📜
มหาวคฺควณฺณนา
๑. มหาขนฺธกวณฺณนา
โพธิกถาวณฺณนา
ยํ ¶ ¶ ขนฺธเก ลีนปทาทิเภท-ปกาสนํ ทานิ สุปตฺตกาลํ;
ตสฺมา อปุพฺพํ วินยตฺถเมว, วกฺขามิ สงฺเขปคหณตฺถํ.
ตตฺถ เกนฏฺเนายํ ขนฺธโกติ? ขนฺธานํ สมูหตฺตา วิภงฺโค วิย. เต ปน กถนฺติ? ขนฺธานํ ปกาสนโต ทีปนโต. ขนฺธาติ เจตฺถ ปพฺพชฺชาทิวินยกมฺมสงฺขาตา, จาริตฺตวาริตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตา จ ปฺตฺติโย อธิปฺเปตา. ปพฺพชฺชาทีนิ หิ ภควตา ปฺตฺตตฺตา ‘‘ปฺตฺติโย’’ติ วุจฺจนฺติ. ปฺตฺติยฺจ ขนฺธ-สทฺโท ทิสฺสติ ‘‘ทารุกฺขนฺโธ อคฺคิกฺขนฺโธ อุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ วิย. เตสํ ปฺตฺติสงฺขาตานํ ขนฺธานํ ปกาสนโต วณฺณนโต ปพฺพชฺชกฺขนฺธกาทโย วีสติ ‘‘ขนฺธกา’’ติ วุตฺตา, อวสาเน ทฺเว ตํสทิสตฺตา เวลาย สทิสตฺตา สีลสฺส เวลาติ วจนํ วิย. อปิจ ภาคราสตฺถตาเปตฺถ ยุชฺชเต เตสํ ปฺตฺตีนํ ภาคโต จ ราสิโต จ วิภตฺตตฺตา. กึ ปเนเตสํ ขนฺธกานํ อนุปุพฺพการณนฺติ? นายํ ปุจฺฉา สมฺภวติ, อฺถา วุตฺเตสุปิ ตปฺปสงฺคานติกฺกมนโต. อถ วา ปพฺพชฺชุปสมฺปทาปุพฺพงฺคมตฺตา สาสนปฺปเวสนสฺส ตทตฺถสงฺคหโก มหาขนฺธโก ปมํ วุตฺโต. เกนาติ ¶ เจ? ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ. ภควตา ปน ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปนฺนวตฺถุํ ปฏิจฺจ ตถา ตถา วุตฺตานิ, น อิมินา อนุกฺกเมน. เถรา ปน ตํ ตํ ปโยชนํ ปฏิจฺจ สมานชาติเก เอกชฺฌํ กตฺวา อนุกฺกเมน สชฺฌายึสุ. เสสานํ ปโยชนํ ตตฺถ ตตฺเถว อาวิ ภวิสฺสติ.
ขนฺธโกวิทาติ ปฺตฺติภาคราสฏฺเน เนสํ ขนฺธตฺถโกวิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปารปฺปตฺตาติ อตฺโถ. เตสํ อนุตฺตานตฺถานํ ปทานํ สํวณฺณนา. กสฺมา ปเนวํ วิเสสิตนฺติ? ตโต เสสภาคา ยุตฺตา. มาติกาฏฺุปฺปตฺติคฺคหณมฺเปตฺถ ¶ ปทภาชนิยคฺคหเณเนว เวทิตพฺพํ. เยหิ อตฺถา เยสํ ปทวิเสสานํ อฏฺกถายํ ปกาสิตา, เตสํ เต ปทวิเสเส ปุน อิธ วเทยฺยาม, วณฺณนาย ปริโยสานํ กทา ภเว เต เต อตฺเถติ วุตฺตํ, ตํ ตสฺส นิทฺเทเสน ยุชฺชติ. อุตฺตานา เจว ยา ปาฬิ, ตสฺสา สํวณฺณนาย กินฺติ วตฺตพฺพํ? น หิ อตฺถา อุตฺตานาติ สมฺภวติ. อธิปฺปายานุสนฺธีหีติอาทิวจเนหิปิ ตํ วจนํ สมฺภวตีติ เจ? น, อตฺถคฺคหเณน เจตฺถ ปทวิเสสานํ คหิตตฺตา. เต หิ อตฺถโต อนเปตตฺเถน, อภิธานตฺเถน วา อตฺโถปจาเรน วา อตฺถาติ เวทิตพฺพา. สํวณฺณนานโยติ สํวณฺณนา นาม อวุตฺเตสุ อุหาโปหกฺกมนิทสฺสนโต ‘‘นโย’’ติ วุตฺโต.
๑. อุรุเวลาติ ยถาวุตฺตวาลิกราสิวเสน ลทฺธนามโก คาโม, ตสฺมา สมีปตฺเถ เอตํ ภุมฺมํ. ตถาภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘นชฺชา เนรฺชราย ตีเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฺถา ตสฺมึ วาลิกราสิมฺหิ วิหรตีติ อาปชฺชติ, ‘‘อุรุเวลํ ปิณฺฑาย ปาวิสีติ เยน อุรุเวลเสนานิคโม’’ติอาทิวจนวิโรโธ จ. อฏฺกถายํ ปน มูลการณเมว ทสฺสิตํ. ตตฺถ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ…เป… ทฏฺพฺโพติ นิคมนวจนํ. ตํ กิมตฺถนฺติ เจ? คามํ สนฺธาย ยถาวุตฺตปทตฺถสมฺภวทสฺสนตฺถํ. ‘‘โส ปน คาโม ตทุปจาเรน เอวํ นามํ ลภตี’’ติ วจนํ ปน อวุตฺตสิทฺธนฺติ กตฺวา น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, อถ วา ยสฺส ‘‘อุรุเวลา’’ติ ยถาวุตฺตวาลิกราสิสฺส, ตสฺส สมีปคามสฺสปิ นามํ. ตตฺถ อายสฺมา อุปาลิตฺเถโร น อิธ คามํ สนฺธาย ‘‘อุรุเวลายํ วิหรตี’’ติ อาห โคจรคามปโยชนาภาวโต. น หิ ภควา ตํ คามํ โคจรํ กตฺวา ตทา ตตฺถ วิหาสิ, ตสฺมา เอตฺถ วาลิกราสิสฺส สมีเป โพธิรุกฺขมูเล วิหารํ สนฺธาย โส เอวมาหาติ ทสฺเสตุกาโม อฏฺกถาจริโย เอวมาหาติ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา ภควโต คามโต ทูรตเร อรฺเ อภิสมฺโพธิทีปเนน ทุติยุปฺปตฺติฏฺานนิยมํ ตีหิ ปเทหิ อกาสิ เถโรติ เวทิตพฺพํ, อฺถา ปทตฺตยวจนปโยชนาภาวโต. ตตฺถ นทนฺตา คจฺฉตีติ นที. เนลฺชลายาติ วตฺตพฺเพ ล-การสฺส ร-การํ กตฺวา ‘‘เนรฺชรายา’’ติ วุตฺตํ, กทฺทมเสวาลวิรหิตตฺตา นิทฺโทสชลายาติ อตฺโถ, นีลชลายาติ ตสฺสา นามเมว วา เอตํ.
โพธิรุกฺขมูเลติ ¶ ¶ เอตฺถ จ โพธิ วุจฺจติ อภิสมฺโพโธ. โส จ อตฺถโต ภควโต จตุตฺถมคฺคาณํ โหติ ‘‘วิโมกฺขนฺติกเมตํ นาม’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๖๒) ปฏิสมฺภิทาวจนโต. กิฺจาปิ ตํ นามกรณภูตํ จตุตฺถผลาณมฺปิ วตฺตุํ สมฺภวติ, กตฺตพฺพกิจฺจานํ ปน กรณโต ตํ จตุตฺถมคฺคาณเมว เอตฺถ โพธีติ เวทิตพฺพํ. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘ตติยวิชฺชาย อาสวานํ ขยาณายา’’ติ ตเทว ทสฺสิตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘โพชฺฌงฺคา’’ติ, ‘‘โพธิปกฺขิยา ธมฺมา’’ติ จ. ตตฺถ ยสฺมา จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา สามฺโต วตฺตุกามตาธิปฺปายวเสน ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณ’’นฺติ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๑) วุตฺตํ อิธาธิปฺเปตาณสฺสปิ ตทนฺโตคธตฺตา. อถ วา ปาฬิยํ ภควโต อาทิมคฺคตฺตยวจนสฺส วุตฺตฏฺานาภาวา จตุตฺถมคฺคาณเมว ภควโต อุปฺปนฺนํ, น ภควา โสตาปนฺนาทิภาวํ ปตฺวา พุทฺโธ ชาโตติ สมยนฺตรปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ ‘‘จตูสู’’ติ วุตฺตํ อาทิตฺตยสฺส จตุตฺถอุปนิสฺสยสมฺภเวน โพธิปริยายสิทฺธิโต. ‘‘ปุคฺคโลปิ เสนาสนมฺปิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๙ ปจฺจยนิทฺเทส) วจนโต ผลเหตุโก ผลชนโก รุกฺโข ผลรุกฺโขติ วิย โพธิเหตุรุกฺโข โพธิรุกฺโขติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ ‘‘ยสฺมา เกวลํ โพธีติ รุกฺขสฺสปิ นามํ, ตสฺมา โพธี’’ติ ปรโต วุตฺตํ. นิคฺโรธาทิรุกฺขโต อสฺส วิเสสนวจนํ ปน ตทฺโพธิมูลปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ. มคฺคาณฺหิ กุสลมูลตฺตา โพธิ จ ตํ มูลฺจาติ สงฺขฺยํ ลเภยฺย. ปมาภิสมฺพุทฺโธ นิสีทตีติ สมฺพนฺโธ. เตน อภิสมฺพุทฺธทิวเสน สทฺธึ อฏฺาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนภาวํ ทสฺเสติ. เอตฺถ เอก-สทฺโท ตสฺส นิสชฺชาสงฺขาตสฺส ปพฺพชฺชานุโยคานุรูปสฺส ปลฺลงฺกสฺส อฺเน อิริยาปเถน อนนฺตริยภาวํ อถสฺส อโกปิตภาวํ ทสฺเสติ. วิมุตฺติสุขนฺติ เอตฺถ วิมุตฺติยํ วา สุขนฺติ น สมฺภวติ. ปฺจมชฺฌานิกตฺตา ภควโต ผลสมาปตฺติสงฺขาตา วิมุตฺติ เอว อนุชงฺฆนฏฺเน นิพฺพานสุขนฺติ วิมุตฺติสุขํ, ตํ สมาปชฺชเนน ปฏิสํเวที อนุภวนฺโต นิสีทิ. เวเนยฺยกาลานติกฺกมนโต ตํ อเปกฺขมาโน นิสีทิ, น วิมุตฺติสุขสงฺเคน.
อถ โขติ อธิการนฺตรารมฺเภ นิปาตทฺวยํ. เตน วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทยมาโน น ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ มนสากาสิ, กินฺตุ ตโต วุฏฺายาติ ทสฺเสติ ¶ . ปฏิเวธวเสเนว สุมนสิกตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปุนปฺปุนํ มนสิกรณํ คมฺภีรตฺตา อสฺสาทชนนโต, น อปุพฺพนยทสฺสนาธิปฺปายโต. ปจฺจกฺขภูตสพฺพธมฺมตฺตา ภควโต อสมฺโมหโต, ปฏิวิทฺธสฺส วิสยโต วา มนสิกรณํ ปน วิชิตเทสปจฺจเวกฺขณํ วิย รฺโ อปุพฺพํ ปีตึ ชเนติ. วุตฺตฺหิ ‘‘อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติ (ธ. ป. ๓๗๓). รตฺติยา ปมํ ยามนฺติ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํ, เตน ตสฺส วิกปฺปนานตฺตตํ ทสฺเสติ. กิฺจาปิ ¶ ‘‘อนุโลมปฏิโลมํ มนสากาสี’’ติ เอกโตว วุตฺตํ, ตถาปิ อิมินา อนุกฺกเมนาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติอาทิ. ตตฺถ จ กิฺจาปิ ปวตฺติมตฺตปจฺจเวกฺขณา อธิปฺเปตา กถํ ปฺายตีติ? ปมภาวาย, ปฏิโลมมนสิกรณํ ปน อนุโลเม ปจฺจยานํ, ปจฺจยุปฺปนฺนานฺจ ตถาภาวสาธนตฺถํ. ยสฺมา อวิชฺชาย เอว นิโรธา สงฺขารนิโรโธ, น อฺถา, ตสฺมา สงฺขารานํ อวิชฺชา ปจฺจโย, ตสฺสา จ สงฺขารา ผลนฺติ ทีปนโต. ตถา นิพฺพานปจฺจเวกฺขณาย อนุโลมมนสิกรณํ การณนิโรธา ผลนิโรธสาธนตฺถํ. เอตฺถ จ อนุภาวโต นิพฺพานํ ทสฺสิตํ. น หิ ตํ อวิชฺชาทินิโรธมตฺตนฺติ. ตตฺถ ‘‘ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวที’’ติ วจเนน อนุโลโม นาธิปฺเปโตติ สิทฺธํ. มคฺคปจฺจเวกฺขณาย วตฺตพฺพํ นตฺถิ, อุภยตฺถปิ กิจฺจโต, อารมฺมณโต จ ตสฺส มคฺคสฺส วิสยโต จ ตตฺถ มคฺโค ทสฺสิโต.
ตตฺถาห – ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปฏิโลมํ มนสากาสี’’ติ น ยุชฺชติ, น หิ ปฏิโลมาปเทเสน นิทฺทิฏฺํ นิพฺพานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ภวิตุมรหตีติ? วุจฺจเต – น, ตทตฺถชานนโต. อนุโลมปฏิโลมนฺติ หิ ภาวนปุํสกํ. อนุโลมโต, ปฏิโลมโต จ ตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ มนสากาสีติ หิ ตตฺถ อตฺโถ. อฺถา นิโรธสฺส ปฏิโลมปฺปสงฺคาปตฺติเยวาปชฺชติ. ปฏิโลเม จ ปเนตสฺมึ อนุกฺกมนิยโม อนุโลเม อนุกฺกมนิยมโต สิทฺโธติ เวทิตพฺพํ. เอวํ สติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปฏิโลโม นาม อปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ สิทฺธํ โหติ. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘นิโรโธ โหตีติ อนุปฺปาโท โหตี’’ติอาทิ. เอวํ สนฺเต ปุพฺพาปรวิโรโธ โหติ. กถํ? ปฏิจฺจาติ หิ อิมินา ผลสฺส ปจฺจยปริคฺคเหน, ปจฺจยานฺจ ปจฺจยายตฺตุปคมเนน ตสฺส อุปฺปาทาภิมุขภาวทีปนโต ¶ อสมุปฺปาโท น สมฺภวติ, ตสฺมา อปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ เอวํ อุภยปฏิกฺเขเปน ปนสฺส ปฏิโลมตา เวทิตพฺพาติ เอเก. ตํ อยุตฺตํ ตสฺส อนุโลมภาวนิยมนโต, อตฺถาติสยาภาวโต, ตสฺมา อปฺปฏิจฺจสมุปฺปาโท ตสฺส ปฏิโลโมติ เวทิตพฺพํ. เตเนว ภควตา ปาฬิยํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนนิโรโธ วุตฺโต. ตตฺถ หิ ‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา’’ติ เอวํ ปจฺจยสฺส สมุจฺฉินฺนปจฺจยภาววเสน ปจฺจยนิโรธํ, ผลสฺส ปจฺจยปฏิคฺคหาภาววเสน ปจฺจยุปฺปนฺนนิโรธฺจ ทีเปติ. ทุวิโธ ปาฬิยํ นิโรโธ อตฺถโต อนุปฺปาโท นาม โหตีติ กตฺวา อฏฺกถายํ ‘‘นิโรโธ โหตีติ อนุปฺปาโท โหตี’’ติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเต นิพฺพานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ นิโรธมตฺตนฺติ อาปชฺชตีติ เจ? น, ตสฺสานุภาวทีปนาธิปฺปายโต. วิทิตเวลายนฺติ มนสิกตเวลายนฺติ อตฺโถ, อฺถา ตโต ปุพฺเพ อวิทิตปฺปสงฺคโต.
ฌายโตติ ¶ เอตฺถ กามํ ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน ฌายโต โพธิปกฺขิยธมฺมา ปาตุภวนฺติ, จตุอริยสจฺจธมฺมา วา ปกาสนฺติ, ตถาปิ ปุพฺพภาเค สมถาทิยานิกวิภาคทสฺสนตฺถํ อารมฺมณูปนิชฺฌานคฺคหณํ. จตุสจฺจธมฺมคฺคหณํ กามํ อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาททสฺสนาธิกาเรน วิรุชฺฌติ, ตถาปิ ‘‘โย ทุกฺขํ ปริชานาติ, โส สมุทยํ ปชหตี’’ติ ลทฺธิวเสน กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๒. ‘‘ปจฺจยกฺขยสฺสา’’ติ กิจฺจปริยายวเสน วุตฺตํ. เตน ปจฺจยนิพฺพานํ, ตทุปนิสฺสยนิพฺพานฺจาติ ทุวิธํ นิพฺพานํ ทสฺสิตํ โหตีติ. กามฺจ ตํ น เกวลํ ปจฺจยกฺขยมตฺตํ กโรติ, อถ โข ปจฺจยุปฺปนฺนกฺขยมฺปิ กโรติ. ยโต อุภินฺนมฺปิ นิโรโธ ทสฺสิโต, ตถาปิ เหตุนิโรธา ผลนิโรโธติ กตฺวา ‘‘ปจฺจยกฺขยสฺสา’’ติ วุตฺตํ. วุตฺตปฺปการา ธมฺมาติ เอตฺถ จตุสจฺจคฺคหณํ ปมคาถายํ วุตฺตนยวิปลฺลาเสน กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๓. สมุทยนิโรธสงฺขาโต อตฺโถติ เอตฺถ สมุทโย กิจฺจวเสน, นิโรโธ อารมฺมณกิริยาย. เอเตน ทฺวิปฺปการา นิโรธา ทสฺสิตา โหนฺติ ตสฺส อนุภาวสฺส วเสนาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปลฺลงฺกาภุชิตฏฺานฺจ ‘‘ปลฺลงฺโก’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา ผลาธิคมฏฺานํ ‘‘ปลฺลงฺก’’นฺติ วุตฺตํ.
อชปาลกถาวณฺณนา
๔. สมฺโมทีติ ¶ หิตกามตาย ภควา เตน พฺราหฺมเณน สทฺธึ สมฺโมทิ. เวเทหิ อนฺตนฺติ เอตฺถ นิพฺพานํ อนฺโต นาม. เวทานํ วา อนฺตํ คตตฺตาติ เอตฺถ อรหตฺตํ. ตตฺถ ปเมน เวทนฺตคู ยสฺมา, ตสฺมา เอว วุสิตพฺรหฺมจริโย. ทุติเยน เวทนฺตคู ยสฺมา, ตสฺมา วุสิตพฺรหฺมจริโยติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา. กิฺจาปิ พฺราหฺมณสฺส จตุสจฺจยุตฺตํ อตฺถโต วุตฺตํ, อุทานคาถายํ วุตฺตปฏิเวธาภาวํ สนฺธาย ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจตีติ ปริหาโร.
อชปาลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
มุจลินฺทกถาวณฺณนา
๕. มุจลินฺทวตฺถุมฺหิ เอตมตฺถนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตํ วิเวกนฺติ อุปธิวิเวกํ ¶ . ‘‘อพฺยาปชฺชํ สุขํ โลเก’’ติ อิมินา ปมมคฺคํ ทสฺเสติ เตน สตฺเตสุ มารณวเสน อุปฺปชฺชนกพฺยาปาทปฺปหานสิทฺธิโต. ‘‘ปาณภูเตสุ สํยโม’’ติ อิมินา ทุติยมคฺคํ ทสฺเสติ. มคฺคี หิ ปุคฺคโล อวสิฏฺพฺยาปาทตนุตฺตวเสน ปาณภูเตสุ สํยโต โหติ วิหึสาธิปฺปายาภาวโต. เอวํ จตฺตาโร หิ มคฺคา อนุกฺกเมนาปิ คหิตา โหนฺติ.
มุจลินฺทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ราชายตนกถาวณฺณนา
๖. ราชายตนํ ปาตลิ. ‘‘จตุทฺทิสา อาคนฺตฺวา’’ติ ปาเสโส. มุขวฏฺฏิยํ กิรสฺส ทินฺนานํ จตุนฺนมฺปิ เลขาปริจฺเฉโท อตฺถิ, เต วาณิชา เทวตาย คารวทสฺสเนน ภควโต รูปกายทสฺสเนน ปสนฺนตฺตา สรณํ อคฺคเหสุํ. เทวตาย ‘‘ภควา ราชายตนมูเล ปมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ วจนํ สุตฺวา สาวกสงฺฆาภาวํ, อภิสมฺพุทฺธธมฺมสพฺภาวฺจ ชานึสูติ เวทิตพฺพํ. ชานนฺตีติ พุทฺธาติ สมฺพนฺโธ.
ราชายตนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา
๗. อธิคโต ¶ โข มฺยายนฺติอาทิมฺหิ ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม, คมฺภีรตฺตา ทุทฺทโส. ทุทฺทสตฺตา ทุรนุโพโธ. สนฺโตติ นิพฺพุโต. ปณีโตติ อตปฺปโก. อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อตกฺกาวจโรติ ตกฺเกน อาการปริวิตกฺเกน โอคาหิตพฺโพ น โหติ, าเณเนว อวจริตพฺโพติ อตฺโถ. ปณฺฑิตเวทนีโยติ สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เวทนีโย. สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานเมว. ตฺหิ ผลูปจาเรน เอกมฺปิ สมานํ ตถา ตถา วุจฺจติ. รามาติ ปชา. อนุ อนุ อจฺฉริยา อนจฺฉริยา. เตสํ ภควโต ปุพฺพภาคปฏิปทํ สุตปุพฺพานํ, ธมฺมสฺส วา คมฺภีรภาวํ อธิคตปุพฺพานํ. กิฺจาปิ ภควโต จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฺปฏิปทา, ตถาปิ โพธิสตฺตปฏิปทํ สนฺธาย ‘‘กิจฺเฉน เม’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปกาสิตํ ปกาสิตุ’’นฺติ อุภยถาปิ ปาโ. ปเรเตหิ ยุตฺเตหิ. ราครตฺตาติ กามราคทิฏฺิราเคหิ รตฺตา. อตฺตนิจฺจาทิคาหกา น ทกฺขนฺติ น ปสฺสิสฺสนฺติ.
๘. สหํปติ ¶ กิร ‘‘นสฺสติ วต โภ โลโก’’ติ อิมํ สทฺทํ ตถา นิจฺฉาเรติ, ยถา ทสสหสฺสิโลกธาตุพฺรหฺมาโน สุตฺวา สนฺนิปตึสุ. ปฺามเย อกฺขิมฺหิ สนฺตานานุสยิตวเสน อปฺปํ ปริตฺตํ ราคาทิรชํ เอเตสํ, เอวํสภาวาติ อปฺปรชกฺขชาติกา. อสฺสวนตาติ อสฺสวนตาย.
สมเลหิ สตฺถาเรหิ. อปาปุเรตนฺติ วิวร เอตํ. อมตสฺส ทฺวารนฺติ อริยมคฺคํ, จตุสจฺจธมฺมํ วา. วิชฺชตฺตยจตุมคฺคาเณหิ ปุนปฺปุนํ พุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ. เสเลติ สิลามเย. วิคตรชตฺตา สุขทสฺสนโยคฺเค อิโต จ เอตฺโต จ อาคนฺตฺวา ยถา ิโต จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย. ตฺวมฺปิ สุเมธ สุนฺทรปฺ สพฺพฺุตฺาณาธิคมาย สมนฺตจกฺขุ. สพฺพกิเลสสงฺคามานํ วิชิตตฺตา วิชิตสงฺคาม. ชาติกนฺตาราทินิตฺถรณตฺถํ เวเนยฺยชนสตฺถวาหนสมตฺถตาย สตฺถวาห. กามจฺฉนฺทอิณสฺส อภาวโต อณณ.
๙. พุทฺธจกฺขุนา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาเณน จ อาสยานุสยาเณน จ. อิเมสฺหิ ทฺวินฺนํ าณานํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ นามํ. อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเน. เอวํ เสเสสุปิ ¶ . อนฺโต นิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ อนฺโต นิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติ, ตตฺถ ยานิ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ิตานิ, ตานิ สูริยรํสิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ ิตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิ. ยานิ สโมทกํ ิตานิ, ตานิ สฺเว ปุปฺผนกานิ. ยานิ อุทกานุคฺคตานิ, ตานิ ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ. อุทกา ปน อนุคฺคตานิ อฺานิปิ สโรคอุปฺปลาทีนิ นาม โหนฺติ. ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว ภวิสฺสนฺติ, ตานิ ปาฬินารุฬฺหานิ, อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพานิ. เอเตหิ อุคฺฆฏิตฺู วิปฺจิตฺู เนยฺโย ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลา โยเชตพฺพา. ปจฺจภาสีติ ปติ อภาสิ.
อปารุตาติ วิวฏา. ปจฺฉิมสฺส ปททฺวยสฺส อยมตฺโถ. อหฺหิ อตฺตโน ปคุณํ สุปฺปวตฺตมฺปิ อิมํ ปณีตํ อุตฺตมํ ธมฺมํ กายวาจากิลมถสฺี หุตฺวา นาภาสิ.
พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจวคฺคิยกถาวณฺณนา
๑๐. อิทานิ ปน สพฺโพ ชโน สทฺธาภาชนํ อุปเนตุ, ปูเรสฺสามิ เนสํ สงฺกปฺปนฺติ. อปฺปรชกฺขชาติโกติ ¶ สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิตกิเลสตฺตา นิกฺกิเลสชาติโก. อาชานิสฺสตีติ เจ น นิฏฺานมกํสุ ธมฺมสงฺคาหกา เต วินยกฺกมฺา, อหํ เทเสยฺยํ ปฏิวิชฺฌิสฺสตีติ อธิปฺปาโย, ‘‘มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺยา’’ติ (อ. นิ. ๘.๑๑; ปารา. ๒) เอตฺถ วิย อภูตปริกปฺโป กิเรโส. โลเก ตสฺส อธิมุตฺตภาวทีปนตฺถฺหิ อิทํ วจนํ อตฺตโน ตทุปเทเสน อวิทิตภาวทีปนตฺถํ. ตสฺส อนนฺเตวาสิกภาวทีปนตฺถนฺติ เอวมาทีนิ ปเนตฺถ ปโยชนานิ. ภควโตปิ โข าณนฺติ สพฺพฺุตฺาณํ ตสฺส มรณารมฺมณํ อุปฺปชฺชิ. เตน ตโต ปุพฺเพ ตสฺส สติ ธมฺมเทสนาย ขิปฺปํ ชานนภาวารมฺมณนฺติ ทีเปติ. ปโรปเทสโต อชานิตฺวา ปจฺจกฺขโต มรณสจฺฉิกิริยมฺปิ ทสฺเสติ. พุทฺธานมฺปิ อเนกาณสโมธานาภาวโต สุวุตฺตเมตํ. จิตฺตปุพฺพิกา หิ จิตฺตปฺปวตฺติ, อฺถา นวสตฺตปาตุภาวปฺปสงฺโค. สพฺพธมฺมานํ เอกโต คหเณ วิรุทฺธกาลานํ เอกโต ¶ ชานนปฺปสงฺโค. ตโต เอกาณสฺส วิตถภาวปฺปตฺติโทโส, ตสฺมา สพฺพสฺส วินาเนกาณสโมธานํ อาปชฺชิตธมฺเมสุ อปฺปฏิหตาณวนฺตตฺตา ปน สพฺพฺู เอว ภควาติ เวทิตพฺพํ, น สพฺพกาลํ เอกโต. อาฬาราทีนํ มรณาชานนโตติ เจ? น, ตสฺส ชานเนน ปุถุชฺชนสฺสาปิ สพฺพฺุตาปตฺติปฺปสงฺคโต. ยทาภาเวน ยทาภาโว ตพฺภาเวน ตสฺสาภาวปฺปสงฺโค โลเก สิทฺโธติ. ‘‘ภควโตปิ โข าณํ อุทปาที’’ติ วจนโต ตสฺส มรณชานนํ สิทฺธนฺติ กตฺวา ภวํ มเตเนว ภควา สพฺพฺูติ สิทฺธํ น เทวตาโรจนโต ปุพฺเพ อชานนโตติ เจ? น, วิเสสํ ปริคฺคเหตฺวา อนฺตรา ปชานนโต, เทวตาย สพฺพฺุภาวปฺปตฺติโทสโต จ. น หิ โส กสฺสจิ วจเนน อฺาสีติ.
อปิจ กิมิทํ ตตฺถ ชานนํ นาม ตทารมฺมณาณุปฺปตฺตีติ เจ? น, โลเก สพฺพฺุโน อจฺจนฺตาภาวปฺปสงฺคโต. สาธิกา หิ มยา เอกาณกฺขเณ สพฺพํ าณํ, ตทฺเสฺจ ตทฺาณานุปฺปตฺติ. อปิจ สพฺพฺุโน สพฺพธมฺมวิสเย าณปจฺจุปฏฺานสิทฺธิ ตสฺส าณสฺส อตฺตนาว อตฺตโน อวิสโยติ เจ? น, เหตุนิทสฺสนานุปฺปตฺติโต. อปิจ ‘‘ภควโตปิ โข าณํ อุทปาที’’ติ เอตฺถ วิเสสวจนํ อตฺถิ. เยน เทวตาโรจนุตฺตรกาลเมว ภควโต าณํ อุทปาทีติ ปฺายติ. น หิ วจนปุพฺพาปริยภาวมตฺเตน ตทตฺถปุพฺพาปริยตา โหติ, ตสฺมา อยุตฺตเมตํ. อภิโทสกาลํกโตติ ปมยาเม กาลํกโต. ‘‘มชฺฌิมยาเม’’ติปิ วทนฺติ. อุภยตฺถปิ มหาชานิโย. สตฺตทิวสพฺภนฺตเร, เอกทิวสพฺภนฺตเร จ ปตฺตพฺพมคฺคผลโต ปริหีนตฺตา มหตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิ. เตสุ หิ ทฺวีสุ อาฬาโร อากิฺจฺายตนภเว นิพฺพตฺโต, อุทโก ภวคฺเค, ตสฺมา เนสํ ธมฺมเทสนาย อกฺขเณ นิพฺพตฺตภาวํ สนฺธาย ภควา เอวํ จินฺเตสิ, น อิโต มนุสฺสโลกโต จุติภาวํ สนฺธายาติ เวทิตพฺพํ. อพุทฺธเวเนยฺยตฺจ สนฺธายาติ โน ตกฺโก, อฺถา อนิฏฺปฺปสงฺโคติ อาจริโย.
โพธิสตฺตสฺส ¶ ชาตกาเล สุปินปฏิคฺคาหกา เจว ลกฺขณปริคฺคาหกา จ อฏฺ พฺราหฺมณา. เตสุ ตโย ทฺวิธา พฺยากรึสุ ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคารํ อชฺฌาวสนฺโต ราชา โหติ จกฺกวตฺติ, ปพฺพชนฺโต พุทฺโธ’’ติ. ปฺจ พฺราหฺมณา ‘‘อคาเร น ติฏฺติ, พุทฺโธว โหตี’’ติ เอกํสพฺยากรณาว อเหสุํ. เตสุ ปุริมา ตโย ยถามนฺตปารํ ¶ คตา. อิเม ปน มนฺตปารํ อติกฺกมนฺตา อตฺตนา ลทฺธํ ปฺุมหตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา โพธิสตฺตํ อุทฺทิสฺส ปุเรตรเมว ปพฺพชึสุ. อิเม สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปฺจวคฺคิยา’’ติ. ‘‘เตสํ ปุตฺตา’’ติปิ วทนฺติ, ตํ อฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺตํ. กสฺมา ปเนตฺถ ภควา ‘‘พหูปการา โข เม’’ติ จินฺเตสิ. กึ อุปการกานํ เอว เอส ธมฺมํ เทเสติ, อิตเรสํ น เทเสตีติ? โน น เทเสติ. อุปการานุสฺสรณมตฺตเกเนว วุตฺตนฺติ อฏฺกถานโย. อตฺตโน กตฺุกตเวทิภาวปฺปกาสนตฺถํ, กตฺุตาทิปสํสนตฺถํ, ปเรสฺจ กตฺุภาวาทินิโยชนตฺถํ, ขิปฺปชานนปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ.
๑๑. อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺติ คยาย จ โพธิยา จ มชฺเฌ ติคาวุตนฺตเร าเน. โพธิมณฺฑโต หิ คยา ตีณิ คาวุตานิ. พาราณสินครํ อฏฺารส โยชนานิ. อุปโก ปน โพธิมณฺฑสฺส จ คยาย จ อนฺตเร ภควนฺตํ อทฺทส. อนฺตรา-สทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํ. อีทิเสสุ จ าเนสุ อกฺขรจินฺตกา เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยุชฺชนฺติ, โส ทุติยปเทปิ โยเชตพฺโพ. อโยชิยมาเน ปน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติ. อิธ ปน โยเชตฺวาว วุตฺโตติ.
สพฺพาภิภูติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ิโต. ตณฺหกฺขเยติ นิพฺพาเน. วิมุตฺโตติ อารมฺมณโต วิมุตฺโต. นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติ มยฺหํ ปฏิปุคฺคโล นาม นตฺถิ, อสทิโสติ อตฺโถ, มม สพฺพฺุภาเว โทสํ ทสฺเสตฺวา โลเก าตุํ อสมตฺถตาย มม ปจฺจตฺถิกปุคฺคโล วา นตฺถีติ อตฺโถ. อาหฺฉํ อมตทุนฺทุภินฺติ ธมฺมจกฺขุปฏิลาภาย อมตเภรึ ปหริสฺสามีติ คจฺฉามิ.
อรหสิ อนนฺตชิโน ภวิตุํ ยุตฺโต ตฺวนฺติ อตฺโถ. อิทมฺปิ อตฺตโน สตฺถุนามํ. หุเปยฺยาสีติ อาวุโส เอวมฺปิ นาม ภเวยฺย. ปกฺกามีติ วงฺกหารชนปทํ นาม อคมาสิ. ภควาปิ ‘‘ตตฺถ ตสฺส มิคลุทฺทกสฺส ธีตุยา จาปาย อุกฺกณฺิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา อนาคามี อยํ ภวิสฺสตี’’ติ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ทิสฺวา เตน สทฺธึ อาลปิ. โส จ ตเถวาคนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา อนาคามี หุตฺวา อนุกฺกเมน กาลํ กตฺวา อวิเหสุ อุปฺปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๒. สณฺเปสุนฺติ ¶ ¶ กติกํ อกํสุ. ปธานวิพฺภนฺโตติ ปธานโต ภฏฺโ ปริหีโน. ‘‘อภิชานาถ นุ ภาสิตเมต’’นฺติ, ‘‘วาจํ ภาสิตเมว’’นฺติ จ เอวรูปํ กฺจิ วจนเภทํ อกาสีติ อธิปฺปาโย. ภควนฺตํ สุสฺสูสึสูติ ภควโต วจนํ โสตุกามา อเหสุํ. อฺาติ อฺาย, ชานิตุนฺติ อตฺโถ.
๑๓. อถ กิมตฺถํ อามนฺเตสีติ? ตโตปิ สุฏฺุตรํ ปฏิชานนตฺถํ, ธมฺมสฺส อภิภาริยทุลฺลภภาวทีปนตฺถํ, อกฺขรวิกฺเขปนิวารณตฺถฺจ. ตตฺถ ทฺเวเมติ อนฺตทฺวยวจนํ อฺเสมฺปิ ตทนฺโตคธภาวโต. อปิจ โยชนาวเสน. ตณฺหาอวิชฺชาติ หิ สํสารปฺปวตฺติยา สีสภูตา ทฺเว กิเลสา. เต จ สมถวิปสฺสนานํ ปฏิปกฺขภูตตฺตา อนฺตา นาม. เตสุ ตณฺหาวเสน กามสุขลฺลิกานุโยคํ ภชนฺโต สมถํ ปริหาเปติ พาโล, ตถา อวิชฺชาวเสน อตฺตกิลมถานุโยคํ ภชนฺโต คจฺฉนฺโต วิปสฺสนนฺติ น สกฺกา อุโภ ทฺเว อนฺเต อปฺปหาย อมตํ อธิคนฺตุนฺติ เอวํ วุตฺตา. อปิจ ลีนุทฺธจฺจปหานทสฺสนเมตํ. ลีโน หิ นิกฺขิตฺตวีริยารมฺโภ กามสุขฺจ ภชติ, อิตโร อจฺจารทฺธวีริโย อตฺตกิลมถํ. อุโภปิ เต วีริยสมตาย ปฏิปกฺขตฺตา อนฺตา นาม. อปิจ ติสฺโส สาสเน ปฏิปทา วุตฺตา อาคาฬฺหา, นิชฺฌามา, มชฺฌิมา จ. ตตฺถ อาคาฬฺหา ‘‘ปาณาติปาตี โหติ, นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ เอวมาทิกา. นิชฺฌามา ‘‘อเจลโก โหติ, มุตฺตาจาโร’’ติ เอวมาทิกา, มชฺฌิมา ‘‘อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ เอวมาทิกา. ตตฺถ กามสุขลฺลิกานุโยโค อาคาฬฺหา นาม ปฏิปทา โหติ สพฺพากุสลมูลตฺตา. อตฺตกิลมถานุโยโค นิชฺฌามา นาม อตฺตชฺฌาปนโต. อุโภเปเต มชฺฌิมาย ปฏิปทาย ปฏิปกฺขภูตตฺตา อนฺตา นาม, ตสฺมา อิเมว สนฺธาย ทฺเวเมติ. กิมตฺถํ ภควา ‘‘ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา’’ติ ปพฺพชิเต เอว อธิกโรติ, น คหฏฺเติ? ปพฺพชิตานํ ตทธิมุตฺตตฺตา, สุขปริวชฺชนสมตฺถตาย, ตทธิกตตฺตา จ ปพฺพชิตา เอตฺถ อธิกตา, น คหฏฺา. ยทิ เอวํ กิมตฺถํ กามสุขลฺลิกานุโยคมาห, นนุ เต ปกติยาปิ กามปริจฺจาคํ กตฺวา ตํ นิสฺสรณตฺถํ ปพฺพชิตาติ? น, เตสํ อนฺตทฺวยนิสฺสิตตฺตา. เต หิ อิธ โลเก กาเมน วิสุทฺธิมิจฺฉนฺติ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา ตสฺเสว ตปสฺส ผเลน เปจฺจ ทิพฺเพ กาเม อาสีสมานา ทฬฺหตรํ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตาติ เวทิตพฺพา ¶ . อนฺตตฺโถ ปน อิธ กุจฺฉิตฏฺเน เวทิตพฺโพ ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกานํ, ยทิทํ ปิณฺโฑลฺย’’นฺติอาทีสุ (อิติวุ. ๙๑; สํ. นิ. ๓.๘๐) วิย.
โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ เอตฺถ กาเมสูติ วตฺถุกาโม อธิปฺเปโต, ทุติโย กิเลสกาโม ¶ . ตํสมฺปยุตฺตสุขเมตฺถ กามสุขํ นาม. เตน วิปากสุขสฺส นิรวชฺชภาวํ ทีเปตีติ. อลฺลียนํ นาม ตทภินนฺทนา. อนุโยโค นาม ภวนฺตเร ตทนุโยคปตฺถนา. หานภาคิยกรตฺตา กุสลปกฺขสฺส, หีนปุคฺคลภาวิตตฺตา, หีนธาตุปภวตฺตา จ ลามกฏฺเน หีโน. คามนิวาสิสตฺตธมฺมตฺตา คมฺโม. ปุถุชฺชนสาธารณตฺตา โปถุชฺชนิโก. อนริโยติ อริยานํ อนธิปฺเปตตฺตา, อริยธมฺมปฏิปกฺขตฺตา, อนริยกรตฺตา, อนริยธมฺมตฺตา, อนริยาจิณฺณตฺตา จ เวทิตพฺโพ. อนตฺถสงฺขาตสํสารภยาวหตฺตา, อนตฺถผลนิพฺพตฺตกตฺตา จ อนตฺถสํหิโต. อตฺตโน เกวลํ เขทูปคโม อตฺตกิลมโถ นาม. โส ทิฏฺิคตปุพฺพกตฺตตปานุกฺกมกิริยาวิเสสํ นิสฺสาย ปวตฺตติ, ตสฺส ทิฏฺิวเสน อนุโยโค อตฺตกิลมถานุโยโค นาม. อตฺตวิโยควิตฺตาปริสฺสมตฺตา, อนุปายปวตฺตตฺตา สมฺปชฺชมาโน มิคโยนิโคโยนิกุกฺกุรโยนิสูกรโยนีสุ ปาตายติ. วิปจฺจมาโน นรกํ เนตีติ อนตฺถสํหิโต. เอเต ตฺวาติ เอเต ตุ. ตถาคเตนาติ อตฺตานํ อวิตถาคมนํ อาวิ กโรติ, เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘น มยา ปริวิตกฺกิตมตฺเตน วิตกฺกิตา, กินฺตุ มยา ตถาคเตเนว สตา อภิสมฺโพธิาเณน อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ. จกฺขุกรณีติอาทีหิ ปน ตเมว ปฏิปทํ โถเมติ. เภสชฺชํ อาตุรสฺส วิย ‘‘จกฺขุกรณี’’ติ อิมินา าณจกฺขุวิโสธนํ วุตฺตํ. าณกรณีติ อิมินา อนฺธการวิธมนํ วุตฺตํ. อุปสมายาติ กิเลสปริฬาหปฏิปฺปสฺสทฺธิ วุตฺตา. อภิฺายาติ สจฺจปฏิเวธนํ วุตฺตํ. สมฺโพธายาติ สจฺจปฏิวิชฺฌนํ วุตฺตํ. นิพฺพานายาติ โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยาติ เอวํ ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา กเถตพฺพํ.
๑๔. กสฺมา ปเนตฺถ ภควา อฺตฺถ วิย อนุปุพฺพึ กถํ อกเถตฺวา ปมเมว อเสวิตพฺพมนฺตทฺวยํ วตฺวา มชฺฌิมปฏิปทํ เทเสสีติ? อตฺตาทิมิจฺฉาภิมานนิวารณตฺถํ, กุมฺมคฺคปฏิปตฺตินิวารณตฺถฺจ อนฺตทฺวยวชฺชนํ วตฺวา อตฺตโน ¶ วิเสสาธิคมทีปนนเยน อพาหุลฺลิกาทิภาวทสฺสนตฺถํ, เตสฺจ มชฺฌิมปฏิปทาทีปเนน ตตฺถ อนุโยชนตฺถํ ปจฺฉา สมฺมาปฏิปทํ เทเสสิ, ตโต ตสฺส มชฺฌิมปฏิปทาสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส วิสยทสฺสนตฺถํ จตุสจฺจธมฺมํ สงฺเขปวิตฺถารวเสน เทเสตุกาโม ‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺข’’นฺติอาทิมาห, อยเมตฺถ อนุสนฺธิ. ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ เม, ภิกฺขเว’’ติอาทิ สุตฺตานุสนฺธิปกอาสนตฺถํ อยมนุกฺกโม เวทิตพฺโพ. ยถาวุตฺตํ ปฏิปทํ สุตฺวา กิร โกณฺฑฺโ อาห ‘‘กถํ ภควตา วุตฺตปฏิปทาย อุปฺปตฺติ สิยา. อยฺหิ ปฏิปทา กิเลสานํ อนุปฺปตฺติยา สติ สมฺภวติ, น อฺถา. กิเลสานฺจ ยทิ โลภโต อุปฺปตฺติ ขุปฺปิปาสานํ วิย, ตทาเสวนาย อนุปฺปตฺติ สิยา, ตทวตฺถุสฺส วา เตสํ อุปฺปตฺติ. ตทวตฺถุวิปรีตกายกิลมถาเสวนาย อนุปฺปตฺติ สิยา. อุโภเปตา ภควตา ‘อนฺตา’ติ วุตฺตา, ตสฺมา กถํ ปเนติสฺสาย ¶ สมฺมาปฏิปทาย อุปฺปตฺติ สมฺภเวยฺยา’’ติ. ภควา อาห อนุปายาเสวนโต. กถนฺติ เจ? –
‘‘สํสารมูลโต าณํ, ตฺจ าณา ปหิยฺยติ;
ชีวิเต สติ ตํ โหติ, ตฺจ ชีวิตสาธเน.
‘‘ตสฺมา าณาย เมธาวี, รกฺเข ชีวิตมตฺตโน;
าณสาธนภูตฺจ, สีลฺจ ปริปาลเย.
‘‘ชีวิตฺจ ยถา โลเก, ภินฺเน กาเย น วิชฺชติ;
ตเถว ภินฺนสีลสฺส, นตฺถิ าณสฺส สมฺภโว.
‘‘ตสฺมา อายฺุจ สีลฺจ, าณตฺถํ รกฺขตา สตา;
เสวิตพฺพา น กามาปิ, นาปิ กายวินาสนา.
‘‘กาเมสุ เคธมุปคมฺม หิโน คมฺมฺจ,
อจฺจุทฺธโน กิลมถํ คมุเปติ มูฬฺโห;
โย มชฺฌิมํ ปฏิปทํ ปรมํ อุเปติ,
โส ขิปฺปเมว ลภเต ปรมํ วิโมกฺข’’นฺติ.
สุตฺวา ¶ ตเทตํ สุคตสฺส วากฺยํ,
ปฺํ มุนี โส สุตชํ ลภิตฺวา;
จินฺตามยํ าณ ปเวสมาโน,
อุจฺฉินฺทยํ ปฺหมิมํ อปุจฺฉิ.
‘‘นิพฺเพธปทฏฺานํ ปหาย โฆรํ,
ตปํ กถมิวาติ โส ตฺวํ;
พฺรูหิ ตเทว โหติ ภิกฺขุ จร,
วิราคมุปยาติ จ ทุกฺขสจฺจสฺส;
ทสฺสเนเนว ¶ ทุกฺขานุภวนา,
ตมฺหิ โทสสฺส ปจฺจโย’’ติ.
สุตฺวาว โกณฺฑฺโ มุนิวจนํ,
วุฏฺาย หฏฺโ สหสา อโวจ;
‘‘อุทาหร ตฺวํ ภควา มเมตํ,
ภิกฺขุ ยถา ปสฺสติ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ.
จินฺตามยิสฺส ปฺาปริปุณฺณา ภาวนามยิปฺาสมฺปตฺติ ชานิตพฺพา อิเมหิ อิติ ภควา สุตฺตมิทมาหาติ กิร. กสฺมา ภควา โกณฺฑฺสฺส ปุริมเมว สจฺจเทสนํ อวฑฺเฒตฺวา อตฺตโน อธิคตกฺกมมาหาติ? นาหํ กสฺสจิ อาคมํ เทเสมิ, อปิจ โข สยเมว เอวมธิคโตมฺหีติ ทสฺสนตฺถํ. ตตฺถ ‘‘ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสู’’ติ อิมินา อิทํ อตฺถทฺวยํ ทสฺเสติ, น มยา อาฬารโต, อุทกโต วา อยํ ธมฺโม สุโต, กินฺตุ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสฺเวว าณํ เม อุทปาทีติ มชฺฌิมาย ปฏิปทาย อานุภาวํ ปกาเสติ. อปิจ ยสฺมา เอวํ ปฏิปนฺโน วินาปิ ปโรปเทเสน อริยสจฺจานิ ปสฺสติ, ตสฺมา กถํ ตุมฺเหว มมาปเทเสน น ปสฺสถาติ.
๑๕. จกฺขุนฺติอาทีนิ ปฺจ ปทานิ าณเววจนาเนว. าณฺหิ สจฺจานํ อาโลจนโต จกฺขุภูตตฺถชานนโต าณํ. ปกาเรหิ ชานนโต ปฺา. กิเลสวิทารณโต, วิชฺชนโต จ วิชฺชา. สจฺจจฺฉาทกตมวินาสนโต, เตสํ คติโกฏิปกาสนโต อาโลโกติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ปเมน ปริวฏฺเฏน สจฺจานํ อฺมฺํ อสงฺกรโต ปนปฺํ ¶ ทสฺเสติ, ทุติเยน เตสํ กตฺตพฺพาการปริจฺฉินฺทนปฺํ, ตติเยน สจฺเจสุ าณกิจฺจสนฺนิฏฺานํ ทสฺเสติ.
๑๖. ยาวกีวฺจาติ ทฺวีหิ ปเทหิ ยาวอิจฺเจว วุตฺตํ โหติ ‘‘อิติ จิตฺตมโน’’ติอาทิ วิย. ราคาทีหิ อกุปฺปตาย อกุปฺปา วิมุตฺติ. เวยฺยากรณนฺติ ธมฺมเทสนา. สา หิ ธมฺมานํ พฺยากรณโต ปกาสนโต ‘‘เวยฺยากรณ’’นฺติ วุจฺจติ. วิรชํ วีตมลนฺติ เอตฺถ วิรชํ วิสมเหตุวาทวิคมโต. วีตมลํ อเหตุกวาทวิคมโต. วิรชํ สสฺสตทิฏฺิปฺปหานโต. วีตมลํ อุจฺเฉททิฏฺิปฺปหานโต. วิรชํ ปริยุฏฺานปฺปหานโต. วีตมลํ อนุสยปฺปหานโต. ธมฺมจกฺขุนฺติ ธมฺมมตฺตทสฺสนํ, น ตตฺถ สตฺโต วา ชีโว วา การโก วา เวทโก วาติ, เตเนวาห ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. อิทฺหิ ตสฺส ธมฺมจกฺขุสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ ¶ วุตฺตํ. ตฺหิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน เอว สงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ อุปฺปชฺชติ.
๑๗. ธมฺมจกฺกนฺติ เอตฺถ เทสนาาณํ อธิปฺเปตํ, ปฏิเวธาณฺจ ลพฺภเตว. เอตฺถ กิมตฺถํ เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ? นานาทิฏฺิคตนฺธการวิธมนโต ลทฺธาโลกตฺตา, อปายภยสมติกฺกมนโต อสฺสาสํ ปตฺตตฺตา, เทวกายวิมานทสฺสนโต ปีติปาโมชฺชจลิตตฺตา จาติ เอวมาทีเนตฺถ การณานิ วทนฺติ. ปถวิกมฺปนมหาสทฺทปาตุภาโว จ ธมฺมตาวเสเนว โหตีติ เอเก. เทวตานํ กีฬิตุกามตาย ปถวิกมฺโป. พหุโน เทวสงฺฆสฺส สนฺนิปาตโต, ภควโต สรีรปฺปภาชาลวิสชฺชนโต จาติ เอกจฺเจ.
๑๘. ปพฺพชฺชุปสมฺปทาวิเสสนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ อิติ-สทฺโท ตสฺส เอหิภิกฺขูปสมฺปทาปฏิลาภนิมิตฺตวจนปริโยสานทสฺสโน. ตทวสาโน หิ ตสฺส ภิกฺขุภาโว. สฺวากฺขาโตติอาทิ ‘‘เอหี’’ติ อามนฺตนาย ปโยชนทสฺสนวจนํ. ‘‘เอหิภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ ‘‘สฺวากฺขาโต ธมฺโม จร…เป… กิริยายา’’ติ จ อโวจาติ ปทสมฺพนฺโธ. ตตฺถ จร พฺรหฺมจริยนฺติ อวสิฏฺํ มคฺคตฺตยพฺรหฺมจริยํ สมธิคจฺฉ. กิมตฺถํ? สมฺมาทุกฺขสฺสนฺตกิริยายาติ อตฺโถ. ‘‘เอหิภิกฺขู’’ติ อิมินา ภควโต วจเนน นิปฺผนฺนตฺตา การณูปจาเรน ‘‘เอหิภิกฺขูปสมฺปทา’’ติ วุตฺตา. สาว ตสฺสายสฺมโต ยาวชีวํ อุปสมฺปทา อโหสีติ อตฺโถ. เตน ตสฺสา อุปสมฺปทาย ¶ สิกฺขาปจฺจกฺขาตาทินา วิจฺเฉทา วา ตทฺาย อุปสมฺปทาย กิจฺจํ วา นตฺถีติ อิทมตฺถทฺวยํ อฏฺกถายํ ทสฺเสติ. อฏฺนฺนมฺปิ อุปสมฺปทานํ เอหิภิกฺขุโอวาทปฏิคฺคหณปฺหพฺยากรณครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทานํ จตุนฺนํ อฺตราย อุปสมฺปนฺนสฺส อนฺตรา วิจฺเฉโท วา ตทฺูปสมฺปทาย กิจฺจํ วา นตฺถิ, อิตรสฺสตฺถีติ. นิกายนฺตริกา ปนาหุ ‘‘พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานํ นิยาโมกฺกนฺติสงฺขาตาย อุปสมฺปทาย ตฺติจตุตฺถกมฺมุปสมฺปทฺจ ทสวคฺคปฺจวคฺคกรณียวเสน ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ทสวิโธปสมฺปทา’’ติ. กา ปเนตฺถ อตฺถโต อุปสมฺปทา นามาติ? ตทธิคตกิริยาวเสน นิพฺพตฺติยา อเสกฺขา ตทธิวาสนเจตนาย ปริภาวิตปฺจกฺขนฺธิกา อชฺฌตฺตสนฺตติ. กา ปเนตฺถ ปริภาวนา นาม? ตพฺพิปกฺขธมฺมชฺฌาจารวิรุทฺธภาโว, ตสฺส ปตฺติยา ตาย ปริภาวนาย วเสน กตฺถจิ ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ วุจฺจติ. ยถาห ‘‘โลเภน สมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, อภพฺโพ จตฺตาริ สติปฏฺานานิ ภาเวตุ’’นฺติอาทิ. เอตฺถาหุ นิกายนฺตริกา ‘‘ยถาวุตฺตาย อุปสมฺปทาย ปตฺติสงฺขาโต จิตฺตวิปฺปยุตฺโต สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน ธมฺโม อตฺถิ, ตสฺส สนฺตติวเสน ปุพฺพาปริยํ อุปฺปชฺชมานสฺส ยาว อวิจฺเฉโท, ตาว อุปสมฺปนฺโนติ, อฺถา ตโต ธมฺมนฺตรุปฺปตฺติกฺขเณ ¶ ตสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส อนุปสมฺปนฺนภาวปฺปสงฺโค อาปชฺชตี’’ติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติ. เต เจ วเทยฺยุํ ‘‘โย เตสํ ทสนฺนํ อเสกฺขานํ ธมฺมานํ อุปาทาย ปฏิลาภสมนฺนาคโม อริโย โหติ วิปฺปหีโนติ เอวมาทีนิ โน สุตฺตานี’’ติ. เอวํ สติ อสนฺตธมฺเมหิ, ปรสตฺเตหิ จ สมนฺนาคมโทสปฺปสงฺโค เนสํ ปาปุณาติ. กึการณํ? สุตฺตสมฺภวโต. ยถาห – ‘‘ราชา, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺตี สตฺตหิ รตเนหิ สมนฺนาคโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๙๙-๒๐๐ อตฺถโต สมานํ) วิตฺถาโร. วสิภาโว ตตฺถ สมนฺนาคตสทฺเทน วุตฺโต. ตสฺสหิเตสุ รตเนสุ วสิภาโว กามจาโร อตฺถีติ เจ? เอตฺถ วสิภาโว สมนฺนาคมสทฺเทน วุตฺโต, อฺตฺถ ปตฺติสงฺขาโต, ตํ ธมฺมนฺตรนฺติ. กิเมตฺถ วิเสสการณํ? นตฺถิ จ, ตสฺมา ยถาวุตฺตลกฺขณาว อุปสมฺปทา. อยเมว นโย ปพฺพชฺชาทีสุปิ เนตพฺโพ.
๑๙. กิฺจาปิ วปฺปตฺเถรสฺส ปาฏิปททิวเส…เป… อสฺสชิตฺเถรสฺส จตุตฺถิยนฺติ เอวํ นานาทิวเสสุ ปาเฏกฺกํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ, ตถาปิ โอวาทสามฺเน ¶ วปฺปภทฺทิยานํ, มหานามอสฺสชีนฺเจตฺถ เอกโต วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๒๐. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา’’ติ กิมตฺถํ อาทิโตว อนตฺตลกฺขณํ ทีเปตีติ? เตสํ ปุถุชฺชนกาเลปิ อิตรลกฺขณทฺวยสฺส ปากฏตฺตา. เต หิ มนาปานํ กามานํ อนิจฺจตาทสฺสเนน สํวิคฺคา ปพฺพชึสูติ อนิจฺจลกฺขณํ ตาว เนสํ เอกเทเสน ปากฏํ, ปพฺพชิตานฺจ อตฺตกิลมถานุโยคโต กายิกทุกฺขํ, ตฺจ มานสสฺส ปจฺจโยติ มานสิกทุกฺขฺจ ปากฏํ, ตสฺมา ตทุภยํ วชฺชิตฺวา อนตฺตลกฺขณเมว ทีเปตุํ อารภิ. ตฺจ ทีเปนฺโต ทุกฺขลกฺขเณเนว ทีเปตุํ ‘‘รูปฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺสา’’ติอาทิมาห. กิมตฺถนฺติ? อนิจฺจลกฺขณโตปิ เตสํ ทุกฺขลกฺขณสฺส สุฏฺุตรํ ปากฏตฺตา. เตสฺหิ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตตฺตา, ตปฺปรายณภาวโต จ ทุกฺขลกฺขณํ สุฏฺุ ปากฏํ, ตสฺมา เตน ตาว สุฏฺุ ปากเฏน อนตฺตลกฺขณํ ทีเปตฺวา ปุน ตเทว ตทุภเยนาปิ ทีเปตุํ ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ วกฺขติ. กลฺลํ นูติ ยุตฺตํ นุ. เอตํ มมาติ ตณฺหาคฺคาโห. เอโสหมสฺมีติ มานคฺคาโห. เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺิคฺคาโห. ตณฺหาคฺคาโห เจตฺถ อฏฺสตตณฺหาวิจริตวเสน, มานคฺคาโห นววิธมานวเสน, ทิฏฺิคฺคาโห ทฺวาสฏฺิทิฏฺิวเสน เวทิตพฺโพ.
ปฺจวคฺคิยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา
๒๕. เยน ¶ สมเยน ภควา ปฺจวคฺคิเย ปฺจมิยํ อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา สตฺตมิยํ นาฬกตฺเถรสฺส นาฬกปฏิปทํ อาจิกฺขิตฺวา ภทฺทปทปุณฺณมายํ ยสสฺส อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกภาวํ ตฺวา ตํ อุทิกฺขนฺโต พาราณสิยํ วิหาสิ, เตน สมเยน ยโส นามาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส กิร อุปฺปตฺติโต ปฏฺาย ตสฺส กุลสฺส กิตฺติสทฺทสงฺขาโต, ปริชนสงฺขาโต วา ยโส วิเสสโต ปวฑฺฒติ. เตน ตสฺส มาตาปิตโร เอวํ นามมกํสุ. ‘‘สุขุมาโล’’ติอาทิ กิมตฺถํ อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน วุตฺตนฺติ? ปจฺฉิมชนสฺส เนกฺขมฺเม สมุสฺสาหนชนนตฺถํ. เอวํ อุตฺตมโภคสมปฺปิตานมฺปิ อุตฺตเมสุ โภเคสุ อปฺปมตฺตเกนาปิ ¶ อสุภนิมิตฺเตน วิตชฺเชตฺวา กาลากาลํ อคเณตฺวา วิเวกาภิรติยา มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ ติณํ วิย ปหาย เคหโต นิกฺขมนา อโหสิ, กสฺส ปนฺสฺส น สิยาติ อธิปฺปาโย. สมงฺคีภูตสฺสาติ เตหิ เอกตฺตํ อุปคตสฺส, อวิวิตฺตสฺสาติ อตฺโถ. นิทฺทา โอกฺกมีติ มนาเปสุปิ วิสเยสุ ปวตฺตึ นิวาเรตฺวา ตสฺส จิตฺตํ อติกฺกมิตฺวา อภิภวิตฺวา อตฺตโน วสํ อุปเนสีติ อตฺโถ. สพฺพรตฺติโย จาติ ตโยปิ ยาเม. เตน ปริชนสฺส วิการทสฺสเน การณํ ทสฺเสติ. รตฺติ-สทฺโท ปเนตฺถ กาเล สูริยาภาเว, ยาเม จ ปวตฺตตีติ วิฺเยฺโย. ยาเมวิธ วิฺเยฺโย ติจีวรวิปฺปวาเส จ. กจฺเฉติ กจฺฉปสฺเส. กณฺเติ กณฺสฺส เหฏฺา. มุทิงฺคสฺส หิ อุปริ กณฺํ เปตฺวา สยนฺติยา กณฺเ มุทิงฺคํ อทฺทสาติ อตฺโถ. อาฬมฺพรนฺติ ปณวํ. อุภโตมุขสฺส ตนุกา ทีฆา. วิตฺถินฺนสมตลสฺส วาทิตสฺส เอตํ อธิวจนํ. วิปฺปลปนฺติโยติ สุปินทสฺสนาทิวเสน อสมฺพนฺธปลาปํ วิปฺปลปนฺติโย. สุสานํ มฺเติ สุสานํ วิย อทฺทส สกํ ปริชนนฺติ สมฺพนฺโธ. อาทีนโวติ อสุภภาโว. นิพฺพิทาย จิตฺตํ สณฺาตีติ วิมุจฺจิตุกามตาสงฺขาตาย อุกฺกณฺาย จิตฺตํ นมีติ อตฺโถ. อุทานํ อุทาเนสีติ ‘‘อิโต ปฏฺาย อิมาหิ อิตฺถีหิ สห นาหํ ภวิสฺสามี’’ติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิ. ทฺเว กิร อาการา ตสฺส ปมาทสุตฺตปริชนทสฺสเน ปากฏา ชาตา กิเลสานํ พลวภาโว, อสุภาการสฺส อติโอฬาริกภาโว จ. เอวํ สติ โอฬาริกตเร จ อสุภากาเร กิเลสวเสนายํ สพฺโพปิ โลโก เอตฺถ ปีฬิโต มุจฺฉิโต. อโห กิเลสา พลวตราติ หิ ปสฺสโต ปสฺสโต ตสฺส ทฺเวปิ เต อาการา ปากฏา ชาตา, เยเนวมโวจาติ.
‘‘สุวณฺณปาทุกาโย อาโรหิตฺวา’’ติ เอเตนสฺส นิสฺสงฺคตาย วิสฺสฏฺคมนํ ทีเปติ. โส หิ พลวสํเวคาภิตุนฺนหทยตฺตา ปริชนสฺส ปโพเธ สติปิ อตฺตโน คมนนิวารณสมตฺถภาวํ อสหมาโน อตฺตานํ ตกฺเกนฺโต วิสฺสฏฺโ อคมาสิ. อมนุสฺสาติ เทวตา. ตา หิ มนุสฺเสหิ สุคติปฏิเวธาณสณฺานาทิคุณสามฺเน ¶ ‘‘อมนุสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติ. น หิ อสมานชาติกา ติรจฺฉานาทโย ‘‘อพฺราหฺมณา’’ติ วา ‘‘อวสลา’’ติ วา วุจฺจนฺติ, กินฺตุ ชาติสภาคตาย เอว วสลาทโย ‘‘อพฺราหฺมณา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ มนุสฺเสหิ เกนจิ อากาเรน สภาคตาย ¶ เทวตา ‘‘อมนุสฺสา’’ติ วุตฺตา. อฺถา มนุสฺสา น โหนฺตีติ ติรจฺฉานคตาปิ ‘‘อมนุสฺสา’’ติ วตฺตพฺพา ภเวยฺยุํ.
๒๖. วนคหนํ ทิสฺวา ‘‘สุมุตฺโตหํ นครโต’’ติ ปมุทิตตฺตา ภควโต อวิทูเร อุทาเนสิ. อิทํ โข ยสาติ ภควา นิพฺพานํ สนฺธายาห. ตฺหิ ตณฺหาทิกิเลเสหิ อนุปทฺทุตํ, อนุปสฏฺตฺจ ทสฺสนมตฺเตนาปิ อสฺสาทชนนโต. ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ เยน ตํ นิพฺพานํ อิธ นิสินฺนมตฺโตว ตฺวํ อธิคมิสฺสสีติ อธิปฺปาโย. กิราติ อสฺสทฺเธยฺยอพฺยตฺติปริหาเสสุ นิปาโต, อิธ อพฺยตฺติยํ. สุวณฺณปาทุกาโย โอโรหิตฺวาติ จ สุวณฺณปาทุกาหิ โอตริตฺวา. นิสฺสกฺกตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ. ตสฺส นิสินฺนมตฺตสฺเสว อฺํ สมฺโมทนียํ กถํ อกตฺวา อนามนฺเตตฺวา อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ. สุปริปกฺกินฺทฺริยตฺตา, ปฏิเวธกฺขณานติกฺกมนตฺถํ อนุปทฺทุตานุปสฏฺตานํ ปาปกธมฺมเทสนาภิมุขจิตฺตตฺตา, เสฏฺิสฺส คหปติโน อจิราคมนทสฺสนโต จ. กิมตฺถํ ภควา ตสฺส สุฏฺุตรํ สํวิคฺคหทยสฺส ภวโต มุจฺจิตุกามสฺส ภวาภวูปายานิสํสกถํ ปมเมว กเถสีติ? สพฺพภวาทีนวทสฺสนตฺถํ. โส หิ มนุสฺสโลกสฺเสว อุปทฺทุตอุปสฏฺภาวํ อทฺทส, น สคฺคานนฺติ กทาจิ สคฺคโลกํ สุขโต มฺเยฺย. ตตฺถ สุขสฺเน นิพฺพานาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสยฺยาติ สคฺคานมฺปิ อาทีนวํ ทสฺเสตุกามตาย อนุปุพฺพึ กถํ อารภิ. เอตฺถ ทานํ, ทานานิสํสํ, สีลานิสํสฺจ กเถนฺโต ทานสีลกถํ กเถติ นาม. สคฺควณฺณํ กเถนฺโต สคฺคกถํ กเถติ นาม. ตตฺถ วตฺถุกามกิเลสกามานํ อนิจฺจตํ, อปสาทตํ, มหาทีนวตฺจ กเถนฺโต กามานํ อาทีนวํ, โอการํ, สํกิเลสฺจ ปกาเสติ. เนกฺขมฺเม ตทภาวโต จ ตํนิสฺสรณโต จ ตพฺพิปรีตํ อานิสํสํ กเถนฺโต เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสติ นาม. ตตฺถ โอการนฺติ อวการํ ลามกภาวํ. สํกิเลสนฺติ สํกิลิสฺสนํ พาธนํ อุปตาปนํ วาติ อตฺโถ. กลฺลจิตฺตํ ปฺินฺทฺริยสฺส อานุภาเวน, ทิฏฺิโยควิจิกิจฺฉาโยคานํ ปฺินฺทฺริเยน วิหตตฺตา. มุทุจิตฺตํ สตินฺทฺริยสมาโยเคน, วิหึสาสารมฺภาทิกิเลสปเวสํ นิวาเรตฺวา จิตฺตมุทุตาทิกุสลธมฺมปฺปเวสนํ กโรนฺตํ สหชาตํ จิตฺตํ มุทุํ กโรติ. สมาธินฺทฺริยสฺส อานุภาเวน วินีวรณจิตฺตํ. ตฺหิ วิเสสโต นีวรณวิปกฺขภูตนฺติ. วีริยินฺทฺริยวเสน อุทคฺคจิตฺตํ. ตฺหิ ถินมิทฺธสงฺขาตลีนภาววิปกฺขนฺติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส อานุภาเวน ¶ ปสนฺนจิตฺตํ ตสฺส ปสาทลกฺขณตฺตา. สามุกฺกํสิกาติ เอตํ วิสยวเสน เทสนํ อุปาลิตฺเถโร ปกาเสติ. สจฺจานิ หิ สามุกฺกํสิกเทสนาย ¶ วิสยานิ. อฺถา ทุกฺขาทีนิ สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนาติ อาปชฺชติ ตสฺส วิภาวเน สจฺจานํ นิทฺทิฏฺตฺตา.
๒๗. จตุทฺทิสาติ จตูสุ ทิสาสุ. อภิสงฺขเรสีติ อภิสงฺขริ. กิมตฺถนฺติ เจ? อุภินฺนํ ปฏิลภิตพฺพวิเสสนฺตรายนิเสธนตฺถํ. ยทิ โส ปุตฺตํ ปสฺเสยฺย, ปุตฺตสฺสปิ ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ อรหตฺตุปฺปตฺติ, เสฏฺิสฺสปิ ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ น สิยา. ทิฏฺสจฺโจปิ ‘‘เทหิ เต มาตุยา ชีวิต’’นฺติ วทนฺโต กิมฺํ น กเรยฺย. ยโสปิ ตํ วจนํ สุตฺวา อรหาปิ สมาโน สยํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ภควนฺตํ อุลฺโลเกนฺโต กิมฺาย สณฺเหยฺย.
๒๘. อุโภหิปิ ปตฺตพฺพวิเสสโกฏิยา ปตฺตตฺตา ภควา ปุน ตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภสิ. ปุพฺเพ อคาริกภูโตติ ตสฺส โสตาปนฺนกาลํ สนฺธายาห. โสตาปนฺโน หิ อคารมชฺเฌ วสนารหตฺตา อคาริยภูโต นาม โหติ อปพฺพชิโต. สมฺปติ ปพฺพชิโต สมาโน อคารมชฺฌวสนสฺส อภพฺพตฺตา ‘‘อคาริโก’’ติ น วุจฺจติ, ตสฺมา เอวมาห. ยสฺส ทิฏฺโติ สมฺพนฺโธ, เยน ทิฏฺโติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘เสยฺยถาปิ ปุพฺเพ อคาริกภูโต’’ติ วจเนน ลทฺธนยตฺตา ปจฺฉา คหปติ คิหิเวสธาริเมว ยสํ สนฺธายาห ‘‘ยเสน กุลปุตฺเตน ปจฺฉาสมเณนา’’ติ. ตตฺถ จร พฺรหฺมจริยนฺติ อาภิสมาจาริกสีลํ พฺรหฺมจริยํ จร ปริปูเรหิ ตาว, ยาว สมฺมาทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, ยาว จุติจิตฺตาติ อธิปฺปาโย. ลิงฺคพฺรหฺมจริยํ สนฺธายาติ โปราณา, ตฺจ ยุตฺตํ. ลิงฺคมตฺตฺหิ สนฺธาย โส อายสฺมา ‘‘ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปท’’นฺติ อาห.
กิมตฺถํ ภควา ยสสฺส มาตุ, ปชาปติยา จ ภตฺตกิจฺจํ อกตฺวาว ธมฺมํ เทเสสีติ? ยสสฺส ปพฺพชฺชาย โสกสลฺลสมปฺปิตตฺตา ทานฺจ โสมนสฺสิกจิตฺเตน น ทเทยฺยุํ, สตฺถริ จ โทมนสฺสปฺปตฺตา หุตฺวา มคฺคปฏิเวธมฺปิ น ลเภยฺยุนฺติ ภควา ปมํ ตาว ตา วิคตโสกสลฺลหทยาโย กตฺวา ปุน ภตฺตกิจฺจํ อกาสิ.
๓๐. เสฏฺานุเสฏฺีนนฺติ อนุกฺกมเสฏฺีนนฺติ โปราณา. ‘‘เสฏฺิโน จานุเสฏฺิโน จ ยานิ กุลานิ, ตานิ เสฏฺานุเสฏฺานิ กุลานิ, เตสํ ¶ เสฏฺานุเสฏฺีนํ กุลาน’’นฺติ ลิขิตํ. ธมฺมวินโยติ สาสนพฺรหฺมจริยํ ปาวจนนฺติ อิธ อตฺถโต เอกํ. อถ วา ธมฺเมน วินโย, น ทณฺฑสตฺเถหีติ ธมฺมวินโย, ธมฺมาย วินโย, น หึสตฺถนฺติ วา ธมฺมโต วินโย, นาธมฺมโตติ วา ธมฺโม วินโย, นาธมฺโมติ วา ธมฺมานํ วินโย, น อฺเสนฺติ วา ธมฺมกายตฺตา, ธมฺมสามิตฺตา ¶ วา ธมฺโม ภควา, ตสฺส ธมฺมสฺส วินโย, น ตกฺกิกานนฺติ วา ธมฺมวินโย. สมานาธิกรณวเสน วา ธมฺมวินโย นีลุปฺปลํ วิย, ธมฺโม จ วินโย จาติ ธมฺมวินโย ผลาผลํ วิย นปุํสกมิติ ปุลฺลิงฺคาปเทสโต อสฺส ลิงฺคภาโว สิทฺโธ, ยสฺส วา ธมฺโม วินโย, โส ธมฺมวินโย เสตปโฏ ปุริโส วิย, ธมฺเมน ยุตฺโต วา วินโย ธมฺมวินโย อสฺสรโถ วิยาติ เอวมาทินา นเยน โยชนา เวทิตพฺพา.
๓๔. ‘‘ขณฺฑสีมํ เนตฺวา’’ติ ภณฺฑุกมฺมาโรจนปฏิหรณตฺถํ วุตฺตํ. เตน ‘‘สภิกฺขุเก วิหาเร อฺมฺปิ เอตสฺส เกเส ฉินฺทา’’ติ วตฺตุํ น วฏฺฏตีติ. ปพฺพาเชตฺวาติ อิมสฺส อธิปฺปายปกาสนตฺถํ ‘‘กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา เอหี’’ติ วุตฺตํ. อุปชฺฌาโย เจ เกสมสฺสุโอโรปนาทีนิ อกตฺวา ปพฺพชตฺถํ สรณานิ เทติ, น รุหติ ปพฺพชฺชา. กมฺมวาจํ สาเวตฺวา อุปสมฺปาเทติ, รุหติ อุปสมฺปทา. อปฺปตฺตจีวรานํ อุปสมฺปทาสิทฺธิทสฺสนโต, กมฺมวิปตฺติยา อภาวโต เจตํ ยุชฺชเตวาติ เอเก. โหติ เจตฺถ –
‘‘สลิงฺคสฺเสว ปพฺพชฺชา, วิลิงฺคสฺสาปิ เจตรา;
อเปตปุพฺพเวสสฺส, ตํ ทฺวยํ อิติ จาปเร’’ติ.
ภิกฺขุนา หิ สหตฺเถน วา อาณตฺติยา วา ทินฺนเมว กาสาวํ วฏฺฏติ, อทินฺนํ น วฏฺฏตีติ ปน สนฺเตสฺเวว กาสาเวสุ, นาสนฺเตสุ อสมฺภวโตติ เตสํ อธิปฺปาโย. เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, ปพฺพาเชตพฺโพ อุปสมฺปาเทตพฺโพ. ปมํ…เป…อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อิเมหิ ตีหิ สรณคมเนหิ ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทนฺติ เอตฺถ อิมินา อนุกฺกเมน ทินฺเนหิ ตีหิ สรณคมเนหิ ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทํ อนุชานามิ เกวเลหีติ อธิปฺปายทสฺสนโต –
อาทินฺนปุพฺพลิงฺคสฺส, นคฺคสฺสาปิ ทฺวยํ ภเว;
เนตรสฺสาติ โน ขนฺติ, สพฺพปาานุโลมโตติ. –
อาจริโย ¶ . อาจริเยน อทินฺนํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘ปพฺพชฺชา น รุหตีติ วทนฺตี’’ติ ลิขิตํ. โปราณคณฺิปเทปิ ตเถว ลิขิตํ. อุราทีนิ านานิ นาม. สํวุตาทีนิ กรณานิ นาม. ‘‘อนุนาสิกนฺตํ กตฺวา เอกสมฺพนฺธํ กตฺวา ทานกาเล อนฺตรา อฏฺตฺวา วตฺตพฺพํ. วิจฺฉินฺทิตฺวา ทาเนปิ ยถาวุตฺตฏฺาเน เอว วิจฺเฉโท, อฺตฺร น วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํ. อนุนาสิกนฺเต ทิยฺยมาเน ขลิตฺวา ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ มกาเรน มิสฺสีภูเต เขตฺเต โอติณฺณตฺตา ¶ วฏฺฏตีติ อุปติสฺสตฺเถโร. มิสฺสํ กตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติ, วจนกาเล ปน อนุนาสิกฏฺาเน วิจฺเฉทํ อกตฺวา วตฺตพฺพนฺติ ธมฺมสิริตฺเถโร. ‘‘เอวํ กมฺมวาจายมฺปี’’ติ วุตฺตํ. อุภโตสุทฺธิยาว วฏฺฏตีติ เอตฺถ มหาเถโร ปติตทนฺตาทิการณตาย อจตุรสฺสํ กตฺวา วทติ, พฺยตฺตสามเณโร สมีเป ิโต ปพฺพชฺชาเปกฺขํ พฺยตฺตํ วทาเปติ. มหาเถเรน อวุตฺตํ วทาเปตีติ น วฏฺฏติ. กมฺมวาจาย อิตโร ภิกฺขุ เจ วทติ, วฏฺฏตีติ. สงฺโฆ หิ กมฺมํ กโรติ, น ปุคฺคโลติ. น นานาสีมปวตฺตกมฺมวาจาสามฺนเยน ปฏิกฺขิปิตพฺพตฺตา. อถ เถเรน จตุรสฺสํ วุตฺตํ ปพฺพชฺชาเปกฺขํ วตฺตุํ อสกฺโกนฺตํ สามเณโร สยํ วตฺวา วทาเปติ, อุภโตสุทฺธิ เอว โหติ เถเรน วุตฺตสฺเสว วุตฺตตฺตา. พุทฺธํ สรณํ คจฺฉนฺโต อสาธารเณ พุทฺธคุเณ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉนฺโต นิพฺพานํ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉนฺโต เสกฺขธมฺมํ, อเสกฺขธมฺมฺจ สรณํ คจฺฉตีติ อคฺคหิตคฺคหณวเสน โยชนา กาตพฺพา. อฺถา สรณตฺตยสงฺกรโทโส. สพฺพมสฺส กปฺปิยากปฺปิยนฺติ ทสสิกฺขาปทวินิมุตฺตํ ปรามาสาปรามาสาทิ. ‘‘อาภิสมาจาริเกสุ วิเนตพฺโพ’’ติ วจนโต เสขิยอุปชฺฌายวตฺตาทิอาภิสมาจาริกสีลมเนน ปูเรตพฺพํ. ตตฺถ จาริตฺตสฺส อกรเณ วาริตฺตสฺส กรเณ ทณฺฑกมฺมารโห โหตีติ ทีเปติ.
ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยมารกถาวณฺณนา
๓๕. ‘‘เตน เหตุนา’’ติ วจนโต ปาฬิยํ ‘‘โยนิโสมนสิการาสมฺมปฺปธานา’’ติ เหตฺวตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ เวทิตพฺพํ.
ทุติยมารกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุรุเวลปาฏิหาริยกถาวณฺณนา
๓๗-๘. วเสยฺยามาติ ¶ ‘‘ตฺวฺจ อหฺจ วเสยฺยามา’’ติ ปิยวจเนน ตสฺส สงฺคณฺหนตฺถํ วุตฺตํ กิร. เตชสา เตชนฺติ อานุภาเวน อานุภาวํ. เตโชธาตุยา วา เตโชธาตุํ. อุภินฺนํ สโชติภูตานนฺติ อนาทรตฺเถ สามิวจนํ, ภาวสตฺตมีอตฺเถ วา. อคฺยาคารเมว อาทิตฺตํ, น ตตฺถ วสนโก สตฺตชาติโก. อจินฺเตยฺโย หิ อิทฺธิวิสโย. กสฺมา ปน ภควา อคฺยาคารมฺปิ อนาทิตฺตํ นาธิฏฺาสีติ? อตฺตโน ทุกฺขุปฺปาทาภาวสฺส อนติวิมฺหาทิภาวปฺปสงฺคโต. กิมตฺถํ ปรสนฺตกํ ¶ มหาสมฺภารปวตฺตํ ตํ วินาเสตีติ? ปุน ยถาโปราณํ อิทฺธานุภาเวน กตฺตุกามตาธิปฺปายโต. ปริยาทินฺโนติ ขยํ นีโต. เตชสา เตชนฺติ อานุภาเวน อานุภาวํ. อคฺยาคารสฺส ปริตฺตตฺตา อิตโร อตฺโถ น สมฺภวติ. อยมตฺโถ ‘‘มกฺขํ อสหมาโน’’ติ อิมินา อติวิย สเมติ. อิทฺธานุภาวมกฺขนฺหิ ตตฺถ มกฺโข นาม. ปตฺเตนาติ ปทุมปตฺเตนาติปิ โปราณา. ปทุมินิสณฺเฑ ิโต หิ ภควา ตตฺถ อโหสีติ เตสํ มติ.
๓๙. ทินฺนนฺติ อนุมตินฺติ อตฺโถ. อภีโต นิพฺภโย. กสฺมา? ยโต โส มคฺเคน ภยมตีโต. ‘‘สุมนมนโสติ สุนฺทรจิตฺตสงฺขาตมโน. สุมโน เอว วา’’ติ ลิขิตํ. เตโชวาติ อคฺคิ วิย. ธาตุกุสโลติ เตโชธาตุมฺหิ กุสโล. ‘‘พฺยวหิตา เจ’’ติ สทฺทลกฺขณตฺตา จ อุปสคฺโค. เตโชธาตุสมาปตฺตีสุ กุสโล อิจฺเจวตฺโถ. อุทิจฺฉเรติ อุลฺโลเกสุํ. ‘‘สํปริวาเรสุ’’นฺติ จ ลิขิตํ. อิติ เอวํ ภณนฺตีติ อตฺโถ. หตาติ สมาติ อตฺโถ, กาฬกาว โหนฺตีติ กิเรตฺถ อธิปฺปาโย. อีสกมฺปิ พฺยาปารํ อกตฺวา อุปสมานุรูปํ ติฏฺนฺติ. เย จ อเนกวณฺณา อจฺจิโย โหนฺตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นีลา อถ โลหิติกา’’ติอาทิมาห.
๔๔. ปํสุกูลํ อุปฺปนฺนนฺติ ปริเยสมานสฺส ปฏิลาภวเสน อุปฺปนฺนํ โหติ. จิตฺตวิจิตฺตปาฏิหีรทสฺสนตฺถาย จ สา ปริเยสนา. สา อยํ สายํ ¶ . ตา อิมา ตยิมา. ทฺเว เอกโต คเหตฺวา วทติ. อายามิ อหํ อายมหํ. เอตนฺติ เอตสฺส. ยถา มยนฺติ ยสฺมา มยํ.
๕๐-๕๑. อุทกวาหโกติ อุทโกโฆ. อุทกโสโตติ โปราณา. ‘‘ยาย ตฺว’’นฺติ ปุพฺพภาควิปสฺสนาปฏิปทํ สนฺธาย วุตฺตํ. จิรปฏิกาติ จิรปภุติ, นาคทมนโต ปฏฺาย จิรปฏิกา. ‘‘จิรปฏิสงฺขา’’ติปิ วทนฺติ. เกสมิสฺสนฺติอาทิมฺหิ อพฺโพกิณฺณํ วิสุํ วิสุํ พนฺธิตฺวา ปกฺขิตฺตตฺตา เกสาทโยว เกสมิสฺสาติ โปราณา. ขาริกาชมิสฺสนฺติ เอตฺถ ขารี วุจฺจติ ตาปสปริกฺขาโร. ชฏิเล ปาเหสีติ ทฺเว ตโย ตาปเส ปาเหสิ. ‘‘โสฬสาติเรกอฑฺฒอุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานี’’ติ วุตฺตํ.
๕๔. อคฺคิหุตฺเต กตปริจยตฺตา ภควา เตสํ อาทิตฺตปริยาย-มภาสิ (สํ. นิ. ๔.๒๘). ตตฺถ เอกจฺจํ อารมฺมณวเสน อาทิตฺตํ จกฺขาทิ ราคคฺคินา, เอกจฺจํ สมฺปโยควเสน จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทยิตาทิเกเนว, เอกจฺจํ อภิภูตตฺเถน จกฺขาทิ เอว ชาติอาทินา ¶ , เอกจฺจํ ปจฺจยตฺเถน, ตเทว โสกาทินาติ ยถาสมฺภวเมตฺถ อาทิตฺตตา เวทิตพฺพา. เอตฺถ กิฺจาปิ ทุกฺขลกฺขณเมเวกํ ปากฏํ, ตทนุสาเรน ปน อิตรํ ลกฺขณทฺวยมฺปิ เตหิ ทิฏฺนฺติ เวทิตพฺพํ ทุกฺขาการสฺส อิตราการทีปนโต. สนฺตสุขตณฺหาภินิวิฏฺตฺตา ปเนสํ ทุกฺขลกฺขณปุพฺพงฺคมา เทสนา กตาติ เวทิตพฺพา.
อุรุเวลปาฏิหาริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
พิมฺพิสารสมาคมกถาวณฺณนา
๕๕-๗. วตฺถุกามภูตา อิตฺถิโย กามิตฺถิโย. ทุติยาทโย อสฺสาสกา. ยสฺมา อนุปฺปนฺเน เอว ภควติ พุทฺธโกลาหลํ โลเก ปมเมว วสฺสสหสฺสํ อุปฺปชฺชติ. พฺรหฺมาโน จ พฺราหฺมณวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา เวเทสุ สหสฺสตฺตยมตฺตํ พุทฺธปฏิสํยุตฺตํ ปริยตฺตึ ปกฺขิปิตฺวา วาเจนฺติ, ภควโต ชาติโต ปฏฺาย จ พุทฺธกถา ลกฺขณฺูหิ พฺราหฺมเณหิ อุปฺปาทิตา, ปตฺถฏา โลเก, ตสฺมา ยุชฺชนฺติ, น อฺถา. ‘‘ตมทฺทส ¶ พิมฺพิสาโร, ปาสาทสฺมึ ปติฏฺิโต’’ติอาทิคาถาหิ โพธิสตฺตกาเล เอว อภิสิตฺตตา พิมฺพิสารสฺส สิทฺธา.
๕๘. อิธาวุโส ขีณาสโว ภิกฺขุ ปฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปฺโติ (ที. นิ. ๓.๓๔๘, ๓๖๐; อ. นิ. ๑๐.๑๙) ทส อริยวาสา นาม. รูปารูปสมาปตฺติโย อฏฺ นิโรธสมาปตฺติ มหากรุณาสมาปตฺตีติปิ โปราณา. ตตฺถ นีวรณา ปฺจงฺคา จ. ฉฬงฺคุเปกฺขา ฉฬงฺคา. สตารกฺเขน เอการกฺขา. สงฺขาย เอกํ ปฏิเสวติ, อธิวาเสติ, ปริวชฺเชติ, สงฺขาย เอกํ วิโนเทตีติ อยํ จตุราปสฺเสโน. ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปุถุปจฺเจกสจฺจานิ จตฺตาริ ปหีนานิ, เอวํ ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ. กาเมสนา ภเวสนา ปหีนา โหติ, พฺรหฺมจริเยสนา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, เอวํ สมวยสฏฺเสโน. กามพฺยาปาทวิหึสาสงฺกปฺโป ปหีโน โหติ, เอวํ อนาวิลสงฺกปฺโป, สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอวํ สุวิมุตฺตจิตฺโต โหติ. ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล…เป… อนุปฺปาทธมฺโมติ ปชานาติ, โทโส, โมโห อนุปฺปาทธมฺโมติ ปชานาติ, เอวํ สุวิมุตฺตปฺโติ.
‘‘านาานํ ¶ วิปากฺจ, าณํ สพฺพตฺถคามินึ;
อเนกธาตุโย โลกํ, อธิมุตฺติฺจ ปาณินํ.
‘‘ชานาติ อินฺทฺริยานฺจ, ปโรปริยตํ มุนิ;
ฌานาทิสํกิเลสาทิ-าณํ วิชฺชตฺตยํ ตถา’’ติ. –
อิมานิ ทส พลานิ. อเสกฺขงฺคานิ นาม อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺิ…เป… อเสกฺขวิมุตฺติ อเสกฺขวิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ. ตตฺถ ทสมํ อเสกฺขํ. เอเตหิ ทสหิ จุเปโต ปารมีหีติ โปราณา.
พิมฺพิสารสมาคมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานปพฺพชฺชากถาวณฺณนา
๖๐. กึ กาหสีติ กึ กาหติ. ‘‘กึ กโรติ, กึ กโรสี’’ติ วา พฺยฺชนํ พหุํ วตฺวาติ อตฺโถ. ปฏิปาเทนฺโตติ นิคเมนฺโต. ‘‘ปจฺจพฺยถา ¶ , ปจฺจพฺยถ’’นฺติปิ ปนฺติ. กปฺปนหุเตหีติ เอตฺถ ทสกานํ สตํ สหสฺสํ, สหสฺสานํ สตํ สตสหสฺสํ, สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ, ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ โกฏิปโกฏิ, โกฏิปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ นหุตนฺติ เวทิตพฺพํ. กปฺปนหุเตหีติ เอวมนุสารโต อพฺภตีตํ นามาติ ขนฺธกภาณกานํ ปาโติ.
๖๓. ‘‘กุลจฺเฉทายา’’ติ ปาโ, กุลุปจฺเฉทายาติ อตฺโถ. มนุสฺสา ‘‘ธมฺเมน กิร สมณา สกฺยปุตฺติยา นยนฺติ, นาธมฺเมนา’’ติ น ปุน โจเทสุนฺติ เอวํ ปาเสเสน สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ.
เอตฺตาวตา เถโร นิทานํ นิฏฺเปสีติ เวทิตพฺพํ. โหนฺติ เจตฺถ –
‘‘ยํ ธมฺมเสนาปติ เอตฺถ มูล-
คนฺถสฺส สิทฺธิกฺกมทสฺสเนน;
นิทานนิฏฺานมกํสุ ¶ ธมฺม-
สงฺคาหกา เต วินยกฺกมฺู.
‘‘นิทานลีนตฺถปทานเมว,
นิทานิฏฺานมิทํ วิทิตฺวา;
อิโต ปรํ เจ วินยตฺถยุตฺต-
ปทานิ วีมํสนเมว เยฺย’’นฺติ.
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุปชฺฌายวตฺตกถาวณฺณนา
๖๔. พุทฺธุปชฺฌายกานํ อิตเรสํ เอหิภิกฺขูนํ นิวาสนปารุปนกปฺปโต เนสํ วิสุํ วิสุํ สทิสตฺตา ‘‘ทุนฺนิวตฺถา ทุปฺปารุตา อนากปฺปสมฺปนฺนา’’ติ วุตฺตา. น เกวลฺจ อิตฺถมฺภูตา ปิณฺฑาย จรนฺติ, อปิจ มนุสฺสานํ ภฺุชมานานํ อุปรีติอาทิ. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ ปิปาสาสหนโต, อิตเรสํ อากปฺปสมฺปตฺติยา ปสนฺนตฺตา จ.
๖๕. เกน โก อุปชฺฌาโย คเหตพฺโพติ? ‘‘ตทา โส ยสฺส สนฺติเก ปพฺพาชิโต, เอตรหิ ยสฺส สนฺติเก อุปสมฺปทาเปกฺโข โหติ. อุปชฺฌาเยน ¶ จ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉนํ สนฺธายา’’ติ เกหิจิ ลิขิตํ. ตํ เต เอวํ ชานนฺติ ‘‘อุปชฺฌาเยน ‘สาหู’ติอาทินา สมฺปฏิจฺฉิเต สทฺธิวิหาริกสฺส ‘สาธุ สุฏฺุ สมฺปฏิจฺฉามี’ติ วจนํ เกวลํ ภิกฺขูหิ อาจิณฺณเมว, น กตฺถจิ ทิสฺสติ, ตสฺมา วินาปิ เตน อุปชฺฌาโย คหิโตว โหตี’’ติ. ตตฺถ สาหูติ สาธูติ วุตฺตํ โหติ. ลหูติ ลหุ, ตฺวํ มม น ภาริโยสีติ วุตฺตํ โหติ. โอปายิกนฺติ อุปายปฏิสํยุตฺตํ, อิมินา อุปาเยน ตฺวํ เม อิโต ปฏฺาย ภาโร ชาโตสีติ อตฺโถ. ปติรูปนฺติ อนุรูปํ เต อุปชฺฌายคฺคหณนฺติ อตฺโถ.
๖๖. ตาทิสเมว มุขโธวโนทกํ อุตุมฺหิ เอกสภาเคติ. อิโต ปฏฺายาติ ‘‘น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺสา’’ติ เอตฺถ วุตฺตน-การโต ปฏฺาย. เตน ‘‘นาติทูเร คนฺตพฺพํ, นาจฺจาสนฺเน คนฺตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตน-กาเรน อนาปตฺตีติ ทีเปตีติ เอเก. สจิตฺตกา อยํ อาปตฺติ, อุทาหุ อจิตฺตกาติ? อนาทริยปจฺจยตฺตา สจิตฺตกา. อนาทริยปจฺจยตา กถํ ปฺายตีติ ¶ เจ? อนาทริยปจฺจเยหิ สงฺคหิตนฺติ. ปาติโมกฺขุทฺเทเส เสขิยานํ คณปริจฺเฉทากรณฺหิ ขนฺธกปริยาปนฺนาปตฺติยา สงฺคณฺหนตฺถํ. อิทํ ปน ลกฺขณํ จาริตฺเตเยว เวทิตพฺพํ, น วาริตฺเต อกปฺปิยมํสขาทนาทิอาปตฺตีนํ อจิตฺตกตฺตา. ขนฺธกวาริตฺตานํ เตหิ สงฺคโห, เสขิยวาริตฺเตเยว อจิตฺตเกหิ สูโปทนวิฺตฺติปจฺจยาทีหีติ อาจริโย. ยตฺถ ยตฺถ น-กาเรน ปฏิเสโธ กรียติ, กึ สพฺพตฺถ ทุกฺกฏาปตฺตีติ? อาม. ยตฺถ อฏฺกถาย นโย น ทสฺสิโต, ตตฺถ สพฺพตฺถ. ปรโต หิ อฏฺกถายํ ‘‘สเจ ปน กาฬวณฺณกตา วา สุธาพทฺธา วา โหติ นิรชมตฺติกา, ตถารูปาย ภูมิยา เปตุํ วฏฺฏตี’’ติอาทินา นเยน นโย ทสฺสิโต.
เอตฺถาห – ยสฺมา ปาฬิยํเยว ‘‘สเจ อุปชฺฌายสฺส อนภิรติ อุปฺปนฺนา โหติ, ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ (มหาว. ๖๖) ภควโต วจนวเสน อฏฺกถายํ วุตฺตนโย ยุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน’’ติ เอตฺถ โก ภควโต วจนเลโสติ? วุจฺจเต – ‘‘ปมตรํ อาคนฺตฺวา อาสนํ ปฺาเปตพฺพ’’นฺติอาทีนิ วทนฺติ เทสนิยมนโต. อุปชฺฌาเยน อนุมตํเยว ปมคมนนฺติ เจ? น, อสิทฺธตฺตา, สิทฺเธปิ ยถาวุตฺตนยสิทฺธิโต จ ¶ . น หิ วาริตฺตสฺส อนุมติ อนาปตฺติกรา โหติ, เอวํ สนฺเตปิ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ. โกฏฺกนฺติ ทฺวารโกฏฺกํ. น นิสฺสชฺชิตพฺพํ, น นิทหิตพฺพํ วา.
อุปชฺฌายวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นสมฺมาวตฺตนาทิกถาวณฺณนา
๖๘. อธิมตฺตํ เคหสฺสิตเปมํ น โหตีติ เอตฺถ เคหสฺสิตเปมํ น อกุสลมิจฺเจว ทฏฺพฺพํ ขีณาสวานมฺปิ สาธารณตฺตา อิมสฺส ลกฺขณสฺส. น ขีณาสวานํ อสมฺมาวตฺตนาภาวโตติ เจ? น, เตสํ น ปณาเมตพฺพํ ตํสมนฺนาคมนสิทฺธิโต, ตสฺมา ‘‘มเมส ภาโร’’ติ มมตฺตกรณํ ตตฺถ เปมนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘เอโก วตฺตสมฺปนฺโน…เป… เตสํ อนาปตฺตี’ติ เอตฺถ วิย สเจ เอโก วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ ‘ภนฺเต, ตุมฺเห อปฺโปสฺสุกฺกา โหถ, อหํ ตุมฺหากํ สทฺธิวิหาริกํ, อนฺเตวาสิกํ วา คิลานํ วา อุปฏฺหิสฺสามิ, โอวทิตพฺพํ โอวทิสฺสามิ, อิติ กรณีเยสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิสฺสามี’ติ วทติ, เต เอวาสทฺธิวิหาริกาทโย ‘ภนฺเต, ตุมฺเหว เกวลํ อปฺโปสฺสุกฺกา โหถา’ติ วทนฺติ, วตฺตํ วา น สาทิยนฺติ, ตโต ปฏฺาย อาจริยุปชฺฌายานํ อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ.
นสมฺมาวตฺตนาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ราธพฺราหฺมณวตฺถุกถาวณฺณนา
๗๓. ‘‘ปูติมุตฺตนฺติ ¶ มุตฺตํ ปูติกาโย วิยา’’ติ วตฺวาปิ ‘‘ปูติภาเวน มุตฺตํ ปฏินิสฺสฏฺํ เภสชฺชํ ปูติมุตฺตเภสชฺช’’นฺติ ลิขิตํ. สพฺพตฺถ อิตฺถนฺนาโมติ เอโกว น-กาโร โหติ.
ราธพฺราหฺมณวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อาจริยวตฺตกถาวณฺณนา
๗๖. ‘‘อายสฺมโต ¶ นิสฺสาย วจฺฉามี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อายสฺมโต โอวาทํ นิสฺสาย วสามี’’ติ ปาเสสวเสน เวทิตพฺพา. นิสฺสายาติ วา นิสฺสยา, นิสฺสเยนาติ วุตฺตํ โหติ. อายสฺมโตติ วา อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ.
อาจริยวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิกถาวณฺณนา
๘๓. ทิสํ คโตติ ตตฺถ ธุรนิกฺขิตฺตวาโส หุตฺวา ติโรคามํ คโต. ยตฺถ นิสฺสโย ลพฺภติ, ตตฺถ คนฺตพฺพนฺติ เอตฺถาปิ อุปชฺฌาเย วุตฺตนเยเนว ‘‘กติปาเหน คมิสฺสามี’’ติ คมเน เจส อุสฺสาโห รกฺขติ. มา อิธ ปฏิกฺกมีติ มา อิธ คจฺฉ. สภาคา นาม อุปชฺฌายสฺส สิสฺสา. ตตฺถ นิสฺสยํ คเหตฺวา. ยทิ เอวํ โก วิเสโสติ เจ? เตน อิทํ วุจฺจติ ‘‘อปฺเปว นาม ขเมยฺยา’’ติ. วสิตุํ วฏฺฏตีติ อุปชฺฌาเยน ปริจฺจตฺตตฺตา อุปชฺฌายสโมธานํ นิรตฺถกนฺติ อตฺโถ. สเจ อุปชฺฌาโย จิเรน อนุคฺคเหตุกาโม โหติ, ตโต ปฏฺาย อุปชฺฌาโยว นิสฺสโย. อุปชฺฌาโย เจ อลชฺชี โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อเนกกฺขตฺตุํ วาเรตฺวา อวิรมนฺตํ อุปชฺฌายํ ปหาย วินาปิ นิสฺสยปณามเนน อฺสฺส สนฺติเก นิสฺสยํ คเหตฺวา วสิตพฺพํ. อุปชฺฌายสฺส เจ ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, เอกทิวสมฺปิ น รกฺขติ. ปกฺขปณฺฑโก เจ โหติ, นิสฺสยชาติโก เจ ‘‘อุปชฺฌายสฺส สุกฺกปกฺขํ อาคเมหี’’ติ วทติ, สยเมว วา อาคเมติ, วฏฺฏติ. อุปชฺฌาโย เจ อุกฺเขปนิยกมฺมกโต โหติ, นานาสํวาสกภูมิยํ ิตตฺตา นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. สมฺมาวตฺตนฺตํ ปน ปสฺสิตฺวา กมฺมปฏิปฺปสฺสทฺธึ อาคเมตุํ ลภติ. มานตฺตาจารี เจ โหติ, อพฺภานํ อาคเมตพฺพํ. ทีฆํ เจ ปริวาสํ จรติ, อฺสฺส สนฺติเก นิสฺสโย ¶ คเหตพฺโพ, อุปชฺฌายสโมธานํ อปฺปมาณํ. ปริวาสมานตฺตจารินา หิ น นิสฺสโย ทาตพฺโพ. ยํ ปน ปาริวาสิกกฺขนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘สทฺธิวิหาริกานมฺปิ สาทิยนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวา’’ติอาทิ (จูฬว. อฏฺ. ๗๕), ตํ ยถาวุตฺตมตฺถํ สาเธติ เอว. ยํ ¶ ปน วุตฺตํ ‘‘สเจ สทฺธาปพฺพชิตา กุลปุตฺตา ‘ตุมฺเห, ภนฺเต, วินยกมฺมมตฺตํ กโรถา’’ติ วตฺวา วตฺตํ กโรนฺติเยว, คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉนฺติเยว, ตํ วาริตกาลโต ปฏฺาย อนาปตฺตี’’ติ. ตํ วตฺตสาทิยนปจฺจยา ทุกฺกฏาภาวมตฺตทีปนตฺถํ, สทฺธิวิหาริกานํ สาเปกฺขตํ วา สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมา เต เจ อุปชฺฌาเยน วาริตานุรูปเมว ปฏิปชฺชนฺติ, นิสฺสโย เตสํ ปฏิปฺปสฺสทฺโธติ สิทฺธํ โหติ.
ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา นิวตฺตตีติ ‘‘เอตฺตาวตา ทิสาปกฺกนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา อนฺเตวาสิเก อนิกฺขิตฺตธุเรปิ นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อาจริยุปชฺฌายา ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อนติกฺกมฺม เลฑฺฑุปาตทฺวยพฺภนฺตเร ติโรวิหาเรปิ ปริกฺขิตฺเต, อปริกฺขิตฺเต วา วสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํ. อปริกฺขิตฺเตเยวาติ โน ตกฺโกติ อาจริโย, เอตฺถ ปน อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานโต วิมุตฺเต อฺสฺมึ วิหาเร วสนฺตีติ อธิปฺปาโย. วิหาโรติ เจตฺถ ‘‘ตาทิสสฺส วิหารสฺส อนฺเต ิตา เอกา กุฏิกา อธิปฺเปตาติ อุปติสฺสตฺเถโร’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘สเจ อุโภปิ อาจริยนฺเตวาสิกา เกนจิ…เป… นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ อิมินา สามฺโต วุตฺเตน อฏฺกถาวจเนน ธมฺมสิริตฺเถรวาโท สเมติ. อปริกฺขิตฺเต วาติ ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺโต ปริกฺขิตฺโต วา โหติ อปริกฺขิตฺโต วา. ‘‘พหิสีม’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา อนฺโตวิหารสีมายํ ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวาปิ วสิตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธตฺตา ปน อุปติสฺสตฺเถรวาโท น สเมติ. เอกาวาเส หิ ปริกฺขิตฺเต วา อปริกฺขิตฺเต วา อนฺตมโส อนฺโตติโยชเนปิ วสโต นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. โส จ อุปจารสีมาย ปริจฺฉินฺโน, สา จ อุปจารสีมา ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขเปน อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺาเนน ปริจฺฉินฺโน เอกาวาโส.
อุโปสถกฺขนฺธเก เอกาวาสวิมติยํ สีมาย อนฺุาตตฺตาติ เจ? น, จีวรกฺขนฺธกฏฺกถาย วิจาริตตฺตา. ยถาห ‘‘สีมฏฺกสงฺโฆ ภาเชตฺวา คณฺหาตู’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙). กตรสีมาย ภาเชตพฺพํ? มหาสิวตฺเถโร กิราห ‘‘อวิปฺปวาสสีมายา’’ติ. ตโต นํ อาหํสุ ‘‘อวิปฺปวาสสีมา นาม ติโยชนาปิ โหติ, เอวํ สนฺเต ติโยชเน ิตา ลาภํ คณฺหิสฺสนฺติ, ติโยชเน ตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ ปูเรตฺวา อารามํ ปวิสิตพฺพํ ภวิสฺสติ, คมิโก ¶ ติโยชนํ คนฺตฺวา เสนาสนํ อาปุจฺฉิสฺสติ, นิสฺสยปฏิปฺปนฺนสฺส ติโยชนาติกฺกเม นิสฺสโย ¶ ปฏิปฺปสฺสมฺภิสฺสติ, ปาริวาสิเกน ติโยชนํ อติกฺกมิตฺวา อรุณํ อุฏฺาเปตพฺพํ ภวิสฺสติ, ภิกฺขุนิยา ติโยชเน ตฺวา อารามปฺปเวสนา อาปุจฺฉิตพฺพา ภวิสฺสติ, สพฺพเมตํ อุปจารสีมาปริจฺเฉทวเสน กาตุํ วฏฺฏตีติ. ตสฺมา อนฺโตอุปจารสีมาย เลฑฺฑุปาตทฺวยํ อติกฺกมิตฺวาปิ วสโต นิสฺสโย ติโยชนาติกฺกเม นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ สิทฺธํ. กามฺเจตฺถ อุปจารสีมาย ติโยชนปฺปมาณาย, อติเรกาย วา ยถาวุตฺตโทสปฺปสงฺโค สิยาติ. สา หิ อาวาเสสุ วฑฺฒนฺเตสุ วฑฺฒติ, ปริหายนฺเตสุ ปริหายตีติ วุตฺตตฺตา, ตสฺมา ตาทิสสฺส วิหารสฺส อนฺเต ิตา เอกา กุฏิ วิหาโรติ อิธาธิปฺเปตา. สาปิ ตสฺเสว วิหารสฺส กุฏิกาว โหตีติ กตฺวา โส อาวาโส โหติ. นานาวาโส เอว เจ อธิปฺเปโต, ‘‘อนฺเต ิตา กุฏิกา’’ติ น วตฺตพฺพํ. ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อพฺภนฺตเร ปน อปริกฺขิตฺเต นานาวาเส นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ ยฺวายํ ‘‘โน ตกฺโก’’ติ วุตฺโต, โส ตาทิเส นานาวาเส เสนาสนคฺคาหสฺส อปฺปฏิปฺปสฺสทฺธินเยน วุตฺโต. เสนาสนคฺคาโห หิ ‘‘คหเณน คหณํ อาลโย ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ ลกฺขณตฺตา อิตรตฺถ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต เอโก ทฺวีสุ อาวาเสสุ วสฺสํ วสิ…เป… เทถ, ภิกฺขเว, โมฆปุริสสฺส เอกาธิปฺปาย’’นฺติ (มหาว. ๓๖๔). อฏฺกถายฺจสฺส เอวํ วุตฺตํ ‘‘อิทฺจ นานาลาเภหิ นานูปจาเรหิ เอกสีมวิหาเรหิ กถิตํ, นานาสีมวิหาเร ปน เสนาสนคฺคาโห ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๖๔). อปริกฺขิตฺตา นานาวาสา เอกูปจารสงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. ปริกฺขิตฺตฺจ เอกูปจารํ อปริกฺขิตฺตสงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอตฺตาวตา เลฑฺฑุปาตทฺวยพฺภนฺตเร อปริกฺขิตฺเต อฺสฺมึ วิหาเร วสโต นิสฺสโย ปน น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, ปริกฺขิตฺเต ปฏิปฺปสฺสมฺภติ เอวาติ อยมตฺโถ สาธิโตติ. เอตฺถาห – ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวาว สโตปิ นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. วุตฺตฺหิ นิสฺสคฺคิยฏฺกถายํ ‘‘สเจ คจฺฉนฺตานํเยว อสมฺปตฺเตสุ ทหเรสุ อรุณํ อุคฺคจฺฉติ, จีวรํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, นิสฺสโย ปน น ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๙๕)? วุจฺจเต – ตํ อุปชฺฌาเยน สมาคเม สอุสฺสาหตาย วุตฺตํ. อิธ ธุววาสํ สนฺธาย, ตสฺมา อฺมฺํ น วิโลเมนฺติ ¶ . เกจิ ปน ‘‘ทฺเว เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกมฺมาติ อิทํ เทวสิกํ อาโรเจตฺวา วสนวเสน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมวาติ มม ตกฺโก. เทวสิกํ อาโรเจตฺวา วตฺถพฺพนฺติ หิ เนว ปาฬิยํ น อฏฺกถายํ ทิสฺสติ, ตฺจ ปน อปกตฺูหิ อาจิณฺณนฺติ เวทิตพฺพํ.
นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุปสมฺปาเทตพฺพปฺจกกถาวณฺณนา
๘๔. น ¶ อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธนาติอาทิ ‘‘อตฺตานเมว ปมํ, ปติรูเป นิเวสเย’’ติ (ธ. ป. ๑๕๘) วจนวเสน วุตฺตํ, น อาปตฺติองฺควเสน. นีลสมาโยคโต นีลํ วิย วุตฺตํ ‘‘อเสกฺเขน วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธนา’’ติ. อธิสีเล สีลวิปนฺโน นาม อาปชฺชิตฺวา อวุฏฺิโต.
อุปสมฺปาเทตพฺพปฺจกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฺติตฺถิยปุพฺพวตฺถุกถาวณฺณนา
๘๖. โย โส อฺติตฺถิยปุพฺโพติ เอตฺถ ทฺเว อตฺถวิกปฺปา – ตสฺส ปสูรสฺส ภิกฺขุภาวํ สนฺธาย อฺติตฺถิยปุพฺโพ, โส ภิกฺขุ ตํเยว ติตฺถายตนํ สงฺกมีติ อยเมโก อตฺโถ. เอวํ ติตฺถิยปกฺกนฺตโก ปุน คิหิเวเสน อาคโต อฺติตฺถิยปุพฺโพ, โส อาคโต น อุปสมฺปาเทตพฺโพติ อยเมโก อตฺโถ. ตํ อฺติตฺถิยปกฺกนฺตกํ เปตฺวา ‘‘โย โส, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยปุพฺโพ’’ติ เอตฺถ น คิหิเวสธารโณว ปุพฺพสทฺเทน วุตฺโต, กินฺตุ ตสฺมึ อตฺตโน ยถาสมาทินฺนติตฺถิยเวเส ิโตปิ. ทิฏฺิวเสน อติตฺถิยภูตตฺตา อติตฺถิยปุพฺโพ, โส ปนาคโต วิพฺภนฺโต อาคจฺฉติ, ตสฺส ปริวาสทานกิจฺจํ นตฺถิ. กึ อิมสฺส อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส ภิกฺขุเวสํ คเหตฺวา สรณคมเนน สามเณรปพฺพชฺชา ชาตา, น ชาตาติ? กิฺเจตฺถ ยทิ ชาตา, ‘‘โย โส, ภิกฺขเว, อฺโปิ อฺติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, ตสฺส จตฺตาโร มาเส ปริวาโส ทาตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๘๖) วจนํ วิรุชฺฌติ. อถ ¶ น ชาตา, ปริวาสกมฺมวาจาย ปพฺพชฺชาย อปรามสนํ วิรุชฺฌตีติ. ตตฺถ มหาวิหารวาสิโน ‘‘สามเณรสฺเสว สโต ปริวาโส ทาตพฺโพ’’ติ วทนฺติ. อิตเร ตถา น วทนฺติ. เต หิ ‘‘เอวํ อาราธโก โข ภิกฺขเว อฺติตฺถิยปุพฺโพ อาคโต อุปสมฺปาเทตพฺโพ’ติ (มหาว. ๘๗) สุตฺตปทํ ปริหริตพฺพํ, ปุเร จ ปจฺฉา จ ‘อฺติตฺถิยปุพฺโพ’ติ วจนสามฺโต น สามเณโร ชาโตติ เจ, ยทิ เอวํ อปพฺพาเชตฺวาว อุปสมฺปาเทตพฺโพติ อาปชฺชติ. ตโต จ สพฺพปมํ วุตฺตสุตฺตํ วิรุชฺฌติ. ‘ติตฺถายตนํ สงฺกนฺโต’ติ ปาโปิ น สุนฺทรํ. ปาณาติปาตาทีสุ อฺตรํ สเจ ภินฺทติ, จตฺตาโร มาเส ปริปุณฺเณปิ ปุน ปริปูเรตพฺพํ วิย ทิสฺสติ. วุตฺตมฺปิ ตสฺส สํวรํ ภิกฺขุกรณตฺถาย อนฺุาตตฺตา ¶ สีเล วตฺตพฺพํ นตฺถี’’ติ วทนฺติ, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ. สรณานิ สเจ ภิชฺชนฺติ สามเณรสฺเสว.
อฺติตฺถิยปุพฺพวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจาพาธวตฺถุกถาวณฺณนา
๘๘. นขปิฏฺีติ จูฬงฺคุลินขปิฏฺิ อธิปฺเปตา. ‘‘ปฏิจฺฉนฺเน นขปิฏฺิโต มหนฺตมฺปิ วฏฺฏติ, เอวํ เสเสสุปี’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตํ อฏฺกถาย น สเมติ วิย. ปทุมกณฺณิกาปิ อารุฬฺเห รตฺตปทุมวณฺณจิตฺรํ.
ปฺจาพาธวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
โจรวตฺถุกถาวณฺณนา
๙๑-๒. ธมฺมสามีติ ยสฺมา สยํ ธมฺมสามี, ตสฺมา ภิกฺขูหิ อปพฺพาเชตพฺพกมฺปิ โจรํ องฺคุลิมาลํ ปพฺพาเชตฺวา อายตึ เอวมาหาติ อตฺโถ. ปาฬิโปตฺถเกสุ ‘‘ขรเภทโก’’ติปิ ลิขิตํ. สนฺนิสินฺนาสูติ วูปสนฺตาสุ.
โจรวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิณายิกทาสวตฺถุกถาวณฺณนา
๙๖. ปสฺส ¶ เม ปตฺตจีวรมตฺตํ, อหํ อิทํ ทสฺสามีติ สามีจิ, ยโต นตฺถิ อาปตฺติ. อุปฑฺฒุปฑฺฒนฺติ โถกํ โถกํ.
๙๗. เทสจาริตฺตนฺติ สาวนปณฺณาโรปนาทิ ตํ ตํ เทสจาริตฺตํ. ‘‘เทวทาสิปุตฺเต วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํ. ‘‘อารามิกํ เจ ปพฺพาเชตุกาโม, อฺเมกํ ทตฺวา ปพฺพาเชตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. มหาปจฺจริวาทสฺส อยมิธ อธิปฺปาโย. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารามิเก เทมา’’ติ ทินฺนตฺตา น เต เตสํ ทาสา. ‘‘อารามิโก จ เนว ทาโส น ภุชิสฺโสติ วตฺตพฺพโต น ทาโส’’ติ ลิขิตํ. ตกฺกาสิฺจนํ ¶ สีหฬทีเป จาริตฺตํ. เต จ ปพฺพาเชตพฺพา สงฺฆสฺสารามิกตฺตา. นิสฺสามิกํ ทาสํ อตฺตนาปิ ภุชิสฺสํ กาตุํ ลภติ. ‘‘ทาสสฺส ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน สามิเก ทิสฺวา ปลายนฺตสฺส อาปตฺติ นตฺถีติ วทนฺตี’’ติ จ ลิขิตํ. อตฺตโน วา ทาโส อสฺส ภิกฺขุโนติ อตฺโถ. นิสฺสามิกสฺส ทาสสฺส ราชา สามิ, ตสฺมา ราชานํ วา ตสฺมึ คาเม มนุสฺเส วา อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพาเชตพฺโพติ เอเก. ‘‘ภุชิสฺสํ กตฺวา’’ติ ลิขิตํ. ตสฺส ปริหารํ ภณนฺติ ‘‘ยถา ภุชิสฺโส โหติ, ตถา กตฺตพฺโพ’’ติ. เอวํ สงฺกปฺเปน วตฺวา ‘‘ปโยชนํ นตฺถี’’ติ เกหิจิ ลิขิตํ. ภุชิสฺสํ กาตุเมว วฏฺฏตีติ ‘‘สเจ ปสฺสนฺติ, อนุพนฺธิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อาปตฺติ นตฺถิ. ‘‘อสุทฺธา กิร เมติปิ ตํ สนฺธาเยว วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ.
อิณายิกทาสวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
กมฺมารภณฺฑุวตฺถาทิกถาวณฺณนา
๙๘. กมฺมารภณฺฑูติ เอตฺถ ทารโก จูฬามตฺตํ เปตฺวา อาคจฺฉติ, ตสฺมา อาปุจฺฉิตุํ ลภติ. ตฺเจ โส วา อฺโ วา อวหรติ, โทโส นตฺถิ. ‘‘เกสมสฺสุโอโรหนํ อกตฺวา อสติยา สรณานิ ทตฺวา ปพฺพาเชติ, รุหเตวา’’ติ วทนฺติ.
๑๐๑-๓. เอตฺถ กุเล. ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺส…เป… อนุพฺยฺชนโสติ สพฺโพปายํ ปเภโท มาติกาฏฺกถายํ าโต โหตี’’ติ จ ‘‘อาปตฺตึ ¶ ชานาตีติ ปาเ อวตฺตมาเนปิ อิทํ นาม กตฺวา อิทํ อาปชฺชตีติ ชานาติ เจ, วฏฺฏตี’’ติ จ ลิขิตํ. ‘‘ตฺจ โข ตโต ปุพฺเพ ปาเ ปคุเณ กเตติ คเหตพฺพํ, อาจริยุปชฺฌายานมฺปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํ.
กมฺมารภณฺฑุวตฺถาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ราหุลวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๐๕. ‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต’’ติอาทีหิ (เถรคา. ๕๒๗) สฏฺิมตฺตาหิ. ทสฺเสหิ อิติ มํ อาณาเปสิ. เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาหริตพฺโพ. โปกฺขรวสฺสนฺติ โปกฺขรปตฺตวณฺณํ อุทกํ, ตมฺหิ วสฺสนฺเต เตมิตุกามาว เตเมนฺติ. อุณฺหีสโต ปฏฺายาติ มุทฺธโต ปฏฺาย.
‘‘สินิทฺธนีลมุทุกฺุจิตเกโส ¶ ,
สูริยนิมฺมลตลาภินลาโฏ;
ยุตฺตตุงฺคมุทุกายตนาโส,
รํสิชาลวิตโต นรสีโห’’ติ. (อป. อฏฺ. ๑.สนฺติเกนิทานกถา; ชา. อฏฺ. ๑.สนฺติเกนิทานกถา) –
อาทิคาถาหิ. อถ วา –
‘‘จกฺกวรงฺกิตรตฺตสุปาโท,
ลกฺขณมณฺฑิตอายตปณฺหิ;
จามรฉตฺตวิภูสิตปาโท,
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโห.
‘‘สกฺยกุมารวโร สุขุมาโล,
ลกฺขณจิตฺติกปุณฺณสรีโร;
โลกหิตาย คโต นรวีโร,
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโห.
‘‘ปุณฺณสสงฺกนิโภ มุขวณฺโณ,
เทวนราน ปิโย นรนาโค;
มตฺตคชินฺทวิลาสิตคามี,
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโห.
‘‘ขตฺติยสมฺภวอคฺคกุลีโน ¶ ,
เทวมนุสฺสนมสฺสิตปาโท;
สีลสมาธิปติฏฺิตจิตฺโต,
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโห.
‘‘อายตยุตฺตสุสณฺิตนาโส,
โคปขุโม อภินีลสุเนตฺโต;
อินฺทธนู ¶ อภินีลภมูโก,
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโห.
‘‘วฏฺฏสุวฏฺฏสุสณฺิตคีโว,
สีหหนู มิคราชสรีโร;
กฺจนสุจฺฉวิอุตฺตมวณฺโณ,
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโห.
‘‘สุทฺธสุคมฺภีรมฺชุสโฆโส,
หิงฺคุลพทฺธสุรตฺตสุชิวฺโห;
วีสติ วีสติ เสตสุทนฺโต,
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโห.
‘‘อฺชนวณฺณสุนีลสุเกโส,
กฺจนปฏฺฏวิสุทฺธนลาโฏ;
โอสธิปณฺฑรสุทฺธสุอุณฺโณ,
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโห.
‘‘คจฺฉตินีลปเถ วิย จนฺโท,
ตารคณาปริเวิตรูโป;
สาวกมชฺฌคโต สมณินฺโท,
เอส หิ ตุยฺห ปิตา นรสีโห’’ติ. (ชา. อฏฺ. ๑.สนฺติเกนิทานกถา) –
อิมาหิ.
อุทฺทิฏฺเติ เอวํ จริตพฺพนฺติ อตฺตโน, ‘‘อุตฺติฏฺเ’’ติ ธมฺมปทปาโ. ธมฺมนฺติ สปทานจาริกวตฺตํ. อเนสนํ วชฺเชตฺวา สุจริตํ จเร.
เกสวิสฺสชฺชนนฺติ ¶ ปฺจสิขาการํ วชฺเชตฺวา เอกสิขาการํ. ปฏฺฏพนฺโธติ เอตฺถ ปฏฺโฏติ ตสฺมึ ¶ กุเล อาจิณฺโณ อลงฺการวิเสโส. ฆรมงฺคลนฺติ ฆรมโห. ฉตฺตมงฺคลนฺติ ยุวราชฉตฺตปฏฺฏิ. วฏฺฏานุคตนฺติ กิเลสวฏฺฏานุคตํ. วิฆาตปจฺจยตฺตา สวิฆาตกํ. เถโร ราธํ พฺราหฺมณํ ปุพฺเพ ปพฺพชิตฺวา กสฺมา อิทานิ ‘‘กถาหํ, ภนฺเต, ราหุลํ ปพฺพาเชมี’’ติ อาหาติ เจ? ตตฺถ อุปสมฺปทาปฏิกฺเขโป อธิปฺเปโต, ตสฺมา ‘‘ภควา อุปสมฺปทเมว ปฏิกฺขิปิ, อิทานิ อนาคเต สํสยาปนยนาธิปฺปาโย ภควา’’ติ ตฺวา อาห. จิตฺตสมุฏฺานรูปวเสน ‘‘อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจา’’ติ วุตฺตํ กิร. พุทฺธานํ, จกฺกวตฺตีนฺจ พฺยตฺตาทิวเสน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ, อฺถา นนฺทาทโยปิ ปพฺพชิตฺวา พุทฺธา สิยุํ ‘‘สเจ ปพฺพชติ, พุทฺโธ โหตี’’ติ วจนโต.
เปเสตฺวา ทสฺเสตุํ วฏฺฏติ, อาปุจฺฉิสฺสามาติ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏตีติ จ อิทํ ยสฺมา วิเทสปฺปตฺโต นาม โลกสงฺเกเตนาปิ มาตาปิตุวาสโต มุตฺโต เสริวิหารีติ วุจฺจติ, ตสฺมาสฺส เต อสนฺตปกฺเข ิตา วิย โหนฺตีติ กตฺวา ‘‘น ตสฺส ปพฺพชฺชาจริเย วา อปฺปสาทํ กโรนฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ นฏฺเมว. ปพฺพชิตา สมคติกาติ โลกโวหาโร. เตเนว เจตฺถ ทุกฺขปฺปตฺตาทินา เทสนฺตรคมนฺจ สมคติกํ กตํ. วิเทสํ คนฺตฺวาติ เจตฺถ วิเทโส นาม มาตาปิตุวาสโต อฺโ เทโส, น อุปฺปตฺติเทสโต. พฺยฺชนตฺโถ เอว เจ ปมาณํ, น ยุตฺติ. มตมาตาปิติโกปิ น ปพฺพาเชตพฺโพติ อาปชฺชติ, ตสฺมา อนุปฺปตฺตพฺพฏฺาเน ิเตหิเยว มาตาปิตูหิ อนนฺุาโต ปุตฺโต น ปพฺพาเชตพฺโพติ เอวมิธาธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ, อฺถา ปาฬิยา วิรุชฺเฌยฺย, อาปตฺติฏฺานสฺส จ สิถิลกรณํ อฏฺกถาย น ยุชฺชติ. อิทํ ตาว เอวํ โหตุ, ‘‘วิหารํ วา ฌาเปมี’’ติอาทินโย กถํ น วิรุชฺฌตีติ เจ? อตฺตปรูปทฺทวปฺปสงฺคภเยน อวเสน ปพฺพชิตตฺตา, ปุตฺตรกฺขณตฺถํ ปพฺพชิตตฺตา จ. เอวฺหิ สติ สยเมว โส อตฺตนา ปพฺพชิโต โหติ, น เกนจิ อุปลาเปตฺวา ปพฺพชิโต. ‘‘ปุตฺตเปมํ วา ปุตฺตรกฺเข ปิโย โหตี’’ติ นิทานานุโลมโต น วิรุชฺฌติ.
ราหุลวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สิกฺขาปททณฺฑกมฺมวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๐๗. อตฺตโน ¶ ปริเวณฺจาติ ปุคฺคลิกํ. มุขทฺวาริกนฺติ มุขทฺวาเรน ภฺุชิตพฺพํ. ตตฺถ นิโยชิตพฺพกํ, ตสฺส อาวรณํ นิวารณํ กโรนฺติ. อถ วา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาวรณํ ¶ กาตุ’’นฺติ ยํ อาวรณํ อนฺุาตํ, ตํ อาวรณํ มุขทฺวาริกํ อาหารํ กโรนฺตีติ อธิปฺปาโย.
สิกฺขาปททณฺฑกมฺมวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อนาปุจฺฉาวรณวตฺถุอาทิกถาวณฺณนา
๑๐๘. ปรสฺส ทุสฺสีลภิกฺขุสฺสปีติ อตฺโถ. เกจิ ‘‘ทุสฺสีลภิกฺขูปี’’ติ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. โปราณา ปน ‘‘ยาวตติยํ วุจฺจมาโน เจ น โอรมติ, สงฺฆํ อปโลเกตฺวา นาเสตพฺโพ, ปุน ปพฺพชฺชํ ยาจมาโนปิ อปโลเกตฺวา ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ วทนฺติ. ภิกฺขูนํ อุปสมฺปทกมฺมวาจาสทิสนฺติ เอตฺถ ‘‘ยถา อุปสมฺปนฺโน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย ยถานิวตฺถปารุโตว หุตฺวา ปจฺฉา อุปสมฺปนฺโน ปุพฺเพ อตฺตโน นวกตรสฺส สมานวสฺสิกสฺส ปุน วนฺทนาทีนิ กโรติ, เอวํ สามเณโรปิ ปุน คหิตสรโณ ตโต ปุพฺเพ อตฺตโน นวกตรสฺส สมานวสฺสิกสฺส สามเณรสฺส ปุน วนฺทนาทีนิ กโรติ. ลิงฺคํ ปเนตฺถ วุฑฺฒตรภาวํ น สาเธตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. วิกาลโภชนํ สามเณรานํ วีติกฺกเมวาติ เอเก. ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจาคมา’’ติอาทินา นเยน อจฺจยํ เทสาเปตพฺโพ. ‘‘ทิฏฺิยา อนิสฺสชฺชเนน ‘ตฺวํ, สามเณร, คจฺฉา’ติ วุตฺเตเยว ปาราชิโก โหตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ยาวตติยนฺติ วุตฺตตฺตา พุทฺธาทีนํ อวณฺณภาสิตมตฺเตน จ ทิฏฺิคฺคหิตมตฺเตน จ สรณานิ น ภิชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต ปาณาติปาตาทึ กโรนฺตสฺสาปิ ตํ สมฺโภตีติ มม ตกฺโก. ‘‘นิสฺสีลสฺส ปุน นาสนา วุตฺตา’’ติ จ เกจิ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ วิย. น หิ ภควา สีลวนฺตสฺส ลิงฺคนาสนํ อนุชานาตีติ วิจาเรตพฺพํ, ภิกฺขุนิทูสกาปเทเสน ภพฺพาภพฺเพ สงฺคณฺหาตีติ โปราณา. ‘‘ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภตีติ ยถา เจตฺถ อยมตฺโถ ทสฺสิโต, ตถา ‘ปณฺฑโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’ติ (มหาว. ๑๐๙) อาทินา ¶ นเยน วุตฺตานมฺปิ ปพฺพชฺชํ นตฺถีติ ทีปิตํ โหติ. น หิ อิทํ านํ เปตฺวา เตสํ ปพฺพชฺชาย วาริตฏฺานํ อตฺถิ. ‘ภิกฺขุนิทูสโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’ติ (มหาว. ๑๑๔) วุตฺเตนปิ สมานตฺตา ตสฺส ปพฺพชฺชา วิย เตสมฺปิ ปพฺพชฺชา วาริตาว โหตีติปิ ทสฺเสตุํ ปุน ภิกฺขุนิทูสโกติ คหิตนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. กึ อิมินา? นนุ อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘ยสฺส เจตฺถ ปพฺพชฺชา วาริตา, ตํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’’ติ.
อนาปุจฺฉาวรณวตฺถุอาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปณฺฑกวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๐๙. โอปกฺกมิกปณฺฑกสฺส ¶ หีนงฺคตฺตา อปพฺพชิตสฺส ปพฺพชฺชา วาริตา, ปพฺพชิตสฺส อุปสมฺปทา น กาตพฺพา. ปุพฺเพ อุปสมฺปนฺนสฺส เจ อุปจรณํ อตฺถิ, น นาสนา กาตพฺพาติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. ฉินฺนงฺคชาโต น ปณฺฑโก. ปฺจสุ นปุํสกปณฺฑโกว อภาวโก. อิตเร จตฺตาโร สภาวกาติ เวทิตพฺพา. ภาโว ปน เตสํ ปณฺฑโก โหติ. เอเต จตฺตาโรปิ กิร ปุริสาวาติ เอเก. อิตฺถีปิ ปกฺขปณฺฑกี โหตีติ เอเก. อุปกฺกเม กเต ปณฺฑกภาโว อวสฺสํ โหติ, ตสฺมา ปพฺพชฺชํ น ลภติ. ‘‘ยทิ ปน กสฺสจิ น โหติ, ปพฺพชฺชา น วาริตาติ วินิจฺฉยํ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
‘‘ปพฺพชฺชา วาริตาติ อปณฺฑกปกฺเข ปพฺพาเชตฺวา ปณฺฑกปกฺเข นาเสตพฺโพติ อธิปฺปาโย’’ติ ลิขิตํ. โปราณคณฺิปเท ปน มาสปณฺฑกเลขปณฺฑเกหิ สห สตฺต ปณฺฑกา วุตฺตา. ตตฺถ เลขปณฺฑโก นาม กิร มนฺตวเสน อุปหตพีโช. ตตฺถ ‘‘โอปกฺกมิกเลขปณฺฑกา ปพฺพชิตา น นาเสตพฺพา. โย ปพฺพาเชติ, ตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ จ วุตฺตํ.
ปณฺฑกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เถยฺยสํวาสกวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๐. เถยฺยสํวาสโกติ ¶ เอตฺถ กิฺจาปิ พฺยฺชนตฺถวเสน สํวาสตฺเถนโกว เถยฺยสํวาสโกติ ปฺายติ, อถ โข ตโย เถยฺยสํวาสกา. สํวาโสติ เจตฺถ น เอกกมฺมาทิโก สํวาโส, กินฺตุ ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโก กิริยเภโท อิธ สํวาโส นาม. อิมฺหิ สกฺกา เถยฺยาย กาตุํ, เนตรนฺติ อฏฺกถาย อธิปฺปาโย. วิเทสํ คนฺตฺวา ปพฺพชิเตหิ ปุจฺฉิเต ‘‘ทสวสฺโส’’ติอาทึ ภณนฺตสฺส โทโส. คิหีนํ วุตฺเต โทโส นตฺถีติ เกจิ. ราชภยาทีหิ คหิตลิงฺคานํ ‘‘คิหี มํ สมโณติ ชานาตู’’ติ วฺจนจิตฺเต สติปิ ภิกฺขูนํ วฺเจตุกามตาย, เตหิ สํวสิตุกามตาย จ อภาวา โทโส น ชาโต. ‘‘สพฺพปาสณฺฑิยภตฺตานีติ วิหารํ อาคนฺตฺวา สงฺฆิกํ คณฺหนฺตสฺส สํวาสํ ปริหริตุํ ทุกฺกรํ, ตสฺมา วุตฺต’’นฺติ จ ลิขิตํ. ‘‘สูปสมฺปนฺโน’’ติ วุตฺตตฺตา คหฏฺมฺปิ สเจ อุปสมฺปาเทนฺติ, สูปสมฺปนฺโนติ อาปนฺนํ, ‘‘อนุปสมฺปนฺนกาเลเยวา’’ติ อิมินา สเจ อุปสมฺปนฺนกาเล สุณาติ, สูปสมฺปนฺโน เอว อนาโรเจนฺโตปีติ ทสฺเสติ. อนฺธกฏฺกถายํ, โปราณคณฺิปเทสุ จ ทุสฺสีลภิกฺขุ ¶ ‘‘เถยฺยสํวาสโก’’ติ วุตฺโต ‘‘เถยฺยาย โว, ภิกฺขเว, รฏฺปิณฺโฑ ภุตฺโต’’ติ (ปารา. ๑๙๕) อิมินา กิร ปริยาเยนาติ เวทิตพฺพํ. เตเนวาห ‘‘ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ. ‘‘มหาเปฬาทีสู’’ติ เอเตน คิหิสนฺตกํ ทสฺสิตํ.
สยํ สามเณโรว กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา คณฺหนฺโต ปาราชิโก โหติ, เถยฺยสํวาสโก ปน น โหติ, ตถา ภิกฺขุปิ, โส ปน ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘สยํ สามเณโรวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยํ ปน เถยฺยสํวาสโก นาม ยสฺมา ปพฺพชิโตว โหติ, นาปพฺพชิโต, ตสฺมา ‘‘เถยฺยสํวาสโก, ภิกฺขเว, อปพฺพชิโต น ปพฺพาเชตพฺโพ, ปพฺพชิโต นาเสตพฺโพ’’ติ วตฺตุํ น สกฺกาติ กตฺวา อิมสฺส วเสน ปณฺฑกโต ปฏฺาย ‘‘อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติอาทินา ปาฬิ ปิตา, น อุปสมฺปทามตฺตสฺเสว อภพฺพตฺตา เอกาทสนฺนมฺปิ เนสํ ปพฺพชฺชารหภาวปฺปสงฺคโต. อปิจ อนิฏฺโทสปฺปสงฺคโต ตถา เอว ปาฬิ ปิตา. ยสฺมา ติตฺถิยปกฺกมนํ, สงฺฆเภทนฺจ อุปสมฺปนฺนสฺเสว โหติ, นานุปสมฺปนฺนสฺส, โส ¶ ทุวิโธปิ ปพฺพชิโตว โหติ, นาปพฺพชิโต, ตสฺมา ‘‘ติตฺถิยปกฺกนฺตโก, ภิกฺขเว, อปพฺพชิโต น ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติอาทิปาฬิยา สติ เต อุโภปิ อปพฺพาเชตพฺพา โหนฺตีติ อนิฏฺปฺปสงฺโค อาปชฺชตีติ. ตีสุ ปน เถยฺยสํวาสเกสุ สามเณราลยํ กโรนฺโต ลิงฺคตฺเถนโก, อุปสมฺปนฺนาลยํ กโรนฺโต สํวาสตฺเถนโก, อุภยตฺเถนโก จ. น หิ สามเณรสํวาโส อิธ สํวาโส นาม, เตเนว อฏฺกถายํ ‘‘ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโก หิ สพฺโพปิ กิริยเภโท อิมสฺมึ อตฺเถ สํวาโส’’ติ วุตฺตนฺติ เอเก. ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนสาทิยนาสนปฏิพาหนานํ สามเณรสํวาสสามฺโต เนวาติ อาจริโย.
เถยฺยสํวาสกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถาวณฺณนา
ติตฺถิยปกฺกนฺตโก, ภิกฺขเวติอาทิ อตฺตโน นิทานภูเต ปสูรวตฺถุสฺมึ เอว วตฺตพฺพํ สมานมฺปิ ตตฺถ วาริตอธิการาภาวา อภพฺพา. อิเธว เถยฺยสํวาสเกน วินา สมฺภวโต วุตฺโต. ตตฺถ ‘‘อถ โข น ปพฺพาเชตพฺโพปี’’ติ อิเธว วจนํ ปสูรสฺส อุปสมฺปทาย เอว ยาจนิจฺฉาย ทสฺสเนน, ‘‘โส อาคโต น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ ภควโต อุปสมฺปทามตฺตปฏิเสธเนน จ ปพฺพชฺชานุมติโทสปฺปสงฺคภยาติ เวทิตพฺพํ. เตสํ ลิงฺเค อาทินฺนมตฺเต ลทฺธิยา คหิตายปิ อคฺคหิตายปิ ติตฺถิยปกฺกนฺตโก โหติ, อวนฺทนียสฺเสว นคฺคลิงฺคสฺส เสฏฺภาวํ วา อุปคจฺฉติ, น มุจฺจติ, เอตฺถ ‘‘ปทวาเร ทุกฺกฏํ, อาชีวโก ภวิสฺสนฺติ วิสมจิตฺตวเสน คตตฺตา ¶ นคฺโค หุตฺวา น คมเนนา’’ติ วทนฺติ. อุภินฺนมฺปิ วเสน ยุตฺตนฺติ มม ตกฺโก. ตาว นํ ลทฺธิ รกฺขติ อสมฺปฏิจฺฉิตตฺตา. อุปสมฺปนฺนภิกฺขุนา กถิโตติ กถํ ปฺายติ? อฏฺกถาวจนปฺปมาณโตวาติ เอเก. นิทานวเสนาติ เอเก. ปสูรสฺส อุปสมฺปนฺนตฺตา อุปสมฺปนฺนานํ เอว ติตฺถิยปกฺกนฺตตาวจนโตติ เอเก. ยถาห ‘‘อุปชฺฌาโย ปกฺกนฺโตวา โหติ, วิพฺภนฺโต วา, กาลํกโต วา, ปกฺขสงฺกนฺโต วา’’ติ อาจริโย. ปกฺขสงฺกนฺโต วาติ สามเณรนาสนาวตฺถูสุ อภาวโตติ เอเก. อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส สโต ปกฺขสงฺกนฺตภยา อนุปสมฺปนฺนกาเล อุปสมฺปทตฺถํ ปริวาสปฺาปเนนาติ เอเก ¶ . ปพฺพชฺชตฺถมฺปีติ เจ? น, ปุพฺเพ วิจาริตตฺตา, อปพฺพชิตสฺส อธิสีลาภาวโต จ. ปาติโมกฺขสีลฺหิ อธิสีลํ นาม, ตฺจ อปพฺพชิตสฺส นตฺถิ. อิมสฺส จ ปริวาสวตฺเต อธิสีลํ วุตฺตํ. ยถาห ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยปุพฺโพ ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย อธิสีเล’’ติ (มหาว. ๘๗). อปิจ ‘‘สเจ, ภิกฺขเว, ชาติยา สากิโย อฺติตฺถิยปุพฺโพ อาคจฺฉติ, โส อาคโต อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๘๗) เอตฺถ อุปสมฺปทามตฺตปริทีปนโต. อุปสมฺปทามตฺตปริทีปนฺเหตฺถ ตสฺเสว ปริวาสทานสิทฺธิโต. ปริวาสทานตฺตนิทสฺสนตฺเถ เหสา ปาฬิ.
ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ติรจฺฉานคตวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๑. นาคโยนิยาติ นาคโยนิโต, อตฺตโน นาคชาติเหตูติ อธิปฺปาโย. กึการณา? อภิกฺขณํ สกชาติยา เมถุนปฏิเสวเน, วิสฺสฏฺนิทฺโทกฺกมเน จ สพฺเพสมฺปิ.
ติรจฺฉานคตวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
มาตุฆาตกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๒-๕. อปวาหนนฺติ ปกฺขลนํ, กาสายวตฺถนิวาสนํ อิจฺฉมานนฺติ อตฺโถ. ทุฏฺจิตฺเตน. กีทิเสน? วธกจิตฺเตนาติ อธิปฺปาโย. โลหิตุปฺปาทนวเสน ทุฏฺจิตฺตนฺติ เกจิ, ตํ น สุนฺทรํ.
มาตุฆาตกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุภโตพฺยฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๖. ‘‘ยทิ ¶ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปนฺนลิงฺเคน เอตํ นามํ ลภนฺตีติ อธิปฺปาโย’’ติ ลิขิตํ.
อุภโตพฺยฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อนุปชฺฌายกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๗. ‘‘เกจิ ¶ ‘กุปฺปตี’ติ วทนฺติ, ตํ ‘น คเหตพฺพ’’นฺติ ยํ วุตฺตํ, ตํ ‘‘ปฺจวคฺคกรณียฺเจ, ภิกฺขเว, กมฺมํ ภิกฺขุนิปฺจโม กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ น จ กรณีย’’นฺติอาทินา (มหาว. ๓๙๐) นเยน วุตฺตตฺตา ปณฺฑกาทีนํ คณปูรณภาเว เอว กมฺมํ กุปฺปติ, น สพฺพนฺติ กตฺวา สุวุตฺตํ, อิตรถา ‘‘ปณฺฑกุปชฺฌาเยน กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ น จ กรณีย’’นฺติอาทิกาย ปาฬิยา ภวิตพฺพํ สิยา. ยถา อปริปุณฺณปตฺตจีวรสฺส อุปสมฺปาทนกาเล กมฺมวาจายํ ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ อสนฺตํ วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา อุปสมฺปทาย กตาย ตสฺมึ อสนฺเตปิ อุปสมฺปทา รุหติ, เอวํ ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต อายสฺมโต ธมฺมรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ อวตฺถุํ ปณฺฑกุปชฺฌายาทึ, อสนฺตํ วา, วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กตายปิ คณปูรกานมตฺถิตาย อุปสมฺปทา รุหเตว. ‘‘น, ภิกฺขเว, ปณฺฑกุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทตพฺโพ, โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, โส จ ปุคฺคโล อนุปสมฺปนฺโน’’ติอาทิวจนสฺสาภาวา อยมตฺโถ สิทฺโธว โหติ. น หิ พุทฺธา วตฺตพฺพยุตฺตํ น วทนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘โย ปน, ภิกฺขุ, ชานํ อูนวีสติวสฺสํ…เป… โส จ ปุคฺคโล อนุปสมฺปนฺโน’’ติอาทิ (ปาจิ. ๔๐๓). ตถา ‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ’ติ (มหาว. ๗๑) วจนโต เถยฺยสํวาสกาทิอาจริเยหิ อนุสฺสาวนาย กตาย อุปสมฺปทา น รุหติ เตสํ อภิกฺขุตฺตา’’ติ วจนมฺปิ น คเหตพฺพํ. กิฺจ ภิยฺโย ‘‘อิมานิ จตฺตาริ กมฺมานิ ปฺจหากาเรหิ วิปชฺชนฺตี’’ติอาทินา (ปริ. ๔๘๒) นเยน กมฺมานํ สมฺปตฺติวิปตฺติยา กถิยมานาย ‘‘สตฺตหิ อากาเรหิ กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ วตฺถุโต วา ตฺติโต วา อนุสฺสาวนโต วา สีมโต วา ปริสโต วา อุปชฺฌายโต วา อาจริยโต วา’’ติ อกถิตตฺตา น คเหตพฺพํ. ‘‘ปริสโต วา’’ติ วจเนน อาจริยอุปชฺฌายานํ วา สงฺคโห กโตติ เจ? น, ‘‘ทฺวาทสหากาเรหิ ปริสโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺตี’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค เตสมนามฏฺตฺตา. อยมตฺโถ ‘‘ยสฺมา ตตฺถ ตตฺถ สรูเปน วุตฺตปาฬิวเสเนว สกฺกา ชานิตุํ, ตสฺมา นยมุขํ ทสฺเสตฺวา สํขิตฺโตติ อยมสฺส ยุตฺติคเวสนา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺริทํ วิจาเรตพฺพํ – อนุปชฺฌายกํ ¶ อุปสมฺปาเทนฺตา เต ภิกฺขู ยถาวุตฺตนเยน อภูตํ ตํ วตฺถุํ กิตฺตยึสุ, อุทาหุ มุสาวาทภยา ตาเนว ปทานิ น สาเวสุนฺติ. กิฺเจตฺถ ยทิ ตาว อุปชฺฌายาภาวต ¶ น สาเวสุํ, ‘‘ปุคฺคลํ น ปรามสตี’’ติ วุตฺตวิปตฺติปฺปสงฺโค โหติ, อถ สาเวสุํ, มุสาวาโท เนสํ ภวตีติ? วุจฺจเต – สาเวสุํเยว ยถาวุตฺตวิปตฺติปฺปสงฺคภยา, ‘‘กมฺมํ ปน น กุปฺปตี’’ติ อฏฺกถาย วุตฺตตฺตา จ, น มุสาวาทสฺส อสมฺภวโต, มุสาวาเทนาปิ กมฺมสมฺภวโต จ. น หิ สกฺกา มุสาวาเทน กมฺมวิปตฺติสมฺปตฺตึ กาตุนฺติ. ตสฺมา ‘‘อนุปชฺฌายกํ อุปสมฺปาเทนฺตี’’ติ วจนสฺส อุภยโทสวินิมุตฺโต อตฺโถ ปริเยสิตพฺโพ.
อยฺเจตฺถ ยุตฺติ – ‘‘ยถา ปุพฺเพ ปพฺพชฺชุปสมฺปทุปชฺฌาเยสุ วิชฺชมาเนสุปิ อุปชฺฌายคฺคหณกฺกเมน อคฺคหิตตฺตา ‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู อนุปชฺฌายก’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตถา อิธาปิ อุปชฺฌายสฺส วิชฺชมานสฺเสว สโต อคฺคหิตตฺตา ‘อนุปชฺฌายกํ อุปสมฺปาเทนฺตี’ติ วุตฺตํ. กมฺมวาจาจริเยน ปน คหิโต เตน อุปชฺฌาโยติ สฺาย อุปชฺฌายํ กิตฺเตตฺวา กมฺมวาจํ สาเวตพฺพํ, เกนจิ วา การเณน กายสามคฺคึ อเทนฺตสฺส อุปชฺฌายสฺส ฉนฺทํ คเหตฺวา กมฺมวาจํ สาเวติ, อุปชฺฌาโย วา อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อุปชฺฌํ ทตฺวา ปจฺฉา อุปสมฺปนฺเน ตสฺมึ ตาทิเส วตฺถุสฺมึ สมนุยฺุชิยมาโน วา อสมนุยฺุชิยมาโน วา อุปชฺฌายทานโต ปุพฺเพ เอว สามเณโร ปฏิชานาติ, สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก วา อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนโก วา ปฏิชานาติ, ฉนฺทหารกาทโย วิย อุปชฺฌาโย วา อฺสีมาคโต โหติ, ‘กมฺมวาจา รุหตี’ติ วตฺวา ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ วินยธรปฺจเมน คเณน อุปสมฺปท’นฺติ (มหาว. ๒๕๙) วุตฺตตฺตา เกจิ ‘วินยธรปฺจเมน อุปชฺฌาเยน สนฺนิหิเตเนว ภวิตพฺพ’นฺติ วทนฺตี’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ. โส เจ ปาโ ปมาโณ มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ตสฺส วจนสฺสาภาวโต. อสนฺนิหิเตปิ อุปชฺฌาเย กมฺมวาจา รุหตีติ อาปชฺชตีติ เจ? น, กสฺมา? กมฺมสมฺปตฺติยํ ‘‘ปุคฺคลํ ปรามสตี’’ติ วุตฺตปาโว โน ปมาณํ. น หิ ตตฺถ อสนฺนิหิโต อุปชฺฌายสงฺขาโต ปุคฺคโล ปรามสนํ อรหติ, ตสฺมา ตตฺถ สงฺฆปรามสนํ วิย ปุคฺคลปรามสนํ เวทิตพฺพํ. สงฺเฆน คเณน อุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทนฺติ เตสํ อตฺถโต ปุคฺคลตฺตา. ปณฺฑกาทิอุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทนฺติ อุปสมฺปาทนกาเล อวิทิตตฺตาติ โปราณา.
อปตฺตกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๘. อปตฺตจีวรํ ¶ อุปสมฺปาเทนฺตีติ กมฺมวาจาจริโย ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ สฺาย ¶ , เกวลํ อตฺถสมฺปตฺตึ อนเปกฺขิตฺวา สนฺตปทนิหาเรน วา ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ กมฺมวาจํ สาเวติ. ยถา เอตรหิ มตวิปฺปวุตฺถมาตาปิติโกปิ ‘‘อนฺุาโตสิ มาตาปิตูหี’’ติ ปุฏฺโ ‘‘อาม ภนฺเต’’ติ วทติ. กึ พหุนา, อยํ ปเนตฺถ สาโร – ‘‘ตสฺมึ สมเย จตฺตาริ กมฺมานิ ปฺจหากาเรหิ วิปชฺชนฺตี’’ติ ลกฺขณสฺส น ตาว ปฺตฺตตฺตา อนุปชฺฌายกาทึ อุปสมฺปาเทนฺติ, วชฺชนียปุคฺคลานํ อวุตฺตตฺตา ปณฺฑกุปชฺฌายาทึ อุปสมฺปาเทนฺติ. เตรสนฺตรายปุจฺฉาย อทสฺสนตฺตา อปตฺตจีวรกํ อุปสมฺปาเทนฺติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อุปสมฺปาเทตุ’’นฺติ (มหาว. ๖๙) เอวํ สพฺพปมํ อนฺุาตกมฺมวาจาย ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ อวจนเมตฺถ สาธกนฺติ เวทิตพฺพํ. ตฺหิ วจนํ อนุกฺกเมนานฺุาตนฺติ.
หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๑๙. อิทํ ตาว สพฺพถา โหตุ, ‘‘มูคํ ปพฺพาเชนฺติ, พธิรํ ปพฺพาเชนฺตี’’ติ อิทํ กถํ สมฺภวิตุมรหติ อาทิโต ปฏฺาย ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อิเมหิ ตีหิ สรณคมเนหิ ปพฺพชฺช’’นฺติอาทินา (มหาว. ๓๔) อนฺุาตตฺตาติ? วุจฺจเต – ‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, ปพฺพาเชตพฺโพติ. เอวํ วเทหีติ วตฺตพฺโพ…เป… ตติยมฺปิ สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ เอตฺถ ‘‘เอวํ วเทหีติ วตฺตพฺโพ’’ติ อิมสฺส วจนสฺส มิจฺฉา อตฺถํ คเหตฺวา มูคํ ปพฺพาเชสุํ. ‘‘เอวํ วเทหี’’ติ ตํ ปพฺพชฺชาเปกฺขํ อาณาเปตฺวา สยํ อุปชฺฌาเยน วตฺตพฺโพ ‘‘ตติยํ สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ, โส ปพฺพชฺชาเปกฺโข ตถา อาณตฺโต อุปชฺฌายวจนสฺส อนุ อนุ วทตุ วา, มา วา, ตตฺถ ตตฺถ ภควา ‘‘กาเยน วิฺาเปติ, วาจาย วิฺาเปติ, กาเยน วาจาย วิฺาเปติ, คหิโต โหติ อุปชฺฌาโย. ทินฺโน โหติ ฉนฺโท. ทินฺนา โหติ ปาริสุทฺธิ. ทินฺนา โหติ ปวารณา’’ติ วทติ. ตทนุมาเนน วา กาเยน เตน ปพฺพชฺชาเปกฺเขน วิฺตฺตํ โหติ สรณคมนนฺติ วา โลเกปิ กาเยน วิฺาเปนฺโต ‘‘เอวํ วทตี’’ติ วุจฺจติ, ตํ ปริยายํ คเหตฺวา มูคํ ปพฺพาเชนฺตีติ เวทิตพฺพํ. โปราณคณฺิปเท ‘‘มูคํ กถํ ปพฺพาเชนฺตี’ติ ปุจฺฉํ กตฺวา ตสฺส กายปฺปสาทสมฺภวโต กาเยน ¶ ปหารํ ทตฺวา หตฺถมุทฺทาย วิฺาเปตฺวา ปพฺพาเชสุ’’นฺติ วุตฺตํ. กึ พหุนา, อยํ ปเนตฺถ สาโร – ยถา ปุพฺเพ ปพฺพชฺชาธิกาเร วตฺตมาเน ปพฺพชฺชาภิลาปํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ปณฺฑโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติอาทินา นเยน อุปสมฺปทวเสเนว อภิลาโป กโต. เถยฺยสํวาสกปเท อสมฺภวโต กิฺจาปิ โส น กโต ปพฺพชฺชาว ตตฺถ กตา, สพฺพตฺถ ปน อุปสมฺปทาภิลาเปน อธิปฺเปตา ตทนุภาวโต. อุปสมฺปทาย ปพฺพชฺชาย วาริตาย อุปสมฺปทา วาริตา โหตีติ กตฺวา. ตถา อิธ อุปสมฺปทาธิกาเร วตฺตมาเน ¶ อุปสมฺปทาภิลาปํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปสมฺปทเมว สนฺธาย ปพฺพชฺชาภิลาโป กโตติ เวทิตพฺโพ. กามํ โส น กตฺตพฺโพ, มูคปเท อสมฺภวโต ตสฺส วเสน อาทิโต ปฏฺาย อุปสมฺปทาภิลาโปว กตฺตพฺโพ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺเสว มูคปทสฺส วเสน อาทิโต ปฏฺาย ปพฺพชฺชาภิลาโปว กโต มิจฺฉาคหณนิวารณตฺถํ. กถํ? ‘‘มูโค, ภิกฺขเว, อปฺปตฺโต โอสารณํ, ตฺเจ สงฺโฆ โอสาเรติ, โสสาริโต’’ติ (มหาว. ๓๙๖) วจนโต มูโค อุปสมฺปนฺโน โหตีติ สิทฺธํ. โส ‘‘เกวลํ อุปสมฺปนฺโนว โหติ, น ปน ปพฺพชิโต ตสฺส ปพฺพชฺชาย อสมฺภวโต’’ติ มิจฺฉาคาโห โหติ. ตํ ปริจฺจชาเปตฺวา โย อุปสมฺปนฺโน, โส ปพฺพชิโตว โหติ. ปพฺพชิโต ปน อตฺถิ โกจิ อุปสมฺปนฺโน, อตฺถิ โกจิ อนุปสมฺปนฺโน. อิมํ สมฺมาคาหํ อุปฺปาเทติ ภควาติ เวทิตพฺพํ.
อปิจ เตสํ หตฺถจฺฉินฺนาทีนํ ปพฺพชิตานํ สุปพฺพชิตภาวทีปนตฺถํ, ปพฺพชฺชาภาวาสงฺกานิวารณตฺถฺเจตฺถ ปพฺพชฺชาภิลาโป กโต. กถํ? ‘‘น, ภิกฺขเว, หตฺถจฺฉินฺโน ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติอาทินา ปฏิกฺเขเปน, ‘‘ปพฺพชิตา สุปพฺพชิตา’’ติ วุตฺตฏฺานาภาเวน จ เตสํ ปพฺพชฺชาภาวปฺปสงฺกา ภเวยฺย. ยถา ปสงฺกาภเว, ตถา ปสงฺกํ เปยฺย. ขนฺธเก อุปสมฺปทํ สนฺธาย ‘‘หตฺถจฺฉินฺโน, ภิกฺขเว, อปฺปตฺโต โอสารณํ, ตฺเจ สงฺโฆ โอสาเรติ, โสสาริโต’’ติอาทินา นเยน ภควา นิวาเรติ. เตเนว ปน นเยน ปพฺพชิตา เต สพฺเพปิ สุปพฺพชิตา เอวาติ ทีเปติ, อฺถา สพฺเพเปเต อุปสมฺปนฺนาว โหนฺติ, น ปพฺพชิตาติ อยมนิฏฺปฺปสงฺโค อาปชฺชติ. กถํ? ‘‘หตฺถจฺฉินฺโน, ภิกฺขเว, น ปพฺพาเชตพฺโพ, ปพฺพชิโต นาเสตพฺโพ’’ติ วา ‘‘น, ภิกฺขเว, หตฺถจฺฉินฺโน ปพฺพาเชตพฺโพ, โย ปพฺพาเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, โส ¶ จ อปพฺพชิโต’’ติ วา ตนฺติยา ปิตาย จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก ‘‘โสสาริโต’’ติ วุตฺตตฺตา เกวลํ ‘‘อิเม หตฺถจฺฉินฺนาทโย อุปสมฺปนฺนาว โหนฺติ, น ปพฺพชิตา’’ติ วา ‘‘อุปสมฺปนฺนาปิ เจ ปพฺพชิตา, นาเสตพฺพา’’ติ วา อนิฏฺโกฏฺาโส อาปชฺชตีติ อธิปฺปาโย.
อิทํ ปเนตฺถ วิจาเรตพฺพํ – ‘‘โส จ อปพฺพชิโต’’ติ วจนาภาวโต มูคสฺส ปพฺพชฺชสิทฺธิปฺปสงฺคโต ปพฺพชฺชาปิ เอกโตสุทฺธิยา โหตีติ อยมนิฏฺโกฏฺาโส กถํ นาปชฺชตีติ? ปพฺพชฺชาภิลาเปน อุปสมฺปทา อิธาธิปฺเปตาติ สมฺมาคาเหน นาปชฺชติ, อฺถา ยถาพฺยฺชนํ อตฺเถ คหิเต ยถาปฺตฺตทุกฺกฏาภาวสงฺขาโต อปโรปิ อนิฏฺโกฏฺาโส อาปชฺชติ. กถํ? ‘‘น, ภิกฺขเว, มูโค ปพฺพาเชตพฺโพ, โย ปพฺพาเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตทุกฺกฏํ ปพฺพชฺชปริโยสาเน โหติ, น ตสฺสาวิปฺปกตาย. ปุพฺพปโยคทุกฺกฏเมว หิ ปมํ อาปชฺชติ ¶ , ตสฺมา มูคสฺส ปพฺพชฺชปริโยสานสฺเสว อภาวโต อิมสฺส ทุกฺกฏสฺส โอกาโส จ สพฺพกาลํ น สมฺภเวยฺย. อุปสมฺปทาวเสน ปน อตฺเถ คหิเต สมฺภวติ กมฺมนิปฺผตฺติโต. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปณฺฑโก อุปสมฺปาเทตพฺโพ, โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ทุกฺกฏํ น ปฺตฺตํ. อปฺตฺตตฺตา ปุพฺพปโยคทุกฺกฏเมว เจตฺถ สมฺภวติ, เนตรํ, เอตฺตาวตา สิทฺธเมตํ ‘‘ปพฺพชฺชาภิลาเปน อุปสมฺปทา จ ตตฺถ อธิปฺเปตา, น ปพฺพชฺชา’’ติ.
เอตฺถาห – สามเณรปพฺพชฺชา น กายปโยคโต โหตีติ กถํ ปฺายตีติ? วุจฺจเต – กาเยน วิฺาเปตีติอาทิตฺติกาทสฺสนโต. โหติ เจตฺถ –
‘‘อปฺเปว สสโก โกจิ, ปติฏฺเยฺย มหณฺณเว;
น ตฺเวว จตุคมฺภีเร, ทุคฺคาโห วินยณฺณเว’’ติ.
พฺรหฺมุชุคตฺโตติ เอตฺถ ‘‘นิทฺโทสตฺเถ, เสฏฺตฺเถ จ พฺรหฺม-สทฺทํ คเหตฺวา นิทฺโทสํ หุตฺวา อุชุ คตฺตํ ยสฺส โส พฺรหฺมุชุคตฺโต’’ติ ลิขิตํ. อถ วา กามโภคิตฺตา เทวินฺทาทโย อุปมาวเสน อคฺคเหตฺวา พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต พฺรหฺมุชุคตฺโต. มหากุจฺฉิโต ฆโฏ มหากุจฺฉิฆโฏ. เตน สมาโน วุจฺจติ ‘‘มหากุจฺฉิฆฏสทิโส’’ติ. คลคณฺฑีติ เทสนามตฺตเมเวตนฺติ กถํ ปฺายตีติ? ‘‘น, ภิกฺขเว, ปฺจหิ อาพาเธหิ ผุฏฺโ ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ ¶ วจนโต. กิลาโสปิ อิธาธิปฺเปโตติ น เกวลํ โส เอเวโก, กินฺตุ ปฺจหิ อาพาเธหิ ผุฏฺโ, ปาฬิยํ อาคตา ราชภฏาทโย ทาสปริโยสานา, ราหุลวตฺถุมฺหิ อาคตา อนนฺุาตมาตาปิตโร จาติ ทสปิ ชนา อิธาธิปฺเปตา. ตทตฺถทีปนตฺถเมว ลิขิตกกสาหตลกฺขณาหเต ปุพฺเพ วุตฺเตปิ อาเนตฺวา อุปาลิตฺเถโร อิธ หตฺถจฺฉินฺนปาฬิยํ อาห. เตเนว จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อปฺปตฺโต โอสารณํ, ตฺเจ สงฺโฆ โอสาเรติ, เอกจฺโจ โสสาริโต, เอกจฺโจ โทสาริโต’’ติ (มหาว. ๓๙๖) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘ปฺจหิ อาพาเธหิ ผุฏฺา, ราชภฏา, โจรการเภทกอิณายิกทาสา, อนนฺุาตมาตาปิตโร จา’’ติ สตฺต ชนา น คหิตา, น จ ลพฺภนฺติ, อฺถา อิเมปิ ตสฺส วิภงฺเค วตฺตพฺพา สิยุํ. น วตฺตพฺพา ตตฺถ อภพฺพตฺตาติ เจ? เอวํ สนฺเต ‘‘สงฺโฆ โอสาเรติ, เอกจฺโจ โทสาริโต’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค วตฺตพฺพา ปณฺฑกาทโย วิย, น จ วุตฺตา. อุภยตฺถ อวุตฺตตฺตา น จิเม อนุภยา ภวิตุมรหนฺติ, ตสฺมา อวุตฺตานเมว ทสนฺนํ ยถาวุตฺตานํ สงฺคณฺหนตฺถํ ปุน ลิขิตกาทโย วุตฺตาติ. อถ กิมตฺถํ เต อิธ อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตาติ? อิณายิกทาสานํ โสสาริตภาเวปิ อิณายิกทาสา สามิกานํ ทาตพฺพาติ ¶ ตทธีนภาวทสฺสนตฺถํ. เตเนว ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘ปลาโตปิ อาเนตฺวา ทาตพฺโพ’’ติอาทิ. โย ปเนตฺถ โจโร กตกมฺโม ปพฺพชติ, ราชภโฏ วา สเจ กตโทโส, อิณายิกคฺคหเณเนว คหิโตติ เวทิตพฺโพ. อถ วา ยถาวุตฺตลกฺขโณ สพฺโพปิ อิณายิกทาสานํ ‘‘โสสาริโต’’ติ วตฺตพฺพารโห น โหตีติ กตฺวา เตสํ ปริวชฺชนตฺถํ อุปฺปฏิปาฏิยา เทสนา อุปริ อาโรหติ, น เหฏฺาติ ทีปนโต. ลิขิตโก ‘‘โสสาริโต’’ติ วุตฺตตฺตา เทสนฺตรํ เนตพฺโพ. ตถาการเภทกาทโยปีติ เวทิตพฺพํ.
เอตฺตาวตา ภควตา อตฺตโน เทสนากุสลตาย ปุพฺเพ คหิตคฺคหเณน ยถาวุตฺตานํ ทสนฺนมฺปิ ปพฺพชฺชุปสมฺปทากมฺมนิปฺผตฺติ, อุปฺปฏิปาฏิวจเนน ปุคฺคลเวมตฺตตฺจ เทสนาย โกวิทานํ ทีปิตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. โหติ เจตฺถ –
‘‘วตฺตพฺพยุตฺตํ วจเนน วตฺวา, อยุตฺตมิฏฺํ นยเทสนาย;
สนฺทีปยนฺตํ สุคตสฺส วากฺยํ, จิตฺตํ วิจิตฺตํว กโรติปี’’ติ.
เอตฺถาห ¶ – จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก อูนวีสติวสฺโส อุภยตฺถ อวุตฺตตฺตา อนุภโย สิยาติ? น สิยา อวุตฺตตฺตา เอว. ยทิ หิ ตติยาย โกฏิยา ภวิตพฺพํ, สา อวสฺสํ ภควตา วตฺตพฺพาว โหติ, น จ วุตฺตา, ตสฺมา น โส อนุภโย โหติ. อถ กตรํ ปกฺขํ ภชตีติ? โทสาริตปกฺขํ ภชติ. อถ กสฺมา น วุตฺโตติ? สิกฺขาปเทน ปฏิสิทฺธตฺตา. อุปนาหํ พนฺธิตฺวาติ ปุน พนฺธนํ กตฺวา. ‘‘นานาวิเธหิ โอสเธหิ ปาทํ พนฺธิตฺวา อาวาฏเก ปเวเสตฺวา กตฺตพฺพวิธานสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ ลิขิตํ. กปฺปสีโส วา หตฺถี วิย. โคภตฺตนาฬิกา นาม คุนฺนํ ภตฺตปานตฺถํ กตนาฬิกา. อุปกฺกมุโข นาม กุธิตมุโข วุจฺจติ, วาตณฺฑิโก นาม อณฺฑเกสุ วุฑฺฒิโรเคน สมนฺนาคโต. วิกโฏ นาม ติริยํ คมนกปาเทหิ สมนฺนาคโต. ‘‘คุณิ กุณี’’ติ ทุวิโธ กิร ปาโ. เยสฺจ ปพฺพชฺชา ปฏิกฺขิตฺตา, อุปสมฺปทาปิ เตสํ ปฏิกฺขิตฺตาวาติอาทิ ยสฺมา หตฺถจฺฉินฺนาทโย อุปสมฺปทาวเสเนว วุตฺตา, ตสฺมา เต เอว หตฺถจฺฉินฺนาทโย สนฺธายาห.
หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อลชฺชีนิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๒๐. ‘‘น ¶ , ภิกฺขเว, อลชฺชีนํ นิสฺสโย ทาตพฺโพ’’ติ อิมินา อลชฺชีหิ ภิกฺขูหิ, สามเณเรหิ วา สทฺธึ ทฺเวปิ ธมฺมามิสปริโภคา ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ นิสฺสยภาเว ภาวโต เตสํ. ยถาห ‘‘อาจริเยน, ภิกฺขเว, อนฺเตวาสิโก สงฺคเหตพฺโพ อนุคฺคเหตพฺโพ อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โอวาเทน อนุสาสนิยา’’ติอาทิ (มหาว. ๗๙) อุปชฺฌายสฺสปิ นิสฺสยปฺปณามนสมฺภวโต, โสปิ สทฺธิวิหาริกสฺส นิสฺสโยติ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา อุปชฺฌาโย เจ อลชฺชี โหติ, น ตํ นิสฺสาย วสิตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติ. ภิกฺขูนํ สมฺมาปฏิปตฺติยา สมานภาโค ภิกฺขุ สภาโค. ตสฺสภาโว ภิกฺขุสภาคตา. ตํ ภิกฺขุสภาคตํ. ยาว ชานามีติ อธิปฺปาเยน วสิตุํ วฏฺฏติ. ภิกฺขูหิ สภาคตํ. กึ ตํ? ลชฺชิภาวํ. ‘‘สตฺตาหํ…เป… คเหตพฺโพ’’ติ เอตฺถ ‘‘สตฺตาหมตฺตํ วสิสฺสามิ, กึ ภิกฺขุสภาคตาชานเนนาติ ¶ ชานเน ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา วสิตุํ น ลภตีติ อตฺโถ’’ติ ลิขิตํ. ‘‘ภิกฺขุสภาคตํ ปน ชานนฺโต สฺเวว คมิสฺสามิ, กึ เม นิสฺสยาโรจเนนา’’ติ อรุณํ อุฏฺเปตุํ น ลภติ. ‘‘ปุเร อรุณํ อุฏฺหิตฺวา คมิสฺสามี’’ติ อาโภเคน สยนฺตสฺส เจ อรุโณ อุคฺคจฺฉติ, วฏฺฏติ.
คมิกาทินิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๒๑. ‘‘อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺเนน ภิกฺขุนา นิสฺสยํ อลภมาเนน อนิสฺสิเตน วตฺถุนฺติ อวสฺสกาเลเยว วสฺสกาเล อทฺธานคมนสฺส ปาฬิยํเยว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อปฺปมาณํ สตฺตาหํ วสฺสจฺเฉทาทิวเสน อทฺธานคมนสมฺภวโต, คจฺฉนฺตสฺเสว วสฺสกาลคมนสมฺภวโต จ. อนฺตรามคฺเค…เป… อนาปตฺตีติ นิสฺสยทายกาภาเวเยว. ‘‘ตสฺส นิสฺสายา’’ติ ปาานุรูปํ วุตฺตํ, ตํ นิสฺสายาติ อตฺโถ. ‘‘ยทา ปติรูโป นิสฺสยทายโก อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ วจเนน อยํ วิธิ อวสฺสกาเล เอวาติ สิทฺธํ. ‘‘อนฺโตวสฺเส ปน กสฺสจิ อาคมนาภาวา’’ติ วุตฺตํ. สเจ โส ชลปฏฺฏเน วา ถลปฏฺฏเน วา วสนฺโต วสฺสูปนายิกาย อาสนฺนาย คนฺตุกาโม สุณาติ ‘‘อสุโก มหาเถโร อาคมิสฺสตี’’ติ, ตํ เจ อาคเมติ, วฏฺฏติ. อาคเมนฺตสฺเสว เจ วสฺสูปนายิกทิวโส โหติ, โหตุ, คนฺตพฺพํ ตตฺถ, ยตฺถ นิสฺสยทายกํ ลภตีติ. ปาติโมกฺขุทฺเทสกาภาเวน เจ คนฺตุํ วฏฺฏติ, ปเคว นิสฺสยทายกาภาเวน. สเจ โส คจฺฉนฺโต ชีวิตนฺตรายํ, พฺรหฺมจริยนฺตรายํ วา ปสฺสติ, ตตฺเถว วสิตพฺพนฺติ เอเก.
๑๒๒. ‘‘นาหํ ¶ อุสฺสหามิ เถรสฺส นามํ คเหตุ’’นฺติ อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโตติ ลกฺขณโต อาห. ‘‘โคตฺเตนาปี’ติ วจนโต เยน โวหาเรน โวหริยนฺติ, เตน วฏฺฏตีติ สิทฺธํ, ตสฺมา ‘โก นาโม เต อุปชฺฌาโย’ติ ปุฏฺเนาปิ โคตฺตเมว นามํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติ, ตสฺมา จตุพฺพิเธสุ นาเมสุ เยน เกนจิ นาเมน อนุสฺสาวนา กาตพฺพา’’ติ วทนฺติ. เอกสฺส พหูนิ นามานิ โหนฺติ, ตตฺถ เอกํ นามํ ตฺติยา, เอกํ อนุสฺสาวนาย กาตุํ น วฏฺฏติ, อตฺถโต, พฺยฺชนโต จ อภินฺนาหิ อนุสฺสาวนาหิ ภวิตพฺพนฺติ. กตฺถจิ ‘‘อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตตฺเถรสฺสา’’ติ วตฺวา กตฺถจิ เกวลํ ‘‘พุทฺธรกฺขิตสฺสา’’ติ ¶ สาเวติ, ‘‘สาวนํ หาเปตี’’ติ น วุจฺจติ นามสฺส อหาปิตตฺตาติ เอเก. สเจ กตฺถจิ ‘‘อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺสา’’ติ วตฺวา กตฺถจิ ‘‘พุทฺธรกฺขิตสฺสายสฺมโต’’ติ สาเวติ, ปาานุรูปตฺตา เขตฺตเมว โอติณฺณนฺติปิ เอเก. พฺยฺชนเภทปฺปสงฺคโต อนุสฺสาวเน ตํ น วฏฺฏตีติ เอเก. สเจ ปน สพฺพฏฺาเนปิ ตเถว วทติ, วฏฺฏติ ภควตา ทินฺนลกฺขณานุรูปตฺตา. ลกฺขณวิโรธโต อฺถา น วฏฺฏตีติ เจ? น, ปโยคานุรูปตฺตา. ตตฺถ ตถา, อิธ อฺถา ปโยโคติ เจ? น, วิปตฺติลกฺขณานํ วิโรธโต. น สพฺเพน สพฺพํ, สาวนาหาปนา เอว หิ ปาฬิยํ ตทตฺถวิภาวเน อาคตาติ อฺปเทสุ สาวเนสุ ปริหาโร น สมฺภวติ อาจิณฺณกปฺปวิโรธโต. โสปิ กึปมาณนฺติ เจ? ปมาณํ อาจริยุคฺคหสฺส ปมาณตฺตา.
๑๒๓. ทฺเว เอกานุสฺสาวเนติ เอตฺถ คณฺิปเท ตาว เอวํ ลิขิตํ ‘‘เอกโต ปวตฺตอนุสฺสาวเน’’. อิทํ สนฺธายาติ นานุปชฺฌายํ เอกาจริยํ อนุสฺสาวนกิริยํ สนฺธาย, ตฺจ อนุสฺสาวนกิริยํ เอเกนุปชฺฌาเยน นานาจริเยหิ อนุชานามีติ อตฺโถ. นานุปชฺฌาเยหิ เอเกนาจริเยน น ตฺเวว อนุชานามีติ อตฺโถติ. โปราณคณฺิปเทปิ ตเถว วตฺวา ‘‘ติณฺณํ อุทฺธํ น เกนจิ อากาเรน เอกโต วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ, น หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส กมฺมํ กโรตีติ อาจริโย. อิทํ ปเนตฺถ จินฺเตตพฺพํ. กถํ? จตฺตาโร วา อติเรกา วา อุปสมฺปทาเปกฺขา สงฺฆโวหารํ น ลภนฺติ ภิกฺขุภาวํ อปฺปตฺตตฺตา. เกวลํ ภควตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ตโย’’ติ วุตฺตตฺตา ตโต อุทฺธํ น วฏฺฏตีติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. อนุคณฺิปเทปิ อยเมวตฺโถ พหุธา วิจาเรตฺวา วุตฺโต. ตถา อนฺธกฏฺกถายมฺปิ. น สพฺพตฺถ อิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป มติเภโท อตฺถิ. ยา ปเนสา อุโภ ปริปุณฺณวีสติวสฺสา, อุภินฺนเมกุปชฺฌาโย, เอกาจริโย, เอกา กมฺมวาจา, เอโก อุปสมฺปนฺโน, เอโก อนุปสมฺปนฺโนติ ปริวารกถา, ตํ ทสฺเสตฺวา เอโก เจ อาจริโย ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา อุปสมฺปทาเปกฺขานํ เอกํ กมฺมวาจํ เอเกนุปชฺฌาเยน สาเวติ, วฏฺฏตีติ เอเก. ตํ อยุตฺตํ, น หิ สกฺกา สิถิลธนิตาทิพฺยฺชนลกฺขณสมฺปนฺนํ ตสฺมึ ขเณ กมฺมวาจํ ทสฺเสตุํ วิมุตฺตโทสาทีสุ ปตนโต ¶ . วิสุํ วิสุํ กรณํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ ทีปนตฺถํ ‘‘ตโย ปริปุณฺณวีสติวสฺสา ¶ , ติณฺณเมกุปชฺฌาโย, เอกาจริโย, เอกา กมฺมวาจา, ทฺเว อุปสมฺปนฺนา, เอโก อนุปสมฺปนฺโน’’ติ น วุตฺโต. เอวฺหิ วุตฺเต สกฺกา ตีสุ อากาสฏฺมปเนตฺวา สีมฏฺานํ ทฺวินฺนมนุรูปํ กมฺมวาจํ ทสฺเสตุํ, ตมนิฏฺปฺปสงฺคํ นิวาเรตุํ ‘‘อุโภ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตตฺถ ปริปุณฺณวีสติวสฺสวจเนน วตฺถุสมฺปตฺติ, ปริสาย ปธานตฺตา, อาจริยุปชฺฌายวจเนน ปริสสมฺปตฺติ, กมฺมวาจาย อนุสฺสาวนสมฺปตฺติ ทสฺสิตา, สีมสมฺปตฺติ เอเวกา น ทสฺสิตา. ตโต วิปตฺติ ชาตา กมฺมวาจานํ นานากฺขณิกตฺตา. เอกกฺขณภาเว สติ อุภินฺนํ สมฺปตฺติ วา สิยา วิปตฺติ วา, น เอกสฺเสว สมฺปตฺติ เอกสฺส วิปตฺตีติ สมฺภวติ วิมุตฺตาทิพฺยฺชนโทสปฺปสงฺคโต’’ติ วุตฺตํ, ตํ วจนํ อุโภปิ เจเต สีมคตาว โหนฺติ, อุภินฺนํ เอกโต กมฺมสมฺปตฺติทีปนโต ทฺวินฺนํ เอกโต อนุสฺสาวนํ เอเกน อุปชฺฌาเยน เอเกนาจริเยน วฏฺฏตีติ สาเธติ. ทฺวินฺนํ, ติณฺณฺจ เอกโต สสมนุภาสนา จ ปาฬิยํเยว ทสฺสิตา, ตฺจ อนุโลเมติ. อฏฺกถาจริเยหิ นานฺุาตํ, น ปฏิกฺขิตฺตํ, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพนฺติ อาจริโย, ตํ ธมฺมตาย วิรุชฺฌติ.
อยฺหิ พุทฺธานํ ธมฺมตา – ยทิทํ ยตฺถ ยตฺถ วจนนานตฺตมตฺถิ, ตตฺถ ตตฺถ ครุเกสุ าเนสุ วตฺตพฺพยุตฺตํ วทนฺติ. ทูเตน อุปสมฺปทาทโย เจตฺถ นิทสฺสนํ. ยสฺมา เจตฺถ ปุพฺเพ อนฺุาตกมฺมวาจาย นานตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ตโย เอกานุสฺสาวเน กาตุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, กาตพฺโพ’’ติ น วุตฺตํ. นานตฺเต สติปิ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวินฺนํ, พหูนํ วา วเสน วุตฺตกมฺมวาจานุสาเรน คเหตพฺพโต อวุตฺตนฺติ เจ? น หิ ลหุเกสุ าเนสุ วตฺวา ครุเกสุ อวจนํ ธมฺมตาติ อาจริโย. อฺตรสฺมึ ปน คณฺิปเท เอวํ ปปฺจิตํ ทฺเว เอกานุสฺสาวเนติ ทฺเว เอกโต อนุสฺสาวเน. ‘‘เอเกน’’ อิติ ปาโ, เอเกน อาจริเยนาติ อตฺโถ. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘เอเกน วา ทฺวีหิ วา อาจริเยหี’’ติ วุตฺตนเยน เอว, ตสฺมา เอเกนาจริเยน ทฺเว วา ตโย วา อนุสฺสาเวตพฺพา. ‘‘ทฺวีหิ วา ตีหิ วา’’ติ ปาโ. นานาจริยา นานุปชฺฌายาติ เอตฺถ ‘‘ตฺจ โข เอเกน อุปชฺฌาเยน, น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยนา’’ติ วุตฺตตฺตา น วฏฺฏตีติ เจ? วฏฺฏติ. กถํ? เอเกน อนุสฺสาวเน เอกานุสฺสาวเนติ วิคฺคหสฺส ปากฏตฺตา ลีนเมว ทสฺเสตุํ ‘‘เอกโต อนุสฺสาวเน’’ติ วิคฺคโหว วุตฺโต, ตสฺมา อุชุกตฺตเมว สนฺธาย ¶ ตฺจ โข เอเกน อนุสฺสาวนํ เอกานุสฺสาวนํ, เอเกน อุปชฺฌาเยน อนุชานามิ, น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยนาติ อตฺโถ. อิทํ สนฺธาย หิ ทฺวิธา วิคฺคโห, ตสฺมา ‘‘นานาจริเยหิ นานุปชฺฌายา น วฏฺฏนฺตีติ สิทฺธเมวา’’ติ อฺถาปิ วทนฺติ. ตฺจ โข เอเกน อุปชฺฌาเยน เอกสฺส อุปชฺฌายสฺส วา วตฺตพฺพํ อนุสฺสาวนํ, น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยน อนุชานามีติ อตฺโถ. กึ วุตฺตํ โหติ? ‘‘เอโก อาจริโย, ทฺเว วา ตโย วา อุปสมฺปทาเปกฺขา ¶ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา อุปชฺฌายานํ น ตฺเวว อนุชานามี’’ติ กิร วุตฺตนฺติ. อปรสฺมึ ปน คณฺิปเท ‘‘เอเกน อนุสฺสาวเนติ วิคฺคหสฺส ปากฏตฺตา ตํ ปกาเสตุํ ‘เอเกนา’ติ วุตฺตํ. เอวํ วุตฺเต อวสฺสํ ปณฺฑิตา ชานนฺติ. ตํปากฏตฺตา เจ ชานนฺติ, เอเกนาติ อิมินา กินฺติ เจ? กิฺจาปิ ชานนฺติ, วิวาโท ปน โหติ อลทฺธเลสตฺตา, ชานิตฺุจ น สกฺกา, ‘เอเกนา’ติ วุตฺเต ปน ตํ สพฺพํ น โหตีติ วุตฺต’’นฺติ ลิขิตํ. เอวํ เอตฺถ อเนเก อาจริยา จ ตกฺกิกา จ อเนกธา ปปฺเจนฺติ, ตํ สพฺพํ สุฏฺุ อุปปริกฺขิตฺวา ครุกุลํ ปยิรุปาสิตฺวา วํสานุคโตว อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘น สพฺพตฺถ อิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป มติเภโท อตฺถี’’ติ วุตฺตเมว.
อุปสมฺปทาวิธิกถาวณฺณนา
๑๒๕. กุฏฺํ คณฺโฑติ เอตฺถ กุฏฺาทิคฺคหเณน หตฺถจฺฉินฺนาทโยปิ คหิตาว โหนฺตีติ โปราณา, ตสฺมา ‘‘มนุสฺโสสิ ปุริโสสี’’ติ เอเตหิ ภพฺพาภพฺพปุคฺคลปริวชฺชนํ กโรติ. ‘‘ภุชิสฺโสสิ อณโณสี’’ติอาทีหิ ปุพฺเพ หตฺถจฺฉินฺนาธิกาเร วุตฺตอตฺถวิกปฺเปสุ ทุติยํ วิกปฺปํ อุปถมฺเภติ. ตตฺถ ‘‘อณโณสิ ภุชิสฺโสสี’’ติ อนุกฺกเมน อวตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา วจเนน ภุชิสฺโส โหติ, น จ รฺโ ภตฺตเวตนวเสน ภโฏ. ราชาธีนตฺตา ปน โส ราชภฏปกฺขํ ภชตีติ ตพฺพิปกฺขภาวปุจฺฉนตฺถํ ‘‘นสิ ราชภโฏ’’ติ วุตฺตํ. อฺถา ปฺจหิ อาพาเธหิ ผุฏฺานํ คหเณเนว สพฺเพสํ คหเณ สิทฺเธ อิตเร น วตฺตพฺพา. อถ วตฺตพฺพา, สพฺเพปิ วตฺตพฺพา สิยุํ.
จตฺตาโรนิสฺสยาทิกถาวณฺณนา
๑๒๘-๙. ‘‘ตาวเทว ฉายา เมตพฺพา’’ติอาทิ ‘‘ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทาเปตฺวา’’ติ วจนโต เถราเถรภาวชานนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘จิเรน อคมาสี’’ติ กิร โปราณปาโ, จิรํ อกาสีติ จตฺถิ.
๑๓๐. อนาปตฺติ ¶ สมฺโภเค สํวาเสติ อุกฺขิตฺตเกน สทฺธึ สมฺโภคสํวาสปจฺจยา ปาจิตฺติยาปตฺติ ปฺตฺตา, ตโต อนาปตฺตีติ อตฺโถ. กถํ ปฺายตีติ? สํวาสคฺคหเณ. อลชฺชินา สทฺธึ สมฺโภคปจฺจยา อาปชฺชิตพฺพํ ทุกฺกฏํ ปน อาปชฺชติ เอว, น สํวาสปจฺจยา. น หิ อลชฺชินา สทฺธึ สํวาโส ปฏิกฺขิตฺโต. สํวาโส ปเนตฺถ สหเสยฺยปฺปโหนเก อาวาเส สหวาโส, น ‘‘ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ เอตฺถ วุตฺตสํวาโส. อยํ สํวาโส อุกฺขิตฺตเกน สทฺธึ น วฏฺฏติ. อลชฺชินา สทฺธึ เอกจฺโจ วฏฺฏติ. ธมฺมสมฺโภควินิมุตฺโตเวตโร ¶ . อิทํ ปน ‘‘อุกฺขิตฺตโก วิพฺภมี’’ติอาทิสุตฺตํ อิมสฺมึ อุปสมฺปาเทตพฺพานุปสมฺปาเทตพฺพทีปนสามฺโต วุตฺตํ. กิฺจ ภิยฺโย ปฏิปตฺติกฺกมโตว อาปตฺติโต สุทฺธิ โหติ, น วิพฺภเมน, ตสฺมา อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ อนฺตมโส ทุพฺภาสิตมฺปิ อาปชฺชิตฺวา อปรภาเค วิพฺภมิตฺวา อาคโต อุปสมฺปชฺชติ, ตํ อาปตฺตึ เทเสตฺวาว สุชฺฌติ, น อฺถาติ อุปสมฺปนฺนสฺส สุทฺธิกฺกมทสฺสนตฺถํ. อสาธารณาปตฺติยา อทสฺสนปจฺจยา อุกฺขิตฺตกสฺส ลิงฺคปริวตฺตเนน อาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส ปุน เจ ปกติลิงฺคเมวุปฺปชฺชติ, นานาสํวาสกตาว, วิพฺภมิตฺวา อาคเตปิ ยถาวุตฺตนเยเนว อุปสมฺปาเทตฺวา น วุฏฺิตตฺตาติ เจ? น ลิงฺคนฺตรปาตุภาวา. น วิพฺภเมน กมฺมาสุชฺฌนโต. น กมฺมาสุชฺฌเน ปุน อุปสมฺปทากมฺมวิปตฺติปฺปสงฺคโต. น จ กมฺมวิปตฺติ, น จ กมฺมปฏิปฺปสฺสทฺธิ. วิพฺภเมน จ อนุปสมฺปนฺโน นานาสํวาสกภาเวน กมฺมํ โกเปติ ธมฺมิสฺสเรน อาหจฺจ ภาสิตตฺตา. เตเนว ‘‘ปสฺสิสฺสสี’’ติ อนาคตวจนํ กตํ. ตาทิโส ปน คหฏฺโ นิกฺขิตฺตวตฺตปาริวาสิโก วิย ปกตตฺตภูมิยํ วิพฺภมาทินา อนุปสมฺปนฺนปกติยํเยว ติฏฺตีติ อิมสฺส สพฺพสฺสปิ อตฺถวิกปฺปสฺส ทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาโร ปน ปริวตฺติตลิงฺโค หุตฺวา ปุน ปกติลิงฺเค ิตอุกฺขิตฺตโก ปุน ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ปสฺสสี’’ติ. ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ วทนฺโต โอสาเรตพฺโพ. ‘‘เทเสหี’’ติ น วตฺตพฺโพ ลิงฺคปริวตฺตเนน วุฏฺิตตฺตา. ตปฺปฏิกมฺโม อุกฺขิตฺตโก ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ปฏิกมฺมํ กึ เต กต’’นฺติ, ‘‘อาม กต’’นฺติ วทนฺโต โอสาเรตพฺโพ. ‘‘กตฺตพฺพํ เม ปฏิกมฺมํ น โหตี’’ติ วทนฺโต น โอสาเรตพฺโพติ เอเก. อสาธารณาปตฺติมฺหิ อิทํ วิธานํ, น สาธารณาย. ตตฺถ อุกฺขิตฺตโก ¶ ลิงฺคปริวตฺตเนเนว ปฏิปฺปสฺสทฺธกมฺโมติ เอเก. วิจาเรตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพนฺติ อาจริโย. อนุคณฺิปเท ปน ‘‘อลชฺชิปริโภโค สหตฺถทานาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ, ‘สารณียธมฺมปูรกาทโย ทสฺเสตฺวา อลชฺชิสฺส สหตฺถา ทาตุํ วฏฺฏตี’ติ วทนฺตานํ วาโท ปฏิเสเธตพฺโพ. กถํ? อุกฺขิตฺตกสฺส สหตฺถา ทาตุํ น วฏฺฏตีติ วินิจฺฉยานุสาเรน. ทาเปตุํ ปน วฏฺฏเตวาติ จ. กิฺจาปิ อลชฺชิปริโภควเสน ทุกฺกฏํ, อถ โข อยํ อลชฺชี น โหติ, ตสฺมา สพฺพากาเรน นิราปตฺติตํ สนฺธาย ‘อนาปตฺติ สมฺโภเค สํวาเส’ติ วุตฺตํ. กถํ ปฺายตีติ? วิฺเยฺโย อตฺถโต อุจฺฉุรสกสฏานํ สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกตฺตา ‘วฏฺฏติ วิกาเล อุจฺฉุํ ขาทิตุ’นฺติ สฺํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ขาทิตฺวา ตปฺปจฺจยา ปาจิตฺติยํ น ปสฺสติ, วฏฺฏตีติ ตถาสฺิตาย. โย วา ปน อาปตฺตึ อาปนฺนภาวํ ปฏิชานิตฺวา ‘น ปฏิกโรมี’ติ อภินิวิสติ, อิเม ทฺเว –
‘สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, อาปตฺตึ ปริคูหติ;
อคติคมนฺจ คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชีปุคฺคโล’ติ. (ปริ. ๓๕๙) –
วุตฺตลกฺขเณ ¶ อปตนโต อลชฺชิโน น โหนฺติ, ตสฺมา ‘โย อาปตฺติเทสนปฏิกมฺมานิ น กโรติ, เตน สทฺธึ สมฺโภคาทิกรเณ อนาปตฺตี’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตวจเนน, อิตเรนปิ สทฺธึ กิฺจาปิ รูปิยสํโวหาโร น โหติ, อถ โข กยวิกฺกเยน อาปตฺติ โหติเยวาติ นโย ทินฺโน โหติ, ปฺจหิ สทฺธึ สพฺพถาปิ อนาปตฺตีติ นโย จ. เอวํ สาปตฺติฏฺาเนสุ วิเสเสตฺวา จ วจนโต อิธ ตถา อวุตฺตตฺตา เตน สห อลชฺชิปริโภโค นตฺถิ. ภชาปิยมาโน ปน อลชฺชิปกฺขํ ภชตีติ อิมินาปิ อุปาเยน สพฺพตฺถ ตํ ตํ สํสนฺทิตฺวา อตฺโถ ปริเยสิตพฺโพติ อปเร. อาจริยา ปน เอวํ น วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สจาหํ น ปสฺสิสฺสามีติ วทติ, น ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา ปุพฺเพ อาปนฺนาปตฺติโย อุปฺปพฺพชิตสฺสาปิ น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ สิทฺธํ, เตเนว อาจริยา อาปตฺตึ เทสาเปตฺวาว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ การาเปนฺตีติ จ อนาปตฺติ สมฺโภเค สํวาเสติ อิทํ ปุพฺเพ อาปนฺนํ สนฺตึ เอว อาปตฺตึ น ปสฺสตีติ อาสงฺกิตพฺโพ. สา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ าปนตฺถํ วุตฺตนฺติ ¶ จ เอเก. ‘‘ปสฺสิสฺสสี’’ติ คหฏฺตฺตา เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ อนาคตวเสน วุตฺตํ. ‘‘อุปสมฺปาเทตฺวา ปสฺสิสฺสสี’’ติ ปริวาสาทินา กตฺตพฺพสฺส อตฺถิภาเวน ‘‘ปสฺสสี’’ติ อวตฺวา อนาคตวเสน วุตฺตํ, โอสาเรตฺวาติ อพฺภานวเสน. ตตฺถ ปุน กาตพฺพสฺส อภาวา ‘‘ปสฺสสี’’ติ วุตฺตํ. อิทํ สพฺพํ สพฺพตฺถ ปฏิชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอกตฺราปิ ปุน น ปฏิชานาติ, เอเตน สห ตสฺสา อาปตฺติยา อนุรูเปน สํวาโส น กาตพฺโพ, อลชฺชิภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. ทิฏฺิยาติอาทีสุ โอสารณํ นาม สมานกมฺมาทินา กรณนฺติ อตฺโถ. อนาปตฺติ สมฺโภเคติ อุกฺขิตฺตเกน สมฺโภเค อนาปตฺติ. กสฺมา? อุกฺขิตฺตกกมฺมสฺส คหฏฺภาเวน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา, เตเนว ‘‘อลพฺภมานาย สามคฺคิยา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ภิกฺขุภาเว กตฺตพฺพโตติ เกจิ. ทฺวีสุปิ วาเรสุ กมฺมปฏิปฺปสฺสทฺธิวิธานํ เตเยว ชานนฺติ, ตสฺมา สพฺพวาเรสุ ยุตฺตมยุตฺตฺจ สุฏฺุ สลฺลกฺเขตฺวา กเถตพฺพํ.
โย ขนฺธกํ ปพฺพชฺชนามเธยฺยํ,
นานานยํ สาสนมูลภูตํ;
ตฺวา ปกาเสติ ปรสฺส สมฺมา,
ตสฺสาธิปจฺจํ มุนิสาสนสฺมินฺติ.
มหาขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุโปสถกฺขนฺธกวณฺณนา
สนฺนิปาตานุชานนาทิกถาวณฺณนา
๑๓๒-๓. เตน ¶ ¶ สมเยนาติ อตฺตโน โอวาทปาติโมกฺขุทฺเทเส ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา ภิกฺขูนํเยว วิสุํ อุโปสถกรณํ อนุชานิตฺวา ิตสมเยน. โก ปน โสติ? มชฺฌิมโพธิยํ ปาติโมกฺขุทฺเทสปฺปโหนกสิกฺขาปทานํ ปรินิฏฺานกาโล. เตเนวาห ‘‘ตานิ เนสํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชาเนยฺย’’นฺติ. ‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ นิทานุทฺเทสํ ปฺาเปตุกามตาย จ สิกฺขาปทานํ อุทฺเทสปริจฺเฉทนิทสฺสนตฺถฺจ วุตฺตํ. อฺถา ‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยถา’’ติ สพฺพสิกฺขาปทานํ อุทฺทิสิตพฺพกฺกมสฺส ทสฺสิตตฺตา อิทานิ ‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ อิทํ นิรตฺถกํ อาปชฺชติ, อิทฺจ สพฺพสงฺฆุโปสถํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๑๓๔. ‘‘ยํนูน อยฺยาปิ…เป… สนฺนิปเตยฺยุ’’นฺติ พหูนํ อธิการปฺปวตฺติ. ตตฺราปิ วินยํ อาคมฺม วุตฺโต ภิกฺขุ สามิ, น เกวลํ สงฺฆตฺเถโรติ ทสฺสนตฺถํ, สงฺฆสฺส คารวยุตฺตวจนารหตาทสฺสนตฺถฺจ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต’’ติ อาห. ตตฺถ สยํ เจ เถโร, ภิกฺขุํ สนฺธาย ‘‘อาวุโส’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ. กถํ ปฺายติ? พุทฺธกาเล สงฺฆตฺเถโร อพฺยตฺโต นาม ทุลฺลโภ. สพฺพกมฺมวาจาย ปโยคนิทสฺสเน จ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ อิจฺเจว ภควา ทสฺเสตีติ เจ? เอวเมตํ ตถา ทสฺสนโต. สงฺฆํ อุปาทาย สงฺฆตฺเถเรนาปิ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติ วตฺตพฺพํ, ภิกฺขุํ อุปาทาย ‘‘อาวุโส’’ติ มหากสฺสปสฺส กมฺมวาจาย ปโยคทสฺสนโต, ปาริสุทฺธิอุโปสเถ จ เถเรน ภิกฺขุนา ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ, อาวุโส’’ติ ปโยคทสฺสนโต จ. ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺล’’นฺติ ปรโต ปฺาเปตพฺเพ อุโปสถกรณนฺตราเย สนฺธายาห. อุโปสถสฺส พหุวิธตฺตา สรูปโต วตฺตุํ ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยา’’ติ อาห. เอตฺตาวตา ตฺตึ นิฏฺเปสิ. ตฺติทุติยกมฺมโต เอว หิ อุโปสถกมฺมํ. น, ตติยานุสฺสาวนสมฺภวโตติ ¶ เจ? น, อฺเหิ ตฺติจตุตฺถกมฺเมหิ อสทิสตฺตา. น หิ เอตฺถ จตุกฺขตฺตุํ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ อารภียตีติ. อฺเหิ ตฺติทุติเยหิ อสทิสตฺตา ตฺติทุติยมฺปิ มาโหตูติ เจ? น, ตฺติทุติยกมฺมสฺส ¶ อฺถาปิ กตฺตพฺพโต. ตถา หิ ตฺติทุติยกมฺมํ เอกจฺจํ อปโลกนวเสนปิ กาตุํ วฏฺฏติ, น อฺํ อฺถา กาตุํ วฏฺฏติ. กถํ ปฺายตีติ? อิทเมว อุโปสถกมฺมํ าปกํ.
‘‘กึ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติ อิทํ น ตฺติ นิฏฺเปตฺวา วตฺตพฺพํ, ตฺหิ ตฺติโต ปุเรตรเมว กรียตีติ. ตสฺมา ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, กึ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจํ, ยทิ สงฺฆสฺสา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ? ตถาปิ น วตฺตพฺพํ, น หิ ตํ ตฺติยา อนฺโตกรียตีติ. ยทิ เอวํ สพฺพตฺถ น วตฺตพฺพํ ปโยชนาภาวาติ เจ? น, ยถาคตฏฺาเนเยว วตฺตพฺพโต, ปรปทาเปกฺขตายาติ วุตฺตํ โหติ. อิทํ ปุพฺพกิจฺจํ อกตฺวา อุโปสถํ กโรนฺโต สงฺโฆ, ปุคฺคโล วา ปนกฺเขตฺตาติกฺกเม อาปชฺชติ. น หิ ตสฺมึ เขตฺเต อติกฺกนฺเต สมฺมชฺชนาสโนทกปทีปกรเณ อาปตฺติโมกฺโข โหติ. อุโปสถกมฺมโต ปุพฺเพ กตฺตพฺพกิจฺจากรณปจฺจยตฺตา ตสฺสา อาปตฺติยา, น สา กมฺมปริโยสานาเปกฺขา เอตฺถาคตสมฺปชานมุสาวาทาปตฺติ วิย, ตสฺมา ปาติโมกฺขุทฺเทสโก ภิกฺขุ ‘‘ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถา’’ติ วตฺตุกาโม ปมํเยว ปริสุทฺธาปริสุทฺธปจฺจยํ ปุพฺพกิจฺจํ สราเปติ. ตฺหิ กตํ ปริสุทฺธปจฺจโย โหติ, อกตํ อปริสุทฺธปจฺจโย, เตเนว อุภยาเปกฺขาธิปฺปาเยน ‘‘กตํ น กต’’นฺติ อวตฺวา ‘‘กึ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจ’’ มิจฺเจวาห. ตตฺถ อกตปกฺเข ตาว ปาริสุทฺธิอาโรจนกฺกมนิทสฺสนตฺถํ ปรโต ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิ กเรยฺยา’’ติ จ, กตปกฺเข ‘‘อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพ’’นฺติ จ วกฺขติ.
ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถ. กึการณา? ยสฺมา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามิ. เอตฺถ จ ‘‘อุทฺทิสามี’’ติ วตฺตมานกาลํ อปรามสิตฺวา ‘‘อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ อนาคตกาลปรามสเนน ยฺวายํ ‘‘ทานิ เนสํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชาเนยฺย’’นฺติ (มหาว. ๑๕๐) เอตฺถ วุตฺตปาติโมกฺขุทฺเทโส, ตํ สนฺธาย ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ วุตฺตนฺติ เอเก. ยสฺมา ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขุทฺเทสา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา วตฺตมานสฺส นิทานุทฺเทสสงฺขาตสฺส ปาติโมกฺขสฺส ยเทตํ อนฺเต ‘‘กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา’’ติอาทิกํ ยาวตติยานุสฺสาวนํ, ตสฺเสว อาปตฺติเขตฺตตฺตา, อวยเวปิ อวยวีโวหารสมฺภวโต จ อิธ อาปตฺติเขตฺตเมว สนฺธาย ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ ¶ วุตฺตํ. เอวฺหิ วุตฺเต ยสฺมา ปรโต อาปตฺติเขตฺตํ อาคมิสฺสติ, ตสฺมา อาปตฺติภีรุกา ตุมฺเห สพฺเพว ปมเมว ปาริสุทฺธึ อาโรเจถาติ อยมตฺโถ ¶ สมฺภวติ. วตฺตมานกาลวเสน วุตฺเต ‘‘ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถา’’ติ วจนเมว น สมฺภวติ ตทาโรจนสฺส ปมํ อิจฺฉิตพฺพตฺตา, ปเคว ตสฺส กรณาภาเวน ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ วจนํ. อยํ นโย สนฺติยา อาปตฺติยา อาโรจเน ยุชฺชติ, น ตุณฺหีภาเว, อกมฺมปริโยสานา ตุณฺหีภาวปฺปตฺติโต, เอวํ สนฺเตปิ ตสฺมึ ยุชฺชเตว. ปาติโมกฺขุทฺเทสโก หิ อฺมฺํ อาปตฺติอาวิกรณํ อกตฺวา ตุณฺหีภูเต ภิกฺขู ปสฺสิตฺวา เตเนว ตุณฺหีภาเวน อาโรจิตปาริสุทฺธิโก หุตฺวา ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต’’ติ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อารภิ.
เอตฺถาห – ปมํ ‘‘สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา อิธาปิ ‘‘สงฺโฆ อุโปสถํ กริสฺสติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพํ, อถ ‘‘ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสา’’ติ ลกฺขณตฺตา ยถารุตเมว วตฺตพฺพํ, ตถาปิ ‘‘อุโปสถํ กริสฺสามิ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ ลกฺขณวิโรธโต, อนิฏฺปฺปสงฺคโต จ. ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสา เอว หิ สงฺฆสฺส อุโปสโถ กโต โหติ, น ปุคฺคลสฺส อุโปสถกรเณน. ตฺจ โสว กริสฺสติ, น สงฺโฆติ อนิฏฺปฺปสงฺโคว อาปชฺชติ. ‘‘สุณาถา’’ติ วุตฺเต อจิตฺตสามคฺคิปฺปสงฺคภยา ‘‘สุโณมา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สุณิสฺสามา’’ติ วตฺตพฺพํ ‘‘อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ วุตฺตตฺตาติ เจ? น วตฺตพฺพํ, อาปตฺติเขตฺตทสฺสนาธิปฺปายนิรเปกฺขตาย ‘‘สุโณม’’ อิจฺเจว วตฺตพฺพํ. เอกปเทเนว หิสฺส ตทธิปฺปาโย อติกฺกนฺโตติ. ยทิ เอวํ กิมตฺถํ ตํ สพฺเพเหว อารทฺธนฺติ เจ? ‘‘อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ อิมินา อสาธารณวจเนน อาปนฺนสฺส อจิตฺตสามคฺคิปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ. สรมาเนนาติ อิมินา จสฺส สมฺปชานมุสาวาทสฺส สจิตฺตกตํ ทสฺเสติ. อนฺตรายิโก ธมฺโม วุตฺโต ภควตาติ เอวํ อกิริยสมุฏฺานสฺสาปิ เอวํ ปริตฺตกสฺส อิมสฺส มุสาวาทสฺส มหาทีนวตํ ทสฺเสติ. วิสุทฺธาเปกฺเขนาติ สาวเสสํ อาปตฺตึ อุปาทาย อนาปตฺติภาวสงฺขาตํ อนวเสสฺจ อุปาทาย คิหิภาวสงฺขาตํ วิสุทฺธึ อิจฺฉนฺเตน กสฺมา อาวิ กาตพฺพา? อนฺตรายภาวานุปคมเนน ผาสุวิหารปจฺจยตฺตา. อิธ ¶ ‘‘อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส’’ติ น วุตฺตํ ปรโต ทิวสนิยมสฺส กตฺตุกามตาธิปฺปาเยน อวุตฺตตฺตา. เอวํ ปน เต ภิกฺขู สพฺพทิวเสสุ อุทฺทิสึสุ.
๑๓๕. ‘‘อาทิเมต’’นฺติ สีลปาติโมกฺขเมว วุตฺตํ, กิฺจาปิ คนฺถปาติโมกฺโข อธิปฺเปโต. ‘‘ปฺจนฺนํ วา’’ติ มาติกายํ วุตฺตานํ วเสน วุตฺตํ. อนชฺฌาปนฺโน วาติ ปุคฺคลาธิฏฺานเทสนา. โปราณคณฺิปเท ปน ‘‘‘อุโปสถํ กเรยฺยา’ติ เอตฺตาวตา ตฺติ โหติ. ยาวตติยานุสฺสาวนา นาม ‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’ติอาทิวจนตฺตยํ, อนฺเต ‘ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ¶ ปุจฺฉามี’ติ อิทฺจาติ ทุวิธํ. ตตฺถ ปมํ อาปตฺตึ สริตฺวา นิสินฺนสฺส, ทุติยํ อสรนฺตสฺส สารณตฺถ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘วจีทฺวาเร’’ติ ปากฏวเสน อุชุกเมว วุตฺตํ. กิฺจาปิ กายวิฺตฺติยาปิ กรียติ, กายกมฺมาภาวา ปน วจีวิฺตฺติยาเยว อาวิ กาตพฺพา. ‘‘สงฺฆมชฺเฌ วา’’ติอาทิ ลกฺขณวจนํ กิร. สงฺฆุโปสถกรณตฺถํ สงฺฆมชฺเฌ เจ นิสินฺโน, ตสฺมึ สงฺฆมชฺเฌ. คณุโปสถกรณตฺถฺเจ คณมชฺเฌ นิสินฺโน, ตสฺมึ คณมชฺเฌ. เอกสฺเสว สนฺติเก เจ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กตฺตุกาโม, ตสฺมึ เอกปุคฺคเล อาวิ กาตพฺพาติ, ‘‘เอเตน น เกวลํ สงฺฆมชฺเฌ เอวายํ มุสาวาโท สมฺภวติ, อถ โข เอตฺถ วุตฺตลกฺขเณน อสติปิ ‘ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถา’ติอาทิวิธาเน คณุโปสเถปิ สาปตฺติโก หุตฺวา อุโปสถํ กตฺตุกาโม อนาโรเจตฺวา ตุณฺหีภูโตว กโรติ เจ, สมฺปชานมุสาวาทาปตฺตึ อาปชฺชตีติ อิมสฺสตฺถสฺส อาวิกรณโต ลกฺขณวจนํ กิเรต’’นฺติ วทนฺติ ตกฺกิกา. อฺถา ‘‘คณมชฺเฌวา’’ติ น วุตฺตนฺติ เตสํ อธิปฺปาโย. อาโรจนาธิปฺปายวเสน วุตฺตนฺติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. อาโรเจนฺโต หิ สงฺฆสฺส อาโรเจมีติ อธิปฺปาเยน อาวิ กโรนฺโต สงฺฆมชฺเฌ อาวิ กโรติ นาม. อตฺตโน อุภโตปสฺเส นิสินฺนานํ อาโรเจนฺโต คณมชฺเฌ. เอกสฺเสวาโรเจสฺสามิ สภาคสฺสาติ อธิปฺปาเยน อาโรเจนฺโต เอกปุคฺคเล อาโรเจติ นาม. ปุพฺเพ วิภตฺตปทสฺส ปุน วิภชนํ อตฺถวิเสสาภาวทีปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๓๖-๗. ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวสิกํ…เป… ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วตฺวา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุโปสเถ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุ’’นฺติ อิทํ อนุโปสเถ เอว ตํ ทุกฺกฏํ ¶ , อุโปสเถ ปน เทวสิกมฺปิ วฏฺฏตีติ ทีเปติ, ตสฺมา เต ภิกฺขู จาตุทฺทสิยํ อุทฺทิสิตฺวาปิ ปนฺนรสิยํ อุทฺทิสึสุ, เตนาห ‘‘สกึ ปกฺขสฺสา’’ติ. ตตฺถ ปุริเมน สามคฺคีทิวโส อุโปสถทิวโส เอวาติ ทีเปติ. อุภเยน อฏฺมึ ปฏิกฺขิปิตฺวา เทวสิกํ ปฏิกฺเขปสฺส อติปฺปสงฺคํ นิวาเรติ. กึ วุตฺตํ โหติ? ภินฺโน เจ สงฺโฆ ปาฏิปททิวเส สมคฺโค โหติ, ตสฺมึ ทิวเส สามคฺคีอุโปสถํ กโรนฺโต อุภยมฺปิ ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺโต อุภเยน เอกีภูเตน นิวาริโต โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อฺถา สามคฺคีอุโปสโถ น เทวสิโก. เจ, อโหรตฺตํ กาตพฺโพ. ตสฺมิฺจ ปกฺเข ปกติอุโปสโถ น เทวสิโก. เจ, อโหรตฺตํ กาตพฺโพ. ตสฺมิฺจ ปกฺเข ปกติอุโปสโถ อนุทฺทิฏฺโ. เจ โหติ, สามคฺคีอุโปสโถ กาตพฺโพติ อาปชฺชติ. น อปวาทนเยน คเหตพฺพตฺตาติ เจ? น, อนิฏฺปฺปสงฺคโต. กึ วุตฺตํ โหติ? สามคฺคีทิวเส สามคฺคีอุโปสถํ กตฺวา ปุน ตสฺมึ ปกฺเข ปกติอุโปสถทิวเส สมฺปตฺเต ปกติอุโปสโถ น กาตพฺโพติ. อปวาโทติ. อปวาทิตพฺพฏฺานโต อฺตฺถ อุสฺสคฺควิธานํ นิวาเรติ.
กิตฺตาวตา ¶ นุ โข สามคฺคีติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – สามคฺคี นาเมสา สภาคานํ สนฺนิปาโต. สภาคา จ นาม ยตฺตกา สหธมฺมิกา, เต สพฺเพปิ โหนฺติ, อุทาหุ อาวาสสภาคตาย สภาคา นาม โหนฺตีติ. ตตฺถ ยทิ สหธมฺมิกานํ สามคฺคี สามคฺคี นาม, สพฺเพสํ ปุถุวิภตฺตานํ สามคฺคี อิจฺฉิตพฺพา. อถาวสถวเสน, เอกาวาสสภาคานนฺติ วุตฺตํ โหติ. อฺถา เอกาวาเส สามคฺคีติ อาปชฺชติ. มา โน อคมาสีติ อคโต มา โหติ.
สีมานุชานนกถาวณฺณนา
๑๓๘. เอกาวาสคตานํ วเสน สามคฺคึ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกสีมคตานํ วเสน อนุชานิตุกาโม ภควา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สีมํ สมฺมนฺนิตุ’’นฺติ อาห. อถ อาวาสปริจฺเฉทํ วตฺตุกาโม ภเวยฺย. เอตฺตาวตา เอกาวาโส ยาวตา เอกาสีมา. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สีมํ สมฺมนฺนิตุ’’นฺติ วเทยฺย. ตสฺมา น อิธ อนฺุาตพทฺธสีมาวเสน เอกาวาสปริจฺเฉโท โหติ, อุปจารสีมาวเสเนว โหตีติ เวทิตพฺพํ. กถํ ชานิตพฺพนฺติ เจ? ปาฬิโตว, ยถาห ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ¶ อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต เอโก ทฺวีสุ อาวาเสสุ วสฺสํ วสิ…เป… เอกาธิปฺปาย’’นฺติ (มหาว. ๓๖๔). อฺถา วสฺสจฺเฉโทติ อนิฏฺปฺปสงฺโคว, กถํ? เอกาวาสวเสเนว เจ สามคฺคี, พหุอาวาสอนาวาเสสุ น สมฺภเวยฺย. ตโต โส ตํ อาวาสํ คจฺฉนฺโต พหิทฺธา อุโปสถํ กโรติ. ‘‘น, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ สภิกฺขุโก อนาวาโส คนฺตพฺโพ’’ติอาทิ (มหาว. ๑๘๑)-ปาฬิวิโรโธ สติปิ สงฺเฆ อนาวาเส อุโปสถสฺส อกตฺตพฺพโต. อนาวาเสปิ เจ สามคฺคี ลพฺภติ, ‘‘เอตฺตาวตา สามคฺคี, ยาวตา เอกาวาโส’’ติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา สพฺพถา ปุริมนโย ปจฺฉิเมเนว ปฏิกฺขิตฺโตติ กตฺวา นานาวาสวเสนปิ สามคฺคีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ตํ กมฺมํ กโรมาติ วตฺวา น อกํสู’ติอาทีสุ วิย อนาคตมฺปิ อเปกฺขติ, ตสฺมา ‘กโรมา’ติ วุตฺเต น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘สีมํ อโสเธตฺวาปิ นิมิตฺตํ กิตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํ. เหฏฺิมโกฏิยา อฑฺฒฏฺมรตนุพฺเพโธ หตฺถิปฺปมาโณ. สเจ เอโก พทฺโธ โหติ, น กาตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘จตูสุ ทิสาสุ จตุนฺนํ ปพฺพตกูฏานํ เหฏฺา ปิฏฺิปาสาณสทิเส ปาสาเณ ิตตฺตา เอกาพทฺธภาเว สติปิ ปถวิโต อุทฺธํ เตสํ สมฺพนฺเธ อสติ เหฏฺา ปถวิคตสมฺพนฺธมตฺเต อพฺโพหาริกํ กตฺวา กิตฺเตตุํ วฏฺฏติ. เตเนว ‘ปิฏฺิปาสาโณ อติมหนฺโตปิ ปาสาณสงฺขฺยเมว คจฺฉตี’ติ วุตฺตํ. ปถวิโต เหฏฺา ตสฺส มหนฺตภาเว คยฺหมาเน ปพฺพตเมว โหตี’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘จินิตฺวา กตปํสุปฺุเช ติณคุมฺพรุกฺขา เจ ชายนฺติ, ปพฺพโต โหตีติ ธมฺมสิริตฺเถโร. เนวาติ อุปติสฺสตฺเถโร’’ติ วุตฺตํ.
ปาสาโณติ ¶ ‘‘สุธามยปาสาโณปิ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. วีมํสิตพฺพํ อิฏฺกาย ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ทฺวตฺตึสปลคุฬปิณฺฑปฺปมาโณ ตุลตาย, น ตุลคณนาย. โสปีติ ขาณุโก วิย อุฏฺิตปาสาโณ.
จตุปฺจรุกฺขนิมิตฺตมตฺตมฺปีติ เอกจฺเจสุ นิมิตฺตสทฺโท นตฺถิ. เอตฺถ ตโย เจ สารรุกฺขา โหนฺติ, ทฺเว อสารรุกฺขา, สารรุกฺขานํ พหุตฺตํ อิจฺฉิตพฺพํ. ‘‘สุสานมฺปิ อิธ ‘วนเมวา’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ สยํชาตตฺตา’’ติ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘จตูสุ ทฺเว อนฺโตสารา เจ, วฏฺฏติ. อนฺโตสารา อธิกา, สมา วา, วฏฺฏติ. ตสฺมา พหูสุปิ ทฺเว เจ อนฺโตสารา อตฺถิ, วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ.
ปรภาเคติ ¶ เอตฺถ ‘‘เอเตหิ พทฺธฏฺานโต คตตฺตา วฏฺฏติ. ตถา ทีฆมคฺเคปิ คหิตฏฺานโต คตฏฺานสฺส อฺตฺตา’’ติ วทนฺติ.
อนฺวทฺธมาสนฺติ เอตฺถ ‘‘อนุพทฺโธ อทฺธมาโส, อทฺธมาสสฺส วา อนู’’ติ ลิขิตํ. ‘‘อนฺตรวาสโก เตมิยตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตตฺตกปฺปมาณอุทเกเยว กาตุํ วฏฺฏตีติ เกจิ. เตมิยตีติ อิมินา เหฏฺิมโกฏิยา นทิลกฺขณํ วุตฺตํ. เอวรูปาย นทิยา ยสฺมึ าเน จตฺตาโร มาเส อปฺปํ วา พหุํ วา อุทกํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ปวตฺตติ, ตสฺมึ าเน อปฺโปทเกปิ ตฺวา กาตุํ วฏฺฏตีติ เอเก. ‘‘ปวตฺตนฏฺาเน นทินิมิตฺต’นฺติ วุตฺตตฺตา เสตุโต ปรโต ตตฺตกํ อุทกํ ยทิ ปวตฺตติ, นที เอวา’’ติ วทนฺติ.
ชาตสฺสราทีสุ ิโตทกํ ชาตสฺสราทิปเทเสน อนนฺตริกมฺปิ นิมิตฺตํ กาตุํ วฏฺฏติ นทิปารสีมาย นิมิตฺตํ วิย. สเจ โส ปเทโส กาลนฺตเรน คามเขตฺตภาวํ ปาปุณาติ, ตตฺถ อฺํ สีมํ สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏติ. อุกฺเขปิมนฺติ อุทฺธริตฺวา คเหตพฺพกํ.
อพทฺธสีมวิหารานํ สีมาย อุปจารํ เปตฺวาติ ‘‘อายตึ สมฺมนฺนิตพฺพาย โอกาสํ เปตฺวา’’ติ ลิขิตํ. อนฺโตนิมิตฺตคเตหิ ปนาติ ‘‘เอกสฺส อุปฑฺฒํ อนฺโตกตฺตุกามตาย สติ สพฺเพสํ อาคมเน ปโยชนํ นตฺถีติ กตฺวา ‘อนฺโตนิมิตฺตคเตหี’ติ วุตฺตํ, ตฺจ สามีจิวเสนา’’ติ วทนฺติ. อนาคมนมฺปิ วฏฺฏตีติ ‘‘สีมาย อพทฺธตฺตา วคฺคํ นาม น โหตี’’ติ ลิขิตํ. ‘‘อฺสฺมึ คามเขตฺเต ตฺวา นิมิตฺตกิตฺตนกาเล, สมานสํวาสกสีมาย สมฺมนฺนนกาเล จ อาคมนปโยชนํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. เภริสฺํ วาติ ‘‘สมฺมนฺนนปริโยสานํ กโรมาติ ¶ วตฺวา’’ติ ลิขิตํ, เตน ตาทิเส กาเล ตํ กปฺปตีติ สิทฺธํ โหติ. กึ อิมินา? สุขกรณตฺถนฺติ มหาชนสนฺนิปาตนปริสฺสมํ อกตฺวา อปฺปตเรหิ สุขกรณตฺถํ. ยทิ มหาสีมาพนฺธนกาเล อนฺตราโย โหติ, ตตฺตเกนปิ สุขวิหาโรติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปม’’นฺติ วุตฺตนฺติ เอเก. ตโต โอรํ น วฏฺฏตีติ กถํ ปฺายตีติ? วีสติวคฺคกรณียปรมตฺตา สงฺฆกมฺมสฺส. กมฺมารเหน สทฺธึ เอกวีสติ ภิกฺขู เจ คณฺหาติ, วฏฺฏติ. ตตฺตกปฺปมาณํ สุขนิสชฺชวเสน เวทิตพฺพํ. ตเมว นิมิตฺตํ อฺเปิ กิตฺเตตฺวา สเจ พนฺธนฺติ, วฏฺฏตีติ เอเก.
‘‘เอวํ ¶ พทฺธาสุ ปน…เป… สีมนฺตริกา หิ คามเขตฺตํ ภชตี’’ติ น อาวาสวเสน สามคฺคีปริจฺเฉโท, กินฺตุ สีมาวเสเนวาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘นิมิตฺตุปคปาสาเณ เปตฺวา’’ติ สฺจาริมนิมิตฺตสฺส ตปฺปรโต วุตฺตํ. อิโต ปฏฺาย คณฺิปทกฺกโม โหติ – น สกฺขิสฺสนฺตีติ เต อวิปฺปวาสํ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘สมานสํวาสกเมว สมูหนิสฺสามา’’ติ วายามนฺตา สมูหนิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. ‘‘เอกรตนปฺปมาณา’’ติ สุวิฺเยฺยนฺตรา โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ วฏฺฏเตว. ขณฺฑสีมโต ปฏฺาย พนฺธนํ อาจิณฺณํ. อาจิณฺณกรเณน วิคตสมฺโมโห โหตีติ. กุฏิเคเหติ กุฏิฆเร ภูมิฆเร. อุทุกฺขลํวาติ ภูมิอุทุกฺขลํ วิย ขุทฺทกาวาฏํ. ‘‘ปมุเข’’ติ ภูมิกุฏึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอเก. เหฏฺา น โอตรตีติ ภิตฺติโต โอรํ นิมิตฺตานิ เปตฺวา กิตฺติตตฺตา เหฏฺา อากาเส น โอตรติ, อุปริ กเต ปาสาเทติ อตฺโถ. ภิตฺติลคฺเคติ ภิตฺตินิสฺสิตเก. อิเม กิร ภิตฺติลคฺคาปิ ‘‘เอกาพทฺธา’’ติ น วุจฺจนฺติ. สพฺโพ ปาสาโท สีมฏฺโ โหตีติ เอกาพทฺโธ วา โหตุ, มา วา. ตาลมูลกปพฺพโต นาม อนุปุพฺเพน ตนุโก. อากาสปพฺภารนฺติ อปริกฺเขปปพฺภารํ. สุสิรปาสาโณ นาม เลณํ โหติ. อนฺโตเลณนฺติ ปพฺพตสฺส อนฺโตเลณํ. ทฺวารํ ปน สนฺธาย ปรโต ‘‘โอรโต’’ติ วุตฺตํ, สพฺพถาปิ สีมโต พหิเลเณน โอตรตีติ อธิปฺปาโย.
มหาสีมํ โสเธตฺวาติ สีมฏฺํ ทูรคตมฺปิ สีมคตํ สีมสมฺพนฺธํว, ตสฺมา ตํ อนามสิตฺวา าตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ยทิ เอวํ ‘‘ตนฺนิสฺสิตกํ อปเนตฺวา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺตพฺพํ. มหาอฏฺกถายมฺปิ ‘‘สีมํ โสเธตฺวา กาตพฺพ’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. มหาเถราปิ ‘‘โสเธตพฺพ’’มิจฺเจว วทนฺตีติ เอเก. ‘‘มหาสีมํ โสเธตฺวา วา กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ จ ปาโ อตฺถิ. ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ จ ปรโต วกฺขติ, ตสฺมา สาธารณปาโว สุนฺทโรติ เอเก. ปุริมนเยปีติ ขณฺฑสีมาย อุฏฺหิตฺวา มหาสีมาย โอนเตปีติ อตฺโถ. อุกฺขิปาเปตฺวา กาตุํ น วฏฺฏติ. กสฺมา? อนฺโต ิตตฺตา. รุกฺขสฺส เหฏฺา ปถวิคตํ มูลํ ขณฺฑสีมาว โหติ, อพฺโพหาริกํ ¶ วาติ อปเร. ‘‘มชฺเฌ ปน ฉินฺเน มหาสีมาย ิตมูลํ มหาสีมเมว ภชติ, ขณฺฑสีมาย ิตํ ขณฺฑสีมเมว ภชติ ตทายตฺตปถวิรสาทีหิ อนุคฺคหิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สีมาย ปจฺฉา อุฏฺิตรุกฺเข นิสีทิตฺวา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ ¶ ปจฺฉาสีมายํ กตเคเห วิยา’’ติ วตฺวา ‘‘พนฺธนกาเล ิตรุกฺเข นิสีทิตฺวา กาตุํ น วฏฺฏติ อุปริสีมาย อคมนโต’’ติ การณํ วทนฺติ. เอวํ สติ พนฺธนกาเล ปุน อาโรหณํ นาม นตฺถิ, พนฺธิตกาเล เอว อารุหตีติ อาปชฺชติ. ปจฺฉา อุฏฺิตรุกฺโข ปน ตปฺปฏิพทฺธตฺตา สีมสงฺขฺยเมว คโต, เอวํ ปุพฺเพ อุฏฺิตรุกฺโขปีติ คเหตพฺพํ. ‘‘ยํ กิฺจิปี’’ติ วจนโต ติณาทิปิ สงฺคหิตํ. มหาเถราปิ ติณํ โสเธตฺวาว กโรนฺตีติ.
๑๔๐. ยสฺมา มชฺฌโต โกณํ โหติ, ตสฺมา ‘‘โกณโต โกณ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อาปตฺติฺจ อาปชฺชติ อจิตฺตกตฺตา’’ติ วทนฺติ. ปารยตีติ อชฺโฌตฺถรติ. กา สา? สีมา. ‘‘ยา สพฺพนฺติเมน…เป… วหตี’’ติ ตโต เหฏฺิมา นาวาสงฺขฺยํ น คจฺฉตีติ กตฺวา วุตฺตนฺติ เอเก, ตํ น ยุตฺตํ ทุติยปาราชิเก นาวฏฺภณฺฑาธิกาเร ตสฺสาปิ อธิปฺเปตตฺตา. มชฺฌิมปุริสสฺส ภารปฺปมาเณน วุตฺตนฺติ เอเก. ภิกฺขุนีนมฺปิ นทีปารสีมาสมฺภวโต ตาสํ ‘‘เอกา วา นทีปารํ คจฺเฉยฺยา’’ติ วุตฺตโทสปริหรณตฺถนฺติ อาจริยสฺส ตกฺโก. อุภยตฺถาปิ ธุว-สทฺโท คหิโต. เตน อุโปสถนฺตราย ปริหรณตฺถํ อุโปสถทิวโส นิยมโตว วุตฺโต. เอตฺถ จ นาวา นาม ปมาณยุตฺตา สพฺพสาธารณา ถมฺภนาวา อธิปฺเปตา, น กุลฺลนาวาติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา กโตติ อตฺโถ. สเจ เอกํ คามเขตฺตํ, สพฺพนิมิตฺตานํ อนฺโต ิเต ภิกฺขู หตฺถปาสคเต กตฺวา สมฺมนฺนิตพฺพา. นานาคามเขตฺตํ เจ, อนาคมนมฺปิ วฏฺฏติ. อุภยตีเร นิมิตฺตกิตฺตนมตฺเตน ทีปโก สงฺคหิโต น โหติ, ตสฺมา ทีปเก นิมิตฺตานิ กิตฺเตตพฺพาเนว. ‘‘นทิยา เหฏฺา นิสินฺนภิกฺขุ กมฺมํ โกเปติ. อุปริเยว หิ นที โหตี’’ติ วทนฺติ.
สีมานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุโปสถาคาราทิกถาวณฺณนา
๑๔๑. ‘‘ยํ สงฺโฆ อากงฺขติ วิหารํ วา…เป… คุหํ วา’’ติ วจนโต น เกวลํ ปถวิยํเยว, วิหาราทีนํ อุปริปิ สีมา อนฺุาตา โหติ อุโปสถกมฺมปธานตฺตาติ สิทฺธํ. ตปฺปธานา สีมาติ กถํ ปฺายตีติ เจ? ตทธิการานฺุาตตฺตา, สมฺมุติยํ ‘‘สมานสํวาสา’’ติ ¶ เอตฺตาวตา ¶ สิทฺเธ วิสุํ ‘‘เอกูโปสถา’’ติ วจนโต จ. ‘‘อุโปสถํ เปตฺวา เสสกมฺมานิ สมานสํวาสา นามา’’ติ ลิขิตํ. ‘‘เอกํ สมูหนิตฺวา’’ติ ปาฬิปาโ.
๑๔๒. กโตวสฺสาติ เอกสีมาย สมคฺเค สนฺธาย วุตฺตํ. อฺถา นานาสีมายํ ิตานํ สวนํ ปมาณํ, เอกสีมายปิ หตฺถปาสํ มฺุจิตฺวา ิตานํ วา สวนเมว ปมาณนฺติ อนิฏฺํ อาปชฺชติ. ตตฺถ สมฺมตาย วา อสมฺมตาย วาติ อุโปสถาคารสมฺมุติยา, น สีมาสมฺมุติยา. กถํ ปฺายตีติ? อธิการโต, ปรโต ฉนฺททานปฺตฺติโต, ปาริสุทฺธิทานปฺตฺติโต จ. ตตฺถ ปุริมํ การณํ ปุริมํ อนิฏฺํ นิวาเรติ, ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมนฺติ เวทิตพฺพํ. อุโปสถมุขนฺติ อุโปสถฏฺานํ. ‘‘อุโปสถมุขสฺสาติ อุโปสถาคารฏฺานสฺสา’’ติ ลิขิตํ. ยานิ กานิจิ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตุํ วฏฺเฏตีติ อิทํ กถํ ปฺายตีติ? ‘‘ปมํ นิมิตฺตา กิตฺเตตพฺพา นิมิตฺเต กิตฺเตตฺวา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตตฺตา. ปมํ วุตฺตตฺตา น วุจฺจนฺตีติ เจ? ตํ ปน อการณํ, น หิ พุทฺธานํ เทสนาย อาลสิยํ อตฺถิ. สีมาสมูหนนกาเล อุโปสถาคารํ สมูหนิตฺวาว สีมาสมูหนนํ อิชฺฌตีติ เอเก. ตํ อยุตฺตํ อพทฺธาย สีมาย อุโปสถาคารสมฺมุติสิทฺธิโตติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. อุโปสถมุขนฺติ อุโปสถาคารสฺส มุขนฺติ อาจริยา. อุโปสถมุขสฺส นิมิตฺตกิตฺตนา สีมาย วุตฺตนเยน กาตพฺพา. เอเกนาปิ กิตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ เอเก. ‘‘ปาสาโท วา โหตุ, มณฺฑปาทีสุ วา อฺตโร. กมฺมวาจาย ปน ‘อุโปสถมุข’มิจฺเจว วตฺตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘โปราณโก อาวาโส นาม มูลาวาโส’’ติ ลิขิตํ. วทติ ฆฏมตฺตา อิติ หิ ลกฺขณํ.
อวิปฺปวาสสีมานุชานนกถาวณฺณนา
๑๔๓-๔. ‘‘มนมฺหิ วูฬฺโห’’ติ วา ปาโ. ตตฺถ มนมฺหิ วูฬฺโหติ มนํ วูฬฺโห อมฺหีติ อตฺโถ. เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจาติ อนฺตรฆรสงฺขาตํ คามฺจ คามูปจารฺจ เปตฺวา. เกจิ ‘‘ปริกฺขิตฺตํ คามํ สนฺธาย ‘คาม’นฺติ วุตฺตํ, อปริกฺขิตฺตํ สนฺธาย ‘คามูปจาร’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปน อฏฺกถาย วิรุชฺฌติ. ตสฺมา นิเวสนรจฺฉาทโย สนฺธาย คามํ, ปริกฺเขปารหฏฺานานิ สนฺธาย ‘‘คามูปจาร’’นฺติ จ วุตฺตํ. เอตฺถ ปน อเนกธา ปนฺติ. กึ เตน, ปาฬิฺจ ¶ อฏฺกถฺจ สุฏฺุ อุปปริกฺขิตฺวา ยถา สเมนฺติ, ตถา คเหตพฺพํ. ภิกฺขูนํ ปุริมกมฺมวาจา น วฏฺฏตีติ คามคามูปจาเร อนฺโตกตฺวา สมานสํวาสกสีมาย สมฺมตาย อุปริ อวิปฺปวาสสีมาสมฺมุติยํ ยุชฺชติ. ยตฺถ ปน เกวลํ อรฺํเยว สมฺมตํ, ตตฺถ กถํ น วฏฺฏตีติ. ตตฺถ ‘‘เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจา’’ติ วจนํ น สาตฺถกนฺติ เจ? วุจฺจเต ¶ – เอวเมตํ, กินฺตุ อนุสฺสาวนหานิปฺปสงฺคโต ตํ วจนํ วตฺตพฺพเมวาติ อิมินาว อธิปฺปาเยน ‘‘ปุริมกมฺมวาจา น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ สิยา. เอกสฺมึ วา อตฺเถ กมฺมวาจาทฺวยอาภาวโตติ วุตฺตํ. ‘‘น หิ เต อฺมฺสฺส กมฺเม คณปูรกา โหนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา อุภินฺนํ นานาสํวาสกสงฺฆานมฺปิ อยเมว วิธิ อาปชฺเชยฺยาติ เจ? นาปชฺชติ ปฏิคฺคหสนฺนิธีนํ อนฺุาตตฺตา, โอมสนาทิปจฺจยา อวิเสสโต, กมฺมปฏิปฺปสฺสทฺธิมตฺตาเปกฺขตาย จ. ตสฺสาติ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส. น กมฺมวาจํ วคฺคํ กโรนฺตีติ กมฺมํ น โกเปนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถาติ เปตฺวา คามนฺติ เอตฺถ. ‘‘ยทิ ภิกฺขูนํ อวิปฺปวาสสีมา คามฺจ คามูปจารฺจ น โอตรติ, อถ กสฺมา คาเม สีมาพนฺธนกาเล อวิปฺปวาสํ สมฺมนฺนนฺตีติ เจ? อาจิณฺณกปฺเปน, น ตโต อฺํ กฺจิ อตฺถํ อเปกฺขิตฺวา’’ติ ลิขิตํ. ‘‘อตฺถโต หิ สา พหิทฺธาปิ อพทฺธา เอว โหตี’’ติ วุตฺตํ. อนฺตรคาเม พทฺธา สมานสํวาสสีมา ยสฺมา คามสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, ตสฺมาติ เอเก. โสปิ สีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ อวิปฺปวาสสีมาสงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. อิทํ ปเนตฺถ วิจาเรตพฺพํ – คามํ อนฺโตกตฺวา พทฺธาย สีมาย ปุน อวิปฺปวาสสมฺมุติยํ อรฺปเทเส ตฺวา อวิปฺปวาสกมฺมวาจา กาตพฺพา, อุทาหุ คาเม ตฺวาติ? คาเม ตฺวา กตายปิ กปฺปิยภูมิยา ผรตีติ. พหิสีเม ิตสมฺมตโทสานุโลมตฺตา อกปฺปิยภูมิยํ ตฺวา น กาตพฺพาติ โน ตกฺโก, เอส นโย สมูหนเนปีติ อาจริโย. ขณฺฑสีมายํ ตฺวา อวิปฺปวาสสีมาติอาทีสุ มหาสีมา กิร ‘‘อวิปฺปวาสสีมา’’ติ วุตฺตา.
๑๔๖. ‘‘ยสฺสายสฺมโต ขมติ เอติสฺสา สีมาย สมานสํวาสาย เอกูโปสถาย สมุคฺฆาโต, โส ตุณฺหสฺสา’’ติ อนฺธกโปตฺถเก, สีหฬโปตฺถเกสุ จ เกสุจิ ปาโ อตฺถิ. เกสุจิ ‘‘สมุคฺฆาโต เอติสฺสา สีมายา’’ติ ปมํ ลิขนฺติ, เกสุจิ ‘‘เอติสฺสา สีมาย สมุคฺฆาโต’’ติ จ.
คามสีมาทิกถาวณฺณนา
๑๔๗. สา ¶ จาติ สา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺนคามสีมา จ อิตรา จ. สา กตมาติ เจ? ‘‘ปกติคามา’’ติอาทิมาห. พทฺธสีมาสทิสาเยว โหนฺตีติ สา จ โหติ อิตรา จ โหตีติ อธิปฺปาโย, ตสฺมาเยว ‘‘ติจีวรวิปฺปวาสปริหารํ ลภตี’’ติ เอกวจนํ กตํ, ตํ น ยุตฺตํ อุภินฺนมฺปิ คามตฺตาติ เอเก. ‘‘โหนฺติ, น ลภนฺตี’’ติ จ พหุวจนมฺปิ กโรนฺตีติ. ‘‘สา จ อิตรา จา’’ติ วุตฺตา ‘‘มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทินฺนคามสีมา ปกติคามาทโย อภินฺนา’’ติ จ วทนฺติ. ‘‘ภิกฺขุวสตี’’ติ ปาโ, ‘‘วสนฺตี’’ติ จ ลิขิตํ. ‘‘อถสฺส ิโตกาสโต’’ติ ¶ วุตฺตตฺตา เอกวจนเมว ยุตฺตํ. สพฺพา, ภิกฺขเว, นที อสีมาติ กตรํ สีมํ ปฏิกฺขิปติ? พทฺธสีมํ, เอกาทสวิปตฺติสีมฺตรปฺปสงฺคโตติ อาจริยา. สเจ ปมํ สีมาย พทฺธาย ปจฺฉา นทิอาทโย โหนฺติ, ปฏิกฺเขโปติ ปสงฺโค อาปชฺชติ, ตสฺมา อพทฺธสีมเมว ปฏิกฺขิปติ. ยถา สพฺโพ คาโม คามสีมา, ตถา สพฺพา นที อสีมา. กินฺตุ ตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน อุทกุกฺเขปสีมาติ สีมานานตฺตํ ทสฺเสตีติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปาติ ปน เอกิสฺสา นทิยา จตุวคฺคาทีนํ สงฺฆานํ วิสุํ จตุวคฺคกรณียาทิกมฺมกรณกาเล สีมาปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ติจีวเรน วิปฺปวาสาวิปฺปวาสปริจฺเฉททสฺสนตฺถมฺปิ สตฺตพฺภนฺตรสีมาย ปริจฺเฉททสฺสนํ วิยาติ อาจริยา, ตสฺมา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทาภาเวปิ อนฺโตนทิยํ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ.
อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ นาวาคโต เจ, นาวายํ วุตฺตนเยน. สตฺถคโต เจ, สตฺเถ วุตฺตนเยน. โส เจ อติเรกจาตุมาสนิวิฏฺโ, คาเม วุตฺตนเยน ติจีวราวิปฺปวาโส เวทิตพฺโพ. ตตฺถาปิ อยํ วิเสโส – สเจ สตฺโถ อุทกุกฺเขปสฺส อนฺโต โหติ, อุทกุกฺเขปสีมาปมาณนฺติ เอเก. สตฺโถว ปมาณนฺติ อาจริยา. สเจ ปเนตฺถ พหู ภิกฺขูติอาทิมฺหิ เกจิ อธิฏฺานุโปสถํ, เกจิ คณุโปสถํ, เกจิ สงฺฆุโปสถนฺติ วตฺตุกามตาย ‘‘พหู สงฺฆา’’ติ อวตฺวา ‘‘ภิกฺขู’’ติ วุตฺตํ. อูนกํ ปน น วฏฺฏตีติ เอตฺถ สีมาสมฺเภทสมฺภวโตติ อุปติสฺสตฺเถโร. เปนฺเต หิ อูนกํ น เปตพฺพํ. ‘‘อเปตุมฺปิ วฏฺฏติ เอวา’’ติ วุตฺตํ. คจฺฉนฺติยา ปนาติ เอตฺถ ‘‘อุทกุกฺเขปมนติกฺกมิตฺวา ปริวตฺตมานาย กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํ. อฺิสฺสา สีมาย ตฺตีติอาทิ กึ สีมโต กมฺมวิปตฺติภยา วุตฺตํ ¶ , อุทาหุ ปริสโตติ? เอกกมฺมสฺส นานาสีมาย อสมฺภวโต สีมโตติ. เอกกมฺมสฺส นานาสีมฏฺสงฺเฆน อสมฺภวโต ปริสโตติปิ เอเก. ‘‘สวนํ หาเปตี’’ติ วุตฺตโทสปฺปสงฺคโตติ โน ตกฺโก. เอกิสฺสา หิ สีมาย เอกํ กมฺมํ อนิฏฺเปนฺโต หาเปตีติ อาจริโย.
พหินทิตีเร ชาตรุกฺขสฺส อนฺโตนทิยํ ปวิฏฺสาขาย วาติ เอตฺถ จ นทิตีเร ขาณุกํ โกฏฺเฏตฺวาติ เอตฺถ จ สเจ ปน เสตุ วา เสตุปาทา วา พหิตีเร ปติฏฺิตาติ เอตฺถ จ สีมาโสธนํ นาม คามสีมฏฺเ หตฺถปาสานยนํ. ขณฺฑสีมาย อุฏฺิตรุกฺขโต วิโยเชตฺวา กาตุํ วฏฺฏติ. กสฺมา? ตีรฏฺเ รุกฺเข พทฺธนาวาย คาโม อาธาโรติ. ‘‘อุภโตภาเคน คามสีมํ ผุสิตฺวา ิตเสตุ ขณฺฑสีมามหาสีมาโย ผุสิตฺวา ิตรุกฺเขน อุปเมตพฺโพ’’ติ จ ลิขิตํ. ตตฺถ ปุริมนเย ตาว อิทํ วิจาเรตพฺพํ – ตาทิเส าเน กตกมฺมํ กึ นทิยํ กตสงฺขฺยํ คจฺฉติ, อุทาหุ คามสีมายํ, อถ อุภยตฺถาติ? กิฺเจตฺถ ตํ เจ นทิยํ กตสงฺขฺยํ คจฺฉติ, อุทกุกฺเขปสีมาว ¶ โสเธตพฺพา, น อิตรา. อถ คามสีมายํ กตสงฺขฺยํ คจฺฉติ, อุทกุกฺเขปสีมา น โสเธตพฺพา. ยทิ อุภยตฺถ กตสงฺขฺยํ คจฺฉติ, ทฺวีสุ สีมาสุ เอกกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ อนิฏฺปฺปสงฺโค อาปชฺชติ. ตโต ‘‘อฺิสฺสา สีมาย ตฺติ, อฺิสฺสา อนุสฺสาวนา โหตี’’ติ อิทฺจ ‘‘ขณฺฑสีมามหาสีมฏฺานํ กายสามคฺคิยา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทฺจานิฏฺํ อาปชฺชตีติ? เอตฺถ วุจฺจเต – ยถาวุตฺตํ กมฺมํ อุภยตฺถ กตสงฺขฺยํ คจฺฉติ, น จ ยถาวุตฺตํ อนิฏฺํ อาปชฺชติ. กสฺมา? ‘‘ตฺติอนุสฺสาวนานํ เอเกกสีมายํ ปวตฺตตฺตา, การกภิกฺขูนํ วา เอเกกสีมายํ ิตตฺตา’’ติ วทนฺติ. อุภยตฺถาปิ าตุํ สกฺกุเณยฺยตาย ปน ตํ อการณํ. เอกีภาวํ อุปคตสีมฏฺาเน กตตฺตาติ อิทํ อจลการณํ. เอกีภาวํ อุปคตาสุ หิ ทฺวีสุ นทีคามสีมาสุ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ จ. สตฺตพฺภนฺตรสีมายํ เจ นที โหติ, สมุทฺโท วา, ชาตสฺสโร วา. เตสุ ิตภิกฺขุ สตฺตพฺภนฺตรสีมายํ ิตสงฺขฺยํ น คจฺฉติ. ตตฺถ เจ นทิอาทิลกฺขณํ อปฺปตฺโต ทีปโก, ปาสาโณ, รุกฺโข วา โหติ, สตฺตพฺภนฺตรสงฺขฺยํ คจฺฉติ. มนุสฺเสหิ วฬฺชนฏฺานํ เจ ตํ โหติ, คามเขตฺตสงฺขฺยํ คจฺฉติ. กตรคามเขตฺตํ? ยโต มนุสฺสา สฺจรนฺติ, สพฺเพ เจ สฺจรนฺติ, วิสุํ คามเขตฺตสงฺขฺยํ คจฺฉตีติ จ อาจริยา.
ปจฺฉิมนเย ¶ สเจ เสตุ นทีลกฺขณฏฺานํ อผุสิตฺวา ิโต, คามสีมาสงฺขฺยํ คจฺฉติ. ตตฺถ เอโก เจ คาโม, ตํ โสเธตฺวา, ทฺวีสุ ตีเรสุ สเจ ทฺเว, ทฺเวปิ คาเม โสเธตฺวา กมฺมํ กาตพฺพํ. เอวฺหิ กตํ อุภยตฺร กตํ โหติ. อิมินา นเยน ทฺวีสุ นทีสุ, ชาตสฺสเรสุ จ เอกกมฺมปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อยํ ปน นโย ขณฺฑสีมามหาสีมานมฺปิ ลพฺภเตว. สเจ เสตุ นทีลกฺขณฏฺานํ ผุสิตฺวา ิโต, อุทกุกฺเขปสีมาปิ โสเธตพฺพา.
สีมานเมว เจกตฺตํ, เวหาสฏฺํ วินา คโต;
วิทิตฺวา เอกกมฺมสฺส, สีมโต อิทมาทิเส.
เอกสีมํ ทฺวิสีมํ วา, ติสีมํ จตุสีมกํ;
เอกกมฺมํ สิยา ตสฺส, โกโป ปริสโต สิยาติ.
อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – นทิยํ กโรนฺตานํ อุทกุกฺเขปโต พหิ รุกฺขาทิสมฺพนฺโธ อปฺปมาณํ. คาเม กโรนฺตานํ นทิยํ สมฺพนฺธรุกฺขสฺส อุทกุกฺเขปโต พหิ ิตภิกฺขุ อปฺปมาณํ, ตโต โอรํ ปมาณํ. พทฺธสีมาย สมฺพนฺธรุกฺขสฺส พทฺธสีมาย ิตภิกฺขุ ปมาณนฺติ ¶ เวทิตพฺพํ, เตเนว วุตฺตํ ‘‘สีมํ โสเธตฺวา กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ. ‘‘สเจ ปน เสตุ วา เสตุปาทา วา พหิตีเร ปติฏฺิตา กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วจนมฺปิ ปาโรหาทีสุ วิย สกลสีมาโสธนเมว กาตพฺพนฺติ สาเธติ, วีมํสิตพฺพํ. อติวุฏฺิกาเล ปนาติ เอตฺถ อติวุฏฺิ นาม ยถา จาตุมาสิกายาติ เวทิตพฺพา, ตสฺมา จตุมาสํ อติวุฏฺิเยว สเจ โหติ, สพฺโพปิ โอเฆน โอตฺถโฏกาโส นที เอว. อถ เอกิสฺสาปิ อติวุฏฺิยา โอโฆ จตุมาสํ ติฏฺติ, สนฺทติ วา, พหิตีเร ปติฏฺิตโอเฆน โอตฺถโฏกาโส สพฺโพปิ นที เอว. นทึ โอตฺถริตฺวา สนฺทนฏฺานโต ปฏฺายาติ ตเมว วา นทึ อฺํ วา อปุพฺพํ วา ปเทสํ อตฺตโน ปวตฺตวเสน นทิลกฺขณปฺปตฺตํ โอตฺถริตฺวา สนฺทนฏฺานโต ปฏฺาย วฏฺฏติ. คามนิคมสีมํ โอตฺถริตฺวาติ จตุมาสปฺปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อคมนปเถติ ตทหุ คตปจฺจาคตํ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยเก’’ติ ลิขิตํ. ยํ ปน อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพํ. กสฺมา? นทิยมฺปิ ตํโทสปฺปสงฺคโต. ติปุสกาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน กมลุปฺปลาทีนิปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ¶ . สพฺโพปิ อชาตสฺสโร โหติ, คามสีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ เยหิ กตํ, เตสํ คามสีมาสงฺขฺยํ วา, สมนฺตโต ตีรฏฺคาเมหิ เจ กตํ, สพฺพคามสงฺขฺยํ วา, อฺเหิ คามเขตฺเตหิ อสมฺพนฺธฏฺานํ เจ, วิสุํคามสีมาสงฺขฺยํ วา คจฺฉตีติ อตฺโถ.
๑๔๘. สํสฏฺวิฏปาติ อิมินา อาสนฺนตฺตํ ทีเปติ, เตน ปเทสสมฺภินฺทนา อิธ สมฺเภโทติ ทีเปติ. โส ปน วฑฺฒนฺโต สีมาสงฺกรํ กโรตีติ พทฺธสีมฏฺานปฺปเวสนวเสน ‘‘เอกเทสพทฺธสีมา’’ติ วตฺตพฺพโต สงฺกรโทโส โหติ. น, ภิกฺขเว, สีมาย สีมา สมฺภินฺทิตพฺพาติ เอตฺถ ‘‘ปมํ พทฺธสีมาย ปจฺฉา อตฺตนา พนฺธิตพฺพสีมา น สมฺภินฺทิตพฺพา’’ติ เอเก อธิปฺปายํ สํวณฺณยนฺติ. ปมํ สมฺมตสีมายํ สมฺเภทาภาวโต สฺวาธิปฺปาโย อชฺโฌตฺถรเณน ยุชฺชติ, ตสฺมา ปจฺฉา พนฺธิตพฺพสีมาย ปมํ พทฺธสีมา น สมฺภินฺทิตพฺพา. สกลํ วา เอกเทสโต วา นิมิตฺตานํ อนฺโตกรเณน ปมํ พทฺธสีมาย สีมนฺตริเก อกิตฺเตตฺวา สมฺมนฺนนโต หิ สมฺภินฺทติ นาม, ปเรสํ พทฺธสีมํ สกลํ วา เอกเทสโต วา นิมิตฺตานํ อนฺโตกรเณน อชฺโฌตฺถรติ นาม, เตเนวาห ‘‘สีมํ สมฺมนฺนนฺเตน สีมนฺตริกํ เปตฺวา’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ปมํ พทฺธสีมาย สีมนฺตริกํ ปจฺฉา พนฺธิตพฺพสีมาย นิมิตฺตภูตํ เปตฺวา ปจฺฉา สีมํ สมฺมนฺนิตุนฺติ. อิมา ทฺเวปิ วิปตฺติโย ภิกฺขุภิกฺขุนีสีมานํ อฺมฺํ น สมฺภวนฺติ. โส ปน วฑฺฒนฺโต สีมาสงฺกรํ กโรตีติ เอตฺถ เกวลํ สีมาสงฺกรเมว กโรติ. ตสฺมึ กตกมฺมานิ น กุปฺปนฺตีติ เกจิ, ตํ นยุตฺตํ สาขาปาโรหเฉทนสีมาโสธนานํ วุตฺตตฺตา. อิทํ สพฺพํ สุฏฺุ วิจาเรตฺวา ครุกุเล ปยิรุปาสิตฺวา คเหตพฺพยุตฺตกํ คเหตพฺพํ, อิตรํ ฉฑฺเฑตพฺพํ.
อุโปสถเภทาทิกถาวณฺณนา
๑๔๙. ‘‘ทฺเวเม ¶ , ภิกฺขเว, อุโปสถา’’ติ ตทา สามคฺคีอุโปสถสฺส อนนฺุาตตฺตา วุตฺตํ. สามคฺคีอุโปสถสฺส ปุพฺพกิจฺเจ ‘‘อชฺชุโปสโถ สามคฺคี’’ติ วตฺตพฺพํ, น จ กมฺมวาจาย ภควตา ปโยโค ทสฺสิโต, ปาฬินยโต อฏฺกถาจริเยหิ อุทฺทิสิตพฺพกฺกโม ทสฺสิโต. ตถา ปฺจนฺนํ ปาติโมกฺขุทฺเทสานํ อุทฺเทสกฺกโม สิทฺโธติ เวทิตพฺพํ. ตโย วา ทฺเว วา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, อธมฺเมน สมคฺคํ นาม โหตีติ เอตฺถ กามํ ¶ สงฺฆสฺส สามคฺคี นาม โหติ วคฺคกถาย ยถากมฺมํ สามคฺคีววตฺถานโต. ตถาปิ วคฺคปฏิปกฺขภาเวน สมคฺคํ, สมคฺคปฏิปกฺขภาเวน จ วคฺคํ นาม กตํ. อาเวณิกโต วา คณกมฺมาทิสมฺภวโต, ตสฺส จ สมคฺควคฺคภาวสมฺภวโต วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ ปาริสุทฺธิกรณํ ธมฺมิกํ, สงฺฆสฺเสว ฉนฺทาคมนํ, น คณสฺสาติ กตฺวา วคฺคํ นาม โหติ. ‘‘เอกวารํ กตํ สุกตํ, อาปตฺตึ ปน อาปชฺชติ, ปุน กาตุํ น ลภนฺตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘ปฺจสุ เอกสฺส ฉนฺทํ อาหริตฺวา จตูหิ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ, ฉนฺทหารเก ภิกฺขูนํ สนฺติกํ ปตฺเต เตน สงฺโฆ ปโหติ, ตสฺมา ฉนฺโท สงฺฆปฺปตฺโต โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ.
ปาติโมกฺขุทฺเทสกถาวณฺณนา
๑๕๐. มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ…เป… อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ, ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ…เป… ตสฺมา ตุณฺหี. เอวเมตํ ธารยามี’ติ วตฺวา ‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’นฺติอาทินา นเยน อวเสเส สุเตน สาวิเต อุทฺทิฏฺโ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘เอวเมตํ ธารยามีติ สุตา โข ปนายสฺมนฺเตหี’’ติ เอตฺถ ‘‘ธารยามี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’’นฺติ วจนํ สํขิตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, เตเนว ขุทฺทกเปยฺยาลวเสน ลิขิตํ. เอวํ มาติกาฏฺกถายมฺปิ ‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ, ตตฺถายสฺมนฺเต’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’’นฺติ วจนํ สํขิตฺตนฺติ คเหตพฺพนฺติ เอเก. เกจิ ‘‘อวิวทมาเนหิ สิกฺขิตพฺพ’นฺติ วุตฺเต นิทานุทฺเทโส นิฏฺิโต นาม โหติ, ตสฺมา อนาวิกโรนฺโต อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. กสฺมา? ‘‘นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา’’ติ นิฏฺานวจเนน หิ นิทานสฺส นิฏฺิตภาโว วุตฺโต, นิทานาวสาเน จ อาปตฺติ วุตฺตาติ. ‘‘สรภฺํ นาม สเรน ภณน’’นฺติ ลิขิตํ. สชฺฌายํ อธิฏฺหิตฺวาติ ‘‘สชฺฌายํ กโรมี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา. ‘‘อาปุจฺฉามีติ วุตฺตมตฺเตน กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ ¶ วทนฺติ. ตํ ตุณฺหีภาเว ยุชฺชติ. ‘‘อถาปิ ลาภาทินา อภิภูโต วาเรติ, ตํ น ปมาณ’’นฺติ วทนฺติ. เอเสว นโยติ กเถนฺโต ยทิ วิจฺฉินฺทติ, ปุน อาปุจฺฉิตพฺพนฺติ.
อธมฺมกมฺมปฏิกฺโกสนาทิกถาวณฺณนา
๑๕๔. ‘‘เตสํ ¶ อนุปทฺทวตฺถายา’’ติ สงฺโฆ สงฺฆสฺส กมฺมํ น กโรติ, อฺโปิ อุปทฺทโว พหูนํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ.
ปาติโมกฺขุทฺเทสกอชฺเฌสนาทิกถาวณฺณนา
๑๕๕. ‘‘เถราธิกํ ปาติโมกฺข’’นฺติ วตฺวาปิ ปจฺฉา อวิเสเสน ‘‘โย ตตฺถ พฺยตฺโต ปฏิพโล, ตสฺสาเธยฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘ภนฺเต’’ติ วจนํ เถรสฺสาปิ อตฺถีติ สิทฺธํ โหติ. ‘‘คจฺฉาวุโส สํขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา’’ติ วจนโต อสติปิ อนฺตราเย ถามํ ปมาณนฺติ สิทฺธํ โหติ.
ทิสํคมิกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา
๑๖๓. ‘‘สจสฺส สทฺธึจรา ภิกฺขุอุปฏฺากา อตฺถี’’ติ ปาโ. ‘‘อุตุวสฺเสติ อุตุสํวจฺฉเร เหมนฺตคิมฺเหสู’’ติ ลิขิตํ.
ปาริสุทฺธิทานกถาวณฺณนา
๑๖๔. ปาริสุทฺธึ ทมฺมีติ ‘‘สาปตฺติโก เถรานํ เทติ, สมฺปชานมุสาวาเท ทุกฺกฏํ สมฺภวตี’’ติ อาจริเยน ลิขิตํ. กึ นุ โข การณํ? สมฺปชานมุสาวาเทน ทุกฺกฏาปตฺติ นาม เกวลํ ภควตา วุตฺตตฺตา อกิริยสมุฏฺานา โหตีติ. ‘‘ปาริสุทฺธึ ทมฺมี’’ติ เอตฺถ ปน กิริยา ปฺายติ, ตสฺมา สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยํ วิย ทิสฺสติ, สุฏฺุ อุปปริกฺขิตพฺพํ. มหนฺตา หิ เต อาจริยา นาม. ตตฺถ ‘‘ทมฺมี’’ติ อตฺตโน อุโปสถกมฺมนิพฺพตฺตินิมิตฺตํ วุตฺตํ. ‘‘หรา’’ติ จ ‘‘อาโรเจหี’’ติ จ หารกสฺส อนาโรจนปจฺจยา ทุกฺกฏโมจนตฺถํ วุตฺตํ. เอเสว นโย ฉนฺททาเนปิ. ตตฺถ ‘‘ทมฺมี’’ติ อตฺตโน จิตฺตสามคฺคิทีปนวจนํ, เสสํ วุตฺตนยเมว, เอวํ อุปติสฺสตฺเถโร วณฺเณติ. อถ วา ปมํ สมคฺคภาวํ ¶ สนฺธาย, ทุติยํ ปจฺฉา วิธาตพฺพภาวํ, ตติยํ ฉนฺทหารกสฺส ทุกฺกฏโมจนตฺถํ วุตฺตํ. อุภยตฺถาปิ ‘‘สงฺฆปฺปตฺโต ปกฺกมตี’’ติอาทิวจนโต สงฺเฆ สมคฺเค เอว ฉนฺทปาริสุทฺธิทานํ รุหติ, นาสมคฺเคติ สิทฺธํ. ‘‘สงฺฆปฺปตฺโต อุกฺขิตฺตโก ปฏิชานาติ, อาหฏา โหติ ปาริสุทฺธี’’ติอาทิวจนโต อุกฺขิตฺตกาทีนมฺปิ ฉนฺทปาริสุทฺธิทานํ รุหตีติ สิทฺธํ, ตฺจ โข ¶ ปกตตฺตสฺาย, โน อฺถาติ ตกฺโก. ชานิตฺวา สามเณรสฺส ทินฺเน น ยาติ, อาปตฺติ จ, อชานิตฺวา ทินฺเน ยาติ จ, อนาปตฺตีติ เอเก. พิฬาลสงฺขลิกา นาม ปาริสุทฺธีติ เอตฺถ สงฺขลิกา นาม อนนฺตเรน สมฺพชฺฌติ, อฺเน จ สงฺขลิเกนาติ เกวลํ สงฺขลิกา ปาริสุทฺธิ นาม โหตีติ อุปติสฺสตฺเถโร. เอวํ สนฺเต วิเสสนํ นิรตฺถกํ โหติ. พิฬาลสงฺขลิกา พทฺธาว โหติ อนฺโตเคเห เอว สมฺปโยชนตฺตา. ยถา สา น กตฺถจิ คจฺฉติ, ตถา สาปิ น กตฺถจิ คจฺฉตีติ กิร อธิปฺปาโย.
ฉนฺททานาทิกถาวณฺณนา
๑๖๕-๗. ‘‘ฉนฺทํ ทตฺวา ขณฺฑสีมํ วา สีมนฺตริกํ วา พหิสีมํ วา คนฺตฺวา อาคโต ภิกฺขุ กมฺมํ น โกเปติ, ตสฺมา คมิกภิกฺขูนํ ฉนฺทํ คณฺหิตฺวา ขณฺฑสีมํ พนฺธิตฺวา ปุน วิหารสีมํ พนฺธิตุํ เตสํ ฉนฺทํ น คณฺหนฺตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘มุหุตฺตํ เอกมนฺตํ โหถา’’ติอาทิวจนโต ยํ กิฺจิ ภิกฺขุกมฺมํ คหฏฺาทีสุ หตฺถปาสคเตสุ น วฏฺฏตีติ สิทฺธํ. นิสฺสีมนฺติ พหิสีมํ. ตสฺส สมฺมุติทานกิจฺจํ นตฺถีติ ตสฺมึ สติปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. อาสเนน สห อุทกนฺติ อตฺโถ. ปนฺนรโสปีติ อปิ-สทฺโท จาตุทฺทสึ สมฺปิณฺเฑติ, เตน วุตฺตํ มหาอฏฺกถายํ ‘‘ยทิ โน เอต’’นฺติ. ‘‘อชฺช เม อุโปสโถ ปนฺนรโส’’ติ อธิฏฺานํ สทา น กิฺจิ, น อฺถาติ เอเก.
อาปตฺติปฏิกมฺมวิธิกถาทิวณฺณนา
๑๖๙-๑๗๐. ปฏิเทเสมีติ ยาย กายจิ ภาสาย วุตฺเต เทสนา จ ปฏิคฺคโห จ โหติเยว ทิฏฺาวิกมฺเมน วิสุทฺธิยา วุตฺตตฺตาติ เกจิ. เวมติเกน ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกิสฺสา ถุลฺลจฺจยาปตฺติยา เวมติโก, ยทา นิพฺเพมติโก ภวิสฺสามิ, ตทา ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ. เอวํ กเต ยาว นิพฺเพมติโก น โหติ, ตาว สภาคาปตฺตึ ปฏิคฺคเหตุํ น ลภติ, อฺเสฺจ กมฺมานํ ปริสุทฺโธ นาม โหติ. ปุน นิพฺเพมติโก หุตฺวา เทเสตพฺพํ. น จาติ เนว ปาฬิยํ น อฏฺกถายํ อตฺถิ, เทสิเต ปน โทโส นตฺถีติ. ตถา อิโต ¶ วุฏฺหิตฺวา ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสามีติ เอตฺถ จ สกลสงฺเฆ สภาคาปตฺตึ ¶ อาปนฺเน, เวมติเก จ. ตถา จ ‘‘สพฺโพ สงฺโฆ สภาคาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ยทา สุทฺธํ ปสฺสิสฺสตี’’ติ, ‘‘ตทา ตสฺส สนฺติเก ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสตี’ติ วตฺวา ‘อุโปสถํ กาตุํ ลภตี’’ติ จ ลิขิตํ.
อนาปตฺติปนฺนรสกาทิกถาวณฺณนา
๑๗๒-๓. ‘‘อตฺถฺเ’’ติ ปุพฺพวาเร, ‘‘อถฺเ’’ติ ปจฺฉาวาเร ปาโ. สีมํ โอกฺกนฺเต วา โอกฺกมนฺเต วา ปสฺสนฺติ. ธมฺมสฺิโน ปน อฺาเณน โหนฺติ. ‘‘เวมติกปนฺนรสกํ อุตฺตานเมวา’’ติ ปาโ.
สีโมกฺกนฺติกเปยฺยาลกถาวณฺณนา
๑๗๘. ‘‘น อกามา ทาตพฺพา’’ติวจนโต อิจฺฉาย สติ ทาตพฺพาติ สิทฺธํ.
ลิงฺคาทิทสฺสนกถาวณฺณนา
๑๘๐. นาภิวิตรนฺตีติ เอตฺถ ลทฺธินานาสํวาสกา กิร เต. กมฺมนานาสํวาสกฺหิ ทิฏฺึ ปฏินิสฺสชฺชาเปตฺวา ตสฺส โอสารณกมฺมํ กาตพฺพํ. เอวฺหิ กเต เตน สทฺธึ อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติ. อิตเรน ลทฺธินิสฺสชฺชนมตฺเตน กาตุนฺติ วุตฺตํ. อาปตฺติยา อทสฺสเน อปฺปฏิกมฺเม อุกฺขิตฺตกฺจ ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อุกฺขิตฺตกฺจ ชานิตฺวา เตน สทฺธึ กโรนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, ตสฺมา อิเม อุกฺขิตฺตานุวตฺตกาติ เวทิตพฺพาติ เอเก.
นคนฺตพฺพคนฺตพฺพวารกถาวณฺณนา
๑๘๑. น คนฺตพฺโพติ กึ สนฺธาย? ‘‘อฺตฺร สงฺเฆนา’’ติ วจนโต ยสฺมึ วิหาเร สตํ ภิกฺขู วิหรนฺติ, เต สพฺเพ เกนจิเทว กรณีเยน ทส ทส หุตฺวา วิสุํ วิสุํ นานาอุทกุกฺเขปสีมาทีสุ ตฺวา อุโปสถํ กาตุํ ลภนฺติ. นวกมฺมสาลาทิกา นานาสีมาโกฏิ อุโปสถาธิฏฺานตฺถํ สีมาปิ นทีปิ น คนฺตพฺพา. ครุกํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ วิสฺสชฺชิตฺวา ลหุกสฺส อกตฺตพฺพตฺตา ‘‘อฺตฺร สงฺเฆนา’’ติ วจนํ สาเธติ. ตตฺถ ‘‘ยสฺมึ อาวาเส ¶ อุโปสถการกา ¶ …เป… อกตฺวา น คนฺตพฺโพ’’ติ วจนโต วิสฺสฏฺอุโปสถาปิ อาวาสา คนฺตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ. ‘‘ตโต ปาริสุทฺธิอุโปสถกรณตฺถํ วิสฺสฏฺอุโปสถา คนฺตุํ วฏฺฏติ, ขณฺฑสีมํ วา ปวิสิตุนฺติ อปเร วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อิมินา เนว อุโปสถนฺตราโยติ ‘‘อตฺตโน อุโปสถนฺตราโย’’ติ ลิขิตํ.
วชฺชนียปุคฺคลสนฺทสฺสนกถาวณฺณนา
๑๘๓. ‘‘อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺส นิสินฺนปริสาย กลหาทิภเยน นาหํ กริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา นิสีทิตุํ วฏฺฏติ. อฺกมฺเม ตสฺส นิสินฺนปริสาย อาปตฺติ นตฺถีติ เอเก. ‘‘น จ, ภิกฺขเว, อนุโปสเถ อุโปสโถ กาตพฺโพ อฺตฺร สงฺฆสามคฺคิยา’’ติ (มหาว. ๑๘๓) วจนโต สามคฺคีทิวโส อนุโปสถทิวโสติ อตฺถโต วุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อุโปสถา’’ติ วุตฺตวจนวเสเนตํ วุตฺตํ, อฺถา ปริวารปาฬิยา วิรุชฺฌตีติ อาจริยา. จาตุทฺทสิยํ, ปนฺนรสิยํ วา เจ สงฺโฆ สมคฺโค โหติ, ‘‘อชฺชุโปสโถ สามคฺคี’’ติ อวตฺวา ปกตินีหาเรเนว กตฺตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ ยถาเทสนา กตาติ โน ตกฺโก. อฺถา ยถาวุตฺตทฺวเย เจ สามคฺคี โหติ, ตตฺถ อุโปสถํ อกตฺวา อนุโปสถทิวเส เอว สามคฺคีอุโปสโถ กาตพฺโพติ อาปชฺชติ. อฺถา ปุพฺเพ ปฏิสิทฺธตฺตา อิทานิ ปฏิเสธนกิจฺจํ นตฺถิ. ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวสิกํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๑๓๖) ปุพฺเพ หิ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุโปสเถ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุ’’นฺติ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา ‘‘สกึ ปกฺขสฺส จาตุทฺทเส วา ปนฺนรเส วา’’ติ จ ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อุโปสถา’’ติ (มหาว. ๑๔๙) จ ปจฺฉา วุตฺตตฺตา ตโต อฺสฺมึ ทิวเส อุโปสโถ น กาตพฺโพติ อตฺถโต อาปนฺนํ อนิฏฺํ, สติ สงฺฆสามคฺคิยา อฺโ ทิวโส ปกติวเสน อนุโปสโถปิ อุโปสถทิวโส นาม โหตีติ ทสฺสนวเสน นิวาเรตุมฺปิ เอวํเทสนา กตาติ เวทิตพฺพา.
อุโปสถกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกวณฺณนา
วสฺสูปนายิกานุชานนกถาวณฺณนา
๑๘๔. มหาอฏฺกถายมฺปิ ¶ ¶ ‘‘สงฺกาสยิสฺสนฺตี’’ติ ปาโ, ทีปวาสิโน ‘‘สงฺกาปยิสฺสนฺตี’’ติ ปนฺติ กิร. ‘‘กติ นุ โข วสฺสูปนายิกา’’ติ จินฺตายํ ‘‘กึ นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํ อุปคนฺตุ’’นฺติ ยํ วสฺสูปคมนํ วุตฺตํ, ตํ ‘‘อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ วตฺวา อุปคนฺตพฺพํ. วสฺสานมาสา จ จตฺตาโร. ตตฺถ ปมํ เตมาสํ, ปจฺฉิมํ เตมาสนฺติ ทุวิธํ เตมาสํ. เตนายํ เตสํ ภิกฺขูนํ จินฺตา อโหสิ.
วสฺสาเนจาริกาปฏิกฺเขปาทิกถาวณฺณนา
๑๘๕. อนเปกฺขคมเนน วา อฺตฺถ อรุณํ อุฏฺาปเนน วา อาปตฺติ เวทิตพฺพาติ เอตฺถ ปมํ ตาว โส สตฺตาหํ อนาคตาย ปวารณาย สกรณีโย ปกฺกมติ. ‘‘อาคจฺเฉยฺย วา โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตํ อาวาสํ น วา อาคจฺเฉยฺย, ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปุริมิกา จ ปฺายติ, ปฏิสฺสเว จ อนาปตฺตี’’ติ วจนโต โอรํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ ‘‘โส ตทเหว อกรณีโย ปกฺกมติ, สกรณีโย ปกฺกมติ, ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปุริมิกา จ น ปฺายติ, ปฏิสฺสเว จ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๐๗) วุตฺตํ.
สตฺตาหกรณียานุชานนกถาวณฺณนา
๑๘๗-๘. ทุติยํ ปน ‘‘โส ตํ สตฺตาหํ พหิทฺธา วีตินาเมติ, ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปุริมิกา จ น ปฺายติ, ปฏิสฺสเว จ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วจนโต สตฺตาหโต ¶ ปรํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ ‘‘โส ตํ สตฺตาหํ อนฺโต สนฺนิวตฺตํ กโรติ, ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปุริมิกา จ ปฺายติ, ปฏิสฺสเว จ อนาปตฺตี’’ติ (มหาว. ๒๐๗) วุตฺตํ. สติปิ การณทฺวเย วสฺสจฺเฉทการณาภาเว อาปตฺติ เวทิตพฺพา, ตสฺมา ตีณิปิ เอตานิ วจนานิ ยถาสมฺภวํ โยชิตานิ วิคฺคหานิ โหนฺติ. ตีณิ ปริหีนานีติ ตาสํ นตฺถิตาย.
ปหิเตเยวอนุชานนกถาวณฺณนา
๑๙๙. ‘‘อนุชานามิ ¶ ภิกฺขเว, สงฺฆกรณีเยน คนฺตุํ, สตฺตาหํ สนฺนิวตฺโต กาตพฺโพ’’ติ วจนโต อนฺโตวสฺเส สํหาริกภาเวน คนฺตุํ วฏฺฏติ. ตตฺถ ธมฺมฉนฺทวเสนปิ อาคเต สงฺฆสฺส อายมุขํ วินสฺสติ. ตโต ‘‘เสนาสนานิ กตฺวา’’ติ จ วุตฺตํ. อาคตนฺติ อาคมนํ. ภาเวตฺถ ตปจฺจโยยํ. สงฺฆกรณีเยน คนฺตุนฺติ เอตฺถ ‘‘เสนาสนปฏิสํยุตฺเตสุ เอว สงฺฆกรณีเยสุ, น อฺเสู’’ติ ธมฺมสิริตฺเถโร วทติ กิร. อฏฺกถายมฺปิ ตํ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘ยํ กิฺจิ อุโปสถาคาราทีสุ เสนาสเนสู’’ติอาทินา เสนาสนเมว ทสฺสิตํ, ตสฺมา อุปปริกฺขิตพฺพํ.
อนิมนฺติเตน คนฺตุํ น วฏฺฏตีติ ตสฺส รตฺติจฺเฉโท จ ทุกฺกฏาปตฺติ จ โหติ, ตํ ‘‘วสฺสจฺเฉโท’’ติ จ วทนฺติ. นิมนฺติโตเยว นาม โหตีติ เอตฺถ อุปาสเกหิ ‘‘อิมสฺมึ นาม ทิวเส ทานาทีนิ กโรม, สพฺเพ สนฺนิปตนฺตู’’ติ กตายปิ กติกาย คนฺตุํ วฏฺฏติ. ปวารณาย นวมิโต ปฏฺาย ปํสุกูลิกจีวรํ ปริเยสิตุํ กาวีรปฏฺฏเน วิย สพฺเพสํ คนฺตุํ วฏฺฏติ อนุสํวจฺฉรํ นิยมโต อุปาสเกหิ สชฺชิตฺวา ปนโต. วุตฺตมฺปิ เจตํ อนฺธกฏฺกถายํ ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆน วา กติกา กตา ‘สมนฺตา ภิกฺขู คจฺฉนฺตู’ติ, โฆสนํ วา กตํ อุปาสเกหิ, ตตฺถ คจฺฉนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโท นตฺถีติ ตถา ‘อนุสํวจฺฉรํ อาคจฺฉนฺตู’ติ สกึ นิมนฺติเตปิ วฏฺฏตี’’ติ จ ‘‘จีวรกาลโต ปฏฺาย นิยมํ กตฺวา สมนฺตโต อาคตานํ สชฺเชตฺวา ทานโต กาวีรปฏฺฏเน โฆเสตฺวา กรณากาโร ปฺายตีติ อปเร’’ติ จ. อาจริยา ปน เอวํ น วทนฺติ.
อนฺตราเยอนาปตฺติวสฺสจฺเฉทกถาวณฺณนา
๒๐๑. ‘‘สเจ ทูรํ คโต โหติ, สตฺตาหวาเรน อรุโณ อุฏฺาเปตพฺโพ’’ติ วจนโต ‘ยสฺมึ อนฺตราเย สติ วสฺสจฺเฉทํ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมึ อนฺตราเยว วสฺสจฺเฉทมกตฺวา สตฺตาหกรณีเยน ¶ วีตินาเมตุํ วฏฺฏตีติ ทีปิตนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. วินยธรา ปน น อิจฺฉนฺติ, ตสฺมา ‘‘สตฺตาหวาเรน อรุโณ อุฏฺาเปตพฺโพ’’ติ อิทํ ตตฺรุปฺปาทาทินิมิตฺตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตํ สนฺธาย ‘‘อาจริยา ปน เอวํ น วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. คาวุํ ¶ วาติ พลิพทฺธํ วา. พหิสีมาย ิตานนฺติ เตหิ ขณฺฑสีมาย ิเตหิปีติ อุปติสฺสตฺเถโร. วสฺสจฺเฉเท อสฺส วสฺสจฺเฉทสฺส. วิหารา อฺตฺถ วุฏฺาเปนฺเตหิ ตตฺเถว สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณน อิมสฺมึ นาม ปเทเส อิมํ วิหารํ เนตฺวา วุฏฺาเปมา’’ติ อนุสฺสาเวตฺวาว กาตพฺพนฺติ.
วชาทีสุวสฺสูปคมนกถาวณฺณนา
๒๐๓. วเชน สทฺธึ คตสฺส วสฺสจฺเฉเท อนาปตฺตีติ วสฺสจฺเฉโท น โหตีติ กิร อธิปฺปาโย. สตฺถสฺส อวิหารตฺตา ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร’’ติ อวตฺวา ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ เอตฺตกํ วตฺตพฺพํ. ‘‘สตฺเถ ปน วสฺสํ อุปคนฺตุํ น วฏฺฏตีติ ‘อิมสฺมึ วิหาเร อิมํ เตมาส’นฺติ วา ‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’ติ วา น วฏฺฏติ, อาลยกรณมตฺเตเนว วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย’’ติ ลิขิตํ. ตํ ปน อฏฺกถาย วิรุชฺฌติ. ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมีติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. อฏฺกถาวจนมฺปิ ปุพฺพาปรํ วิรุชฺฌตีติ เจ? น, อธิปฺปายาชานนโต. สตฺโถ ทุวิโธ ิโต, สฺจาโรติ. ตตฺถ ิเต กุฏิกาย ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ วตฺวา วสิตพฺพํ. อิทฺหิ สนฺธาย ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สตฺเถ วสฺสํ อุปคนฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ, สฺจาริมฺหิ ปน สตฺเถ กุฏิกาย อภาวโต วสฺสํ อุปคนฺตุํ น วฏฺฏติ. สติ สิวิกาย วา สกฏกุฏิกาย วา วฏฺฏติ, ตถา วเชปิ. ตีสุ าเนสุ ภิกฺขุโน นตฺถิ วสฺสจฺเฉเท อาปตฺติ.
ปวาเรตฺุจ ลภตีติ เอตฺถายํ วิจารณา – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เยน วโช, เตน คนฺตุ’’นฺติ อิทํ กึ วสฺสรกฺขณตฺถํ วุตฺตํ, อุทาหุ วสฺสจฺเฉทาปตฺติรกฺขณตฺถนฺติ? กิฺเจตฺถ ยทิ วสฺสรกฺขณตฺถํ, ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ อิทํ วิรุชฺฌติ. อถ วสฺสจฺเฉทาปตฺติรกฺขณตฺถํ วุตฺตนฺติ สิทฺธํ น โส ปวาเรตุํ ลภตีติ, กา ปเนตฺถ ยุตฺติ? ยโต อยเมว ติวิโธ ปวาเรตุํ ลภติ, เนตโร. วาเฬหิ อุพฺพาฬฺหาทิโก หิ อุปคตฏฺานาปริจฺจาคา ลภติ. ปริจฺจาคา น ลภตีติ อยเมตฺถ ยุตฺติ. เยน คาโม, ตตฺถ คโตปิ ปวาเรตุํ ลภตีติ เอเกนาติ อาจริโย. โย หิ ปุพฺเพ ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ น อุปคโต, ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร’’ติ อุปคโต, โส ¶ จ ปริจฺจตฺโต. อฺถา วินา วิหาเรน เกวลํ คามํ สนฺธาย ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ อุปคนฺตุํ วฏฺฏตีติ. อาปชฺชตูติ เจ? น, ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วเช สตฺเถ นาวาย วสฺสํ อุปคนฺตุ’’นฺติ วจนํ วิย ‘‘คาเม อุปคนฺตุ’’นฺติ วจนาภาวโต. ยสฺมา ¶ ‘‘ตีสุ าเนสุ ภิกฺขุโน นตฺถิ วสฺสจฺเฉเท อาปตฺตี’’ติ วจนํ ตตฺถ วสฺสูปคมนํ อตฺถีติ ทีเปติ ตทภาเว เฉทาภาวา, ตสฺมา ‘‘สตฺเถ ปน วสฺสํ อุปคนฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ กุฏิยา อภาวกาลํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ สิทฺธํ. ตีสุ าเนสุ ภิกฺขุโน นตฺถิ วสฺสจฺเฉเท อาปตฺตีติ ‘‘เตหิ สทฺธึ คจฺฉนฺตสฺเสว นตฺถิ, วิรุชฺฌิตฺวา คมเน อาปตฺติ จ, ปวาเรตฺุจ น ลภตี’’ติ ลิขิตํ, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘อถ สตฺโถ อนฺโตวสฺเสเยว ภิกฺขุนา ปตฺถิตฏฺานํ ปตฺวา อติกฺกมติ…เป… อนฺตรา เอกสฺมึ คาเม ติฏฺติ วา วิปฺปกิรติ วา’’ติอาทิ, ตํ เอตฺตาวตา วิรุชฺฌิตฺวา คตานมฺปิ วิรุชฺฌิตฺวา คมนํ น โหติ, ตสฺมา ปวาเรตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ‘‘ปทรจฺฉทนํ กุฏึ กตฺวา อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ วจนโต เสนาสนตฺถาย รุกฺขํ อารุหิตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ โหติ, น ปาฬิวิโรธโตติ เจ? น, ตปฺปฏิกฺเขเปเนว สิทฺธตฺตา, อิมสฺส อิธ ปุนปิ ปฏิกฺเขปนโต. ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ อิมินา ปฏิกฺเขเปน สิทฺเธ ‘‘น, ภิกฺขเว, อชฺโฌกาเส วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ ปฏิกฺเขโป วิย สิยาติ เจ? น, อชฺโฌกาสสฺส อเสนาสนภาวานุมติปฺปสงฺคโต. อชฺโฌกาโส หิ ‘‘อชฺโฌกาเส ปลาลปฺุเช’’ติ วจนโต เสนาสนนฺติ สิทฺธํ. จตุสาลอชฺโฌกาเส วสนฺโตปิ ‘‘จตุสาลาย วสตี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา ตตฺถ วฏฺฏตีติ อาปชฺชติ, ตสฺมา อิธ อเสนาสนิโก นาม อตฺตนา วา ปเรน วา อตฺตโน นิพทฺธวาสตฺถํ อปาปิตเสนาสนิโกติ เวทิตพฺพํ. อฺถา ทฺวินฺนํ ปฏิกฺเขปานํ อฺตราติเรกตา จ รุกฺขมูเลปิ นิพฺพโกเสปิ วสฺสํ อุปคนฺตุํ วฏฺฏตีติ จ, อปาปิตเสนาสนิเกนาปิ คพฺเภ วสิตุํ วฏฺฏตีติ จ อาปชฺชติ, สทฺวารพนฺธเมว เสนาสนํ อิธ อธิปฺเปตนฺติ กถํ ปฺายตีติ เจ? นิทานโต. อยฺหิ อเสนาสนิกวสฺสูปคมนาปตฺติ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู อเสนาสนิกา วสฺสํ อุปคจฺฉนฺติ, สีเตนปิ อุณฺเหนปิ กิลมนฺตี’’ติ อิมสฺมึ นิทาเน ปฺตฺตา, ตสฺมา ¶ สีตาทิปฏิกฺเขปเมว อิธ เสนาสนนฺติ อธิปฺเปตพฺพนฺติ สิทฺธํ. เอวํ สนฺเต สิทฺธํ ปุพฺพปกฺขนิทสฺสนนฺติ เจ? น, ปุพฺเพ อปรตฺถปวตฺติสูจนโต. ทุติยชฺฌานนิทฺเทเส ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๒๒๘; ม. นิ. ๑.๒๗๑) วจนานิ นิทสฺสนํ. อชฺโฌกาสปฏิกฺเขปนิทาเนน พหิอชฺโฌกาโสว ปฏิกฺขิตฺโต, น จตุสาลาทิมชฺฌคโต อชฺโฌกาโสติ อาปชฺชติ, ตสฺมา น นิทานํ ปมาณนฺติ เจ? น, นิยมโต. กิฺจิ หิ สิกฺขาปทํ นิทานาเปกฺขํ โหตีติ สาธิตเมตํ. อิทํ สาเปกฺขํ, อิทํ อนเปกฺขนฺติ กถํ ปฺายติ, น หิ เอตฺถ อุภโตวิภงฺเค วิย สิกฺขาปทานํ ปทภาชนํ, อนาปตฺติวาโร วา อตฺถีติ? อิธาปิ เทสนาวิธานโต ปฺายติ. ‘‘เทเว วสฺสนฺเต รุกฺขมูลมฺปิ ¶ นิพฺพโกสมฺปิ อุปธาวนฺตี’’ติ หิ อิเมหิ ทฺวีหิ นิทานวจเนหิ พหิ วา อนฺโต วา สพฺพํ โอวสฺสกฏฺานํ อิธ อชฺโฌกาโส นาม. อโนวสฺสกฏฺานมฺปิ อนิพฺพโกสเมว อิธ อิจฺฉิตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติ. เตน น อุปคนฺตพฺพนฺติ น อาลยกรณปฏิกฺเขโป, ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ วจนปฏิกฺเขโป. ฉวสรีรํ ทหิตฺวา ฉาริกาย, อฏฺิกานฺจ อตฺถาย กุฏิกา กรียตีติ อนฺธกฏฺกถาวจนํ. ‘‘ฏงฺกิตมฺโจติ กสิกุฏิกาปาสาณฆร’’นฺติ ลิขิตํ. ‘‘อกวาฏพทฺธเสนาสเน อตฺตโน ปาปิเต สภาคฏฺาเน สกวาฏพทฺเธ วสติ เจ, วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ปโยโคปิ อตฺถิ, ‘‘อเสนาสนิเกน วสฺสํ น อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ ปาฬิ จ อฏฺกถา จ, ตสฺมา อุปปริกฺขิตพฺพํ.
อธมฺมิกกติกาทิกถาวณฺณนา
๒๐๕. มหาวิภงฺเค วุตฺตนฺติ เอตฺถ อยํ อนฺธกฏฺกถาวจนํ อูนปนฺนรสวสฺเสน สามเณเรน อิธ วิหาเร น วตฺถพฺพา, น ปํสุกูลํ อาหิณฺฑิตพฺพํ, น โจฬภิกฺขา คเหตพฺพา, น อฺวิหาเร ภฺุชิตพฺพํ, น อฺสฺส ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา สนฺตกํ ภฺุชิตพฺพํ, อฺมฺํ เนว อาลเปยฺยาม น สลฺลเปยฺยาม, น สชฺฌายิตพฺพํ, มตฺติกาปตฺเตน วฏฺฏติ, น อปริปุณฺณปริกฺขารสฺส วาโสติ.
๒๐๖. มุสาวาโทติ วิสํวาโท อธิปฺเปโต. เกจิ ‘‘วิสํวาทนวเสน ปฏิสฺสุณิตฺวาติ วุตฺต’’นฺติ จ, ‘‘รฺโ วุตฺตวจนานุรูปโต มุสาวาโทติ คหฏฺา คณฺหนฺตีติ วุตฺต’’นฺติ จ วทนฺติ.
๒๐๗. ‘‘ปุริมิกา ¶ จ น ปฺายติ. กสฺมา? ‘ทุติเย วสามี’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน ปมเสนาสนคฺคาโห ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. ปุน ‘ปเม เอว วสามี’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน ทุติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อุภยาวาเส วิธานํ นตฺถี’’ติ ลิขิตํ. โปราณคณฺิปเท ปน ‘‘ปมํ คหิตฏฺาเน อวสิตฺวา อฺสฺมึ วิหาเร เสนาสนํ คเหตฺวา ทฺวีหตีหํ วสติ, ตโต ปมคฺคาโห ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ ปุริมิกา จ น ปฺายติ. ปจฺฉิมคฺคาโห น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อิทฺหิ ทิวสวเสน ปฏิปฺปสฺสมฺภนํ นาม โหติ. อถ ปจฺฉิมํ เตมาสํ อฺสฺมึ วสติ, ปุริมิกา จ น ปฺายติ, อิทํ เสนาสนคฺคาหานํ วเสน ปฏิปฺปสฺสมฺภนํ นามา’’ติ วุตฺตํ. อุโภเปเต อตฺถวิกปฺปา อิธ นาธิปฺเปตา. ยตฺถายํ ปฏิสฺสุโต, ตตฺถ ปุริมิกา จ น ปฺายติ, ปฏิสฺสเว จ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. กตฺถ ปน ปุริมิกา ปฺายตีติ? อนฺตรามคฺเค ทฺวีสุ อาวาเสสุ ยตฺถ ¶ ตทเหว ปจฺฉิมคฺคาโห, ตตฺถ ปมํ คหิตฏฺาเน สตฺตาหกรณีเยน คจฺฉโต น วสฺสจฺเฉโท, โส ตทเหว อกรณีโย ปกฺกมตีติอาทิมฺหิ ‘‘กรณียํ นาม สตฺตาหกรณีย’’นฺติ ลิขิตํ.
ปาฬิมุตฺตกรตฺติจฺเฉทวินิจฺฉเย ‘‘ธมฺมสฺสวนาที’’ติ วุตฺตํ. อาทิมฺหิ จตูสุ วาเรสุ นิรเปกฺขปกฺกมนสฺสาธิปฺเปตตฺตา ‘‘สตฺตาหกรณีเยนา’’ติ น วุตฺตํ ตสฺมึ สติ นิรเปกฺขคมนาภาวโต. ตตฺถ ปุริมา ทฺเว วารา วสฺสํ อนุปคตสฺส วเสน วุตฺตา, ตสฺมา อุปคตสฺส ตทเหว สตฺตาหกรณีเยน คนฺตฺวา อนฺโตสตฺตาหํ อาคจฺฉโต น วสฺสจฺเฉโทติ สิทฺธํ. ปจฺฉิมา ทฺเว วารา อุปคตสฺส นิรเปกฺขคมนวเสน วุตฺตา, ‘‘สตฺตาหํ อนาคตาย ปวารณาย สกรณีโย ปกฺกมตี’’ติ ตโต พหิทฺธา สตฺตาหํ วีตินาเมนฺตสฺส วสฺสจฺเฉโทติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อกรณีโย ปกฺกมตี’’ติ วจนาภาวา วินา รตฺติจฺเฉทการเณน คนฺตุํ น วฏฺฏตีติ สิทฺธํ. ปวาเรตฺวา ปน คนฺตุํ วฏฺฏติ ปวารณาย ตํทิวสสนฺนิสฺสิตตฺตา. ตตฺถ น วา อาคจฺเฉยฺยาติ อนฺตราเยน. อาจริโย ปน ‘‘น ปุน อิธาคจฺฉามี’ติ นิรเปกฺโขปิ สกรณีโยว คนฺตุํ ลภตีติ ทสฺสนตฺถํ อกรณีโย’ติ น วุตฺต’’นฺติ วทติ. ‘‘สีหฬทีเป กิร จูฬปวารณา นาม อตฺถิ, ตํ ปวารณํ กตฺวา ยถาสุขํ สกรณียา คจฺฉนฺติ, ปโยคฺจ ทสฺเสนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตตฺถ ฉ อรุณา อนฺโตวสฺเส โหนฺติ ¶ , เอโก พหิ, ตสฺมา โส เตมาสํ วุตฺโถ โหตีติ อปเร’’ติ จ, ‘‘อาจริโย เอวํ น วทตี’’ติ จ วุตฺตํ. สพฺพตฺถ วิหารํ อุเปตีติ อตฺตโน วสฺสคฺเคน ปตฺตคพฺภํ อุเปตีติ โปราณา. อสติยา ปน วสฺสํ น อุเปตีติ เอตฺถ ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร อิมํ เตมาส’’นฺติ อวจเนน. ‘‘อฏฺกถายํ วุตฺตรตฺติจฺเฉทการณํ วินา ติโรวิหาเร วสิตฺวา อาคจฺฉิสฺสามีติ คจฺฉโตปิ วสฺสจฺเฉท’’นฺติ ลิขิตํ.
๒๐๘. ปฏิสฺสุโต โหติ ปจฺฉิมิกายาติ อนฺตรา ปพฺพชิตภิกฺขุนา, ฉินฺนวสฺเสน วา ปฏิสฺสุโต, อฺเน ปน ปุริมํ อนุปคนฺตฺวา ปจฺฉิมิกายํ ปฏิสฺสโว น กาตพฺโพ. รตฺติจฺเฉเท สพฺพตฺถ วสฺสจฺเฉโทติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา วทนฺติ. เกจิ ปน น อิจฺฉนฺติ. ตํ สาเธตุํ อเนกธา ปปฺเจนฺติ. กึ เตน.
วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปวารณากฺขนฺธกวณฺณนา
อผาสุกวิหารกถาวณฺณนา
๒๑๐. ‘‘สงฺฆํ ¶ ¶ อาวุโส ปวาเรมี’’ติ วุตฺตตฺตา ปจฺฉาปิ ‘‘วทตุ มํ สงฺโฆ’’ติ วตฺตพฺพํ วิย ทิสฺสติ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา อหํ สงฺฆํ ปวาเรมิ, ตสฺมา ตตฺถ ปริยาปนฺนา เถรา, มชฺฌิมา, นวา วา อวิเสเสนายสฺมนฺโต สพฺเพปิ มํ วทนฺตูติ.
ปวารณาเภทวณฺณนา
๒๑๒. ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ปวารณาติ เอตฺถ ตาทิเส กิจฺเจ สติ ยตฺถ กตฺถจิ ปวาเรตุํ วฏฺฏติ. เตเนว มหาวิหาเร ภิกฺขู จาตุทฺทสิยํ ปวาเรตฺวา ปนฺนรสิยํ กายสามคฺคึ อิทานิปิ เทนฺติ. เจติยคิริ มหาทสฺสนตฺถมฺปิ อฏฺมิยํ คจฺฉนฺติ, ตมฺปิ จาตุทฺทสิยํ ปวาเรตุกามานํเยว โหติ. ‘‘สตฺตาหํ อนาคตาย ปวารณาย สกรณีโย ปกฺกมติ, อนาปตฺตีติ วจนโต อิทํ อาจิณฺณ’’นฺติ ลิขิตํ. ‘‘โน เจ อธิฏฺเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอกสฺส วุตฺตทุกฺกฏํ, ตสฺเสว วุตฺตํ ปุพฺพกิจฺจฺจ สงฺฆคณานมฺปิ เนตพฺพํ.
ปวารณาทานานุชานนกถาวณฺณนา
๒๑๓. เตน จ ภิกฺขุนาติ ปวารณาทายเกน.
อนาปตฺติปนฺนรสกาทิกถาวณฺณนา
‘‘ตสฺสา ¶ จ ปวารณาย อาโรจิตาย สงฺเฆน จ ปวาริเต สพฺเพสํ สุปฺปวาริตํ โหตีติ วจนโต เกวลํ ปวารณาย ปวารณาทายโกปิ ปวาริโตว โหตี’’ติ วทนฺตีติ.
๒๒๒. อวุฏฺิตาย ปริสายาติ ปวาเรตฺวา ปจฺฉา อฺมฺํ กเถนฺติยา. เอกจฺจาย วุฏฺิตายาติ เอกจฺเจสุ ยถานิสินฺเนสุ เอกจฺเจสุ สกสกฏฺานํ คเตสุ. ปุน ปวาเรตพฺพนฺติ ปุนปิ สพฺเพหิ สมาคนฺตฺวา ¶ ปวาเรตพฺพํ. อาคจฺฉนฺติ สมสมา, เตสํ สนฺติเก ปวาเรตพฺพนฺติ ‘‘คเต อนาเนตฺวา นิสินฺนานํเยว สนฺติเก ปวาเรตพฺพํ, อุโปสถกฺขนฺธเกปิ เอเสว นโย’’ติ ลิขิตํ. สพฺพาย วุฏฺิตาย ปริสาย อาคจฺฉนฺติ สมสมา, เตสํ สนฺติเก ปวาเรตพฺพนฺติ ‘‘ยทิ สพฺเพ วุฏฺหิตฺวา คตา, สนฺนิปาเตตฺุจ น สกฺกา, เอกจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา ปวาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. กสฺมา? ตฺตึ เปตฺวา กตฺตพฺพสงฺฆกมฺมาภาวา วคฺคํ น โหติ กิร. เอตฺถ ปน เอกจฺเจสุ คเตสุปิ สพฺเพสุ คเตสุปิ สพฺเพ สนฺนิปาตาเปตฺวา ตฺตึ อฏฺเปตฺวา เกวลํ ปวาเรตพฺพํ. เอกจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา ปวาเรตุํ น วฏฺฏติ ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปวาเรมี’’ติ วจนโต. สพฺเพปิ หิ สนฺนิปติตา ปจฺฉา ทิฏฺํ วา สุตํ วา ปริสงฺกิตํ วา วตฺตาโร โหนฺติ. อนาคตานํ อตฺถิภาวํ ตฺวาปิ เอกจฺจานํ สนฺติเก ปวารณาวจนํ วิย โหติ. สมฺมุขีภูเต จตฺตาโร สนฺนิปาตาเปตฺวา นิสฺสคฺคิยํ อาปนฺนจีวราทินิสฺสชฺชนํ วิย ปวารณา น โหติ สพฺพายตฺตตฺตา. ‘‘สมคฺคานํ ปวารณา ปฺตฺตา’’ติ วจนฺเจตฺถ สาธกํ. ‘‘อิโต อฺถา น วฏฺฏติ อฏฺกถายํ อนนฺุาตตฺตา’’ติ อุปติสฺสตฺเถโร วทติ. ‘‘โถกตเรหิ เตสํ สนฺติเก ปวาเรตพฺพํ ตฺตึ อฏฺเปตฺวาวา’’ติ วุตฺตํ. อาคนฺตุกา นาม นวมิโต ปฏฺายาคตา วา วชสตฺถนาวาสุ วุตฺถวสฺสา วา โหนฺติ.
๒๓๗. ‘‘ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ ตถาคโตติอาที’’ติ ลิขิตํ. ‘‘นตฺถิ ทินฺนนฺติอาที’’ติ วุตฺตํ.
๒๓๙. ‘‘อุปปริกฺขิตฺวา ชานิสฺสามาติ เตน สห ปวาเรตพฺพ’’นฺติ ลิขิตํ.
ปวารณากฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จมฺมกฺขนฺธกวณฺณนา
โสณโกฬิวิสวตฺถุกถาวณฺณนา
๒๔๒. อสีติยา ¶ ¶ …เป… กาเรตีติ ‘‘อสีติ คามิกสหสฺสานิ สนฺนิปาตาเปตฺวา’’ติ อิมสฺส การณวจนํ. ตตฺถ ‘‘คามานํ อสีติยา สหสฺเสสู’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อสีติยา คามสหสฺเสสู’’ติ วุตฺตํ. คามปฺปมุขา คามิกา, เตสํ สหสฺสานิ. ‘‘กมฺมจิตฺตีกตานี’’ติ อุปจาเรน วุตฺตํ. กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺาเน หิ เตสํ อฺชนวณฺณภาโว. ‘‘เกนจิเทว กรณีเยนา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘เกนจิเทวา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ เอวํ-สทฺโท โอปมฺเม ปวตฺตติ. เอวมุปมาโนปเทสปุจฺฉาวธารณปฏิฺาตโอปมฺเม. ปุรโต เปกฺขมานานนฺติ อนาทรตฺเถ สามิวจนํ. ตโต ปน ภควโต คนฺธกุฏิยา กวาฏํ สุพทฺธํ ปสฺสิตฺวา อิจฺฉิตาการกุสลตาย อิทฺธิยา คนฺตฺวา กุฏึ ปวิสิตฺวา อาโรเจสิ. วิหารปจฺฉายายนฺติ วิหารสฺส วฑฺฒมานจฺฉายายํ. ‘‘อโห นูนาติ อโห มหนฺโต’’ติ ลิขิตํ. ภควโต สมฺพหุเลหิ สทฺธึ อาหิณฺฑนํ อายสฺมโต โสณสฺส วีริยารมฺภนิทสฺสเนน อนารทฺธวีริยานํ อุตฺเตชนตฺถํ, เอวํ สุขุมาลานํ ปาทรกฺขณตฺถํ อุปาหนา อนฺุาตาติ ทสฺสนตฺถฺจ.
โสณสฺสปพฺพชฺชากถาวณฺณนา
๒๔๓. ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหีติ เตสํ อินฺทฺริยานํ อาการํ อุปลกฺเขหิ.
๒๔๔. อธิมุตฺโต โหตีติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา ิโต โหติ. เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติอาทีหิ นิพฺพานํ, อรหตฺตฺจ วุตฺตํ. ‘‘ตฺหิ สพฺพกิเลเสหิ นิกฺขนฺตตฺตา ‘เนกฺขมฺม’นฺติ จ เคหโต ปวิวิตฺตตฺตา ‘ปวิเวโก’ติ จ พฺยาปชฺชาภาวโต ‘อพฺยาปชฺช’นฺติ จ อรหตฺตํ อุปาทานสฺส ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ‘อุปาทานกฺขโย’ติ จ ตณฺหาย ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ‘ตณฺหกฺขโย’ติ ¶ จ สมฺโมหาภาวโต ‘อสมฺโมโห’ติ จ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. สพฺเพหิ อรหตฺตํ วุตฺตนฺติ เกจิ. สิยา โข เอวมสฺสาติ กทาจิ เอวมสฺส, อสฺส วา อายสฺมโต เอวํ สิยา. ปจฺจาคจฺฉนฺโต ชานนฺโต. กรณียมตฺตานนฺติ อตฺตโน. โส เอว วา ¶ ปาโ. เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติ อิมสฺมึเยว อรหตฺตํ กถิตํ. เสเสสุ นิพฺพานนฺติ เกจิ. อสมฺโมหาธิมุตฺโตติ เอตฺเถว นิพฺพานํ. เสเสสุ อรหตฺตนฺติ เกจิ. ‘‘สพฺเพสฺเวเวเตสุ อุภยมฺปี’’ติ วทนฺติ. ปวิเวกฺจ เจตโส, อธิมุตฺตสฺส, อุปาทานกฺขยสฺส จาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. อายตนานํ อุปฺปาทฺจ วยฺจ ทิสฺวา.
สพฺพนีลิกาทิปฏิกฺเขปกถาวณฺณนา
๒๔๖. ‘‘รฺชนโจฬเกน ปฺุฉิตฺวา’’ติ ปาโ. ‘‘ขลฺลกาทีนิ อปเนตฺวา’ติ วุตฺตตฺตา ทฺเว ตีณิ ฉิทฺทานิ กตฺวา วฬฺเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺตานํ วาโท น คเหตพฺโพ.
ยานาทิปฏิกฺเขปกถาวณฺณนา
๒๕๔. ‘‘จตุรงฺคุลาธิกานี’’ติ วุตฺตตฺตา จตุรงฺคุลโต เหฏฺา วฏฺฏตีติ เอเก. อุภโตโลหิตกูปธานนฺติ เอตฺถ ‘‘กาสาวํ ปน วฏฺฏติ, กุสุมฺภาทิรตฺตเมว น วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํ.
สพฺพจมฺมปฏิกฺเขปาทิกถาวณฺณนา
๒๕๕. กิสฺส ตฺยายนฺติ กิสฺส เต อยํ.
๒๕๖. คิหิวิกตนฺติ คิหีนํ อตฺถาย กตํ. ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ นิสีทิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ’’ติ ลิขิตํ. กิฺจาปิ ทีฆนิกายฏฺกถายํ ‘‘เปตฺวา ตูลิกํ สพฺพาเนว โคนกาทีนิ รตนปริสิพฺพิตานิ วฏฺฏนฺตี’’ติ วุตฺตํ, อถ โข วินยปริยายํ ปตฺวา ครุเก าตพฺพโต อิธ วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘ตตฺถ ปน สุตฺตนฺติกเทสนาย คหฏฺาทีนมฺปิ วเสน วุตฺตตฺตา เตสํ สงฺคณฺหนตฺถํ เปตฺวา ‘ตูลิกํ…เป… วฏฺฏนฺตี’ติ วุตฺตํ วิย ขายตีติ อปเร’’ติ วุตฺตํ.
๒๕๙. มิคมาตุโกติ ตสฺส นามํ. วาตมิโคติ จ ตสฺส นามํ. ‘‘กาฬสีโห กาฬมุโข ¶ กปี’’ติ ลิขิตํ. จมฺมํ น วฏฺฏตีติ เยน ปริยาเยน จมฺมํ วฏฺฏิสฺสติ, โส ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. ‘‘อตฺตโน ปุคฺคลิกวเสน ¶ ปริหาโร ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ วุตฺตํ. ‘‘น, ภิกฺขเว, กิฺจิ จมฺมํ ธาเรตพฺพ’’นฺติ เอตฺตาวตา สิทฺเธ ‘‘น, ภิกฺขเว, โคจมฺม’’นฺติ อิทํ ปรโต ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ จมฺมานิ อตฺถรณานี’’ติ เอตฺถ อนุมติปฺปสงฺคภยา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
จมฺมกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เภสชฺชกฺขนฺธกวณฺณนา
ปฺจเภสชฺชาทิกถาวณฺณนา
๒๖๐. ‘‘ยํ ¶ ¶ เภสชฺชฺเจว อสฺสา’’ติ ปรโต ‘‘ตทุภเยน ภิยฺโยโส มตฺตาย กิสฺสา โหนฺตี’’ติอาทินา วิโรธทสฺสนโต นิทานานเปกฺขํ ยถาลาภวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถานิทานํ กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ? ตทฺาเปกฺขาธิปฺปายโต. สพฺพพุทฺธกาเลปิ หิ สปฺปิอาทีนํ สตฺตาหกาลิกภาวาเปกฺขาติ ตถา วจเนน ภควโต อธิปฺปาโย, เตเนว ‘‘อาหารตฺถฺจ ผเรยฺย, น จ โอฬาริโก อาหาโร ปฺาเยยฺยา’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ กาเล ปฏิคฺคเหตฺวา กาเล ปริภฺุชิตุนฺติ เอตฺถ จ กาลปริจฺเฉโท น กโต. กุโตเยว ปน ลพฺภา ตทฺาเปกฺขาธิปฺปาโย ภควโต มูลเภสชฺชาทีนิ ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา ยาวชีวนฺติ กาลปริจฺเฉโท. ยํ ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตานิ ปฺจ เภสชฺชานิ กาเล ปฏิคฺคเหตฺวา กาเล ปริภฺุชิตุ’’นฺติ วจนํ, ตํ ‘‘สนฺนิธึ กตฺวา อปราปรสฺมึ ทิวเส กาเล เอว ปริภฺุชิตุํ อนุชานามี’’ติ อธิปฺปายโต วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อฺถา อติสยตฺตาภาวโต ‘‘ยํ เภสชฺชฺเจว อสฺสา’’ติอาทิ วิตกฺกุปฺปาโท น สมฺภวติ. ปณีตโภชนานุมติยา ปสิทฺธตฺตา อาพาธานุรูปสปฺปายาเปกฺขาย วุตฺตานีติ เจ? ตฺจ น, ภิยฺโยโส มตฺตาย กิสาทิภาวาปตฺติทสฺสนโต. ยถา ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทาย ผาณิต’’นฺติ วุตฺตํ, ตถา ‘‘นวนีตํ อุปาทาย สปฺปิ’’นฺติ วตฺตพฺพโต นวนีตํ วิสุํ น วตฺตพฺพนฺติ เจ? น, วิเสสทสฺสนาธิปฺปายโต. ยถา ผาณิตคฺคหเณน สิทฺเธปิ ปรโต อุจฺฉุรโส วิสุํ อนฺุาโต อุจฺฉุสามฺโต คุโฬทกฏฺาเน ปนาธิปฺปายโต. ตถา นวนีเต วิเสสวิธิทสฺสนาธิปฺปายโต นวนีตํ วิสุํ อนฺุาตนฺติ เวทิตพฺพํ. วิเสสวิธิ ปนสฺส เภสชฺชสิกฺขาปทฏฺกถาวเสน เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘ปจิตฺวา สปฺปึ กตฺวา ปริภฺุชิตุกาเมน อโธตมฺปิ ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๒). ตตฺถ สปฺปิ ปกฺกาว โหติ, นาปกฺกา. ตถา ผาณิตมฺปิ. นวนีตํ อปกฺกเมว.
เอตฺถาห ¶ – นวนีตํ วิย อุจฺฉุรโสปิ สตฺตาหกาลิกปาฬิยํ เอว วตฺตพฺโพติ? น วตฺตพฺโพ. กสฺมา? สตฺตาหกาลิกปาฬิยํ วุตฺเต ¶ อุจฺฉุรโส คุฬาปเทเสน ยถา อคิลานสฺส ผาณิตํ ปฏิสิทฺธํ, ตถา อุจฺฉุรโสปีติ อาปชฺชติ, อวุตฺเต ปน คุฬํ วิย โส ผาณิตสงฺขฺยํ น คจฺฉติ. อิธ อวตฺวา ปจฺฉา วจเนน คุโฬทกฏฺาเนว ปิโต โหติ. ตทตฺถเมว ปจฺฉาภตฺตํ วฏฺฏนกปานกาธิกาเร วุตฺโต, ตสฺมา เอว ยามกาลิโกติ เจ? น, อฏฺกถาวิโรธโต. น อุปาทายตฺถสฺส นิสฺสยตฺถตฺตาติ เจ? กึ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทาย อุจฺฉุวิกติ ผาณิตนฺติ เวทิตพฺพา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) ยเทตํ นิสฺสคฺคิยฏฺกถาวจนํ, ตตฺถ ‘‘อุปาทายา’’ติ อิมสฺส นิสฺสาย ปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถติ. น, ปรโต อปรกิริยาย อทสฺสนโต. ยถา ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕; สํ. นิ. ๒.๔๓) ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ อิมสฺส อุสฺสุกฺกวจนสฺส ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อปรกิริยา ทิสฺสติ, น ตถา ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทายา’’ติ เอตฺถ อปรกิริยา ทิสฺสตีติ. อยุตฺตเมตํ ตตฺถ ตทภาเวปิ สิทฺธตฺตา. ยถา ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูป’’นฺติ (ธ. ส. ๕๘๔) เอตฺถ อปรกิริยาย อภาเวปิ อุสฺสุกฺกวจนํ สิทฺธํ, ตถา เอตฺถาปิ สิยาติ? น, ตตฺถ ปาเสสาเปกฺขตฺตา. ยถา จตฺตาโร มหาภูตา อุปาทาย วุตฺตํ, ปวตฺตกํ วา รูปนฺติ อิมํ ปาเสสํ สา ปาฬิ อเปกฺขติ, น ตถา อิทํ อฏฺกถาวจนํ กฺจิ ปาํ อเปกฺขติ. ปริปุณฺณวาทิโน หิ อฏฺกถาจริยา. สฺากรณมตฺตํ วา ตสฺส รูปสฺส. ‘‘อตฺถิ รูปํ อุปาทายา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๕๘๔) หิ สฺากรณมตฺตํ, เอวมิธาปีติ เวทิตพฺพํ. อิธ ปน ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทายา’’ติ อุจฺฉุรสํ อาทึ กตฺวา, ตโต ปฏฺายาติ อตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อุจฺฉุรเสน สํสฏฺํ ภตฺตํ อคิลาโน ภิกฺขุ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนฺโต ปณีตโภชนสิกฺขาปเทน กาเรตพฺโพ, ภิกฺขุนี ปาฏิเทสนิเยนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อยุตฺตนฺติ เอเก. เต วิเสสเหตุโน อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฺาเปตพฺพา.
เอตฺตาวตา ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทายาติ อุจฺฉุรสํ อาทึ กตฺวา’’ติอาทีนํ ปทานํ อตฺถํ มิจฺฉา คเหตฺวา ยทิ ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทายา’’ติ วจเนน อุจฺฉุรโส ผาณิตํ สิยา, ‘‘อปกฺกา วา’’ติ วจนํ นิรตฺถกํ อปกฺกวจเนน อุจฺฉุรสสฺส คหิตตฺตา. อถ ‘‘ปกฺกา วา’’ติ วจเนน อุจฺฉุรโส ผาณิตนฺติ สิทฺธํ, ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทายา’’ติ วจนํ นิรตฺถกนฺติ อุตฺตรํ วุตฺตํ, ตํ อนุตฺตรนฺติ สาธิตํ โหติ. โส เจเตหิ อปกฺกา วาติ สามํ ภิกฺขุนา อปกฺกา ¶ วา. อวตฺถุกปกฺกา วาติ ภิกฺขุนาว สามํ วินา วตฺถุนา ปกฺกา วาติ อตฺโถ. ตสฺมา อฺถา ‘‘สวตฺถุกปกฺกา วา’’ติ จ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ ทสฺสิโต, โส ทุฏฺุ ทสฺสิโต. กสฺมา? มหาอฏฺกถายํ ‘‘ฌามอุจฺฉุผาณิตํ วา โกฏฺฏิตอุจฺฉุผาณิตํ วา ปุเรภตฺตเมว วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ‘‘สวตฺถุกปกฺกา วา’’ติ วจนสฺส จ ลทฺธิวิโรธโต อวุตฺตตฺตา. ‘‘มหาปจฺจริยํ ปน ‘เอตํ สวตฺถุกปกฺกํ วฏฺฏติ โน วฏฺฏตี’ติ ¶ ปุจฺฉํ กตฺวา ‘อุจฺฉุผาณิตํ ปจฺฉาภตฺตํ โน วฏฺฏนกํ นาม นตฺถี’ติ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺต’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) วุตฺตตฺตา จ สวตฺถุกปกฺกา วาติ อตฺโถ จ วุตฺโตเยว โหติ, ตสฺมา ทุทฺทสฺสิโตติ สิทฺธํ. อาหารตฺถนฺติ อาหารปโยชนํ. อาหารกิจฺจํ ยาปนนฺติ อตฺโถติ จ.
๒๖๒. เตลปริโภเคนาติ สตฺตาหกาลิกปริโภเคน.
๒๖๓. สติ ปจฺจเยติ เอตฺถ สติปจฺจยตา คิลานาคิลานวเสน ทฺวิธา เวทิตพฺพา. วิกาลโภชนสิกฺขาปทสฺส หิ อนาปตฺติวาเร ยามกาลิกาทีนํ ติณฺณมฺปิ อวิเสเสน สติปจฺจยตา วุตฺตา. อิมสฺมึ ขนฺธเก ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส คุฬํ, อคิลานสฺส คุโฬทกํ, อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส โลณโสวีรกํ, อคิลานสฺส อุทกสมฺภินฺน’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา สิทฺธํ สติปจฺจยตา คิลานาคิลานวเสน ทุวิธาติ. อฺถา อสติ ปจฺจเย คุโฬทกาทีสุ อาปชฺชติ. ตโต จ ปาฬิวิโรโธ.
ปิฏฺเหีติ ปิสิตเตเลหิ. โกฏฺผลนฺติ โกฏฺรุกฺขสฺส ผลํ. ‘‘มทนผลํ วา’’ติ จ ลิขิตํ. หิงฺคุชตุ นาม หิงฺคุรุกฺขสฺส ทณฺฑปลฺลวปวาฬปากนิปฺผนฺนา. หิงฺคุสิปาฏิกา นาม ตสฺส มูลสาขปากนิปฺผนฺนา. ตกํ นาม ตสฺส รุกฺขสฺส ตจปาโกทกํ. ตกปตฺตีติ ตสฺส ปตฺตปาโกทกํ. ตกปณฺณีติ ตสฺส ผลปาโกทกํ. อถ วา ‘‘ตกํ นาม ลาขา. ตกปตฺตีติ กิตฺติมโลมลาขา. ตกปณฺณีติ ปกฺกลาขา’’ติ ลิขิตํ. อุพฺภิทํ นาม อูสปํสุมยํ.
๒๖๔. ฉกณํ โคมยํ. ปากติกจุณฺณํ นาม อปกฺกกสาวจุณฺณํ, เตน ‘‘เปตฺวา คนฺธจุณฺณํ สพฺพํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. จาลิเตหีติ ปริสฺสาวิเตหิ.
๒๖๕. นานาสมฺภาเรหิ กตนฺติ นาโนสเธหิ.
คุฬาทิอนุชานนกถาวณฺณนา
๒๗๔. สามํ ¶ ปกฺกํ สมปกฺกนฺติ ทุวิธํ วิย ทีเปติ, ตสฺมา ขีราทีสุ อุณฺหมตฺตเมว ปาโก. เตน อุตฺตณฺฑุลาทิสมานา โหนฺติ.
๒๗๖-๘. ‘‘พุทฺธปฺปมุข’นฺติ ¶ อาคตฏฺาเน ‘ภิกฺขุสงฺโฆ’ติ อวตฺวา ‘สงฺโฆ’ติ วุจฺจติ ภควนฺตมฺปิ สงฺคเหตุ’’นฺติ วทนฺติ. นาโคติ หตฺถี.
๒๗๙. สมฺพาเธติ วจฺจมคฺเค ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุนิยา จ ปสฺสาวมคฺเคปิ อนุโลมโต. ทหนํ ปฏิกฺเขปาภาวา วฏฺฏติ. สตฺถวตฺติกมฺมานุโลมโต น วฏฺฏตีติ เจ? น, ปฏิกฺขิตฺตปฏิกฺเขปา, ปฏิกฺขิปิตพฺพสฺส ตปฺปรมตาทีปนโต, กึ วุตฺตํ โหติ? ปุพฺเพ ปฏิกฺขิตฺตมฺปิ สตฺถกมฺมํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ปจฺฉา ‘‘น, ภิกฺขเว…เป… ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ ทฺวิกฺขตฺตุํ สตฺถกมฺมสฺส ปฏิกฺเขโป กโต. เตน สมฺพาธสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลํ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ นาม. สตฺถวตฺติกมฺมโต อุทฺธํ นตฺถีติ ทีเปติ. กิฺจ ภิยฺโย ปุพฺเพ สมฺพาเธเยว สตฺถกมฺมํ ปฏิกฺขิตฺตํ, ปจฺฉา สมฺพาธสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลมฺปิ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตสฺมา ตสฺเสว ปฏิกฺเขโป, เนตรสฺสาติ สิทฺธํ. เอตฺถ ‘‘สตฺถํ นาม สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยา’’ติอาทีสุ วิย เยน ฉินฺทติ, ตํ สพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘กณฺฏเกน วา’’ติอาทิ. ขารทานํ ปเนตฺถ ภิกฺขุนิวิภงฺเค ปสาเข เลปมุเขน อนฺุาตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอเก ปน ‘‘สตฺถกมฺมํ วา’’ติ ปาํ วิกปฺเปตฺวา วตฺถิกมฺมํ กโรนฺติ. ‘‘วตฺถี’’ติ กิร อคฺฆิกา วุจฺจติ. ตาย ฉินฺทนํ วตฺถิกมฺมํ นามาติ จ อตฺถํ วณฺณยนฺติ, เต ‘‘สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมสฺส ปทภาชนียํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. อณฺฑวุฑฺฒีติ วาตณฺฑโก. อาทานวตฺตีติ อานหวตฺติ.
มนุสฺสมํสปฏิกฺเขปกถาวณฺณนา
๒๘๐. ‘‘น, ภิกฺขเว, มนุสฺสมํสํ…เป… ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา, ‘‘น จ, ภิกฺขเว, อปฺปฏิ…เป… ทุกฺกฏสฺสา’’ติ จ วุตฺตตฺตา อปฺปฏิเวกฺขณทุกฺกฏฺจ ถุลฺลจฺจยฺจาติ ทฺเว อาปชฺชติ, ตสฺมา กปฺปิยมํเสปิ อปฺปฏิเวกฺขณปจฺจยา ทุกฺกฏเมว. เกจิ ‘‘มํสภาวํ ชานนฺโตว อาปชฺชติ. ปูวาทีสุ อชานนฺตสฺส กา ปจฺจเวกฺขณา’’ติ วทนฺติ. อชานนฺโตปิ อาปชฺชติ สามฺเน วุตฺตตฺตาติ เกจิ.
หตฺถิมํสาทิปฏิกฺเขปกถาวณฺณนา
๒๘๑. อิเมสํ ¶ …เป… สพฺพํ น วฏฺฏตีติ อิทํ ทสนฺนมฺปิ มนุสฺสมํสาทีนํ อกปฺปิยภาวมตฺตปริทีปนวจนํ, นาปตฺติวิภาคทสฺสนวจนํ. ยํ กิฺจิ ตฺวา วา อตฺวา วา ขาทนฺตสฺส อาปตฺติเยวาติ อิทมฺปิ อนิยมิตวจนเมว ‘‘อยํ นาม อาปตฺตี’’ติ อวุตฺตตฺตา ¶ . ตทุภยมฺปิ เหฏฺา มนุสฺสาทีนํ มํสาทีสุ ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏาปตฺติโย โหนฺตีติ คหิตนเยหิ อธิปฺปาโย ชานิตุํ สกฺกาติ เอวํ วุตฺตํ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยสฺมา เอเตสํ มนุสฺสาทีนํ มํสาทีนิ อกปฺปิยานิ, ตสฺมา มนุสฺสานํ มํสาทีสุ ถุลฺลจฺจยาปตฺติ. เสสานํ สพฺพตฺถ ทุกฺกฏาปตฺตีติ. ปาเเยว หิ โลหิตาทึ มํสคติกํ กตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, มนุสฺสมํสํ…เป… ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺเถว หตฺถาทีนํ มํสาทีสุปิ ทุกฺกฏาปตฺติ ปฺตฺตา. เตน วุตฺตํ สีหฬฏฺกถายํ ‘‘มนุสฺสมํเส วา เกเส วา นเข วา อฏฺิมฺหิ วา โลหิเต วา ถุลฺลจฺจยเมวา’’ติ วุตฺตํ. อิมินา เอว –
‘‘อฏฺิปิ โลหิตํ จมฺมํ, โลมเมสํ น กปฺปตี’’ติ. –
ขุทฺทสิกฺขาคาถาปทสฺส อตฺโถ จ อธิปฺปาโย จ สุวิฺเยฺโยติ. ปฏิคฺคหเณติ เอตฺถ อนาทริยทุกฺกฏํ วุตฺตํ. ‘‘อุทกมนุสฺสาทิมํสมฺปิ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. นาคราเชน วุตฺตาทีนเว สติปิ อุชฺฌายนาธิการเมว คเหตฺวา ‘‘ปฏิกูลตายา’’ติ วุตฺตํ.
ยาคุมธุโคฬกาทิกถาวณฺณนา
๒๘๓. ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพติ อิทํ สงฺคีติการกวจนํ. น หิ ภควา ตเมว สิกฺขาปทํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปฺเปสิ, เอวํ เอวรูเปสูติ เอเก. ปมปฺตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตํ, ตถาปิ น จ เต ภิกฺขู สาปตฺติกา ชาตา. กถํ? ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทสฺส อฏฺุปฺปตฺติยา. ‘‘อปิจ มยํ กาลสฺเสว ปิณฺฑาย จริตฺวา ภฺุชิมฺหา’’ติ วุตฺตํ. มาติกาวิภงฺเค (ปาจิ. ๒๒๗) จ ‘‘ปรมฺปรโภชนํ นาม ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน โภชเนน นิมนฺติโต, ตํ เปตฺวา อฺํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนํ ภฺุชติ, เอตํ ปรมฺปรโภชนํ นามา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา อฺํ โภชนํ นาม นิมนฺตนโต ลทฺธํ ยํ กิฺจีติ สิทฺธํ. ยสฺมา น โภชฺชยาคุนิมนฺตนโต ลทฺธโภชนํ, ตสฺมา ¶ ‘‘เอตฺถ อนาปตฺตี’’ติ เต ภิกฺขู ปริภฺุชึสูติ. เอตฺถ ‘‘ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา ปน อฺนิมนฺตนโต ลทฺธโภชนเมว ภฺุชนฺตสฺส อาปตฺติ, เนตรนฺติ อนฺุาตํ. ตโต ปฏฺาย ตสฺส อนาปตฺติวาเร ‘‘นิจฺจภตฺเต สลากภตฺเต ปกฺขิเก อุโปสถิเก ปาฏิปทิเก’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺเพ เวสาลิยา ปฺตฺตกาเล นตฺถิ, ยทิ อตฺถิ, อฏฺุปฺปตฺติมาติกาวิภงฺควิโรโธ, ตสฺมา ‘‘อปิจ มยํ กาลสฺเสว ปิณฺฑาย จริตฺวา ภฺุชิมฺหา’’ติ อฏฺุปฺปตฺติยํ วุตฺตตฺตา, ปทภาชเนปิ ‘‘อฺํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนํ ภฺุชตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา จ ปมํ วา ปจฺฉา วา นิมนฺติตํ โภชนํ เปตฺวา อนิมนฺติตเมว ¶ ภฺุชนฺตสฺส อาปตฺติ, เนตรนฺติ กิฺจาปิ อาปนฺนํ, ‘‘น, ภิกฺขเว, อฺตฺร นิมนฺติเตน อฺสฺส โภชฺชยาคุ ปริภฺุชิตพฺพา’’ติ วุตฺตตฺตา ปน ปมนิมนฺติตโภชนโต อฺํ ปจฺฉา ลทฺธํ นิมนฺติตโภชนํ, นิจฺจภตฺตาทีนิ จ ภฺุชนฺตสฺส อาปตฺตีติ อาปชฺชมานํ วิย ชาตนฺติ อนุปฺตฺติปฺปสงฺคนิวารณํ, อนิมนฺตนโภชเน อาปตฺติปฺปสงฺคนิวารณฺจ กโรนฺโต, ปมปฺตฺติสิกฺขาปทเมว อิมินา อตฺเถน ปริณาเมนฺโต จ ‘‘ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ ภควา อาห, ตสฺมา ตโต ปฏฺาย ปจฺฉา นิมนฺตนโภชนํ ภฺุชนฺตสฺเสว อาปตฺติ. เตสุ น นิจฺจภตฺตาทีนีติ อาปนฺนํ. เตเนวายสฺมา อุปาลิตฺเถโร ตสฺส อนาปตฺติวาเร ‘‘นิจฺจภตฺเต’’ติอาทีนิ ปฺจ ปทานิ ปกฺขิปิตฺวา สงฺคายิ. อธิปฺปายฺู หิ เต มหานาคา, ตสฺมา ปมเมว ยํ ภควตา วุตฺตํ ‘‘ปฺจ โภชนานิ เปตฺวา สพฺพตฺถ อนาปตฺตี’’ติ วจนํ, ปจฺฉาปิ ตํ อนุรกฺขนฺเตน อโภชนํ มธุโคฬกํ อปรามสิตฺวา โภชฺชยาคุ เอว วุตฺตาติ เอวํ อาจริโย.
เอตฺถาห – ยถา ปจฺฉาลทฺธเลเสน เถเรน นิจฺจภตฺตาทิปกฺเขโป กโต, เอวํ กถินกฺขนฺธเก ปรมฺปรโภชนํ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘อตฺถตกถินานํ โว, ภิกฺขเว, ฉ กปฺปิสฺสนฺตี’’ติ กิมตฺถํ น วุจฺจนฺติ? วุจฺจเต – ยถาวุตฺตเลสนิทสฺสนตฺถํ. อฺถา อิทํ สิกฺขาปทํ เวสาลิยํ, อนฺธกวินฺเท จาติ อุภยตฺถ อุปฑฺฒุปฑฺเฒน ปฺตฺตํ สิยา. โน เจ, สาปตฺติกา ภิกฺขู สิยุํ, น จ เต สาปตฺติกา อปฺปฏิกฺขิตฺเตปิ เตสํ กุกฺกุจฺจทสฺสนโต. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, ภิกฺขูนํ เทหีติ. ภิกฺขู กุกฺกุจฺจายนฺตา น ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ หิ วุตฺตํ. เตสฺหิ ‘‘ปริภฺุชถา’’ติ ภควโต อาณตฺติยา ปริภุตฺตานมฺปิ ‘‘โอทิสฺสกํ นุ โข อิทํ อมฺหาก’’นฺติ วิมติปฺปตฺตานํ วิมติวิโนทนตฺถํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยาคฺุจ มธุโคฬกฺจา’’ติ ¶ วุตฺตํ. เอวมิธาเปเต ปฺตฺตํ ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทํ โอมทฺทิตฺวา ปรมฺปรโภชนํ กถํ ภฺุชิสฺสนฺตีติ. เอตฺถาหุ เกจิ อาจริยา ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปเทเนว ‘‘อฺสฺส โภชนํ น กปฺปตี’’ติ ชานนฺตาปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยาคฺุจา’’ติ วิสุํ อนฺุาตตฺตา ‘‘ปฏคฺคิทานมหาวิกฏาทิ วิย กปฺปตี’’ติ สฺาย ภฺุชึสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘อปิจ มยํ กาลสฺเสว โภชฺชยาคุยา ธาตา’’ติอาทิ, ตํ อยุตฺตํ ตตฺถ อฏฺุปฺปตฺติมาติกาวิภงฺควิโรเธน อนาปตฺติวาเร นิจฺจภตฺตาทีนํ อสมฺภวปฺปสงฺคโต, ภิกฺขูนํ สาปตฺติกภาวานติกฺกมนโต, มิจฺฉาคาหเหตุปฺปสงฺเคน ภควตา อนฺุาตปฺปสงฺคโต จ. เต หิ ภิกฺขู ยสฺมา ภควา กตฺถจิ วินยวเสน กปฺปิยมฺปิ ‘‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑๙๔; สุ. นิ. ๘๑; มิ. ป. ๔.๕.๙) ปฏิกฺขิปติ, ตสฺมา ภควโต อธิปฺปายํ ปติ ‘‘กุกฺกุจฺจายนฺตา น ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ วุตฺตํ, สิกฺขาปทํ ปติ ภควาปิ อตฺตโน อธิปฺปายปฺปกาสนตฺถเมว ¶ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยาคฺุจา’’ติ อาห. ทุรวคฺคาโห หิ ภควโต อธิปฺปาโย. ตถา หิ ภารทฺวาชสฺส ปายาสํ อโภชเนยฺยนฺติ อกตวิฺตฺติปฺปสงฺคโต ปฏิกฺขิปิ. อานนฺทตฺเถเรน วิฺาเปตฺวา สชฺชิตํ เตกฏุลยาคุํ ปน ‘‘ยทปิ, อานนฺท, วิฺตฺตํ, ตทปิ อกปฺปิย’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ยทปิ, อานนฺท, อนฺโตวุตฺถ’’นฺติอาทิเมวาห. เตน โน เจ ตํ อนฺโตวุตฺถํ กปฺปตีติ อธิปฺปายทสฺสเนน ปณีตโภชนสูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปทานิ อุปตฺถมฺเภติ ภควโตปิ กปฺปติ, ปเคว อมฺหากนฺติ.
๒๘๔. คิลานสฺเสว ภควตา คุโฬ อนฺุาโตติ ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสายนียานี’’ติ (ปารา. ๖๒๒) วจนวเสน วุตฺตํ, เตเนว เต อิธ ปฏิคฺคหเณ กุกฺกุจฺจายึสุ. อิธ ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส คุโฬทก’’นฺติ วตฺตพฺเพ คุฬาธิการตฺตา ปุพฺเพ อนฺุาตฺจ วตฺวา อคิลานสฺส คุโฬทกํ อนฺุาตํ, เตน คิลาเนน สติ ปจฺจเย คุโฬ ปริภฺุชิตพฺโพ, คุโฬทกํ อสติ ปจฺจเยปิ วฏฺฏตีติ อิมํ วิเสสํ ทีเปติ. ตตฺถ ‘‘คุโฬทกํ กาลิเกสุ สตฺตาหกาลิกํ, ภควตา โอทิสฺสานฺุาตตฺตา สตฺตาหาติกฺกเมน ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, อุทกสมฺภินฺนตฺตา สตฺตาหกาลิกภาวํ ชหติ. ‘‘ยถา อมฺพาทิ อุทกสมฺภินฺนํ ยามกาลิกํ ชาตํ, ตถา สตฺตาหกาลิกํ ชหิตฺวา ตทนนฺตเร ¶ ยาวชีวิเก ิต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ, ตฺจ ภควตา โอทิสฺสานฺุาตตฺตา ปจฺจเวกฺขณาภาเว โทโส นตฺถิ. ‘‘คุโฬทก’นฺติ วุตฺตตฺตา อุทกคติก’’นฺติ วทนฺติ. ยทิ อุทกมิสฺสํ อุทกคติกํ โหติ, มธุปิ สิยา ตํ ตถา อนฺุาตตฺตา. มา โหตุ, อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ สิยา อุทกคติกตฺตา, ตฺจ น โหติ, ‘‘สพฺพตฺถาปิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ อฺตรสฺมึ คณฺิปเท วุตฺตํ.
๒๘๕. สฺุาคารนฺติ จตุตฺถชฺฌานํ.
กปฺปิยภูมิอนุชานนกถาวณฺณนา
๒๙๕. โอรวสทฺทนฺติ มหาสทฺทํ. พหูหิ สมฺปริวาเรตฺวาติ เอตฺถ เอเกนาปิ วฏฺฏติ. ‘‘พหูสุ เอกสฺสปิ วจเนน สห สิยาติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘อามสิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อนามสิเต น วฏฺฏติ. ‘‘โทโส นตฺถี’’ติ วจเนน เสสาปิ อนฺุาตา. ‘‘ภิตฺติฺเจ อุปสนฺเต ปจฺฉา ตํ ปูเรนฺติ, ตตฺถ กาตุํ น วฏฺฏติ, ปกติภูมิยํเยว กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ตํ อุปริ อฏฺกถายํ ‘‘อิฏฺกาทีหิ กตาจยสฺสา’’ติอาทินา วิรุชฺฌติ วิย. มตฺติกาปิณฺฑํ วาติ เอตฺถ ‘‘อสติยา ¶ อนธิฏฺิตาย สริตฏฺานโต ปฏฺาย เจ อุปริ อธิฏฺิตา, เหฏฺา ิตํ ภณฺฑํ อกปฺปิยํ, อุปริฏฺิตเมว กปฺปิยํ, อยเมตฺถ วิเสโส’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ กปฺปิยกุฏิ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ เอวํวิเธ ปุน กาตพฺพาติ อตฺโถ. กปฺปิยกุฏึ กาตุํ เทมาติ เอตฺถ กปฺปิยกุฏิกิจฺจํ กาตุนฺติ อธิปฺปาโย. โภชนสาลา ปน เสนาสนเมว, ตสฺมา ตตฺถ กาตพฺพนฺติ อปเร. ‘‘อกเตปิ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ.
‘‘มุขสนฺนิธิ นาม โภชนกาเล สนฺนิธี’’ติ ลิขิตํ. มุขสนฺนิธีติ ตสฺส นามํ. ‘‘ยทิ สนฺนิธิ โหติ, ปาจิตฺติยํ ภเวยฺย, มุขสนฺนิธิ ปน ทุกฺกฏํ, ตสฺมา สนฺนิธิ อนธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตสฺส สนฺตกํ กตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อนเปกฺขวิสฺสชฺชนํ นาธิปฺเปตํ. จีวรวิกปฺปเน วิย กปฺปิยมตฺตํ าตพฺพนฺติ เกจิ.
เกณิยชฏิลวตฺถุกถาวณฺณนา
๓๐๐. ‘‘อตฺตนา ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตเมว ปริจฺจชิตฺวา สามเณราทีหิ ปานกํ กตฺวา ทินฺเน ปุเรภตฺตเมว วฏฺฏติ, น ปจฺฉาภตฺตํ สวตฺถุกปฏิคฺคหิตตฺตา’’ติ วทนฺติ, ตตฺถ ปุน ปฏิคฺคหเณ นิทฺโทสตฺตา, ปุเรภตฺตเมว ปฏิคฺคหณสฺส ¶ นิสฺสฏฺตฺตา, อตฺตนา จ อคฺคหิตตฺตา โทโส น ทิสฺสติ, อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํ. สาลูกา นาม กนฺทา, ‘‘อิโต กิฺจิตก’’นฺติ โวหรนฺติ. ‘‘ผารุสกนฺติ โคฬวิสเย เอโก รุกฺโข’’ติ จ ลิขิตํ. ‘‘ปกฺกฑากรส’’นฺติ วิเสสิตตฺตา ‘‘อปกฺกํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. กุรุนฺทิวจเนนปิ สิทฺธเมว. ตณฺฑุลโธวโนทกมฺปิ ธฺรโส เอว. ‘‘นิกฺกสโฏ อุจฺฉุรโส สตฺตาหกาลิโก’’ติ ลิขิตํ. สาวิตฺตีติ คายตฺติ. ฉนฺทโสติ เวทสฺส. ‘‘น, ภิกฺขเว, ปพฺพชิเตน อกปฺปิเย สมาทเปตพฺพ’นฺติ วุตฺตตฺตา อนุปสมฺปนฺนสฺสาปิ น เกวลํ ทสสุ เอว สิกฺขาปเทสุ, อถ โข ยํ ภิกฺขุสฺส น กปฺปติ, ตสฺมิมฺปีติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํ.
๓๐๕. ทฺเว ปฏา เทสนาเมเนวาติ จีนปฏฺฏโสมารปฏฺฏานิ. ตีณีติ ปตฺตุณฺเณน สห ตีณิ. อิทฺธิมยิกํ เอหิภิกฺขูนํ นิพฺพตฺตํ. เทวทตฺติยํ อนุรุทฺธตฺเถเรน ลทฺธํ. ‘‘ยามาติกฺกเม สนฺนิธิวเสน สตฺตาหาติกฺกเม เภสชฺชสิกฺขาปทวเสนา’’ติ ลิขิตํ.
เภสชฺชกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. กถินกฺขนฺธกวณฺณนา
กถินานุชานนกถาวณฺณนา
๓๐๖. ‘‘กถินนฺติ ¶ ¶ ปฺจานิสํเส อนฺโตกรณสมตฺถตาย ถิรนฺติ อตฺโถ’’ติ ลิขิตํ. ‘‘ปฺจ กปฺปนฺตี’’ติ อวตฺวา ‘‘กปฺปิสฺสนฺตี’’ติ อนาคตวจนํ ‘‘โว’’ติ อิมสฺส สามิวจนปกฺเข ยุชฺชติ เตสํ ตสฺมึ ขเณ อนตฺถตกถินตฺตา. ทฺวีสุ ปเนเตสุ อตฺถวิกปฺเปสุ ปจฺฉิโม ยุตฺโต สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปาเวยฺยกานํ สพฺพธุตงฺคธรตฺตา. นิมนฺตนํ สาทิยนฺตสฺเสว หิ อนามนฺตจาโร ปฺตฺโต, ตถา คณโภชนํ. อสมาทานจาโร อนธิฏฺิตติจีวรสฺส นตฺถิ อเตจีวริกสฺส ยาวทตฺถจีวรจตุตฺถาทิจีวรคฺคหณสมฺภวโต. อิตรสฺสาปิ อนธิฏฺานมุเขน ลพฺภติ. จีวรุปฺปาโท อปํสุกูลิกสฺเสว. ‘‘กถินตฺถตสีมาย’’นฺติ อุปจารสีมํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุปจารสีมฏฺสฺส มตกจีวราทิภาคิยตาย พทฺธสีมาย ตตฺรุปฺปาทาภาวโต วิฺเยฺยเมตํ อุปจารสีมาเวตฺถ อธิปฺเปตาติ. กถินตฺถารํ เก ลภนฺตีติ เก สาเธนฺตีติ อตฺโถ. ปฺจ ชนา สาเธนฺติ. กถินทุสฺสสฺส หิ ทายกา ปจฺฉิมโกฏิยา จตฺตาโร โหนฺติ. เอโก ปฏิคฺคาหโกติ. ‘‘ตตฺร เจ, ภิกฺขเว, ยฺวายํ จตุวคฺโค ภิกฺขุสงฺโฆ เปตฺวา ตีณิ กมฺมานิ อุปสมฺปทํ ปวารณํ อพฺภาน’’นฺติ (มหาว. ๓๘๘) จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก วุตฺตตฺตา ‘‘น ปฺจวคฺคกรณีย’’นฺติ คเหตพฺพํ. ‘‘ยสฺส สงฺโฆ กถินทุสฺสํ เทติ, ตํ หตฺถปาเส อกตฺวาปิ พหิสีมาย ิตสฺสปิ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ หตฺถปาเส กตฺวา เอว ทาตพฺพํ. กสฺมา? ‘‘ตสฺส กมฺมปฺปตฺตตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตตฺรุปฺปาเทน ตณฺฑุลาทินา วตฺเถสุ เจตาปิเตสุ อตฺถตกถินานเมว ตานิ วตฺถานิ ปาปุณนฺติ. วตฺเถหิ ปน ตณฺฑุลาทีสุ เจตาปิเตสุ สพฺเพสํ ตานิ ปาปุณนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ปมปวารณาย ปวาริตา ลภนฺตีติ อิทํ อุกฺกฏฺโกฏิยา วุตฺตํ. อนฺตราเยน อปฺปวาริตานมฺปิ วุตฺถวสฺสานํ กถินตฺถารสมฺภวโต อิตเร คณปูรเก กตฺวา กถินํ อตฺถริตพฺพนฺติ กถํ ปฺายตีติ เจ? ‘‘ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อตฺถตํ โหติ กถินํ อตฺถารกสฺส จ อนุโมทกสฺส จา’’ติ (ปริ. ๔๐๓) ¶ ปริวาเร เอกวจนกรณโต, ตตฺเถว ‘‘สงฺฆสฺส อตฺถตํ โหติ กถินํ, คณสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถตํ โหติ กถิน’’นฺติ (ปริ. ๔๑๔) วจนโต จ.
อฺสฺมึ ¶ วิหาเร วุตฺถวสฺสาปิ น ลภนฺตีติ อิทํ กึ เอกสีมสฺมึ, อุทาหุ นานาสีมสฺมินฺติ? กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว เอกสีมสฺมึ, ปรโต ‘‘สเจ ปน เอกสีมาย พหู วิหารา โหนฺติ, สพฺเพ ภิกฺขู สนฺนิปาเตตฺวา เอกตฺถ กถินํ อตฺถริตพฺพํ, วิสุํ วิสุํ อตฺถริตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา อฏฺกถาวจเนน วิรุชฺฌติ. อิทฺหิ วจนํ สพฺเพสํเยว เอโก กถินตฺถาโรติ ทีเปติ. อถ นานาสีมสฺมึ, อุปนนฺทสฺส เอกาธิปฺปายทานานุมติยา วิรุชฺฌติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘เทถ, ภิกฺขเว, โมฆปุริสสฺส เอกาธิปฺปาย’’นฺติ (มหาว. ๓๖๔). อิทฺหิ วจนํ ทฺวีสุปิ อาวาเสสุ ตสฺส กถินตฺถารสิทฺธึ ทีเปตีติ. อวิโรโธว อิจฺฉิตพฺโพ อปฺปฏิสิทฺธตฺตา, ตสฺมา เอกสีมสฺมึ วา นานาสีมสฺมึ วา นานูปจาเร อฺสฺมึ วิหาเร วุตฺถวสฺสาปิ น ลภนฺตีติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. ‘‘ปจฺฉิมิกาย อุปสมฺปนฺโน ปมปวารณาย ปวาเรตุมฺปิ ลภติ, วสฺสิโก จ โหติ อานิสํสฺจ ลภตีติ สามเณรานํ วสฺสูปคมนํ อนฺุาตํ โหติ, สามเณรา กถินานิสํสํ ลภนฺตี’’ติ วทนฺติ.
ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรปฺปโหนกนฺติ อิทํ ‘‘น อฺตฺร สงฺฆาฏิยา อุตฺตราสงฺเคน อนฺตรวาสเกน อตฺถตํ โหติ กถิน’’นฺติ อิมาย ปาฬิยา วิรุชฺฌนํ วิย ทิสฺสติ. อยฺหิ ปาฬิ ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรวิรเหนาปิ น อตฺถตํ โหติ กถินนฺติ ทีเปตีติ เจ? น, ตทตฺถชานนโต, น ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรวิรเหน น อตฺถตํ โหติ กถินนฺติ หิ ทีเปตุกาโม ภควา ตํ ปาฬิมาห. ยทิ เอวํ ‘‘อฺตฺร สงฺฆาฏิยา อุตฺตราสงฺเคน อนฺตรวาสเกนา’’ติ น วตฺตพฺพา สิยาติ เจ? น, อธิปฺปายชานนโตว. โย สงฺฆาฏิยา อตฺถริตุกาโม, ตสฺส อฺตฺร สงฺฆาฏิยา น อตฺถตํ โหติ. เอส นโย อิตรตฺถาปีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. เตเนว สุกฺกปกฺเข ‘‘สงฺฆาฏิยา อตฺถตํ โหตี’’ติอาทินา นเยน เอกเมว จีวรํ วุตฺตํ, เอวํ สนฺเต ‘‘จตุวีสติยา อากาเรหิ อนตฺถตํ โหติ กถินํ, สตฺตรสหิ อากาเรหิ อตฺถตํ โหติ กถิน’’นฺติ ยถารหํ อุกฺกฏฺโกฏิยา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา กณฺหปกฺเข อุลฺลิขิต…เป… นิสฺสีมฏฺานุโมทนานํ จตุวีสติยา อาการานํ สมฺภวนฺตานํ สพฺเพน สพฺพํ อภาเวนปิ นิมิตฺตกตาทีนํ อสมฺภวนฺตานํ อฺตรภาเวนปิ น อตฺถตํ โหติ กถินนฺติ เอวมธิปฺปาโย ¶ เวทิตพฺโพ. สุกฺกปกฺเขปิ อหตาหตกปฺป…เป… สีมฏฺานุโมทนานํ สตฺตรสนฺนํ อาการานํ สมฺภวนฺตานํ อฺตรภาเวนปิ อิตเรสํ สพฺเพน สพฺพํ อภาเวนปิ อตฺถตํ โหติ กถินนฺติ เอวมธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อฺถา อฺมฺวิโรโธ, ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา เวทิตพฺโพ.
ตตฺริทํ ¶ มุขมตฺตนิทสฺสนํ – กณฺหปกฺเข ‘‘อุตฺตราสงฺเคน อตฺถเต กถิเน น อฺตฺร สงฺฆาฏิยา น อฺตฺร อนฺตรวาสเกน อตฺถตํ โหติ กถิน’’นฺติ วจนปฺปมาณโต ตํ กถินํ อนตฺถตํ สิยา. สุกฺกปกฺเข จ ‘‘อนิมิตฺตกเตน อตฺถตํ โหติ กถิน’’นฺติ วจนปฺปมาณโต อนิมิตฺตกเตน กถิเน อตฺถเต ตฺเจ ปริกถา กตํ, ตถาปิ อตฺถตเมว กถินํ โหตีติ อยํ ทุวิโธปิ วิโรโธ. ยถาวุตฺตนเยน อธิปฺปาเย คหิเต ปริหาโร โหตีติ เวทิตพฺพํ.
โย อานิสํสํ พหุํ เทตีติ อิมินา ปจฺจยโลลภาวํ วิย ทีเปติ, ตถาปิ ภควตา ยาวทตฺถจีวรปริเยสนปฺาปนมุเขน ทฺวารํ ทินฺนนฺติ กตฺวา สงฺฆานุคฺคหตฺถํ โหติ. ‘‘อกาตุํ น โหตีติ อนาทริเยน อกโรนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ ลิขิตํ. อนุโมทามาติ เอตฺถ สพฺพสงฺคาหิกวเสน เอวํ วุตฺตํ. ‘‘อนุโมทามี’’ติ เอกเกน วตฺตพฺพํ, อิตรถา ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ มหาอฏฺกถายํ กิร วุตฺตํ. กถินจีวรํ อธิฏฺหิตฺวา ‘‘อิมาย สงฺฆาฏิยา กถินํ อตฺถรามี’’ติ วาจาย ภินฺนมตฺตาย ปุคฺคลสฺส อตฺถตํ โหติ. ‘‘กมฺมวาจา ปน เอกาเยว วฏฺฏตีติ กถินทุสฺสสฺส เอว กมฺมวาจา, เสสจีวรทาเน อปโลกนเมวาติ อตฺโถ’’ติ ลิขิตํ. เอกสีมายาติ เอกอุปจารสีมายาติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เกจิ ปน ‘‘พทฺธสีมา อธิปฺเปตา เอกสีมาย เอกฏฺาเน อตฺถริเต สพฺพตฺถ อตฺถริตํ โหติ ‘สพฺเพ ภิกฺขู สนฺนิปติตฺวา’ติ วุตฺตตฺตา, เตหิปิ อนุโมทนฺเตหิ อตฺถริตเมว โหติ, อุปจารปริจฺฉินฺเน ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธํ เตหิ เตหิ ลทฺธพฺพํ โหติ. ตตฺถ ปวิฏฺเหิปิ ลภิตพฺพํ สพฺเพหิปิ อตฺถริตตฺตา, อยํ วิเสโส. มหาอฏฺกถายมฺปิ เอวเมว วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํ.
๓๐๘. จตุวีสติ อาการวนฺตตาย มหาภูมิกํ. ‘‘ทีฆสิพฺพิตนฺติ ปจฺฉากตสิพฺพนํ, โอวฏฺฏิตฺวา สิพฺพนํ วา’’ติ ลิขิตํ. กณฺฑุสํ นาม ปุพฺพพนฺธนํ. ปมจิมิลิกา ฆเฏตฺวา ปิตา โหตีติ กถินทุสฺสํ ทุพฺพลํ ทิสฺวา ¶ ตํ พลวตา อตฺตโน ปกติทุสฺเสน สทฺธึ ฆเฏตฺวา ทุปฏฺฏํ กตฺวา สิพฺพิตุกาเมหิ กถินทุสฺสโต ปกติทุสฺสสฺส มหนฺตตาย ปมํ ตปฺปมาณานุรูปํ พนฺธกณฺฑุเส ฆเฏตฺวา รชฺชุเกหิ พนฺธิตฺวา กตํ โหตีติ อธิปฺปาโย. กถินจีวรสฺส อปฺปตาย ปมํ พทฺธทุสฺสํ กุจฺฉิจิมิลิกา โหติ, มหาปจฺจริยํ, กุรุนฺทิยฺจ วุตฺตวจนนิทสฺสนํ, พฺยฺชเน เอว เภโท, อตฺเถ นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อิมินา กึ ทีเปตีติ เจ? ตถากตํ ทุปฏฺฏจีวรํ ปกติจีวรสฺส มหนฺตตาย ปกติจีวรสงฺขฺยเมว คจฺฉติ, น กถินจีวรสงฺขฺยนฺติ กสฺสจิ สิยา, เนวํ ทฏฺพฺพํ. เอวํ กุจฺฉิจิมิลิกภาเวน ิตมฺปิ กถินจีวรํ. มหนฺตมฺปิ ตํ ปกติจีวรํ อตฺตโน กถินจีวรเมวาติ. เหฏฺิมโกฏิยา ปฺจกสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา กถินทุสฺสํ ขณฺฑาขณฺฑํ พหุธา ฉินฺทิตฺวา สิพฺพิตุกาโม กถินจีวรโต ¶ ปฏฺฏํ คเหตฺวา อฺสฺมึ อกถินจีวเร ปฏฺฏมาโรเปตี’’ติ ลิขิตํ. อถ วา พหูนิ กถินทุสฺสานิ ปํสุกูลานิ ขุทฺทกขุทฺทกานิ เอกจีวรตฺถาย, มหนฺตานิ จ อูนตฺถาย ทินฺนานิ โหนฺติ. กถินจีวรโตติ ภิกฺขุ เอกจฺจโต กถินจีวรโต ปฏฺฏํ คเหตฺวา อฺสฺมึ อาโรเปติ. เอตฺถาห – กึ ปํสุกูลานิ กถินทุสฺสานิ วิกปฺปนุปคปจฺฉิมานิ ทาตพฺพานิ, อุทาหุ ขุทฺทกานิปีติ? เอตฺถ อจีวรสงฺขฺยตฺตา ขุทฺทกานิ ทาตุํ น วฏฺฏติ. กมฺมวาจา ตตฺถ น รุหตีติ เอเก. ‘‘ปํสุกูเลน อตฺถตํ โหตี’’ติ ปาฬิยํ นยทานโต กุจฺฉิจิมิลิกภาเวน ิตสฺส กถินทุสฺสสฺส อตฺตโน สภาเวน อนธิฏฺานุปคสฺส ปุราณจีวรภาเวเนว อธิฏฺานารหสฺสปิ กถินจีวรภาวานุมติมุเขน อฏฺกถายํ ปทานโต จ ขุทฺทกานิปิ ทาตุํ วฏฺฏติ. ตฺหิ กถินตฺถารโก ฆเฏตฺวา กถินจีวรํ กริสฺสตีติ กตฺวา กปฺปตีติ เอเก, ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ.
นิจยสนฺนิธิ สงฺฆายตฺตา สงฺเฆน กตตฺตา. รตฺตาติกฺกนฺตํ นิสฺสชฺชิตพฺพตฺตา ‘‘นิสฺสคฺคิย’’นฺติ วุจฺจติ. ปฺจ ขณฺฑานิ ปฏฺฏานิ ปมาณํ อสฺสาติ ปฺจกํ. เตน วา อติริตฺเตน วาติ อตฺโถ. ตทเหว สฺฉินฺเนนาติ สงฺเฆน กถินตฺถารกสฺส กมฺมวาจํ วตฺวา ทินฺเนเนว ตทเหว สฺฉินฺเนน สมณฺฑลิกเตน ภวิตพฺพํ. เอวํ ทินฺนํเยว หิ ปริวาเร ‘‘ปุพฺพกรณํ สตฺตหิ ธมฺเมหิ สงฺคหิต’’นฺติ วุตฺตํ, น ทายเกน ทิยฺยมานํ, ตสฺมา ปรินิฏฺิตปุพฺพกรณเมว เจ ¶ ทายโก สงฺฆสฺส เทติ, สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กมฺมวาจาย ทาตพฺพํ. เตน จ ตสฺมึเยว สีมามณฺฑเล อธิฏฺหิตฺวา อตฺถริตฺวา สงฺโฆ อนุโมทาเปตพฺโพ กตปุพฺพกรณสฺส ปุน กตฺตพฺพาภาวโต. อตฺถารกสฺส หตฺถคตเมว หิ สนฺธาย ‘‘น อุลฺลิขิตมตฺเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปรินิฏฺิตปุพฺพกรณมฺปิ ปุน โธวิตฺวา วิสิพฺพิตฺวา กาตพฺพเมว วจนปมาณโตติ เจ? น, ฉินฺนสฺส ปุน เฉทาสมฺภวโต. อฺสฺมึ าเน ฉินฺทิตพฺพเมวาติ เจ? น, ปพฺพชฺชาธิกาเร ‘‘เกสมสฺสุํ โอหาราเปตฺวา’’ติ วจนปฺปมาณโต มุณฺฑิกสฺส ฉินฺเนปิ เกเส ปริเยสิตฺวา สิรสฺมึ เปตฺวา ปุน โอหาราเปตฺวา ปพฺพาเชตพฺพปฺปสงฺคโต, น อิธ น-กาเรน ปฏิสิทฺธตฺตาติ เจ? น, ‘‘น อฺตฺร สงฺฆาฏิยา’’ติ น-กาเรน ปฏิสิทฺธตฺตา อุตฺตราสงฺเคน อตฺถเต อนตฺถตํ โหตีติ อนิฏฺปฺปสงฺคโต, ตสฺมา อภินิเวโส น กาตพฺโพ. ‘‘พหิอุปจารสีมาย ิโต’’ติ วุตฺตตฺตาปิ ปุพฺเพ วุตฺตวินิจฺฉโยว คเหตพฺโพ.
๓๐๙. อสนฺนิธิกเตน อตฺถตํ โหติ กถินนฺติ เอตฺถ กึ กถินตฺถารมาเสเยว ทุวิโธปิ สนฺนิธิ อธิปฺเปโต, อุทาหุ ตโต ปุพฺเพปิ, ทายเกน วา กทา ทาตพฺพํ, กึ กถินตฺถารมาเสเยว, อุทาหุ ¶ ตโต ปุพฺเพปิ, กถินตฺถารมาเสปิ อสุกสฺมึ ทิวเสเยว อตฺถารตฺถาย ทมฺมีติ ทาตุํ วฏฺฏติ น วฏฺฏตีติ อิทํ วิจาเรตพฺพํ. กถินตฺถารมาเส เอว ทุวิโธปิ สนฺนิธิ. ทายเกนาปิ วสฺสาวาสิกํ วิย กถินจีวรํ อุทฺทิสฺส ทินฺนํ น วฏฺฏติ. กสฺมา? ‘‘กถินทายกสฺส วตฺตํ อตฺถี’’ติอาทินา (มหาว. อฏฺ. ๓๐๖) นเยน อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา. อุกฺกฏฺมตฺตเมตนฺติ เจ? น, ‘‘กถินํ นาม อติอุกฺกฏฺํ วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๘) วุตฺตตฺตา. น อาคมนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เจ? น, อิทมฺปิ อาคมนเมว สนฺธาย วุตฺตํ, ปุพฺเพ ทินฺนํ น วฏฺฏตีติ.
๓๑๐. กถินสฺสาติ กถินตฺถารสฺส. อุพฺภารายาติ วูปสมาย, อปฺปวตฺติยาติ อตฺโถ. กิมตฺถิยํ อุพฺภารนิทสฺสนนฺติ เจ? ปฺจหิ อนาปตฺติกาลปริยนฺตทสฺสเนน เตสุ สํวรุปฺปาทนตฺถํ. อฺถา ‘‘จีวรกาลสมโย นาม อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ปฺจ มาสา’’ติ (ปารา. ๖๔๙) วิภงฺเค วุตฺตตฺตา อนฺตราปกฺกมนนฺติกาทิอุพฺภาราภาเวปิ ปฺจหิ ปฺจสุ มาเสสุ อนาปตฺติเยวาติ มิจฺฉาคาโห สิยา ¶ . ตโต อาปตฺติเขตฺเต อนาปตฺติเขตฺตสฺาย ตํ ตํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, อิตเรสฺจ ภิกฺขูนํ ลาภนฺตรายํ กโรตีติ เวทิตพฺพํ.
อาทายสตฺตกกถาวณฺณนา
๓๑๑. สนฺนิฏฺานนฺติเก ทฺเวปิ ปลิโพธา เอกโต ฉิชฺชนฺตีติ อิธ, ปริวารฏฺกถายฺจ วุตฺตํ อิมิสฺสา ขนฺธกปาฬิยา สเมติ เอกโต อุภินฺนมฺปิ ธุรนิกฺเขปสฺส กตตฺตา. ‘‘อิทํ พหิสีมายเมว วุตฺตํ สนฺนิฏฺานนฺติกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน วุตฺตํ ปริวาเร ‘จตฺตาโร กถินุทฺธารา สิยา อนฺโตสีมาย อุทฺธริยฺยนฺติ, สิยา พหิสีมาย อุทฺธริยฺยนฺติ, นิฏฺานนฺติโก สนฺนิฏฺานนฺติโก นาสนนฺติโก อาสาวจฺเฉทิโก’ติ (ปริ. ๔๑๖). ตตฺถ พหิสีมาย สนฺนิฏฺานนฺติโก อุทฺธริยฺยตีติ อิธ ทสฺสิตนโยว. กถํ อนฺโตสีมาย สนฺนิฏฺานนฺติโก? อกตจีวรมาทาย ‘น ปจฺเจสฺส’นฺติ คโต, คตคตฏฺาเน ผาสุวิหารํ อลภนฺโต ตเมว วิหารํ อาคจฺฉติ, ตสฺส จีวรปลิโพโธ ิโต. โส จ ‘เนวิมํ จีวรํ กาเรสฺส’นฺติ จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต ฉิชฺชติ, ตสฺมา อนฺโตสีมาย อุทฺธริยฺยติ, ตสฺมา ทุวิโธ สนฺนิฏฺานนฺติโก’’ติ โปราณคณฺิปเท ลิขิตํ, ตํ ยุตฺตํ, อฺถา อนฺโตสีมาย ‘‘เนวิมํ จีวรํ กาเรสฺส’’นฺติ ปวตฺตอุพฺภาโร อิตเรสุ สโมธานํ น คจฺฉตีติ อติริตฺโต สิยา. สีมาติกฺกนฺติโกติ จีวรกาลสีมาติกฺกนฺติโก. สอุพฺภาเร จีวรปลิโพโธ ปมํ ฉิชฺชนฺโต วิย ขายติ, อถ โข ¶ สาเปกฺขตาย จีวรกรเณ สอุสฺสาโหว โหตีติ เลสํ สนฺธาย ปริวารวเสน ‘‘ทฺเว ปลิโพธา อปุพฺพํ อจริมํ ฉิชฺชนฺตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๑๑) วุตฺตํ. ‘‘กตจีวโร’’ติ วุตฺตตฺตา อิธ น สมฺภวติ.
๓๑๖. สพฺพํ อตฺตโน ปริกฺขารํ อนวเสเสตฺวา ปกฺกมนฺโต ‘‘สมาทาย ปกฺกมตี’’ติ วุจฺจติ. ‘‘กถินุทฺธาเร วิเสโส นตฺถิ. ปุคฺคลาธิปฺปายวิเสเสน เกวลํ วารทสฺสนตฺถํ สมาทายวารา วุตฺตา’’ติ สพฺเพสุ คณฺิปเทสุ ลิขิตํ. อิธ ปน ปุคฺคลาธิปฺปาเยน ปโยชนํ วีมํสิตพฺพํ. ปกฺกมนนฺติกสฺส อภาวา ‘‘ยถาสมฺภว’’นฺติ วุตฺตํ. วิปฺปกเตปิ ธุรนิกฺเขปวเสน ปกฺกมนนฺติกตา สมฺภวติ, ตสฺมา ปกฺกมนนฺติกวาโรปิ วตฺตพฺโพติ เจ? น, สนฺนิฏฺานนฺติกลกฺขณปฺปสงฺคโต. อกตจีวรสฺส น สวนนฺติกตา จ.
ตตฺรายํ ¶ อาทิโต ปฏฺาย วารวิภาวนา – อาทายวารา สตฺต, ตถา สมาทายวาราติ ทฺเว สตฺตกวารา. ตโต ปกฺกมนนฺติกํ วชฺเชตฺวา วิปฺปกตจีวรสฺส อาทายวารา, สมาทายวารา จาติ ทฺเว ฉกฺกวารา. ตโต ปรํ นิฏฺานสนฺนิฏฺานนาสนนฺติกานํ วเสน ตีณิ ติกานิ ทสฺสิตานิ, ตตฺถ ปมตฺติกํ อนฺโตสีมาย ‘‘น ปจฺเจสฺส’’นฺติ อิมํ วิธึ อนามสิตฺวา พหิสีมายํ เอว ‘‘น ปจฺเจสฺส’’นฺติ ปวตฺตํ, ตสฺมา ปกฺกมนนฺติกสีมาติกฺกนฺติกสอุพฺภารา ตตฺถ น ยุชฺชนฺติ. ‘‘อาสาวจฺเฉทิโก สมฺภวนฺโตปิ ยถาวุตฺตการเณน น วุตฺโต. ทุติยตฺติกํ อนฺโตสีมาย ‘น ปจฺเจสฺส’นฺติ ปวตฺตํ, เอตฺถ กิฺจาปิ ปกฺกมนนฺติโก สมฺภวติ, ตถาปิ เยหิ จีวรปลิโพโธ ฉิชฺชติ, เตสํเยวาธิปฺเปตตฺตา น วุตฺโต’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ. สพฺพสฺมิมฺปิ ปนฺนรสเก วิปฺปกตจีวรสฺเสวาธิปฺเปตตฺตาติ ตกฺโก. อธิฏฺานุปเค จ วิปฺปกเต สติ น นิฏฺานนฺติโก. นิฏฺานาวเสเส สติ น นาสนนฺติโกติ โปราณา. ตติยตฺติกํ อนธิฏฺิต-ปเทน วิเสเสตฺวา ปวตฺตํ, อตฺถโต ปมตฺติเกน สเมติ. ตสฺส อตฺถทสฺสนปโยชนํ กิร ตํ. ยสฺมา อิเม ตโย อตฺถวิกปฺปา อิเมหิ เอว ตีหิ กถินุทฺธาเรหิ สกฺกา ทสฺเสตุํ, ตสฺมา อิเมว โยชิตา เอกสมฺพนฺธวเสน, อฺถา ปมตฺติกํ ฉกฺกํ ภเวยฺย อิมสฺส ปนฺนรสกสฺส อนฺเต ฉกฺกํ วิย. ตติยตฺติกานนฺตรํ จตุตฺถตฺติกํ สมฺภวนฺตํ ‘‘อนฺโตสีมายํ ‘ปจฺเจสฺส’’นฺติ วจนวิเสเสน สมฺภวติ. ตถา จ โยชิยมานํ อิตเรหิ สวนนฺติกาทีหิ อวิรุทฺธกฺกมํ โหติ, ตสฺมา จตุตฺถตฺติกํ อหุตฺวา ฉกฺกํ ชาตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวํ ตีณิ ติกานิ เอกํ ฉกฺกฺจาติ ปมํ ปนฺนรสกํ เวทิตพฺพํ. อิทานิ อิทเมว ปนฺนรสกํ อุปสคฺควิเสเสน ทุติยํ สมาทายปนฺนรสกํ นาม กตํ. ปุน วิปฺปกตจีวรํ อาทายาติ ตติยํ ปนฺนรสกํ, สมาทายาติ จตุตฺถํ ปนฺนรสกํ ทสฺสิตํ. เอวํ จตฺตาริ ปนฺนรสกานิ เวทิตพฺพานิ ¶ . ตตฺถ ปมทุติเยสุ ปนฺนรสเกสุ สพฺเพน สพฺพํ อกตจีวรํ อธิปฺเปตํ, อิตเรสุ ทฺวีสุ วิปฺปกตนฺติ โยเชตพฺพํ. ‘‘ปุพฺเพ นิพทฺธฏฺาเน จีวราสาย คเหตพฺพํ, อฺตฺถ น วฏฺฏติ. อุปจฺฉินฺนาย เจ จีวราสาย จีวรํ อุปฺปนฺนํ, น ตํ จีวรปลิโพธํ กโรตี’’ติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ. นิสฺสคฺคิเยสุ ตติยกถิเน อาคตจีวรปจฺจาสา อิธ จีวราสาติ ตกฺโก. ยตฺถ จีวราสา, ตํ านํ อธิกรณูปจาเรน ‘‘จีวราสา’’ตฺเวว วุจฺจตีติ กตฺวา ‘‘ตํ จีวราสํ ปยิรุปาสตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺมา อนาสาย ลภตีติ อนาสายิตฏฺาเน ลภตีติอาทินา อตฺโถ ¶ คเหตพฺโพ. เอตฺถ นิฏฺานสนฺนิฏฺานนาสนอาสาวจฺเฉทิกวเสน เอโก วาโรติ อิทเมกํ จตุกฺกํ ชาตํ, ตสฺมา ปุพฺเพ วุตฺตานิ ตีณิ ติกานิ อาสาวจฺเฉทิกาธิกานิ ตีณิ จตุกฺกานีติ เอกํ อนาสายทฺวาทสกนฺติ เวทิตพฺพํ. ตทนนฺตเร อาสายทฺวาทสเก กิฺจาปิ ปมทฺวาทสกฺกโม ลพฺภติ, ตถาปิ ตํ นิพฺพิเสสนฺติ ตเมกํ ทฺวาทสกํ อวุตฺตสิทฺธํ กตฺวา วิเสสโต ทสฺเสตุํ อาทิโต ปฏฺาย ‘‘อนฺโตสีมาย ปจฺเจสฺส’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ทุติยจตุกฺเก ‘‘โส พหิสีมคโต สุณาตี’’ติอาทิวจนสฺส ตติยจตุกฺเก สวนนฺติกาทีนฺจ โอกาสกรณตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทํ ปน ทฺวาทสกํ อนาสาย วเสน ลพฺภมานมฺปิ อิมินา อวุตฺตสิทฺธํ กตฺวา น ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวเมตฺถ ทฺเว ทฺวาทสกานิ อุทฺธริตานิ. กรณียทฺวาทสเกปิ ยถาทสฺสิตอนาสายทฺวาทสกํ, อวุตฺตสิทฺธํ อาสายทฺวาทสกฺจาติ ทฺเว ทฺวาทสกานิ อุทฺธริตพฺพานิ. อิทานิ ทิสํคมิกนวกํ โหติ. ตตฺถ ยสฺมา ‘‘ทิสํคมิโก ปกฺกมตี’’ติ วจเนเนว ‘‘น ปจฺเจสฺส’’นฺติ อิทํ อวุตฺตสิทฺธเมว, ตสฺมา ตํ น วุตฺตํ. เอตฺตาวตา อาวาสปลิโพธาภาโว ทสฺสิโต.
๓๒๑. ‘‘จีวรปฏิวีสํ อปวิลายมาโน’’ติ อิมินา จีวรปลิโพธสมงฺคิตมสฺส ทสฺเสติ. ปฏิวีโสติ อตฺตโน ปตฺตพฺโพ จีวรภาโค. อปวิลายมาโนติ อากงฺขมาโน. ตสฺส จีวรลาเภ สติ วสฺสํวุตฺถาวาเส นิฏฺานสนฺนิฏฺานนาสนนฺติกานํ วเสน เอกํ ติกํ, เตสํเยว วเสน อนฺตรามคฺเค เอกํ, คตฏฺาเน เอกนฺติ ติณฺณํ ติกานํ วเสน เอกํ นวกํ เวทิตพฺพํ. ตโต ปรํ นิฏฺานสนฺนิฏฺานนาสนนฺติ กสีมาติกฺกนฺติกสอุพฺภารานํ วเสน ผาสุวิหารปฺจกํ วุตฺตํ. อุภยตฺถ เสสกถินุทฺธาราสมฺภโว ปากโฏว. อยํ ปเนตฺถ ปฺจเก วิเสโส – สมาทายวาโร น สมฺภวติ ‘‘ปจฺเจสฺส’’นฺติ ปจฺจาคมนาธิปฺปายโต.
๓๒๕. ทฺเวเม ภิกฺขเว กถินสฺส ปลิโพธาติ กถินตฺถารสฺส อนุปพนฺธนปจฺจยาติ.
กถินกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. จีวรกฺขนฺธกวณฺณนา
ชีวกวตฺถุกถาวณฺณนา
๓๒๘. อโมหชาติกตฺตา น จิรสฺเสว วิฺุตํ ปาปุณิ. อหํ เต ปิตา, เกนฏฺเน? ยสฺมา ตฺวํ มยา โปสาปิโต.
๓๒๙. ‘‘สกฺเก วิสฺสฏฺมตฺเต’’ติ ปาโ, อฏฺมสิกฺขาปเท วิสฺสฏฺมตฺโตว.
ปชฺโชตราชวตฺถุกถาวณฺณนา
๓๓๔. ภฺุชิตุํ นิสินฺนสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ธมฺมปเท ‘พหินคเร ทิสฺวา’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ทฺวีสุ ทิวเสสุ ทินฺนํ เตน เตสุ เอเกกํ คเหตฺวา ทฺวีสุ อฏฺกถาสุ วุตฺตนฺติ ยุชฺชตี’’ติ วทนฺติ.
สมตฺตึสวิเรจนกถาวณฺณนา
๓๓๖. กพเฬ กพเฬติ เอตฺถ กิฺจาปิ คุฬาทีสุ ปกฺขิตฺตํ, ตํ ปน ภควาว ปริภฺุชิ, ตสฺมา นตฺถิ โทโส.
วรยาจนกถาวณฺณนา
๓๓๗. มหาปิฏฺิยโกชวํ นาม อติเรกจตุรงฺคุลปุปฺผํ กิร.
กมฺพลานุชานนาทิกถาวณฺณนา
๓๔๐. อุปจาเรติ ¶ สุสานสฺส อุปจาเร. พหิปิ วฏฺฏตีติ เอเก. กติกกรณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ ตว จ มม จ โหตูติ วตฺวา อิตเรน จ ตถาวุตฺเต วฏฺฏตี’’ติ สมานปริกฺขารวิธึ วทนฺติ.
๓๔๒. ‘‘ขณฺฑสีมายปิ สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺตตฺตา เสสกมฺมานิปิ ตตฺถ นิสีทิตฺวา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เอวํ สนฺเต โจริกาย กตสทิสํ โหติ ¶ , ตสฺมา น วฏฺฏตี’’ติ ทีปวาสิโน วทนฺติ กิร. ‘‘โจริกาย คหิตตฺตา น ปาปุณาตีติ เสนาสนกฺขนฺธเก อาคตสุตฺตฺจ สาธก’’นฺติ วทนฺติ, ตสฺมา เตสํ มเตน อิทํ อาเวณิกลกฺขณนฺติ เวทิตพฺพํ.
ภณฺฑาคารสมฺมุติอาทิกถาวณฺณนา
๓๔๓. ‘‘อิทํ ปน ภณฺฑาคารนฺติ อาเวณิกลกฺขณ’’นฺติ วุตฺตํ.
จีวรรชนกถาวณฺณนา
๓๔๔. โคมเย อาปตฺติ นตฺถิ, วิรูปตฺตาวาริตํ. ‘‘กุงฺกุมปุปฺผํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘อลฺลิกายา’’ติปิ ปาโ อตฺถิ.
นิสีทนาทิอนุชานนกถาวณฺณนา
๓๕๓. อฏฺานเมตนฺติ เอตฺถ รูปกณฺเฑ ‘‘จตุสมุฏฺานิก’’นฺติ วุตฺตตฺตา กมฺมสมุฏฺานํ ราคจิตฺตาภาวา น มุจฺจตีติ วา ราคปจฺจเย สติ กมฺมสมุฏฺานํ โหตีติ วา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ กถาวตฺถุนา จ.
๓๖๒. อคฺคฬคุตฺติเยว ปมาณนฺติ อิเมหิ จตูหิ นิกฺเขปการเณหิ เปนฺเตน อคฺคฬคุตฺติวิหาเรเยว เปตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.
สงฺฆิกจีวรุปฺปาทกถาวณฺณนา
๓๖๓. โน ¶ เจ อตฺถตํ โหติ ‘‘เอกํ จีวรมาส’’นฺติ น วตฺตพฺพํ. กสฺมา? ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตสฺเสว ตานิ จีวรานิ ยาว จีวรมาสา’’ติ วจนสฺส อภาวโต, ตสฺมา อนตฺถตกถินสฺส อนนฺุาตนฺติ เจ? น, เหฏฺา อนฺุาตตฺตา, ตโต ลีนตฺถทีปนตฺถมิธ ตถา วุตฺตตฺตา จ. เหฏฺา หิ ‘‘อกาลจีวรํ นาม อนตฺถเต กถิเน เอกาทสมาเส อุปฺปนฺนํ, อตฺถเต กถิเน สตฺตมาเส อุปฺปนฺนํ, กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนํ, เอตํ อกาลจีวรํ นามา’’ติ (ปารา. ๕๐๐) วจนโต อนตฺถตกถินานํ เอกจีวรมาเส อุปฺปนฺนํ, เตสํเยว โหตีติ สิทฺธํ, ตสฺมา อิธ ตํ อวตฺวา เอโกปิ ตโย คณปูรเก ลภิตฺวา กถินํ อตฺถริตุํ ลภตีติ อิมํ ลีนตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘ยาว กถินสฺส อุพฺภารายา’’ติ วุตฺตํ. อิตรถา อยมตฺโถ น ายติ. ‘‘ชานิตพฺโพ ¶ จ วินยธเรหีติ ตถา วุตฺโตติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. อตฺถตํ โหติ, ปฺจ มาเส สพฺพํ ตสฺเสว ภิกฺขุโน โหตีติ สมฺพนฺโธ. อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํ. ‘‘อิธ วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺสา’’ติ นิยมิตตฺตา ‘‘วสฺสาวาสิกํ เทมา’’ติ เอตฺถ จ ‘‘อิธา’’ติ อธิการตฺตา ตสฺมึ วุตฺเต ลภติ. ‘‘ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนตฺตาติ จีวรกาลสฺสาสนฺนตฺตา จ อนตฺถตกถินานมฺปิ วุตฺถวสฺสานฺจ อนฺุาตฏฺานตฺตา เอว วุตฺต’’นฺติ อฺตรสฺมึ คณฺิปเท ลิขิตํ. เกจิ ปน ‘‘ยํ ปน อิทํ ‘อิธ วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺสา’ติอาทึ กตฺวา ยาว ‘อนาคตวสฺเส’ติ ปทํ, ตาว ปุจฺฉิตฺวา ‘กสฺมา? ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนตฺตา’ติ อิทํ ปรโต ‘ตตฺร สมฺมุขีภูตานํ สพฺเพสํ ปาปุณาตี’ติ อิมสฺส ปริโยสาเน ‘กสฺมา? ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนตฺตา’ติ ลิขิตพฺพํ. กสฺมาติ เจ? ปรโต ‘จีวรมาสโต ปฏฺาย ยาว เหมนฺตสฺสา’ติ วุตฺเตน นิพฺพิเสสตฺตา, ตสฺมา เอว เอกจฺเจสุ ปณฺฑิตนฺติ วทนฺตี’’ติ วทนฺติ. อิธ ปน อิธ-สทฺเทน วิเสสิตํ, ตตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา อฺมฺวิโรโธ นตฺถีติ คเหตพฺพํ. ‘‘มยฺหิมานิ จีวรานิ ปาปุณนฺตี’’ติ วจนเมวาธิฏฺานํ, อิทเมตฺถ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ. ‘‘มยฺหิมานิ จีวรานี’ติ วุตฺเตปิ อธิฏฺิตเมว โหตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘มยฺหิมานี’ติ วุตฺเต ตสฺส จีวรานิ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘จีวรานิ ปาปุณนฺตี’ติ วตฺตพฺพเมวา’’ติ วทนฺติ. ทุคฺคหิตานีติ สงฺฆิกาเนว โหนฺติ. ‘‘คหิตเมว นามา’ติ อิมสฺส อิทํ ปตฺตนฺติ กิฺจาปิ น วิทิตํ, เต ปน ภาคา เตสํ อตฺถโต ปตฺตาเยวาติ อธิปฺปาโย’’ติ ลิขิตํ. ‘‘เอกสฺมึ อปติเต ปุน อาคตา ลภนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
อุปนนฺทสกฺยปุตฺตวตฺถุกถาวณฺณนา
๓๖๔. ‘‘น, ภิกฺขเว, อฺตฺร วสฺสํวุตฺเถนา’’ติ จีวรสมยํ อุปาทาย ปฏิกฺเขโป กโต ¶ .เอกสฺมึ วิหาเร ‘‘ราชวิหาเร วิย นานาปริเวเณสุ วา อิธ วา วุตฺถา ลภตู’’ติ วตฺวา ทินฺนํ. ‘‘สตฺตาหวาเรน อรุณเมว อุฏฺาเปตีติ เอตํ วจนมตฺตเมว เอกวิหาเร สตฺตาหกิจฺจาภาวา’’ติ จ ลิขิตํ.
มตสนฺตกกถาวณฺณนา
๓๖๙. ภิกฺขุสฺสาติ ภิกฺขุสฺมึ กาลํกเต. ตตฺถ ‘‘ปตฺตจีวเร’’ติ ปธานปริกฺขารทสฺสนมุเขน สพฺพปริกฺขารนิทสฺสนนฺติ เวทิตพฺพํ. อธมฺเมน อุปฺปนฺนฺเจตํ ¶ โหติ, สงฺฆสฺส กปฺปิยเมว มตตฺตาติ เอเก. โนติ ตกฺโก ปตฺตจตุกฺเก สพฺพถา อกปฺปิยปตฺตนยวิโรธโต. อธมฺเมน อุปฺปนฺนเสนาสเน จ วสโต อนาปตฺติ. อฺตรสฺมึ อาวาเส ทฺเว ภิกฺขู วสนฺติ, ตตฺถ เจโก กาลํกโต, อิตโร ตสฺส ปริกฺขารํ อปาเปตฺวา ตํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหาติ, สงฺฆสนฺตกํ คหิตํ โหติ, ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ. อนาวาเส คณฺหาติ, น กาเรตพฺโพ อสฺสามิกสฺส คหิตตฺตา. มรณสมเย วตฺตุํ อสหนฺโต เจ จิตฺเตเนว เทติ, ปฺุํ ปสวติ, สงฺโฆว ตสฺส สามี. ปโร วา อวิสฺสาสิโก สยเมว คณฺหาติ, คหณํ น รุหติ, เถยฺยจิตฺเตน เจ, ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ. ตสฺส จ อาวาสคตสฺส โก สามี. ‘‘สงฺโฆ สามี’’ติ วจนโต สงฺเฆน พลกฺกาเรน โส วาเรตพฺโพติ เอเก. ชีวมานกาเล คหิตตฺตา น สงฺโฆ สามีติ เอเก. สามิโก เจ สยํ ปสฺสิตฺวา อจฺฉินฺทิตุํ ลภติ, สงฺโฆปิ ลภติ สามิาเน ิตตฺตาติ อิตเร, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.
มตกสฺส หิรฺาทิอกปฺปิยภณฺฑํ โหติ. อุคฺคหิตฺเจตํ โหติ, อุคฺคหิเต วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิตพฺพํ. ธมฺเมน อุปฺปนฺนํ เจ, กปฺปิยการโก อาจิกฺขิตพฺโพ. ทาโส เจ คหิโต โหติ, น สงฺโฆ สามี, อารามิโก เจ, สงฺโฆ สามี. คาวีมหึสีอาทโย โหนฺติ, อาวาสคตานํ สงฺโฆ สามี, อนาวาสคตานํ น สงฺโฆ สามี. สงฺโฆ เจ อาวาสํ อาเนตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ปจฺฉา สมีเป พหิสีมาย เปติ, การกสงฺโฆ สามี, ตถา อารามิเก. มตกสฺส ปริกฺขาโร นิกฺเขปวเสน ปิโต โหติ, เอโสว สามี. มหคฺโฆ เจ โหติ, เสสสฺส สงฺโฆ สามี. ‘‘เกนจิ คิลานุปฏฺาเกนา’’ติ วตฺตพฺพกฺกโม เอเตน ทสฺสิโต. ปุน อุปฏฺากานํ พหุภาเว สติ สพฺเพสํ ทาตพฺพกมฺมํ ทสฺเสนฺเตน ภควตา กมฺมวาจายํ ‘‘คิลานุปฏฺากาน’’นฺติ วุตฺตํ. สามเณรวาเร ‘‘จีวร’’นฺติ ปาโ. ‘‘อิมํ ตุยฺหํ เทมิ ททามิ ทชฺชามิ โอโณเชมิ ปริจฺจชามิ วิสฺสชฺชามิ นิสฺสชฺชามี’ติ วา ‘อิตฺถนฺนามสฺส เทมิ…เป… นิสฺสชฺชามี’ติ วา วทติ, ‘สมฺมุขา วา ปรมฺมุขา วา วุตฺเต ทินฺนํเยว โหตี’ติ ¶ ทานลกฺขณสฺส จ ‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’ติ วุตฺเต ‘มยฺหํ คณฺหามี’ติ วทติ, ‘สุทินฺนํ สุคฺคหิตฺจา’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) คหณลกฺขณสฺส จ วุตฺตตฺตา ‘มม ¶ สนฺตกํ ตว จ มม จ โหตู’ติ เอวมาทิวจเนน สมานปริกฺขารํ กาตุํ วฏฺฏตีติ อาจริยา’’ติ ลิขิตํ.
อนุคณฺิปเท ปน อตีว ปปฺจํ กตฺวา ปุน ‘‘อิทเมตฺถ อาจริยานํ สนฺนิฏฺานํ – สเจสมฺพหุลา, ทฺเว วา สมานปริกฺขารํ กตฺตุกามา โหนฺติ, เต สพฺเพ อตฺตโน สนฺตกํ วตฺตมานํ อุปฺปชฺชนเกน สทฺธึ เปสลสฺส เอกสฺส ปริจฺจชนฺติ, โส ปุน เตสเมว ปริจฺจชติ, เอตฺตาวตา เต สมานปริกฺขาริกา โหนฺตีติ. อิทํ สมานปริกฺขารลกฺขณํ ปาฬิอาทีสุ วุตฺตลกฺขเณเยว ปตนโต อจลปฺปตฺตํ โหติ, ตถาปิ โปราณวิธึ อชฺโฌตฺถริตฺวา วตฺตนโต ปฏิเสเธตพฺโพ, อาจริยานํ มตานุสาเรน กาตพฺพํ กาตุกาเมนาติ อปเร’’ติ วุตฺตํ, ‘‘วสฺสํวุตฺถสามเณโร ปฺจสุ สิกฺขาปเทสุ เอกํ อติกฺกมิตฺวา ปุน คหิโต ลาภํ น ลภติ, อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโน นาม โหตี’’ติ วทนฺติ.
วสฺสํวุตฺถานํอนุปฺปนฺนจีวรกถาวณฺณนา
๓๗๕. อุปฺปนฺเน จีวเร อภาชิเต ปกฺกมตีติ เอตฺถ ‘‘สงฺเฆน ตตฺรุปฺปาทโต เอเกกสฺส ภิกฺขุโน เอตฺตกํ วสฺสาวาสิกํ ทาตุํ สงฺฆสฺส รุจฺจตี’’ติ สาวิเตปิ วิพฺภมติ, ตโต น ลภติ, ปุน ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา จีวรภาชนํ สมฺภาเวนฺโตปิ น ลภติเยว ปุพฺพปกติโต ภฏฺตฺตา. อถ ปาปิเต วิพฺภมติ, ลภตี’’ติ จ วุตฺตํ.
สงฺเฆภินฺเนจีวรุปฺปาทกถาวณฺณนา
อฏฺจีวรมาติกากถาวณฺณนา
๓๗๙. ยสฺมา อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานํ ทุพฺพิชานํ, ตสฺมา ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ธุวสนฺนิปาตฏฺานมฺปิ ปริยนฺตคตเมว คเหตพฺพํ. ‘‘มหาปจฺจริยํ ปน ภิกฺขูสุปิ…เป… ปาปุณาตีติ ‘อุปจารสีมาย เทมา’ติ เอวํ ทินฺนเมว สนฺธายา’’ติ ลิขิตํ ¶ . ‘‘สมานสํวาสกสีมายา’’ติ วุตฺเต ขณฺฑสีมาทีสุ ิตานํ น ปาปุณาติ ตาสํ วิสุํ สมานสํวาสกสีมตฺตา. สมานสํวาสกอวิปฺปวาสสีมานํ อิทํ นานตฺตํ – ‘‘อวิปฺปวาสสีมาย ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ คามฏฺานํ น ปาปุณาติ. กสฺมา? ‘‘เปตฺวา คามฺจ ¶ คามูปจารฺจา’’ติ วุตฺตตฺตา. ‘‘สมานสํวาสกสีมายา’’ติ ทินฺนํ ปน ยสฺมึ าเน อวิปฺปวาสสีมา อตฺถิ, ตตฺถ ิตานํ, อิตรตฺร ิตานฺจ ปาปุณาติ. ‘‘ขณฺฑสีมายํ ตฺวา ‘สีมฏฺกสงฺฆสฺส ทมฺมี’ติ วุตฺเต อุปจารสีมาย เอว ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อวิปฺปวาสสีมาย เทมา’’ติ ขณฺฑสีมายํ ตฺวา ทินฺเน ตตฺเถว ปาปุณาตีติ เกจิ. โยชนสตมฺปิ ปูเรตฺวา นิสีทนฺตีติ เอตฺถ วิหารูปจาเร หตฺถปาเสน, พหิคามาทีสุ ทฺวาทสหตฺเถน อุปจาโรติ เอเก. ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร สงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺเต เอกาพทฺธา หุตฺวาปิ ปริกฺเขปปริกฺเขปารหฏฺานํ อติกฺกมิตฺวา ิตานํ น ปาปุณาตีติ เอเก. ‘‘ภิกฺขุนิวิหารโต พหิ ยตฺถ กตฺถจิ ตฺวา ‘สงฺฆสฺสา’ติ วุตฺเต ภิกฺขุสงฺโฆว สามี’’ติ วทนฺติ. เอโกปิ คนฺตฺวาติ เอตฺถ สพฺเพสํ วา ปาเปตฺวา คนฺตพฺพํ, อาเนตฺวา วา ปาเปตพฺพํ, อิตรถา คตสฺส น ปาปุณาติ. สมานลาภกติกา มูลาวาเส สติ สิยา, มูลาวาสวินาเสน กติกาปิ วินสฺสติ. สมานลาภวจนํ สติ ทฺวีสุ, พหูสุ วา ยุชฺชติ. เตเนว เอกสฺมึ อวสิฏฺเ ยุชฺชตีติ โน มติ.
‘‘ตาวกาลิกกาเลน, มูลจฺเฉทวเสน วา;
อฺเสํ กมฺมํ อฺสฺส, สิยา นาวาสสงฺคโม’’ติ. –
อาจริโย.
สพฺพตฺถ ทินฺนเมวาติ ‘‘สมานภาโคว โหตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘เอกเมกํ อมฺหากํ ปาปุณาตีติ เจ วทติ, วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ วิภาคสฺส กตตฺตา. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จีวเร ทินฺเน ปํสุกูลิกานํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘อุภโตสงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺสา’’ติ อวุตฺตตฺตา ภิกฺขุนิสงฺเฆน มิสฺสิตตฺตา, ตตฺถ อปริยาปนฺนตฺตา จ ปุคฺคโล วิสุํ ลภติ. เอวํ สนฺเต ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส จ ทมฺมี’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘อุภโตสงฺฆสฺส ทินฺนเมว โหตี’’ติ อิมินา วิรุชฺฌตีติ เจ? น วิรุชฺฌติ, ตํ ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ ทินฺนภาวเมว ทีเปติ, น อุภโตสงฺฆปฺตฺตึ, ตสฺมา เอว ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจา’’ติ วาโร น วุตฺโต. อถ วา อฏฺกถาวจนเมว ปมาณํ, น วิจารณาติ เอเก. ยสฺมา เอโก อทฺธานาทิยโก วิย ทุวิโธ น โหติ, ตสฺมา อุภโตสงฺฆคฺคหเณน เอโก ภิกฺขุ น คหิโตติ ¶ . ‘‘สพฺพาวาสสฺส จ เจติยสฺส จ ธมฺมสฺส ¶ จา’ติ วุตฺเต สพฺพวิหาเรสุ เจติยธมฺมานํ เอเกกสฺส ภิกฺขุโน ภาโค ทาตพฺโพ’’ติ วทนฺติ. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเต น วิรุชฺฌตีติ เจ? น, ตตฺถ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา, อิธ วิหาเรน ฆฏิตตฺตา จ ตมฺหิ ตมฺหิ วิหาเร เอกภาคํ ลภิตพฺพเมวาติ ปริหรนฺติ. อตฺตโน ปาเปตฺวาติ วิกาเล อปริโภคตฺตา สกโลปิ วฏฺเฏยฺยาติ เจ? ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส หรา’’ติ วุตฺตตฺตา, เตน ‘‘หรามี’’ติ คหิตตฺตา จ น วฏฺฏติ. ปจฺฉิมวสฺสํวุตฺถานมฺปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท อวธารณตฺโถ, ปจฺฉิมวสฺสํวุตฺถานเมวาติ อตฺโถ, อิตรถา สมุจฺจยตฺเถ คหิเต ‘‘ลกฺขณฺู วทนฺตี’’ติ วจนํ นิรตฺถกํ สิยา. กสฺมาติ อารภิตฺวา ปปฺจํ กโรนฺติ. กึ เตน, ปรโต ‘‘จีวรมาสโต ปฏฺาย…เป… อตีตวสฺสํวุตฺถานเมว ปาปุณาตี’’ติ อิมินา สิทฺธตฺตา น วิจาริตํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ลกฺขณฺู’’ติ อจลวเสน. สเจ ปน พหิอุปจารสีมาย ิโต…เป… สมฺปตฺตานํ สพฺเพสํ ปาปุณาตีติ ยตฺถ กตฺถจิ วุตฺถวสฺสานนฺติ อธิปฺปาโย ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ วุตฺถวสฺสานํ สพฺเพสํ สมฺปตฺตานํ ปาปุณาตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. อกาลจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา) กงฺขาวิตรณิยํ วุตฺตตฺตา. คิมฺหานํ ปมทิวสโต ปฏฺาย วุตฺเต ปน ยสฺมา อนนฺตราตีตํ เหมนฺตํ เอว วุตฺถา นาม โหนฺติ, น วสฺสํ, ตสฺมา ‘‘มาติกา อาโรเปตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. เย วา เถเรหิ เปสิตา, เตสํ ปาปุณาตีติ กิร อตฺโถ.
จีวรกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. จมฺเปยฺยกฺขนฺธกวณฺณนา
ทฺเวนิสฺสารณาทิกถาวณฺณนา
๓๙๕. อปฺปตฺโต ¶ ¶ นิสฺสารณนฺติ เอตฺถ นิสฺสารณํ นาม กุลทูสกานํเยว อนฺุาตํ, อยํ ปน กุลทูสโก น โหติ, ตสฺมา ‘‘อปฺปตฺโต’’ติ วุตฺโต. ยทิ เอวํ กถํ สุนิสฺสาริโต โหตีติ? จูฬวคฺเค ‘‘อากงฺขมาโน สงฺโฆ ปพฺพาชนียกมฺมํ กเรยฺยา’’ติ (จูฬว. ๒๗) วุตฺตตฺตา. ‘‘ตสฺสปาปิยสิกกมฺมารหสฺส ตสฺสปาปิยสิกกมฺมํ กโรนฺตี’’ติ วจนโต จกฺกํ พนฺธนฺติ าตพฺพํ.
อุปาลิปุจฺฉากถาวณฺณนา
๔๐๐. ‘‘ปรโตติ อุปาลิปุจฺฉโต ปร’’นฺติ ลิขิตํ. โทสาริตปาฬิยํ ‘‘อูนวีสติวสฺโส น อาคโต วิปฺปนฺนวตฺถุกตฺตา’’ติ วุตฺตํ. อิมสฺมึ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก อธมฺมกมฺมานิเยว ทฺวิธา กตฺวา ปฺจาคตานีติ เวทิตพฺพํ. เตเนว ปริวาเร อิมสฺมึ ขนฺธเก ‘‘ปฺจ อธมฺมิกานี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อนฺธมูคพธิโร โสสาริโต’’ติ อิมินา อปพฺพชิตสฺสปิ อุปสมฺปทา รุหตีติ สิทฺธํ.
จมฺเปยฺยกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. โกสมฺพกกฺขนฺธกวณฺณนา
โกสมฺพกวิวาทกถาวณฺณนา
๔๕๑. สุตฺตนฺติโกติ ¶ ¶ เอตฺถ กิฺจาปิ ‘‘วินยธโร มาติกาธโร’’ติ วุตฺตํ, อุภโตวิภงฺคํ ปน สนฺธาย วุตฺตํ, น ขนฺธกภาณโก โหติ. อาวุโส เอตฺถ อาปตฺตีติ วจนํ อุปาทาย ‘‘โส ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺิ โหตี’’ติ วุจฺจติ. ปจฺฉา วินยธโร ‘‘วตฺถุมฺหิ สติ ปมาณํ, น ปฺตฺติย’’นฺติ สตึ ปฏิลภิตฺวา ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺิ อโหสิ, เตน วุตฺตํ อนฺเต ‘‘อฺเ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺิโน โหนฺตี’’ติ.
๔๕๕. ‘‘ยถา มยา ตฺตี’’ติ ลิขนฺติ ‘‘ปฺตฺตา’’ติ เอกวจนตฺตา.
ทีฆาวุวตฺถุกถาวณฺณนา
๔๕๘. ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต’’ติ ลิขนฺติ. ปุราณโปตฺถเกสุ ‘‘พาราณสิย’’นฺติ นตฺถิ, ‘‘นตฺถิภาโวว สุนฺทโร’’ติ วทนฺติ.
ปาลิเลยฺยกคมนกถาวณฺณนา
๔๖๗. รกฺขิตวนสณฺเฑติ สงฺคีติตฺเถเรหิ สุวิฺเยฺยํ กตฺวา วุตฺตํ. ‘‘ปาลิเลยฺโยติ คาโม, ตสฺส วเสนา’’ติปิ วทนฺติ, ตํ ธมฺมปทฏฺกถาย น วิรุชฺฌติ.
อฏฺารสวตฺถุกถาวณฺณนา
๔๗๓. น ¶ ตฺเวว…เป… ปฏิพาหิตพฺพนฺติ วทามีติ เอตฺถ เสนาสนารหสฺส โย เสนาสนํ ปฏิพาหติ, ตสฺเสว อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ‘‘กลหการกาทีนเมตฺถ โอกาโส นตฺถีติอาทิกํ สงฺฆสฺส กติกํ วตฺวา ตํ น ปฺาเปนฺตสฺส วา ‘อหํ พุทฺโธ’ติ ปสยฺห อตฺตนา อตฺตโน ปฺาเปตฺวา คณฺหนฺตํ ‘ยุตฺติยา คณฺหถา’ติ วตฺวา วาเรนฺตสฺส วา โทโส นตฺถิ. อิธ กลหวูปสมนตฺถํ อาคตานํ โกสมฺพิกานมฺปิ ‘ยถาวุฑฺฒ’นฺติ อวตฺวา ‘วิวิตฺเต อสติ วิวิตฺตํ กตฺวาปิ ทาตพฺพ’นฺติ วุตฺตตฺตา วิวิตฺตํ กตฺวา เทนฺตํ ¶ ปฏิพาเหนฺตสฺเสว อาปตฺตีติ กิร อยมตฺโถ ปาริวาสิกาทีนํ วิหารปริยนฺตทาปเนน สาธิตพฺโพ’’ติ ลิขิตํ.
สงฺฆสามคฺคีกถาวณฺณนา
๔๗๕. ‘‘อถ โข เต อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา ภิกฺขู ตํ อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ โอสาเรตฺวา เยน อุกฺเขปกา ภิกฺขู…เป… ตสฺส วตฺถุสฺส วูปสมาย สงฺฆสามคฺคึ กโรมา’’ติ วจนํ ทุวิฺเยฺยวินิจฺฉยํ วินยลกฺขณกุสลสฺส. วิชฺชมาเน หิ การกสงฺเฆ อิตโร สงฺโฆ โอสาริตุํ น ลภติ. โอสาเรนฺโต เจ, เต ภิกฺขู การกสงฺเฆน สมานลทฺธิกภาวํ ปตฺตตฺตา เตน สมานสํวาสกา โหนฺติ, ตโต อุกฺเขปกานํ ฉนฺทํ อคฺคเหตฺวา โอสาเรนฺตานํ กมฺมํ กุปฺปติ, ตสฺมา ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, ตํ ภิกฺขุํ โอสาเรถา’’ติ (มหาว. ๔๗๔) ภควโต วจเนน อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา โอสาเรสุํ, อุทาหุ นิสฺสีมํ คนฺตฺวา, อุทาหุ อิตเรสํ ฉนฺทํ คเหตฺวา โอสาเรสุํ, นนุ เอเตสมฺตเรเนตฺถ ภวิตพฺพํ, น จ ปเนตํ สพฺพคณฺิปเทสุ วิจาริตํ. อยํ ปเนตฺถ ตกฺโก –
‘‘ยสฺมึ วตฺถุสฺมึ สงฺเฆน, กตกมฺมสฺส ภิกฺขุโน;
สติ ตสฺมึ น อฺสฺส, ปฏิปฺปสฺสมฺภนํ ขมํ.
‘‘วิรมนฺเต ตโต โทโส, อปิ สงฺโฆ อการโก;
โอสาเรตุํ อลํ ยสฺมา, การโก อนุโลมิโก’’ติ.
๔๗๗. ‘‘อฏฺ ทูตงฺคานิ นาม โสตา จ โหติ, สาเวตา จ อุคฺคเหตา จ ธาเรตา จ วิฺาตา ¶ จ วิฺาเปตา จ กุสโล จ สหิตาสหิตทสฺสโน จ อกลหการโก จาติ เอตานี’’ติ วุตฺตํ.
โกสมฺพกกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาวคฺคสฺส ลีนตฺถปกาสนา นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส