตฺวา ตุวฏฺเฏนฺติยา อาปตฺติเยวาติ. ‘‘กิริยากิริย’’นฺติ จ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ.
ทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๔๑. อตฺตโน ¶ ¶ สชฺฌายนฏฺาเน เจ วุฑฺฒตรา อาคจฺฉติ, วนฺทนกาเล วา, อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ. เอกสฺมึ โอวรเก อาปุจฺฉิตพฺพํ. ‘‘อถ โอวรเก มหาเถรี วสติ, สมฺมุเข อิตรา, อาปุจฺฉิตพฺพา ตสฺสา อุปจารตฺตา’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ.
ตติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๔๖-๙๕๐. จตุตฺถปฺจมสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๕๖. คหปติ นาม เปตฺวา สหธมฺมิเก เวทิตพฺโพ, ตสฺมา ภิกฺขุนา วา สามเณเรน วา อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน สํสฏฺาปิ น สมนุภาสิตพฺพาติ สมฺภวติ เอว.
ฉฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๖๑-๕. สตฺตมอฏฺม สิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๙. นวมสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๖๙. เอกินฺทฺริยนฺติ กายินฺทฺริเยเนว เอกินฺทฺริยํ, นิคณฺานํ อเจลกานํ มตํ. กาปิลา ปน ‘‘ปฺจินฺทฺริยา’’ติ มฺนฺตา เอวํ วทนฺติ ‘‘สจกฺขุกตฺตา อลาพุมาลุวาทโย ยตฺถ อาลมฺพนํ, ตตฺถ คจฺฉนฺติ. สโสตกตฺตา กทลิโย เมฆคชฺชิตํ สุตฺวา คพฺภํ คณฺหนฺติ. สฆานกตฺตา ปนสาทโย กุณปคนฺเธน ผลนฺติ. สชิวฺหกตฺตา อุทกํ ปิวนฺติ เยน, สพฺเพปิ ‘ปาทปา’ติ วุจฺจนฺติ. สกายปสาทตฺตา อิตฺถิสมฺผสฺเสน อโสกรุกฺขา ปุปฺผนฺตี’’ติ. สงฺฆาตนฺติ วินาสํ.
๙๗๐. อิธ ¶ จ วสฺสจฺเฉเทน ทุกฺกฏํ. ปมํ อาวสิตฺวา ปจฺฉา จาริกา จรณปจฺจยา ปาจิตฺติยํ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. อถ วสฺสํ อวสิตฺวา จรติ, อวสฺสุปคมนปจฺจยา ¶ ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. โปราณคณฺิปเท ปน ‘‘อนฺโตสตฺตาเห อนฺโตวสฺเส จาริกํ จรนฺติยา ปาจิตฺติยํ. สตฺตาหกรณีเยน ปน วฏฺฏติ, ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ วุตฺตํ.
๙๗๒. เกนจิ อุพฺพาฬฺหาติ วสฺสจฺเฉทการเณนาติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. กิตฺตาวตา จาริกา โหตีติ? อิทํ น สพฺพตฺถ วิจาริตํ. อนนฺตรสิกฺขาปเท ‘‘อนฺตมโส ฉปฺปฺจโยชนานิปี’’ติ วุตฺตตฺตา โส จ มฺเ เหฏฺิมปริจฺเฉโทติ.
นวมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๗๓. ทสเม ‘‘อาหุนฺทริกา’’ติ ปนฺติ กิร.
ทสมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตุวฏฺฏวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จิตฺตาคารวคฺควณฺณนา
๑. ปมสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๗๘. กีฬนอุปวนํ นาม กฺจินครสฺส นครุปวนํ วิย ทฏฺพฺพํ. อุยฺยานํ นาม ตตฺเถว นนฺทวนอุยฺยานํ วิย ทฏฺพฺพํ. ‘‘ตตฺเถว ตฺวา ตํ ตํ ทิสาภาคํ วิโลเกตฺวา ปสฺสนฺติยา ปน ปาเฏกฺกา อาปตฺติโย’’ติ ปาโ. เอวํ วุตฺเต ยํ ปุพฺเพ วุตฺตํ ปทํ ‘‘อนุทฺธรมานา’’ติ, ตํ เอกสฺมึเยว ทิสาภาเคติ สิทฺธนฺติ เอเก. อุปจาโร ทฺเว เลฑฺฑุปาโตติ จ.
ปมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๘๔. ‘‘อาหริเมหิ ¶ ¶ วาเฬหี’’ติ ‘‘อสํหาริเมนา’’ติ จ ทุวิโธ ปาโ. ‘‘วิสุํ กตฺวา ปจฺฉา สทฺธึ เตหิ วาเฬหี’’ติ ลิขิตํ. ยถา ตถา วาฬรูเป อุฏฺเปตฺวา กตปาทํ ‘‘ปลฺลงฺก’’นฺติ วุจฺจติ อนาปตฺติวาเร ‘‘อสํหาริเมหิ วาเฬหิ กตํ ปริภฺุชตี’’ติ วจนาภาวโต.
ทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๘๘. ‘‘อุชฺชวุชฺชเวติ หตฺถปฺปสารเณ’’ติ ลิขิตํ, ตํ น ยุตฺตํ ‘‘ยตฺตกํ หตฺเถน อฺฉิตํ โหติ, ตสฺมึ ตกฺกมฺหิ เวิเต เอกาปตฺตี’’ติ วจนโต.
ตติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา
๙๙๓. ‘‘ยาคุปาเนติ ยาคุทาเน’’ติ ลิขิตํ. โปราณคณฺิปเท ‘‘มาตาปิตูนํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ.
จตุตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๙๔. ปฺจมสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๐๐๑. ฉฏฺเ ภิกฺขุวิภงฺเค อเจลกสิกฺขาปเทน เอกปริจฺเฉทํ. อิธ อคาริโก วิเสโส, ตสฺมา ‘‘อสาธารณ’’นฺติ วทนฺติ.
ฉฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๐๓-๘. สตฺตมฏฺเมสุ ¶ วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
๙. นวมสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๐๑๕. ‘‘ขีลนมนฺตํ ¶ ทารุสารขีลํ มนฺเตตฺวา ปถวิยํ ปเวเสตฺวา มารณมนฺตํ. นาคมณฺฑลํนาม นาคโรธมนฺตํ, ปิฏฺาทีหิ วา ปริกฺเขปํ กตฺวา ตตฺถ มนุสฺเส ปเวเสนฺติ คุตฺตตฺถายา’’ติ ลิขิตํ.
นวมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๑๗. ทสมสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
จิตฺตาคารวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อารามวคฺควณฺณนา
๑๐๒๑. ปมสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๒. ทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๐๓๐. ภิกฺขุนี เจ ภิกฺขุํ อกฺโกสติ, อิมินา สิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ. ภิกฺขุนึ เจ อกฺโกสติ, โอมสวาเทน อาปชฺชติ. โอมสวาเท สมฺมุขาว รุหติ, อิธ ปน ปรมฺมุขาปิ.
ตตฺรายํ วิจารณา – ภิกฺขุวิภงฺเค โอสมวาทสิกฺขาปเท ภิกฺขุนี อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ติฏฺตีติ กตฺวา ภิกฺขุนิวิภงฺเคปิ โอมสวาทสิกฺขาปเท ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ติฏฺตีติ สิทฺธํ. อิธ จ อนุปสมฺปนฺนสฺส อกฺโกสเน ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, ภิกฺขุสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส อกฺโกสเน ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, ตสฺมา อิมานิ ทฺเว สิกฺขาปทานิ ภิกฺขุมฺหิ ¶ สํสนฺทิยมานานิ อฺมฺํ น สเมนฺติ. ยถา สเมนฺติ, ตถา ชานิตพฺพํ. ตตฺถ โปราณคณฺิปเท วุตฺตนเยน ภิกฺขุนีนํ โอมสวาทสิกฺขาปเท อนุปสมฺปนฺโนติ น คเหตพฺโพ, อิทเมตฺถ ยุตฺตํ. ปริภาเสยฺยาติ อฺตฺร อกฺโกสวตฺถูหิ. เตสุ หิ อฺตรสฺมึ สติ โอมสวาทปาจิตฺติยเมวาติ เอเก, ตํ น ยุตฺตํ ¶ . โอมสวาเท ปาฬิมุตฺตกอกฺโกเส หิ ทุกฺกฏํ โหตีติ. ทุกฺกโฏกาเส อิทํ ปาจิตฺติยํ เตหิ นิทฺทิฏฺํ โหติ, ตสฺมา ‘‘พาลา เอตา’’ติ ปาฬิยํ อิธ อาคตปทานํเยว วเสน ปริภาสนํ เวทิตพฺพํ.
ทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๓๓. ตติยสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๐๓๘. นิมนฺติตา วา ปวาริตา วาติ เอตฺถ โปราณคณฺิปเท ตาว เอวํ วุตฺตํ ‘‘ปวาริตาปิ ยาคุํ ปาตุํ ลภติ, โภชฺชยาคุํ น ลภติ. ยาคุ ปเนตฺถ ขาทนียโภชนียสงฺขฺยํ น คจฺฉติ. นิมนฺติตา ภิกฺขุนี ปิณฺฑาย จริตฺวา ภฺุชิตุกามา สามิเก อปโลเกตฺวาว ภฺุชิตุํ ลภติ. ปรมฺปรโภชนาปตฺติ ภิกฺขุนีนํ นตฺถิ. นิมนฺติตา ตํ ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา วา อภฺุชิตฺวา วา ปวาริตา กปฺปิยํ การาเปตฺวา ภฺุชิตุํ น ลภติ, อกปฺปิยนิมนฺตเนน นิมนฺติยมานา ทฺเว นิมนฺตนานิ สมฺปฏิจฺฉิตฺุจ น ลภตี’’ติ. ตตฺถ ‘‘ปวาริตาปิ ยาคุํ ปาตุํ ลภตี’’ติ วุตฺตํ ปาฬิยํ, อฏฺกถายฺจ อนฺุาตตฺตา. ‘‘นิมนฺติตา อปฺปวาริตา ยาคุํ ปิวตี’’ติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. ตตฺริทํ สิกฺขาปทวณฺณนาปุพฺพงฺคมสนฺนิฏฺานํ – นิมนฺติตา วา ปวาริตา วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน อกปฺปิยนิมนฺตเนน นิมนฺติตา อปฺปวาริตา เปตฺวา ยาคุํ อฺํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา, ปาจิตฺติยํ อฺตฺร สามิกานํ อปโลกนา. ปรมฺปรโภชนาภาเวน ภิกฺขุนีนํ โก คุโณ ชาโตติ? น เอตาสํ คุณลาโภ, เกวลํ ปากฏตรํ ชาตํ. ภิกฺขูปิ วิกปฺเปตฺวา มิสฺเสตฺวาว ภฺุชิตุํ ลภนฺติ. สมเย ยถาสุขํ ลภนฺติ. อิมินา อปโลกเนน กินฺติ? ปวาริตา วา อนิมนฺติตา วา น กิฺจิ กปฺปิยํ การาเปตฺวา คิลานาติริตฺตมฺปิ ลภนฺติ, นิมนฺติตา จ ปวาริตา จ ยาคุมฺปิ น ลภนฺติ, อปโลเกตฺวาปิ น ลภนฺตีติ.
จตุตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อารามวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. คพฺภินิวคฺควณฺณนา
๑. ปมาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๐๖๗. ‘‘คพฺภินิ’’นฺติ ¶ ¶ ทสฺสนาทีหิปิ คพฺภสมฺภวโต วุตฺตํ. ปทภาชเนปิ ปวาริตภาโว น ทิสฺสติ.
๑๐๗๔. ธาติ วาติ เอตฺถ ทารกํ สามิกานํ ทตฺวา อาหเฏ วฑฺเฒติ, ตถา มาตาปีติ เกจิ.
๑๐๘๐. ‘‘สิกฺขมาน’’นฺติ ปาํ ทีปวาสิโน โรเจนฺติ กิริยากิริยตฺตา, ชมฺพุทีปวาสิโน ‘‘สิกฺขมานา’’ติ. ตสฺสตฺโถ สิกฺขาธมฺมมานนโต สิกฺขมานาติ. อิธ กิริยา น โหติ, สฺาว อธิปฺเปตา. น เอตาสุ อสิกฺขิตา อุปสมฺปาเทตพฺพา อุปชฺฌายินีอาทีนํ อาปตฺติภาวา. ‘‘ตสฺสา อุปสมฺปทา โหติ เอวา’’ติ วทนฺติ.
๑๐๘๒. ธมฺมกมฺเมติ อุปสมฺปทกมฺมํ อธิปฺเปตํ.
๑๑๑๒. วุฏฺาปิตนฺติ สามเณริภูมิโต ยาย เถริยา อุปสมฺปทาเปกฺขา วุฏฺปิตา, สา เถรี วุฏฺาปิตา นาม, เตเนว ปุน วิเสสนตฺถํ ‘‘ปวตฺตินิ’’นฺติ อาห.
ปมาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
คพฺภินิวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. กุมาริภูตวคฺควณฺณนา
๒. ทุติยาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๑๒๔. ‘‘อนุชานามิ ¶ , ภิกฺขเว, อฏฺารสวสฺสาย กุมาริภูตาย…เป… สิกฺขาสมฺมุตึ ทาตุ’’นฺติ อิธ วุตฺตํ วิย ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทสวสฺสาย คิหิคตาย…เป… สิกฺขาสมฺมุตึ ทาตุ’’นฺติ น วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสาย เอว คิหิคตาย สิกฺขาสมฺมุติ ทาตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. คิหิคตาย สิกฺขาสมฺมุติ ทาตพฺพาติ เอเกติ กตฺวา ทสวสฺสายปิ วฏฺฏติ ¶ . กสฺมา? ‘‘อนาปตฺติ ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสํ ปริปุณฺณสฺา วุฏฺาเปตี’ติ (ปาจิ. ๑๐๙๓-๑๐๙๕) จ ‘อนาปตฺติ ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสํ คิหิคตํ…เป… สิกฺขิตสิกฺขํ วุฏฺาเปตี’ติ (ปาจิ. ๑๐๙๗-๑๑๐๑) จ วุตฺตตฺตา’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ. กึ อิมินา ปริหาเรน. ‘‘ทสวสฺสาย คิหิคตาย สิกฺขาสมฺมุติ ทาตพฺพา’’ติ หิ วุตฺตํ. ‘‘คิหิคตาติปิ วตฺตุํ น วฏฺฏตี’ติ สเจ วทนฺติ, กมฺมํ กุปฺปตี’’ติ ลิขิตํ.
๑๑๔๖. อหเมว นูน…เป… อลชฺชินี, ยา สงฺโฆติ เอตฺถ ยา อหเมว นูน พาลาติ อตฺโถ. ‘‘ยํ สงฺโฆ’’ติปิ อตฺถิ, ตตฺถ ยํ ยสฺมา เทติ, ตสฺมา อหเมว นูน พาลาติ อตฺโถ.
๑๑๕๙. ปุริสสํสฏฺา กุมารกสํสฏฺา จณฺฑี โสกาวาสาวกถํ สิกฺขมานาติ วุจฺจติ, ปทภาชเน เอว จายํ สิกฺขมานา ‘‘ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขิตสิกฺขา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ปุพฺเพ คหิตสิกฺขตฺตา, ปุพฺเพ ปริปุณฺณสิกฺขตฺตา จ เอวํ วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ.
๑๑๖๖-๗. ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปสฺสิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘สิกฺขมานาย าตกา กิร สมฺปาทยึสุ, ตํ ปสฺสิตฺวา เถเร ภิกฺขู อุยฺโยเชสิ. อุยฺโยเชตฺวา เตสํ ฉนฺทํ คเหตฺวา ปุพฺเพ ฉนฺททายเก คณํ กตฺวา เสสานํ ฉนฺทํ ฉนฺทเมว กตฺวา กมฺมํ การาเปสี’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ. ฉนฺทํ วิสฺสชฺเชตฺวาติ เอตฺถ อนุคณฺิปเท เอวํ วุตฺตํ ‘‘อิทํ กมฺมํ อชฺช น กตฺตพฺพํ. ‘ยถาสุข’นฺติ วตฺวา วิสฺสชฺชิตํ โหติ, ตสฺมา โย โกจิ มุขโร, พาโล วา กิฺจาปิ ‘ยถาสุข’นฺติ วทติ, เถรายตฺตตฺตา ปน เถรสฺส อนุมติยา สติยา วิสฺสชฺชิโต โหติ, อสติยา ¶ น โหติ, ตถาปิ ปุน ฉนฺทํ คเหตฺวาว กมฺมํ กโรนฺติ, อยํ ปโยโค. คหเณ ปโยชนํ ปน นตฺถิ. สงฺฆตฺเถโร เจ วิสฺสชฺเชติ, ฉนฺทํ คเหตฺวาว กาตพฺพํ. ฉนฺทํ วิสฺสชฺเชตฺวา กาเยน วุฏฺิตายาติ เอตฺถ อิธ สมฺพาโธ, ‘อมุกมฺหิ าเน กริสฺสามา’ติ หตฺถปาสํ วิชหิตฺวาปิ คจฺฉนฺติ เจ, นตฺถิ โทโส. กิฺจาปิ นตฺถิ, ตา ปน หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวาว คจฺฉนฺติ, อยํ ปโยโค’’ติ. ‘‘รตฺติปาริวาสิเย อุโปสถปวารณาว น วฏฺฏติ, อฺกมฺมํ ปน วฏฺฏติ. อุโปสถปวารณาปิ อนุโปสถปวารณทิวเส น วฏฺฏนฺติ, อิตรํ สพฺพกาลํ วฏฺฏติ. ปริสปาริวาสิเย ¶ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา จตูสุ คเตสุ จตุวคฺคกรณีเย อฺสฺมึ ปฺจสุ ทสสุ วีสตีสุ คเตสุ เสเสหิ วิสุํ ตหึ ตหึ คนฺตฺวาปิ ปุน สนฺนิปาตฏฺานํ อาคนฺตฺวา กาตุํ วฏฺฏติ. อชฺฌาสยปาริวาสิเย หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา ยถานิสินฺนาว นิสินฺนา เจ, ปุน กาตุํ วฏฺฏติ หตฺถปาสสฺส อวิชหิตตฺตา’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ. เตสํ โปราณานํ มเตน ฉนฺทปาริวาสิยเมเวกํ น วฏฺฏตีติ อาปนฺนงฺคฺจ ทสฺสิตํ, อิธาปิ ตํ วิสุํ น ทสฺสิตํ อสมฺภวโตติ เอเก. ฉนฺททายเก ปริสํ ปตฺวา คเต ตสฺส ปุพฺพฉนฺททานํ ฉนฺทปาริวาสิยนฺติ โน ตกฺโกติ อาจริโย.
ตตฺริทํ สนฺนิฏฺานํ – ปริสปาริวาสิเย อฏฺกถายํ ‘‘อฺตฺร คจฺฉามาติ ฉนฺทํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อุฏฺหนฺติ…เป… กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตวจเน หตฺถปาสา วิชหนํ น ปฺายติ. เอตฺถ ปน กมฺมปฺปตฺตานํ หตฺถปาสสฺส อวิชหนเมว อิจฺฉิตพฺพนฺติ กตฺวา โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ. กิฺจาปิ น ปฺายติ, อปฺปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปน วฏฺฏตีติ เจ? น, ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. กถํ? ฉนฺโท นาม กมฺมปฺปตฺเตสุ ภิกฺขูสุ เอกสีมาย สนฺนิปติเตสุ อาคจฺฉติ, นาสนฺนิปติเตสุ. อิธ หิ ‘‘ฉนฺทํ อวิสฺสชฺเชตฺวา’’ติ จ ‘‘ฉนฺทสฺส ปน อวิสฺสฏฺตฺตา’’ติ จ วุตฺตํ. ‘‘อชฺฌาสยํ อวิสฺสชฺเชตฺวา’’ติ จ ‘‘อชฺฌาสยสฺส อวิสฺสฏฺตฺตา’’ติ จ น วุตฺตํ, ตสฺมา ฉนฺทสฺส อวิสฺสชฺชนํ กมฺมปฺปตฺตานํ หตฺถปาสาวิชหเนเนว โหติ, น วิชหเนติ สิทฺธํ.
โหติ เจตฺถ –
‘‘ยโต อาคมนํ ยสฺส, ตทภาวสฺส นิคฺคเห;
ตสฺมา สนฺนิปติเตสุ, ภิกฺขูสุ ตสฺส เภทโต’’ติ.
รตฺติปาริวาสิยฉนฺโท วิย รตฺติปาริวาสิยปาริสุทฺธิปีติ ตทนุโลเมน วฏฺฏติ สฺวาตนาย ฉนฺโท ¶ วา ปาริสุทฺธิ วา ปวารณา วา, ตาย กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ. อุโปสถปวารณา ปน อนุโปสถทิวเส น วฏฺฏติ, อิตรํ วฏฺฏติ. ปนฺนรสิอุโปสถํ จาตุทฺทสิยํ กาตุํ วฏฺฏติ เขตฺตตฺตา. น จาตุทฺทสิอุโปสถํ ปนฺนรสิยํ อเขตฺตตฺตา อนุโปสถทิวสตฺตา ปาฏิปททิวสตฺตาติ เอกจฺเจ อาจริยา, ตสฺมา เตสํ ¶ มเตน จาตุทฺทสิอุโปสถํ ตติยํ, สตฺตมํ วา ปนฺนรสิยํ กาตุํ น วฏฺฏติ. ยํ ปเนตฺถ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘สเจ จาตุทฺทสิกํ อุโปสถํ กริสฺสามาติ นิสินฺนา, ปนฺนรโสติ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ตโต ‘‘ปนฺนรสิยเมว ‘จาตุทฺทสิกํ อุโปสถํ กริสฺสามา’ติ นิสินฺนา ปุนทิวเส อตฺตโน ตํ อุโปสถํ ‘ปนฺนรโส’ติ กาตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ’’ติ เอวํ ปริหรนฺติ, ตํ เตสํ มตํ ‘‘ตถารูปปจฺจเย สติ อฺสฺมิมฺปิ จาตุทฺทเส อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) อิมินา มาติกาฏฺกถาวจเนน น สเมติ. น หิ ตตฺถ ‘‘อฺสฺมิมฺปิ ปนฺนรเส จาตุทฺทสิกํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ ‘‘สกึ ปกฺขสฺส จาตุทฺทเส วา ปนฺนรเส วา’’ติ อนฺุาตทิวเส ปริยาปนฺนตฺตา ฉนฺนํ จาตุทฺทสิกานํ ปจฺฉิมา ปนฺนรสี อนุโปสถทิวโส น โหตีติ สิทฺธํ โหติ. กิฺจาปิ สิทฺธํ, อิมินา ปน ‘‘อาวาสิกานํ ปนฺนรโส, อาคนฺตุกานํ จาตุทฺทโส, อาคนฺตุเกหิ อาวาสิกานํ สมสเมหิ วา อปฺปตเรหิ วา อนุวตฺติตพฺพ’’นฺติ วจนเมตฺถ นิรตฺถกํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ทุติยาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
กุมาริภูตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ฉตฺตุปาหนวคฺควณฺณนา
๑๑. เอกาทสมาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๒๑๔. อุปจารํ สนฺธาย กถิตนฺติ ‘‘ทฺวาทสหตฺถํ อุปจาโร’’ติ ลิขิตํ.
๑๒๒๑. สุตฺตนฺเต โอกาสํ การาเปตฺวา วินยํ วา อภิธมฺมํ วา ปุจฺฉตีติ เอตฺถ จ ตีณิ ปิฏกานิ อตฺตโน อตฺตโน นาเมน วุตฺตานีติ กตฺวา อภิธมฺโม พุทฺเธน ภาสิโต เอวาติ ทีปิตํ โหติ.
๑๒๒๔-๕. ถโน ¶ จ อุทโร จ ถนุทรา. ‘‘สํกจฺจิกาย ปมาณํ ติริยํ ทิยฑฺฒหตฺถา’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ ¶ โอกฺกมนฺติยา’’ติ พหูสุ โปตฺถเกสุ, สงฺฆาทิเสสกณฺเฑ วิย ‘‘อุปจารํ อติกฺกมนฺติยา’’ติ ปาโ อปฺปเกสุ, โสว ปาโ. อฏฺกถายํ ‘‘ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺติยาติ เอเกน ปาเทน อติกฺกนฺเต ทุกฺกฏํ, ทุติเยน ปาจิตฺติยํ. อุปจาเรปิ เอเสว นโย’’ติ วจนมฺปิ ‘‘อุปจารํ อติกฺกมนฺติยา’’ติ ปาโติ ทีเปตีติ โน ตกฺโกติ อาจริโย.
เอกาทสมาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉตฺตุปาหนวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนวณฺณนา
คิรคฺคสมชฺชาทีนิ ‘‘อจิตฺตกานิ โลกวชฺชานี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘นจฺจ’’นฺติ วา ‘‘คนฺโธ’’ติ วา อชานิตฺวาปิ ทสฺสเนน, วิลิมฺปเนน วา อาปชฺชนโต วตฺถุอชานนจิตฺเตน อจิตฺตกานิ. ‘‘นจฺจ’’นฺติ วา ‘‘คนฺโธ’’ติ วา ชานิตฺวา ปสฺสนฺติยา, วิลิมฺปนฺติยา จ อกุสลตฺตา เอว โลกวชฺชานิ. โจริวุฏฺาปนาทีนิ ‘‘โจรี’’ติอาทินา วตฺถุํ ชานิตฺวา กรเณ เอว อาปตฺติสพฺภาวโต สจิตฺตกานิ. อุปสมฺปทาทีนํ เอกนฺเตน อกุสลจิตฺเตเนว อกตฺตพฺพตฺตา ปณฺณตฺติวชฺชานิ. ‘‘อิธ สจิตฺตกาจิตฺตกตา ปณฺณตฺติชานนาชานนตาย อคฺคเหตฺวา วตฺถุชานนาชานนตาย คเหตพฺพา’’ติ ลิขิตํ. อนุคณฺิปเท ปน ‘‘คิรคฺคสมชฺชาทีนิ ‘อจิตฺตกานิ โลกวชฺชานี’ติ วุตฺตตฺตา ‘นจฺจ’นฺติ วา ‘สงฺฆาณี’ติ วา ‘คนฺโธ’ติ วา ตสฺส นามวเสน อชานิตฺวา มายาการสฺส มายานิ สีสฏฺิอาทีนิ ปฏิสงฺขาย ปสฺสนฺติยา, อกฺขมาลาทิอตฺถาย สงฺฆาณึ กฏิยา พนฺธนฺติยา, ‘เสทคนฺธํ อปเนตฺวา พุทฺธปูชํ กริสฺสามี’ติ อุปฺปนฺเนน จิตฺเตน คนฺธํ วิลิมฺเปตฺวา นหายนฺติยา จ อาปตฺติสพฺภาวโต นาเมน สทฺธึ นามวเสน วา วตฺถุสฺส อชานนจิตฺเตน อจิตฺตกานิ นาม. น อนฺธกาเร ‘กฏิสุตฺตมิท’นฺติ สฺาย สงฺฆาณึ คเหตฺวา กฏิยํ ธารณกาเล, มตฺติกาสฺาย จ คนฺธํ คเหตฺวา วิลิมฺปนกาเล อาปตฺติสพฺภาวโต ‘อจิตฺตกานี’ติ วตฺตพฺพานิ. ตสฺมึ กาเล อนาปตฺติ, เตเนว สงฺฆาณิยา อสงฺฆาณิสฺาวาเรปิ ‘อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’ติ ปาฬิ น วุตฺตา. ยถา ‘เขตฺตอาพาธปจฺจยา, กฏิสุตฺตกํ ธาเรตี’ติ วจนโต วินาปิ อกุสเลน สงฺฆาณิอาทีนิ สกฺกา ธาเรตุนฺติ สิทฺธํ, เอวํ ¶ อาพาธปจฺจยา วินาปิ อกุสเลน น สกฺกา สุรํ ¶ ปาตุนฺติ สิทฺธํ ‘อนาปตฺติ อาพาธปจฺจยา มชฺชํ ปิวตี’ติ ปาฬิยา อภาวโต. อกุสเลน วินา มธุปุณฺณมุฏฺิยํ ปกฺขิตฺตมชฺชสฺส อชฺโฌหรณกาลาทีสุ สุราปานาปตฺตึ อาปชฺชตีติ จ สิทฺธํ ‘มชฺเช อมชฺชสฺี ปิวติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’ติ (ปาจิ. ๓๒๘) วุตฺตตฺตา. กึพหุนา, กามโภคสฺาย สทฺธึ ‘สงฺฆาณี’ติ จ ‘คนฺโธ’ติ จ ชานิตฺวา วินา อนาปตฺติการเณน ธาเรนฺติยา เอกนฺตากุสลตฺตา โลกวชฺชานิ นาม วุจฺจนฺติ. อิมินา อุปาเยน เสเสสุปิ นโย เนตพฺโพ. เอตฺถ สุราปานาธิกาเร อุปติสฺสตฺเถรวาโท’’ติ วุตฺตํ. อสํกจฺจิกสิกฺขาปเท ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺติยาติ ปาโ’’ติ จ ‘‘ปณีตโภชนวิฺตฺติ, อเจลกสิกฺขาปทํ, นิมนฺติตสฺส จาริตฺตาปชฺชนํ, ทุฏฺุลฺลปฺปฏิจฺฉาทนํ, อูนวีสติวสฺสุปสมฺปทํ, มาตุคาเมน สทฺธึ สํวิธาย อทฺธานคมนํ, ราชนฺเตปุรปฺปเวสนํ, สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา วิกาเล คามปฺปเวสนํ, นิสีทนํ, วสฺสิกสาฏิกนฺติ ปาโ’’ติ จ วุตฺตํ.
นิคมนวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปาจิตฺติยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุภโตวิภงฺคฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส