📜
ปริวารวณฺณนา
โสฬสมหาวารวณฺณนา
ปฺตฺติวารวณฺณนา
๑-๒. สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนสงฺขาตสฺส ¶ ¶ ธมฺมกฺขนฺธสรีรสฺส สาสเนติ อตฺโถ. ปริวาโรติ สงฺคหํ โย สมารุฬฺโห, ตสฺส ปริวารสฺส. วินยภูตา ปฺตฺติ วินยปฺตฺติ. ‘‘ปฺตฺติกาลํ ชานตา’’ติ ทุกนยวเสน วตฺวา ปุน สุตฺตนฺตนเยน วตฺตุํ ‘‘อปิจ ปุพฺเพนิวาสาทีหี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปสฺสนํ นาม ทสฺสนตฺตา ทิพฺพจกฺขุนา โยชิตํ ปฏิเวธาณทสฺสนํ. เทสนาปฺาย ปสฺสตาติ อาสยานุสยาทิเก. ปุจฺฉายาติ สตฺตมี. ปุนปิ เอตฺถาติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน. มิจฺฉาทิฏฺีติ นตฺถิกทิฏฺิ อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิ. ‘‘อาชีวเหตุ ปฺตฺตานี’’ติ วจนโต อิมานิ ฉ สิกฺขาปทานิ เปตฺวา เสสา อาจารวิปตฺติ นามาติ เวทิตพฺพํ. กาเยน ปน อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺพภาเค เสวนจิตฺตมงฺคํ กตฺวา กายทฺวารสงฺขาตํ วิฺตฺตึ ชนยิตฺวา ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทสงฺขาตํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, กิฺจาปิ จิตฺเตน สมุฏฺาปิตา วิฺตฺติ, ตถาปิ จิตฺเตน อธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส วิฺตฺติยา สาธิตตฺตา ‘กายทฺวาเรน อาปชฺชตี’ติ วุตฺต’’นฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ภณฺฑนาทิตฺตยวูปสมํ. อาปาณโกฏิกนฺติ ชีวิตปริยนฺตํ กตฺวา. โปราณเกหิ มหาเถเรหีติ สีหฬทีเป มหาเถเรหิ โปตฺถกํ ¶ อาโรปิตกาเล ปิตาติ อตฺโถ. ‘‘จตุตฺถสงฺคีติสทิสา โปตฺถการุฬฺหสงฺคีติ อโหสี’’ติ วุตฺตํ.
มหาวิภงฺเค ปฺตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
กตาปตฺติวาราทิวณฺณนา
๑๖๖. กตาปตฺติวาเร ¶ ‘‘สงฺฆิกํ มฺจํ วา’’ติอาทิ อชฺโฌกาสตฺตา วิหารพฺภนฺตเรปิ อาปชฺชนโต เลฑฺฑุปาตาติกฺกมวเสน วุตฺตํ. ทุติเย เสยฺยํ สนฺถริตฺวาติ อพฺภนฺตเร สนฺถริตภาวโต วิหารโต พหิคมเนปิ ตํทิวสานาคเม อาปชฺชนโต ‘‘ปริกฺเขปํ อติกฺกาเมตี’’ติ วุตฺตํ.
๑๗๑. สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปนฺโต จตสฺโส อาปตฺติโยติ เอตฺถ กิฺจาปิ ตสฺมึ สิกฺขาปเท ติรจฺฉานคตปาโณว อธิปฺเปโต, อถ โข ปาโณติ โวหารสามฺโต อตฺถุทฺธารวเสน ‘‘จตสฺโส’’ติ วุตฺตํ. เอส นโย อฺเสุปิ เอวรูเปสุ าเนสุ.
๑๗๓. วิกาเล คามปฺปเวสเน ‘‘ปมํ ปาทํ ปริกฺเขปํ อติกฺกาเมติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติ วุตฺตตฺตา อุปจาเร นาปชฺชติ, ปริกฺเขปํ อติกฺกมิตฺวาว อาปชฺชตีติ สิทฺธเมวา’’ติ วทนฺติ.
๑๙๓. ปจฺจยวาเร ปุริมวารโต วิเสโส อตฺถิเยว, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต กติ อาปตฺติโย อาปชฺชตี’’ติ วุตฺเต ชตุมฏฺกสฺโสกาโส น ชาโต, อิธ ปน ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนปจฺจยา’’ติ วุตฺเต ปุคฺคลนิทฺเทสาภาวา ชตุมฏฺกฺจ ปวิฏฺํ, เอวํ วิเสโส อตฺถิ. ตถา เอวรูเปสุ าเนสุ.
มหาวิภงฺเค จ ภิกฺขุนิวิภงฺเค โสฬสมหาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมุฏฺานสีสวณฺณนา
๒๕๗. อนตฺตาติ ¶ ¶ อตฺตวิรหิตา ‘‘อลวณโภชน’’นฺติอาทีสุ วิย. กรุณาสีตลภาเวน จนฺทสทิโส. กิเลสติมิรปฺปหานโต อาทิจฺโจ. ยสฺมา เต เทสยนฺติ, ตสฺมา องฺคีรโสปิ. ปิฏเก ตีณิ เทสยิ เตสํ อฺตรตฺตาติ อตฺโถ. วินโย ยทิ ติฏฺติ, เอวํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺมาทิ นียติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อยํ ปน กถํ ติฏฺตีติ? อาห ‘‘อุภโต จา’’ติอาทิ. ปริวาเรน คนฺถิตา ติฏฺนฺตีติ อตฺโถ. ตสฺเสว ปริวารสฺส สุตฺเต. นิยตสมุฏฺานํ กตํ, วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อสมฺภินฺนสมุฏฺานานิ อสงฺกรสมุฏฺานานิ, อฺเหิ อสทิสสมุฏฺานานีติ อตฺโถ. ยสฺมา ปริวาเร สติ วินโย ติฏฺติ, วินเย สติ สทฺธมฺโม ติฏฺติ, ยสฺมา สมุฏฺานานิ จ สุตฺเต ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา สิกฺเขติ อตฺโถ. ‘‘ธมฺมกาโม สุเปสโล’’ติ ปริวาเร คารวชนนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ‘‘ทิสฺสนฺตี’’ติ ตตฺถ. ‘‘เอเกน สมุฏฺาเนน สมุฏฺาตีติ ปมปาราชิกํ เอเกน สมุฏฺาเนน สมุฏฺาตี’’ติ วุตฺตํ. ปาฬิยฺหิ นิทฺทิฏฺสมุฏฺานฺจ ทิสฺสติ. ‘‘ตสฺเสว ปริวารสฺส, สมุฏฺานํ นิยโต กต’’นฺติ วุตฺตํ ปุริมนเยติ อตฺโถ. ยถาายนฺติ ยถาภูตํ. ‘‘สฺจริตฺตาภาสนฺจา’’ติ ปาโ. ‘‘สฺจริตฺตานุภาสนฺจา’’ติปิ อตฺถิ. นยวชฺเชหิ วินยวชฺเชหีติ อตฺโถ.
ปมปาราชิกสมุฏฺานวณฺณนา
๒๕๘. นานุพนฺเธ ปวตฺตินินฺติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี วุตฺถาปิตํ ปวตฺตินึ ทฺเว วสฺสานิ นานุพนฺเธยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อยํ ปาโ เอกจฺเจสุ โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ. ฉสตฺตติ ปมปาราชิกสมุฏฺานา.
ทุติยปาราชิกสมุฏฺานวณฺณนา
๒๕๙. ‘‘กุกฺกุจฺจํ จีวรํ ทตฺวาติ กุกฺกุจฺจุปฺปาทนฺจ ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ขียนฺจ จีวรํ ทตฺวา ขียนฺจา’’ติ ปาโ. ‘‘ทตฺวา’’ติ อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘กุกฺกุจฺจํ ธมฺมิกํ ทตฺวาติ ปาโ สุนฺทโร’’ติ วทนฺติ, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.
๒๖๙. อกตนฺติ ¶ อภินวํ.
อนฺตรเปยฺยาลํ
กติปุจฺฉาวารวณฺณนา
๒๗๑. ปฏินิทฺเทสนฺติ ¶ ปุนปฺปุนํ นิทฺทิสนํ. อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วินีตานิ สํวรานีติ อตฺโถ. เอเตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ. ‘‘อารกา’’ติ นิวตฺติอตฺเถน วุตฺตตฺตา ตํ ปุน สรูเปน วตฺตุกาโม ‘‘ภุสา วา’’ติ อาห. ‘‘เคหํ ธูเมน ปุณฺณํ อาธูมิต’’นฺติอาทีสุ วิย ราคาทิเวรํ มณติ วินาเสติ. เอตายาติ วิรติยา. เวล จลเน. นิยฺยานํ มคฺคํ สิโนติ พนฺธตีติ เสตุ. ‘‘เสตุฆาโตติ วีติกฺกมปฏิปกฺขภูตา วิรติ, ตทตฺถนิพฺพตฺติกรจิตฺตุปฺปาโท วา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ธมฺมสฺสวนคฺคนฺติ ธมฺมํ สุณนฺตานํ สมูห’’นฺติ ลิขิตํ. สเจ น คจฺฉติ, วิกฺขิตฺโต วา นิสีทติ. กายปฺปาคพฺภิยํ กายทุจฺจริตํ. ‘‘ปมาเท’’ติ วตฺวา ตทตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติวิปฺปวาเส’’ติ วุตฺตํ.
๒๗๒-๓. สปรสนฺตาเน วาติ สสนฺตาเน วา ปรสนฺตาเน วา. ตถา วิวทนฺตา ปนาติ เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสาย วิวทนฺตา. อุภเยหิปีติ เถรนเวหิ. นนฺติ เมตฺตํ กายกมฺมํ. เยสํ ปุคฺคลานํ ปิยํ กโรติ, เตสํ เมตฺตากายกมฺมสงฺขาโต ธมฺโม. เอตฺตกนฺติ อามิสวิภตฺติทสฺสนํ. อสุกสฺส จาติ ปุคฺคลวิภตฺติทสฺสนํ. ‘‘ทุสฺสีลสฺส อทาตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา เอว อลชฺชิปริโภโค วาริโต. สพฺเพสํ ทาตพฺพเมวาติ สนฺนิฏฺาเนน อชานนฺเตน วิภาคํ อกตฺวา ทาตพฺพภาวํ ทีเปตีติ เอเก. ‘‘สพฺเพสํ ทาตพฺพเมวา’’ติ วุตฺตํ อฏฺกถาสุ. ตตฺถ ‘‘อลชฺชิอุกฺขิตฺตกานํ ปริโภคสีเสน สหตฺถา น ทาตพฺพํ, ทาเปตพฺพนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. วิจินิตฺวา ทานํ วิเจยฺย ทานํ. ยสฺมา อยํ วิเสโส กาตพฺโพเยวาติ อยํ กโรติ, ตสฺมา ปุคฺคลวิภาโค น กโตติ สมฺพนฺโธ. ปกติวณฺเณน วิสภาควณฺเณน. ‘‘อิทํ นาม อาปนฺโน’’ติ ปเรหิ อปรามสิตพฺพโต อปรามฏฺานิ. อนุโลเมหิ คหิตสงฺขารารมฺมเณหิ นิพฺพานารมฺมณํ กตฺวา นิยฺยาติ.
ฉอาปตฺติสมุฏฺานวาราทิวณฺณนา
๒๗๖. ‘‘ปเมน ¶ อาปตฺติสมุฏฺาเนน ทุพฺภาสิตํ อาปชฺเชยฺยาติ น หีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ วาจาจิตฺตวเสเนวาปชฺชิตพฺพโต.
๒๗๗. กุฏึ ¶ กโรตีติ เอตฺถ สฺจริตฺตมวตฺวา ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยสงฺฆาทิเสสานํ เอกสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปฏิปาฏิยา อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตํ. น หิ สฺจริตฺเต เอว อาปชฺชติ. ‘‘อิมินา ปน นเยน สพฺพตฺถ ปฏิปาฏิยา อคฺคหเณ การณํ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.
๒๘๓. วิเวกทสฺสินาติ ตทงฺควิเวกาทิปฺจวิธวิเวกทสฺสินา.
๒๘๔. อตฺตโน ทุฏฺุลฺลนฺติ สงฺฆาทิเสสํ.
๒๘๘. วิวาทาธิกรณปจฺจยาติ อฺเหิ, อตฺตนา วา ปุพฺพภาเค อาปนฺนปจฺจยาติ อตฺโถ. โอมสตีติ ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย’’ติ วิวทนฺโต ‘‘ตฺวํ กึ ชานาสี’’ติอาทินา โอมสติ. ตีหิ สมเถหิ สมฺมุขาวินยปฏิฺาตกรณติณวตฺถารเกหิ. ‘‘สมฺมุขาวินยฺเจตฺถ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพโต ‘สมฺมุขาวินเยน เจว ปฏิฺาตกรเณน จา’ติอาทินา ทฺวีหิปิ โยชิตํ. เอส นโย สพฺพตฺถา’’ติ วุตฺตํ.
๒๙๑. เปตฺวา สตฺต อาปตฺติโยติ เอตฺถ ‘‘กิฺจาปิ อวเสสา นตฺถิ, ตถาปิ ปฏิปาฏิยา ปาฏวชนนตฺถํ ปุจฺฉา กตา’’ติ วุตฺตํ.
อนฺตรเปยฺยาลํ นิฏฺิตํ.
สมถเภทวณฺณนา
อธิกรณปริยายวาราทิวณฺณนา
๒๙๓-๔. โลภการณา ¶ ¶ วิวาทนโต ‘‘โลโภ ปุพฺพงฺคโม’’ติ วุตฺตํ. เอวํ เสเสสุ. านานีติอาทีนิ การณเววจนานิ. การณฺหิ ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ านํ, วสนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมีติ วุจฺจติ. เก ติฏฺนฺติ วสนฺติ ภวนฺติ จาติ? วิวาทาธิกรณาทโย. กุสลากุสลาพฺยากตจิตฺโต หุตฺวา วิวทนโต ‘‘นว เหตู’’ติ วุตฺตํ. โกธโน โหติ อุปนาหีติอาทีนิ ทฺวาทส มูลานิ. อกฺโกสนฺเตน หิ จตูสุ วิปตฺตีสุ เอเกน อนุวทนโต ‘‘จตสฺโส วิปตฺติโย านานี’’ติ วุตฺตํ. จุทฺทส มูลานีติ วิวาทาธิกรเณ วุตฺตา ทฺวาทส, กาโย, วาจา จ.
๒๙๕-๖. สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา านานีติ เอตฺถ ‘‘อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส ยา อาปตฺติ โหติ, ตสฺสา อาปตฺติยา ปุพฺเพ อาปนฺนา อาปตฺติ านํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสลนฺติ วจนโต นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณสฺส กุสลเหตุ, กุสลจิตฺตํ ปน องฺคํ โหตี’’ติ ลิขิตํ. จตฺตาริ กมฺมานิ านานีติ เอตฺถ ‘‘เอวํ กตฺตพฺพนฺติ ิตปาฬิ กมฺมํ นาม. ‘ยถาิตปาฬิวเสน กโรนฺตานํ กิริยา กิจฺจาธิกรณํ นามา’’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปาฬิอนุสาเรน ปฏิกาตพฺพลกฺขณํ วา กมฺมํ. ตเถว กรณํ กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ จ. ตฺติตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺมานิ ตฺติโต ชายนฺติ, อปโลกนกมฺมํ อปโลกนโต, ‘‘กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมติ สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ’’ติ ลิขิตํ. สิยุนฺติ โหนฺติ. กถฺจ สิยาติ กถํ โหติ. วิวาทาธิกรณสฺส ทฺเวติ เต ทฺเว เปตฺวา อฺเหิ น สมฺมติ.
๒๙๙. เอกาธิกรณํ สพฺเพ สมถา สมคฺคา หุตฺวา สเมตุํ ภพฺพาติ ปุจฺฉนฺโต ‘‘สมถา สมถสฺส สาธารณา’’ติ อาห. สมถา สมถสฺสา สิยา สาธารณา สิยา อสาธารณา.
๓๐๐. สมถา ¶ ¶ สมถสฺส ตพฺภาคิยวาเรปิ เอเสว นโย.
๓๐๑. อิเม สมถา สมถา, น สมฺมุขาวินโยติ อตฺโถ.
๓๐๒. ‘‘สมถา วินโย’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺมา วินโย สมฺมุขาวินโยติ วินยวาโร อุทฺธโฏ สิยา. น สมฺมุขาวินโยติ สมฺมุขาวินยํ เปตฺวา สติวินยาทโย เสสสมถา.
๓๐๓. สงฺฆสฺส สมฺมุขา ปฏิฺาเต ตํ ปฏิชานนํ สงฺฆสฺส สมฺมุขตา นาม โหตีติ ‘‘ตสฺส ปฏิชานนจิตฺตํ สนฺธาย ‘สมฺมุขาวินโย กุสโล’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. นตฺถิ สมฺมุขาวินโย อกุสโลติ ‘‘ธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขตาหิ ติวงฺคิโก สมฺมุขาวินโย เอเตหิ วินา นตฺถิ. ตตฺถ กุสลจิตฺเตหิ กรณกาเล กุสโล, อรหนฺตานํ กรณกาเล อพฺยากโต, เอเตสํ อกุสลปฏิปกฺขตฺตา อกุสลสฺส สมฺภโว นตฺถิ, ตสฺมา ‘นตฺถิ สมฺมุขาวินโย อกุสโล’ติ วุตฺต’’นฺติ ลิขิตํ. ‘‘เยภุยฺยสิกา อธมฺมวาทีหิ วูปสมนกาเล สลากคฺคาหาปเก ธมฺมวาทิมฺหิ กุสลา, ธมฺมวาทีนมฺปิ อธมฺมวาทิมฺหิ สลากคฺคาหาปเก ชาเต อกุสลา, สพฺพตฺถ อรหโต วเสเนว อพฺยากตตา, อนรหโต สฺจิจฺจ สติวินยทาเน สติวินโย อกุสโล, อมูฬฺหวินโย อนุมฺมตฺตกสฺส ทาเน, ปฏิฺาตกรณํ มูฬฺหสฺส อชานนโต ปฏิฺายกรเณ, ตสฺสปาปิยสิกา สุทฺธสฺส กรเณ, ติณวตฺถารกํ มหากลเห, สฺจิจฺจ กรเณ จ อกุสล’’นฺติ ลิขิตํ.
ยตฺถวารปุจฺฉาวารวณฺณนา
สมถวารวิสฺสชฺชนาวารวณฺณนา
๓๐๕. ยสฺมึ สมเย สมฺมุขาวินเยน จาติอาทิ ตสฺสา วิสฺสชฺชนํ. ยสฺมึ สมเย สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, ตสฺมึ สมเย ยตฺถ เยภุยฺยสิกา ลพฺภติ, ตตฺถ สมฺมุขาวินโย ลพฺภตีติ เอวํ สพฺพตฺถ สมฺพนฺโธ. ยตฺถ ปฏิฺาตกรณํ ลพฺภติ, ตตฺถ สมฺมุขาวินโย ลพฺภตีติ เอตฺถ เอกํ วา ทฺเว วา พหู วา อาปตฺติโย อาปนฺโน ¶ ภิกฺขุ ‘‘อิมํ นาม อาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘อามา’’ติ อาปตฺตึ ¶ ปฏิชานาติ, ทฺเวปิ ลพฺภนฺติ. ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา ธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขตาติ เอวํ วุตฺตสมฺมุขาวินเย สงฺฆสฺส ปุรโต ปฏิฺาตํ กตํ เจ, สงฺฆสมฺมุขตา. ตตฺเถว เทสิตํ เจ, ธมฺมวินยสมฺมุขตาโยปิ ลทฺธา โหนฺติ. อวิวทนฺตา อฺมฺํ ปฏิชานนฺติ เจ, ปุคฺคลสมฺมุขตา. ตสฺเสว สนฺติเก เทสิตํ เจ, ธมฺมวินยสมฺมุขตาโยปิ ลทฺธา โหนฺติ. เอกสฺเสว วา เอกสฺส สนฺติเก อาปตฺติเทสนกาเล ‘‘ปสฺสสิ, ปสฺสามี’’ติ วุตฺเต ตตฺถ ธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขตาสฺิโต สมฺมุขาวินโย จ ปฏิฺาตกรณฺจ ลทฺธํ โหติ.
สํสฏฺวาราทิวณฺณนา
๓๐๖. อธิกรณานํ วูปสโมว สมโถ นาม, โส อธิกรณํ วินา นตฺถิ, ตสฺมา น จ ลพฺภา วินิภุชฺชิตฺวา นานากรณํ กาตุํ.
๓๐๙-๓๑๐. สมถา สมเถหิ สมฺมนฺตีติ เอตฺถ สมฺมนฺตีติ สมฺปชฺชนฺติ. อธิกรณา วา ปน สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺตีติ อตฺโถ, ตสฺมา ‘‘เยภุยฺยสิกา สมฺมุขาวินเยน สมฺมตี’’ติ อิมาย สมฺมุขาวินเยน สทฺธึ สมฺปชฺชติ, น สติวินยาทีหิ เตสํ ตสฺสา อนุปการตฺตาติ อตฺโถ. สมถา อธิกรเณหิ สมฺมนฺตีติ เอตฺถ สมถา อภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
๓๑๑. ‘‘สมฺมุขาวินโย วิวาทาธิกรเณน น สมฺมตี’’ติ ปาโ. เยภุยฺยสิกาย สมานภาวโต จ อวสาเน ‘‘สมฺมุขาวินโย น เกนจิ สมฺมตี’’ติ (ปริ. ๓๑๓) วุตฺตตฺตา จ สมฺมุขาวินโย สยํ สมเถน วา อธิกรเณน วา สเมตพฺโพ น โหตีติ กตฺวา วุตฺโต. สติวินโย กิจฺจาธิกรเณน สมฺมติ. อมูฬฺหวินยตสฺสปาปิยสิกติณวตฺถารกาปิ กิจฺจาธิกรเณน สมฺมนฺติ.
๓๑๓. วิวาทาธิกรณํ กิจฺจาธิกรเณน สมฺมตีติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต…เป… ปมํ สลากํ นิกฺขิปามี’’ติ เอวํ วิวาทาธิกรณํ กิจฺจาธิกรเณน สมฺมติ. อนุวาทาธิกรณอาปตฺตาธิกรณาปิ กิจฺจาธิกรเณน สมฺมนฺติ. ‘‘‘อกตํ กมฺมํ ทุกฺกฏํ กมฺม’นฺติ เอวํ กิจฺจาธิกรณมฺปิ กิจฺจาธิกรเณน สมฺมตีติ ¶ เอวํ ปาโ เวทิตพฺโพ’’ติ ลิขิตํ. อฺตรสฺมึ ปน คณฺิปเท ‘‘‘สมถา อธิกรเณหิ สมฺมนฺตี’ติ เอตฺถ ยสฺมา สพฺเพ สมถา กิจฺจาธิกรเณน สมฺมนฺติ, ตสฺมา ‘สมถา กิจฺจาธิกรเณน สมฺมนฺตี’ติ ปาโ คเหตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ.
๓๑๔. วิวาทาธิกรณํ ¶ กตมํ อธิกรณํ สมุฏฺาเปตีติ ‘‘นายํ ธมฺโม’’ติ วุตฺตมตฺเตน กิฺจิ อธิกรณํ น สมุฏฺาเปติ.
๓๑๘-๙. ‘‘กตมาธิกรณปริยาปนฺน’’นฺติ ปาโ. วิวาทาธิกรณํ วิวาทาธิกรณํ ภชตีติ ปมุปฺปนฺนวิวาทํ ปจฺฉา อุปฺปนฺโน ภชติ. วิวาทาธิกรณํ ทฺเว สมเถ ภชตีติ ‘‘อิมํ วูปสเมตุํ สมตฺถา ตุมฺเห’’ติ วทนฺตํ วิย ภชติ ‘‘มยํ ตํ วูปสเมสฺสามา’’ติ วทนฺเตหิ วิย ทฺวีหิ สมเถหิ สงฺคหิตํ.
สมถเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขนฺธกปุจฺฉาวารวณฺณนา
ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา
๓๒๐. นิทานํ นาม กาลฺจ นครฺจ เทโส จ ภควา จ. วตฺถุปุคฺคลาทิ นิทฺเทโส. ยานิ ตตฺถ อุปสมฺปทกฺขนฺธเก ‘‘น, ภิกฺขเว, อูนวีสติวสฺโส ปุคฺคโล อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติอาทินา นเยน อุตฺตมานิ ปทานิ วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. สา สา ตสฺส ตสฺส ปทสฺส อาปตฺตีติ วุจฺจตีติ ยา ‘‘น, ภิกฺขเว, อูนวีสติวสฺโส ปุคฺคโล อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ ปเทน ปฺตฺตา อาปตฺติ, สา ตสฺส ปทสฺสาติ อธิปฺปาโย. จมฺมสํยุตฺเตติ จมฺมกฺขนฺธเก.
เอกุตฺตริกนยวณฺณนา
เอกกวารวณฺณนา
๓๒๑. เอกุตฺตริกนเย ¶ ¶ อาปตฺติ ชานิตพฺพาติ เอตฺถ อาปตฺติ นาม กึ ปรมตฺถสภาวา, อุทาหุ น วตฺตพฺพสภาวาติ? น วตฺตพฺพสภาวา. วุตฺตฺหิ ปริวาเร ‘‘วตฺถุ ชานิตพฺพํ, โคตฺตํ ชานิตพฺพํ, นามํ ชานิตพฺพํ, อาปตฺติ ชานิตพฺพา’’ติ เอเตสํ ปทานํ วิภงฺเค ‘‘เมถุนธมฺโมติ วตฺถุ จ โคตฺตฺจ. ปาราชิกนฺติ นามฺเจว อาปตฺติ จา’’ติ. นามฺจ โคตฺตฺจ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๗๖) วจนโต สมฺมุติมตฺตํ, ตสฺมา ‘‘กุสลตฺติกวินิมุตฺตา น วตฺตพฺพธมฺมภูตา เอกจฺจา สมฺมุติ เอวา’’ติ วุตฺตํ. ยํ ปน วุตฺตํ สมถกฺขนฺธเก ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากต’’นฺติ (จูฬว. ๒๒๒), ตํ ‘‘วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากต’’นฺติ (จูฬว. ๒๒๐) เอตฺถ วิย ปริยายโต วุตฺตํ. อตฺถโต หิ วิวาโท นาม เอกจฺโจ สมฺมุติวิเสโส. โย จิตฺตสมงฺคิโน, โส ‘‘ตํ จิตฺตปริยาเยน ปน สิยา กุสล’’นฺติอาทิ โวหารลทฺโธ, ตถา อาปตฺตาธิกรณมฺปีติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘อาปตฺตึ อาปชฺชมาโน หิ อกุสลจิตฺโต วา อาปชฺชติ กุสลาพฺยากตจิตฺโต วา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา). อฺถา สมเถหิ อธิกรณียตา น สมฺภวติ. น หิ สมถา กุสลาทึ อกุสลาทึ วา อธิกิจฺจปวตฺตนฺติ, สมถวเสน วา กุสลาทิ สมฺมติ. น จ กุสลสฺส วิวาทสฺส, อนุวาทสฺส วา กุสลาทิสมเถหิ วูปสเมตพฺพตา อาปชฺชตีติ เตสํ อธิกรณมตฺตเมว น สมฺภเวยฺย, ตสฺมา อธิกรณานํ, สมถานฺจ กุสลาทิภาโว ปริยายเทสนาย ลพฺภติ, โน อฺถา, เตเนว สมฺมุขาวินเย วิย อาปตฺตาธิกรเณ ติกํ น ปูริตํ. สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชมานสฺส ยสฺมา สฺเจตนา เอกนฺตโต อกุสลาว โหติ. อิตรสฺส สจิตฺตกสฺส วา อจิตฺตกสฺส วา ตทาภาวมตฺตํ อุปาทาย ‘‘อพฺยากต’’นฺติ วุตฺตํ. ยถา หิ ‘‘ติกฺขตฺตุํ โจทยมาโน ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, อิจฺเจตํ กุสล’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๕๓๘) น กุสลสทฺโท สุขวิปาโก, ‘‘สมฺปรายิกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปฏิฆาตายา’’ติอาทีสุ (ปริ. ๔๙๘) น อกุสลา วา โหติ. อิตรสฺส สจิตฺตกสฺส ¶ วา อจิตฺตกสฺส วา ตทาภาวมตฺตํ อุปาทาย ‘‘อพฺยากต’’นฺติ วุตฺตํ. ยถา หิ ทฺวิกฺขตฺตุํ โจทยมาโน ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, ยํ ปเนตฺถ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ อกุสล’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺส ¶ วเสน ตทกุสลโต สตฺต วินีตวตฺถูนิ เวทิตพฺพานิ, ตโต จีวรนฺติ สมฺภวโต อจีวรกา, อนฺตราปตฺติกา จ. อนนฺตริกลกฺขณปฺปตฺตสฺส วเสน นิยตา จ นามาติ เวทิตพฺพํ. สมฺมุตินิทฺเทเส ครุกลหุกนิทฺเทโสปิ สมฺภวติ. อฺถา ‘‘อนนฺตรายิกา ปณฺณตฺติวชฺชา, อนวชฺชาปณฺณตฺตี’’ติ จ วุตฺตา. กุฏิการมหลฺลกาปตฺติ อนฺตรายิกา โลกวชฺชสาวชฺชปณฺณตฺติโต. สมฺปชานมุสาวาโท โอมสวาทาทิโต ครุกาทิ น สมฺภเวยฺย, ตโต วา อยํ ลหุกาทีติ อิทํ สพฺพํ เอกจฺจานํ อาจริยานํ มตํ, ‘‘สพฺพํ อยุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. กสฺมา? ยสฺมา ‘‘ปาราชิกนฺติ นามฺเจว อาปตฺติจา’’ติ วจเนน เจ อาปตฺติ น วตฺตพฺพธมฺโม สิยา, วตฺถุ จ น วตฺตพฺพธมฺโม สิยา โคตฺเตน สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตตฺตา, ตสฺมา ‘‘เมถุนธมฺโม’’ติ ปทํ อชฺฌาจารสงฺขาตํ วตฺถฺุจ ทีเปติ. อชฺฌาจารวเสเนว อาปตฺติยา ลทฺธนามํ อสาธารณนามตฺตา ‘‘โคตฺต’’นฺติ จ วุจฺจตีติ อยํ ตตฺถ อตฺโถ.
‘‘อาปตฺตาธิกรณสฺส กึ ปุพฺพงฺคมนฺติ? โลโภ ปุพฺพงฺคโม, โทโส, โมโห, อโลโภ, อโทโส, อโมโห ปุพฺพงฺคโม’’ติ ‘‘กติ เหตูติ? ฉ เหตู ตโย อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู’’ติ จ วุตฺตตฺตา นิปฺปริยาเยเนว ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากต’’นฺติ วุตฺตํ. สมถกฺขนฺธเก ปน สนฺธายภาสิตวเสน ตถา เอว วุตฺตํ. ตสฺมา อาปตฺตาธิกรณํ สภาวโต นิปฺปริยาเยเนว อกุสลา จตฺตาโร ขนฺธา, รูปอพฺยากตา จ โหนฺติ. ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ (จูฬว. ๒๒๒) วุตฺตตฺตา กุสลเมว ปฏิกฺขิตฺตํ, ขีณาสวานํ กิริยาพฺยากตํ นาม โหตีติ กุสเล ปฏิกฺขิตฺเต กิริยาพฺยากตมฺปิ ปฏิกฺขิตฺตเมว โหติ. ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต สพฺพถา อวาวฏํ วิปากาพฺยากตํ ปฏิกฺขิตฺตเมว โหติ. นิพฺพานาพฺยากเต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ เอเก, ตํ อยุตฺตํ ‘‘ฉ เหตุโย’’ติ วุตฺตตฺตา. กิฺจาปิ วุตฺตํ สามฺเน, ตถาปิ วิปากเหตุเยว ตตฺถ อธิปฺเปโต, น กิริยาเหตุ, เต หิ กุสลสภาวา จ, ตสฺมา รูปํ, วิปากาพฺยากตฺจาปตฺติ. ตตฺถ อกุสลาปตฺติโต วินีตวตฺถูนิ. อิตรสฺสาปิ อาทิโต ฉาทนา กุสลจิตฺตโตติ วุตฺตํ ¶ โหติ. อนฺตรายิกนิยตสาวชฺชปฺตฺติภาโวปิ จสฺสา เววจนวเสน เวทิตพฺโพ ปณฺณตฺติวชฺชาย, สฺจิจฺจ อาปนฺนาย จ, ตสฺมา ‘‘ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สารมฺมณํ สิยา อนารมฺมณ’’นฺติ วจนํ วิย เอกนฺตากุสลํ อเนกนฺตากุสลฺจ โลกวชฺชํ, เอกนฺตาพฺยากตํ ภูตาโรจนํ อเนกนฺตาพฺยากตฺจ เสสํ ปณฺณตฺติวชฺชํ เอกโต สมฺปิณฺเฑตฺวา ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยาพฺยากต’’นฺติ วุตฺตํ. สมถกฺขนฺธเก ปน ปณฺณตฺติวชฺชเมว สนฺธาย ตถา วุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ, คณฺิปเท จ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’นฺติ เอตฺถ สนฺธายภาสิตวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยสฺมิฺหิ ปถวิขณนาทิเก ¶ อาปตฺตาธิกรเณ อปกตฺุโน สนฺธาย อปฺปหริตกรณาทิกาเล กุสลจิตฺตํ องฺคํ โหติ, ขณนาทิปโยคสงฺขาตํ รูปาพฺยากตํ อาปตฺติสมุฏฺาเปนฺตํ โหตีติ อธิปฺปาโย’’ติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อตฺถาปตฺติ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, กุสลจิตฺโต วุฏฺาตี’’ติอาทิ. ตสฺมิฺหิ สติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ. ยสฺมา อาปตฺติสมุฏฺาปกํ จิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ น โหติ, ตสฺมา น ยิทํ องฺคปฺปโหนกจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยทิ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘สิยา กุสล’’นฺติ จ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, น จ วุตฺตํ. ตสฺมา อิทํ ปน สนฺธาย วุตฺตํ – ยํ ตาว อาปตฺตาธิกรณํ โลกวชฺชํ, ตํ เอกนฺตโต อกุสลเมว, ตตฺถ ‘‘สิยา อกุสล’’นฺติ วิกปฺโป นตฺถิ. ยํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ตํ ยสฺมา สฺจิจฺจ ‘‘อิมํ อาปตฺตึ วีติกฺกมามี’’ติ วีติกฺกมนฺตสฺเสว อกุสลํ โหติ, อสฺจิจฺจ ปน กิฺจิ อชานนฺตสฺส สหเสยฺยาทิวเสน อาปชฺชโต รูปวิปากํ อพฺยากตํ โหติ อนุฏฺานโต. ตสฺมา ตสฺส ปณฺณตฺติวชฺชสฺส สฺจิจฺจาสฺจิจฺจวเสน อิมํ วิกปฺปภาวํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ.
สเจ ปน โกจิ วินเย อปกตฺู ‘‘ยํ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, อิทํ วุจฺจติ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วเทยฺย, ตสฺเสวํวาทิโน อจิตฺตกานํ เอฬกโลมาทิสมุฏฺานานมฺปิ กุสลจิตฺตสมงฺคิกาเล ตาสํ อาปตฺตีนํ กุสลจิตฺโต อาปชฺเชยฺย, น วา อาปชฺชติ ¶ . กึการณํ? น จ ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ กุสลจิตฺตํ อาปตฺติยา องฺคํ. อตฺตภาโว สภาโว ปกตีติ วุตฺตํ โหติ. กตรํ ปน ตสฺสา อาปตฺติยา ตทา องฺคสภาโวติ? วุจฺจเต – กายวจีวิฺตฺติวเสน ปน จลิตสฺส กายสฺส, ปวตฺตาย วาจาย จาติ เอเตสํ ทฺวินฺนํ จลิตปฺปวตฺตานํ กายวาจานํ อฺตรเมว องฺคสภาโว, ตฺจ รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา อพฺยากตนฺติ. กึ วุตฺตํ โหติ? กาโย, วาจา จ ตทา อาปตฺตาธิกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยา ปเนตฺถ อกุสลาปตฺติกฺขเณ กายวาจาโย อพฺยากตภาโว, ตา อพฺโพหาริกา โหนฺติ กายวจีกมฺมกาเล มโนกมฺมํ วิย. ตทา หิ กายวาจาโย อาปตฺติกราทิฏฺาเน ติฏฺนฺติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อาปตฺติกรา ธมฺมา ชานิตพฺพา. กติ มูลานีติ ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ มูลานี’’ติอาทิ. ยทา ปน กายวาจาโย อาปตฺติยา องฺคเมว โหนฺติ, ตทา ‘‘จิตฺตํ จิตฺตาธิปเตยฺย’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑ กามาวจรกุสลวณฺณนา) วจนํ วิย ปุพฺพปโยคานํ อปรปโยคสฺส ปจฺจยภาวโต อาปตฺติกราทิปฺตฺตึ น วิชหนฺติ. ยถา ตพฺภาเวปิ ‘‘อาปตฺตาธิกรณสฺส กติ วตฺถูนีติ? สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา วตฺถูนิ. กติ ภูมิโยติ? สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา ภูมิโย’’ติ วุตฺตํ. ตถา ตพฺภาเวปิ อาปตฺติกรา ‘‘อาปตฺติสมุฏฺานา’’อิจฺเจว วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา. เอตฺตาวตา อาปตฺติ นาม จตฺตาโร อกุสลกฺขนฺธา สฺจิจฺจ วีติกฺกมกาเล ¶ ภูตาโรจนํ เปตฺวา สพฺพาปิ อวิเสสโต, วิเสสโต ปน สพฺพาปิ เอกนฺตากุสลา อกุสลา, อเนกนฺตากุสลา ปน คิรคฺคสมชฺชจิตฺตาคารสงฺฆานิอิตฺถาลงฺการคนฺธวณฺณกวาสิตปิฺากปฺปเภทา, ภิกฺขุนิอาทีนํ อุมฺมทฺทนปริมทฺทนปฺปเภทา จาติ ทสปฺปเภทา สกนาเมหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วตฺถุชานนสจิตฺตกกาเล เอว อกุสลา, ตทภาวโต อจิตฺตกกาเล วินา อนาปตฺตาธิกรเณน กมฺมฏฺานาทิสีเสน กุสลจิตฺเตน ตํ ตํ วตฺถุํ วีติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ เกวลํ รูปอพฺยากตเมว.
เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อปฺปกาเส าเน กฏิสุตฺตกสฺาย สงฺฆาณึ, มตฺติกาสฺาย คนฺธวณฺณกาทึ วา ธาเรนฺติยาปิ อาปตฺติ, ตสฺมา อจิตฺตกาเยวา’’ติ วณฺณยนฺติ. เต ‘‘สงฺฆาณิยา อสงฺฆาณิสฺาย ธาเรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ ปาาภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. สุราปานาปตฺติ ปน อจิตฺตกาปิ เอกนฺตากุสลาว. เตเนว ¶ ‘‘มชฺเช อมชฺชสฺี ปิวติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๒๘) วุตฺตํ. ยสฺมา ปเนตฺถ อาพาธปจฺจยาปิ น สกฺกา วินา อกุสเลน สุราปานํ ปาตุํ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตสุ อเนกนฺตากุสเลสุ วิย โลกวชฺเชสุ อิธ ‘‘สุราปาเนสุ อนาปตฺติ อาพาธปจฺจยา’’ติ น วุตฺตํ. สูปสํปากาทิ ปน อมชฺชเมว. ตตฺถ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถํ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ อุทกทนฺตโปเณ วิย. ภูตาโรจนาปตฺติ รูปาพฺยากตเมว, อจิตฺตกกาเล สหเสยฺยาทิ รูปวิปากาพฺยากตเมว, ตตฺถ สุปินนฺโต วิชฺชมานมฺปิ อกุสลํ อนงฺคตฺตา อพฺโพหาริกํ โหติ. กุสเล กถาว นตฺถิ อนาปตฺติ สภาวตฺตา กุสลสฺส. ตถา กิริยาติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ยถาสมฺภวํ อกุสลํ วา สุทฺธรูปํ วา สวิปากํ วาติ ติธา ภิชฺชตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ.
ตตฺถ เปตฺวา สุราปานํ เอกจฺจฺจ ปณฺณตฺติวชฺชํ, เอกนฺตากุสลฺจ สจิตฺตกเมว, ภูตาโรจนํ อจิตฺตกเมว, เสสํ สห สุราปาเนน อเนกนฺตากุสลํ โลกวชฺชฺจ อเนกนฺตาพฺยากตํ ปณฺณตฺติวชฺชฺจ เยภุยฺเยน สจิตฺตกาจิตฺตกนฺติ สพฺพสิกฺขาปทํ ติปฺปเภทํ โหติ. ยํ ปเนตฺถ สจิตฺตกเมว, ตํ เมถุนาทิวตฺถุชานนจิตฺเตเนว สจิตฺตกํ, สพฺพํ เสขิยํ ปณฺณตฺติชานนจิตฺเตเนว สจิตฺตกํ ‘‘อนาทริยํ ปฏิจฺจา’’ติ วจนโตติ สจิตฺตกํ ทุวิธํ โหติ. เอกนฺตาจิตฺตกํ ปณฺณตฺติชานนจิตฺตาภาเวน, น วตฺถุชานนจิตฺตาภาเวน. ตทภาวโต เอกนฺตากุสลํ สุราปานํ, เอกนฺตาพฺยากตํ สฺจริตฺตํ, วตฺถุชานนจิตฺตสฺส วา ปณฺณตฺติชานนจิตฺตสฺส วา อุภินฺนํ อภาเวน อจิตฺตกภาเวน อจิตฺตกํ โหติ. สุราปานํ ปน สจิตฺตกํ โหติ วตฺถุชานนจิตฺเตเนว. อริยปุคฺคลานํ อิตเรสํ อุภินฺนํ วา อฺตรสฺส ภาเวน เสสํ จิตฺตกาจิตฺตกํ ¶ . วิเสสโต จ วตฺถุชานนจิตฺตาภาเวน, อปกตฺุโน ปณฺณตฺติชานนจิตฺตาภาเวน วา อจิตฺตกภาเวน อจิตฺตกํ โหติ. ตตฺถ เอกนฺตาจิตฺตกฺจ สจิตฺตกฺจ ‘‘อจิตฺตก’’มิจฺเจว วุจฺจติ. อยํ ตาว ‘‘อาปตฺติ ชานิตพฺพา’’ติ เอตฺถ วินิจฺฉโย.
มูลวิสุทฺธิยา อนฺตราปตฺตีติ อนฺตราปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา มูลายปฏิกสฺสนํ กตฺวา ิเตน อาปนฺนาปตฺติ. อยํ อคฺฆวิสุทฺธิยา อนฺตราปตฺตีติ ¶ สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชิตฺวา ตาสุ สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนวเสน อคฺฆสโมธานํ คเหตฺวา วสนฺเตน อาปนฺนาปตฺติ. ‘‘ปุนปิ อาปชฺชิสฺสามี’’ติ สอุสฺสาเหเนว จิตฺเตน. ‘‘อยํ ภิกฺขุนิยา เอวา’’ติ ลิขิตํ. ‘‘ปาราชิกเมวา’’ติ อิทฺจ ภูตวเสน ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ‘‘เอวํ เทสิเต ปน ยา กาจิ อาปตฺติ น วุฏฺาตีติ อปเร, ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ธมฺมิกสฺส ปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเน’’ติ วุตฺตตฺตา อธมฺมิกปฏิสฺสเว ทุกฺกฏํ น โหติ. ‘‘ปุพฺเพ สุทฺธจิตฺตสฺส ‘ตุมฺเห วิพฺภมถา’ติ วุตฺเต ‘สาธู’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา สเจ น วิพฺภมติ อนาปตฺติ, เอวํ สพฺพตฺถา’’ติ จ วุตฺตํ. ‘‘อาวิกโร ชานิตพฺโพ’’ติปิ ปาฬิ. กาเลน วกฺขามิ, โน อกาเลนา’’ติอาทีสุ ปฺจทสสุ ธมฺเมสุ. ภพฺพาปตฺติกา นาม อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ ภพฺพา.
ทุกวารวณฺณนา
๓๒๒. นิทหเน อาตเป. ‘‘เอกรตฺตมฺปิ เจ ภิกฺขุ ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺย (ปารา. ๔๗๒). ฉารตฺตปรมํ เตนา’’ติอาทินา (ปารา. ๖๕๓) วุตฺตาปตฺติโก คณปูรโก หุตฺวาปิ กมฺมํ โกเปติ นานาสํวาสกตฺตา. กมฺเมน วา สลากคฺคาเหน วาติ เอตฺถ อุทฺเทโส เจว กมฺมฺจ เอกนฺติ เอตฺถ ปาติโมกฺขุทฺเทโสติ วา กมฺมนฺติ วา อตฺถโต เอกเมว, เตสุ ยํ กิฺจิ กเต สงฺฆเภโท โหตีติ อตฺโถ. ปุพฺพภาคาติ สงฺฆเภทโต ปุพฺพภาคา. ‘‘ปมาณ’’นฺติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อฺตเรน เภโท โหติ, น อิตเรหีติ วุตฺตํ. วินเย สิทฺธา วินยสิทฺธา, โรมชนปเท ชาตํ โรมกํ, อนฺุาตโลณตฺตา ทุเกสุ วุตฺตาติ.
ติกวารวณฺณนา
๓๒๓. โว ตุมฺเหหิ น สมุทาจริตพฺพํ. วจีสมฺปยุตฺตํ กายกิริยํ กตฺวาติ กาเยน นิปจฺจการํ กตฺวาติ อตฺโถ. อุปฆาเตติ วินาเสติ. โอมทฺทิตฺวาติ อภิภวิตฺวา. วทโตติ วทนฺตสฺส. ‘‘พาลสฺส นิสฺสโย ทาตพฺโพ’’ติ ทุเก อาคตํ, อิธ ปน ‘‘น ทาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, อาปตฺติพาหุลฺลํ ¶ สนฺธาย นาทาตพฺพํ, ‘‘อิมสฺมา วิหารา ปรํ มา นิกฺขมาหิ, วินยธรานํ วา สนฺติกํ อาคจฺฉ วินิจฺฉยํ ทาตุ’’นฺติ วุตฺเต ตสฺส วจนํ น คเหตพฺพนฺติ อตฺโถ. ติกโภชนํ นาม สเจ ตโย หุตฺวา ภฺุชนฺติ, คณโภชเนน ¶ อนาปตฺติ, อิทํ สนฺธาย ติกํ. ‘‘ปสุตฺโต’’ติ พาหุลฺลโต วุตฺตํ. อถ วา นิปชฺชิตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘อิทํ เปตฺวา คจฺฉามิ, ตาวกาลิกํ ภนฺเต เทถาติ วุตฺเต ‘นวกมฺมาทิอตฺถํ วินา ทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํ. วิกปฺเปตฺวา ปิตํ วสฺสิกสาฏิกํ ปจฺฉิเม ปาฏิปททิวเส นิวาเสนฺโต ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ อตฺโถ. อปจฺจุทฺธริตฺวาติ ปจฺจุทฺธรณํ อกตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘วิกปฺเปตุ’’นฺติ วจนโต อวิกปฺปนปจฺจยา อาปตฺติ เหมนฺเต อาปชฺชติ, วิกปฺปนา ปน กตฺติกปุณฺณมทิวเส กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ าตพฺพํ. อยํ นโย อวิกปฺปนํ สนฺธาย, ปุริโม วิกปฺปิตปริโภคปจฺจยาปตฺตึ สนฺธาย. วตฺถปฏิจฺฉาทิ สพฺพกปฺปิยตายาติ วตฺถปฏิจฺฉาทิ สพฺพตฺถ กปฺปิยตฺตาติ อตฺโถ. เกจิ อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘วตฺถปฏิจฺฉาทิ สพฺพกปฺปิยตา ตาย ปฏิจฺฉนฺเนนา’’ติ ลิขนฺติ. ‘‘วตฺถเมว ปฏิจฺฉาทิ วตฺถปฏิจฺฉาที’’ติ วิคฺคหตฺตา ‘‘ตายา’’ติ น ยุชฺชติ. ‘‘เตนา’’ติ ภวิตพฺพตฺตาติ อิทํ สพฺพํ อฺตรสฺมึ คณฺิปเท ลิขิตํ, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.
จตุกฺกวารวณฺณนา
๓๒๔. จตูหากาเรหิ อาปตฺตึ อาปชฺชติ…เป… กมฺมวาจาย อาปชฺชตีติ เอตฺถ ยฺหิ อาปตฺตึ กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, น ตตฺถ กายาทโยติ อาปนฺนํ, ตโต กมฺมวาจาย สทฺธึ อาปตฺติกรา ธมฺมา สตฺตาติ อาปชฺชติ, เอวํ สติ ‘‘ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานี’’ติ วจนวิโรโธ, ตานิ เอว อาปตฺติกรา ธมฺมา นาม. อถ ตตฺถาปิ กายาทโย เอกโต วา นานาโต วา ลพฺภนฺติ, จตูหากาเรหีติ น ยุชฺชตีติ ‘‘ฉหากาเรหิ อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ เอวํ เอตานิ สุตฺตปทานิ วิโรธิตานิ โหนฺติ. กถํ อวิโรธิตานิ? สวิฺตฺติกาวิฺตฺติกเภทภินฺนตฺตา. กายาทีนํ ยา กิริยา อาปตฺติ, นํ เอกจฺจํ กาเยน สวิฺตฺติเกน อาปชฺชติ, เอกจฺจํ สวิฺตฺติกาย วาจาย, เอกจฺจํ สวิฺตฺติกาหิ กายวาจาหิ อาปชฺชติ, ยา ปน อกิริยา อาปตฺติ, ตํ เอกจฺจํ กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, ตฺจ โข อวสิฏฺาหิ อวิฺตฺติกาหิ กายวาจาหิเยว, น วินา ‘‘โน เจ กาเยน วาจาย ปฏินิสฺสชฺชติ, กมฺมวาจาปริโยสาเน อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๔๑๔) วจนโต, อวิเสเสน วา เอกจฺจํ อาปตฺตึ กาเยน อาปชฺชติ, เอกจฺจํ วาจาย ¶ , เอกจฺจํ กายวาจาหิ ¶ . ยํ ปเนตฺถ กายวาจาหิ, ตํ เอกจฺจํ เกวลาหิ กายวาจาหิ อาปชฺชติ, เอกจฺจํ กมฺมวาจาย อาปชฺชตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพติ เอวํ อวิโรธิตานิ โหนฺติ.
ตตฺรายํ สมาสโต อตฺถวิภาวนา – กาเยน อาปชฺชตีติ กาเยน สวิฺตฺติเกน อกตฺตพฺพํ กตฺวา เอกจฺจํ อาปชฺชติ, อวิฺตฺติเกน กตฺตพฺพํ อกตฺวา อาปชฺชติ, ตทุภยมฺปิ กายกมฺมํ นาม. อกตมฺปิ หิ โลเก ‘‘กต’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺกฏํ มยา, ยํ มยา ปฺุํ น กต’’นฺติ เอวมาทีสุ, สาสเน จ ‘‘อิทํ เต, อาวุโส อานนฺท, ทุกฺกฏํ, ยํ ตฺวํ ภควนฺตํ น ปุจฺฉี’’ติ (จูฬว. ๔๔๓) เอวมาทีสุ, เอวมิธ วินยปริยาเยน กาเยน อกรณมฺปิ ‘‘กายกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ. อยเมว นโย ‘‘วาจาย อาปชฺชตี’’ติอาทีสุ. ปุรตีติ ปุริโส, ปุร อคฺคคมเน. ปุรตีติ ปุรโต คจฺฉติ สพฺพกมฺเมสุ ปุพฺพงฺคโม โหติ. ปมุปฺปนฺนวเสนาติ ปมกปฺปิเยสุ หิ ปมํ ปุริสลิงฺคํ อุปฺปชฺชติ, ‘‘ปุริม’’นฺติ สงฺขํ คตํ ปุริสลิงฺคํ ชายตีติ อตฺโถ. สตํ ตึส จาติ เอตฺถ อสาธารณาปิ ปาราชิกา โน อนฺโตคธาเยว ชาตา ปาราชิกาปนฺนานํ ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตฺตา. ‘‘อสาธารณวจเนน ปน สามฺเน อุทฺธฏานี’’ติ วทนฺติ. ‘‘สตฺเจว ตึสฺจ สิกฺขาปทานีติ ปาโ’’ติ จ วทนฺติ. ภิกฺขุสฺส จ ภิกฺขุนิยา จ จตูสุ ปาราชิเกสูติ สาธารเณสุ เอว. อตฺถิ วตฺถุนานตฺตตา โน อาปตฺตินานตฺตตาติ ปมปฺโห อิธ ทุติโย นาม. อตฺถิ อาปตฺติสภาคตา โน วตฺถุสภาคตาติ เอเตน วิเสโส นตฺถิ. มนฺตาภาสาติ มติยา ภาสา. ‘‘อภิวาทนารหาติ ยถานิสินฺนาว สีสํ อุกฺขิปิตฺวา วนฺทนฺติ. นวมภิกฺขุนิโต ปฏฺาย อนุฏฺิตพฺพโต อาสนา น ปจฺจุฏฺเนฺติ. อวิเสเสนาติ อุปชฺฌายสฺส, อิตรสฺส วา วิปฺปกตโภชนสฺส, สมีปคโต โย โกจิ วุฑฺฒตโรติ อตฺโถ. วิปฺปกตโภชเนนาปิ หิ อุฏฺหิตฺวา อาสนํ ทาตพฺพํ. อิธ น กปฺปนฺตีติ วทนฺโตปีติ ปจฺจนฺติมชนปเทสุ ตฺวา ‘‘อิธ น กปฺปนฺตี’’ติ วทนฺโต วินยาติสารทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. กปฺปิยฺหิ ‘‘น กปฺปตี’’ติ วทนฺโต ปฺตฺตํ สมุจฺฉินฺทติ นาม. ตถา อิธ กปฺปนฺตีติอาทีสุปิ ตฺวา ‘‘อิธ กปฺปนฺตี’’ติ วทนฺโต วินยาคตภิกฺขุ วินโย ปุจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถ.
ปฺจกวารวณฺณนา
๓๒๕. น ¶ อุเปติ ปุคฺคโล. ‘‘นิมนฺติโต สภตฺโต สมาโน สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา’’ติ (ปาจิ. ๒๙๙) วจนโต นิมนฺตนาภาวา ปิณฺฑปาติกสฺส อนามนฺตจาโร วฏฺฏติ. ‘‘คิลานสมโย’’ติอาทินา อาโภคํ กตฺวา โภชนํ อธิฏฺหิตฺวา โภชนํ นาม. ‘‘มยฺหํ ¶ ภตฺตปจฺจาสํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ เอวํ อวิกปฺปนา. ปรมฺมุเข อคุณวจนํ อยโส. สมฺมุขา ครหา. สีลทิฏฺิพฺยสนานํ วินยปริยาปนฺนตฺตา เตหิ สทฺธึ อิตเร ปฺจกํ ปูเรตุํ วุตฺตา. ‘‘วินยธรปฺจเมน คเณนา’’ติ (มหาว. ๒๕๙) วุตฺตตฺตา ปฺจกํ ชาตํ. อฺตรสฺมึ วิหาเร เอโก เถโรติ อตฺโถ. ‘‘โยนกวิสยโตติ จีนฏฺานา’’ติ ลิขิตํ. อฏฺ กปฺเป อนุสฺสรีติ ปุพฺเพนิวาสาณํ นิพฺพตฺเตสีติ อตฺโถ. อนนฺตเร าเน ตฺวาติ อตฺโถ. ตฺติยา กมฺมปฺปตฺโต หุตฺวาติ ตฺติฏฺปิตกาเล กมฺมปฺปตฺโต โหติ. ปุน กมฺมวาจาย กมฺมสิทฺธิ. ตฺติเขตฺตนฺติ ตฺติยาว กาตพฺพฏฺานํ ตสฺสา เขตฺตํ, ตฺติทุติยาทิกมฺเม ปมฏฺปนํ ตสฺสา โอกาโส นาม. อารฺเก อิทฺจิทฺจานิสํสนฺติ เอวํ อิทมตฺถิตนฺติ อตฺโถ.
ฉกฺกวารวณฺณนา
๓๒๖. ‘‘ฉพฺพสฺสปรมตา ธาเรตพฺพ’’นฺติ วิภงฺเค ปาตฺตา เอวํ วุตฺตํ. จุทฺทสปรมานิ นว ฉกฺกานิ โหนฺติ. กถํ? ปมํ เอกํ ฉกฺกํ, เสเสสุ อฏฺสุ เอเกเกน สทฺธึ เอเกกนฺติ เอวํ ตีณิ ฉกฺกานิ อนฺตรเปยฺยาเล วุตฺตานิ. กถํ? ‘‘จตุตฺเถน อาปตฺติสมุฏฺาเนน ฉ อาปตฺติโย อาปชฺชตี’’ติอาทินา นเยน ปฺจเมน, ฉฏฺเน จ ตีณิ ฉกฺกานิ. โลภาทโย ฉ วิวาทมูลานิ, ตถา อนุวาทสฺส. ทีฆโส ฉ วิทตฺถิโย วสฺสิกสาฏิกาย. ติริยํ ฉ วิทตฺถิโย สุคตจีวรสฺส. วิปฺปกตจีวรํ อาทาย ปกฺกมเน นิฏฺานนฺติโก, สนฺนิฏฺานนาสน สวน สีมาติกฺกนฺติกสหุพฺภาราติ ฉ, สมาทาย วาเรปิ ฉาติ ฉกฺกทฺวยํ. สตฺตเก ปกฺกมนนฺติเกน สห สตฺต.
สตฺตกวารวณฺณนา
๓๒๗. ฉกฺเก ¶ วุตฺตานิเยว สตฺตกวเสน โยเชตพฺพานีติ ฉกฺเก วุตฺตจุทฺทสปรมานิ สตฺตกวเสน โยเชตพฺพานิ. สตฺตเม อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยนฺติ ‘‘ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพํ, ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺยา’’ติ เอวํ วุตฺตํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ. จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก สุคตจีวรภาณวารสฺส ปรโต ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส น โหติ อาปตฺติ ทฏฺพฺพา, ตเมนํ โจเทติ สงฺโฆ วา สมฺพหุลา วา เอกปุคฺคโล วา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตสตฺตกาติ.
อฏฺกวารวณฺณนา
๓๒๘. เตน ¶ สทฺธึ อุโปสถาทิกรณํ อานิสํโส, อกรณํ อาทีนโว, ตสฺมา เอเต อฏฺานิสํเส สมฺปสฺสมาเนนาติ อตฺโถ. ‘‘อยโส อกฺโกโส’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฏฺึ ขนฺตึ รุจึ ภาวํ สฺนฺติ เอวํ อกปฺปิยกตํ โหติ อปฺปฏิคฺคหิตกตนฺติอาทโย อฏฺ อนติริตฺตา. สปฺปิอาทิ อฏฺเม อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. อฏฺวาจิกา ภิกฺขุนีนํ อุปสมฺปทา อุภโตตฺติจตุตฺถตฺตา. วสฺสิกสาฏิกทานาทีนิ อฏฺ วรานิ.
นวกวารวณฺณนา
๓๒๙. นวหิ ภิกฺขูหิ ภิชฺชติ. มนุสฺสมํสวชฺเชหิ นว มํเสหิ วินิจฺฉโย. สุนฺทรํ น สุนฺทรนฺติ สงฺฆาฏิอาทีนิ นว จีวรานิ. ตาเนว อธิฏฺิตกาลโต ปฏฺาย น วิกปฺเปตพฺพานิ, อธิฏฺิตกาลโต ปฏฺาย อปจฺจุทฺธริตฺวา น วิกปฺเปตพฺพานีติ อธิปฺปาโย. นว วิทตฺถิโย สุคตจีวรสฺส. ‘‘วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี โอวทตี’’ติอาทินา นเยน อธมฺมกมฺเม ทฺเว นวกานิ ปาจิตฺติยวเสน วุตฺตานิ.
ทสกวารวณฺณนา
๓๓๐. ‘‘โอรมตฺตกฺจ อธิกรณํ โหติ, น จ คติคต’’นฺติอาทินา (จูฬว. ๒๐๔) ทส อธมฺมิกา สลากคฺคาหา. วิปรีตา ธมฺมิกา. สมถกฺขนฺธเก วุตฺเตหิ ¶ สมนฺนาคโต โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สํกจฺจิกํ วา ปกฺขิปิตฺวา ทสา’’ติ วุตฺตํ กปฺปิยตฺตา เอเตสํ. มาตุรกฺขิตาทโย ทส อิตฺถิโย. ธนกฺกีตาทโย ทส ภริยา. ‘‘สิกฺขาสมฺมุตึ ทตฺวา ทสวสฺสาย ตสฺสา ทฺวาทสวสฺสกาเล สยมฺปิ ทฺวาทสวสฺสา ภวิสฺสตี’’ติ วุฏฺาปนสมฺมุติ สาทิตพฺพา. ‘‘วินยธรสฺเสว ‘อาปตฺตานาปตฺตึ น ชานาตี’ติ อารพฺภ ยาว ‘อุภยานิ โข ปนสฺส…เป… อนุพฺยฺชนโส’ติ ปฺจงฺคานิ วตฺวา ปุนปิ ‘อาปตฺตานาปตฺตึ น ชานาติ’จฺเจว อารพฺภ ยาว ‘อธิกรเณ จ น วินิจฺฉยกุสโล โหตี’ติ ปฺจ วุตฺตา, เต ตถา ตถา ปฺจ ปฺจ กตฺวา ทส โหนฺตี’’ติ ลิขิตํ. ‘‘ทสวสฺสาย ภิกฺขุนิยา นิสฺสโย ทาตพฺโพ’’ติ เอกจฺเจสุ โปตฺถเกสุ นตฺถิ, กิฺจาปิ นตฺถิ, ปาโ เอว ปน โหติ.
เอกาทสกวารวณฺณนา
๓๓๑. น ¶ โวทายนฺติ น ปกาเสนฺติ. โรคเมว โรคาตงฺกํ. โรคนฺตรายํ วา.
เอกุตฺตริกนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุโปสถาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา
๓๓๒. ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปวาเรมี’’ติอาทิ ปวารณกถา นาม วินีตคาถาสุ วิย.
อตฺถวสปกรณวณฺณนา
๓๓๔. ทส อตฺถวเส ปฏิจฺจาติ เอตฺถ ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทสฺส ปฺาปเน คุณวิเสสทีปนโต, อปฺาปเน อาทีนวทสฺสนโต จ สงฺฆสุฏฺุตา โหติ. ตตฺถ ยถาสมฺภวํ โลกวชฺชสฺส อปณฺณตฺติสมฺภวสฺส ปฺาปเน ปโยควิสุทฺธิ คุโณ. ปณฺณตฺติสมฺภวสฺส ปน เสขิยสฺส โลกวชฺชสฺส ปฺาปเน ¶ ปฏิปตฺติวิสุทฺธิ คุโณ, ปณฺณตฺติวชฺชสฺส อาสยวิสุทฺธิ คุโณ อปฺปิจฺฉาทิคุณาวหนโต, เตเนวาห ‘‘สุภรตาย สุโปสตาย อปฺปิจฺฉตาย อปฺปิจฺฉสฺส วณฺณํ ภาสิตฺวา’’ติ. สมณาจารวิสุทฺธิ จสฺส คุโณติ เวทิตพฺพํ. อถ วา โลกวชฺชสฺส ปฺาปเน สงฺฆสุฏฺุตา โหติ ปากฏาทีนวโต, ปณฺณตฺติวชฺชสฺส ปฺาปเน สงฺฆผาสุตา โหติ ปากฏานิสํสตฺตา. ตถา ปเมน ทุมฺมงฺกูนํ นิคฺคโห, ทุติเยน เปสลานํ ผาสุวิหาโร, ปเมน สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาโต, ทุติเยน ทิฏฺธมฺมิกานํ, ตถา ปเมน อปฺปสนฺนานํ ปสาโท, ทุติเยน ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาโว, ตถา ปเมน สทฺธมฺมฏฺิติ, ทุติเยน วินยานุคฺคโห โหตีติ เวทิตพฺโพ. ปริวารนเยน วา ปเมน ปาปิจฺฉานํ ภิกฺขูนํ ปกฺขุปจฺเฉโท, ทุติเยน คิหีนํ อนุกมฺปา โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ ตถาคเตน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ คิหีนํ อนุกมฺปาย ปาปิจฺฉานํ ปกฺขุปจฺเฉทายา’’ติ (ปริ. ๔๙๘). ตถา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกานํ เวรานํ วชฺชานํ อกุสลานํ วเสนปิ โยชนา กาตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ทฺเว อตฺถวเส…เป… ปฺตฺตํ ทิฏฺธมฺมิกานํ เวรานํ สมฺปรายิกานํ เวรานํ ปฏิฆาตายา’’ติอาทิ (ปริ. ๔๙๘). อปิเจตฺถ สพฺพมฺปิ อกตวิฺตฺติปฏิสํยุตฺตํ, คิหีนํ ปีฬาปฏิสํยุตฺตํ, เตสํ ปสาทโภคกฺขยรกฺขาปฏิสํยุตฺตฺจ คิหีนํ อนุกมฺปาย ปฺตฺตํ นาม, กุลทูสกคณโภชนานิ ปาปิจฺฉานํ ปกฺขุปจฺเฉทาย ปฺตฺตํ. สพฺพํ โลกวชฺชํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกเวราทิปฏิฆาตาย ¶ , มาตุคาเมน สํวิธานํ ทิฏฺธมฺมิกเวราทิสํวราย ปฺตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อปิเจตฺถ อาทิโต ปฏฺาย ทสอตฺถวสปกรณเมว นิสฺสาย วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
วตฺถุวีติกฺกเมน ยํ, เอกนฺตากุสลํ ภเว;
ตํ สงฺฆสุฏฺุภาวาย, ปฺตฺตํ โลกวชฺชโต.
ปาราชิกาทึ,
ปฺตฺติชานเนเนว, ยตฺถาปตฺติ น อฺถา;
ตํ ธมฺมฏฺิติยา วาปิ, ปสาทุปฺปาทพุทฺธิยา.
ธมฺมเทสนาปฏิสํยุตฺตํ อิตรฺจ เสขิยํ, อิทํ ปณฺณตฺติสมฺภวํ โลกวชฺชํ นาม. วตฺถุโน, ปฺตฺติยา วา วีติกฺกมเจตนายาภาเวปิ ปฏิกฺขิตฺตสฺส กรเณ, กตฺตพฺพสฺส อกรเณ วา สติ ยตฺถ อาปตฺติ ปโหติ, ตํ สพฺพํ เปตฺวา สุราปานํ ปณฺณตฺติวชฺชนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ อุกฺโกฏนเก ปาจิตฺติยํ, ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมํ อาปชฺเชยฺย, ปาจิตฺติยํ (ปาจิ. ๔๗๕), โย ปน ภิกฺขุ สงฺเฆ วินิจฺฉยกถาย วตฺตมานาย ¶ ฉนฺทํ อทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกเมยฺย, ปาจิตฺติยํ (ปาจิ. ๔๘๐), โย ปน ภิกฺขุ สมคฺเคน สงฺเฆน จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมํ อาปชฺเชยฺย…เป… ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๔๘๕) เอวมาทิ สงฺฆผาสุตาย ปฺตฺตํ. ‘‘อฺวาทเก วิเหสเก ปาจิตฺติยํ (ปาจิ. ๑๐๑), ปาราชิกาทีหิ อนุทฺธํสเน สงฺฆาทิเสสาทิ จ ทุมฺมงฺกูนํ นิคฺคหาย, อนุปขชฺชนิกฺกฑฺฒนอุปสฺสูติสิกฺขาปทาทิ เปสลานํ ผาสุวิหาราย, สพฺพํ โลกวชฺชํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย, สพฺพํ ปณฺณตฺติวชฺชํ ทิฏฺธมฺมิกานเมว สํวราย. สพฺพํ คิหิปฏิสํยุตฺตํ อปฺปสนฺนานํ วา ปสาทาย ปสนฺนานํ วา ภิยฺโยภาวาย จ. วิเสเสน อริฏฺสมณุทฺเทสสิกฺขาปทํ, สามฺเน ปจฺจเยสุ มริยาทปฏิสํยุตฺตฺจ สทฺธมฺมฏฺิติยา, ‘‘อปฺปิจฺฉสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺสา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๕๘; อ. นิ. ๘.๓๐) อาทิสุตฺตเมตฺถ สาธกํ. ‘‘สิกฺขาปทวิวณฺณเก (ปาจิ. ๔๓๙) โมหนเก ปาจิตฺติย’’นฺติอาทิ (ปาจิ. ๔๔๔) วินยานุคฺคหาย ปฺตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ภูตคามปาตพฺยตาย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๙๐) อิทํ กิมตฺถนฺติ เจ? อปฺปสนฺนานํ ปสาทาย, ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย จ. กถํ?
‘‘ภูตคาโม ¶ สชีโวติ, อวิปลฺลตฺตทิฏฺิโน;
ตสฺส โกปนสฺาย, ปสาโท พุทฺธสาวเก.
‘‘นิชฺชีวสฺิตํเปตํ, อโกเปนฺโต กถํ มุนิ;
ชีวํ โกเปยฺย นิทฺโทโส, มจฺฉมํสานุชานเน.
เอวมฺปิ –
‘‘ตสฺส โกปนสฺาย, ปสาโท พุทฺธสาวเก;
ยโต ติตฺถกราวิเม, วิรตา ภูตคามโต;
โลกสฺส จิตฺตรกฺขตฺถํ, ตโตปิ วิรโต มุนี’’ติ. –
ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาโว โหติ.
วิวิตฺตเสนาสนโภคตณฺหาวเสนนิชฺชีวมิตารกฺขํ;
พุทฺโธภินินฺนฺจ วิวชฺชยนฺโต;
สิกฺขาปทํ ตตฺถ จ ปฺเปสิ.
นิชฺชีวสฺสาปิ ¶ มํสสฺส, ขาทนกํ ยตึ ปติ;
นินฺทมานํ ชนํ ทิสฺวา, ภูตคามํ ปริจฺจชิ.
ติโกฏิปริสุทฺธตฺตา, มจฺฉมํสานุชานเน;
ปฏิจฺจ มํสานุชานนํ, กมฺเม ทิฏฺิปฺปสงฺคภยา.
อปริกฺขกสฺส โลกสฺส, ปรานุทฺทยตาย จ;
ภูตคามปาตพฺยตาย, ปาณาติปาตปฺปสงฺคภยา.
ตตฺถ ปริยายวจนํ อนุชานิ ภควา, อุทฺทิสฺส กตํ ปฏิกฺขิปิ ปรสฺส วา ปาปปฺปสงฺคภเยน. อิธ ปน ภูตคามปาตพฺยตาย ปาปาภาวาปนตฺถํ อตฺตุทฺเทสิกํ วิหารํ, กุฏิฺจ ¶ อนุชานีติ เวทิตพฺพํ. ปกิริยนฺติ เอตฺถ เต เต ปโยชนวิเสสสงฺขาตา อตฺถวสาติ อตฺถวสปกรณนฺติ.
มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมคาถาสงฺคณิกวณฺณนา
สตฺตนคเรสุ ปฺตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๓๕. วจนสมฺปฏิจฺฉนตฺเถ ¶ วา นิปาโตติ อตฺโถ. อฑฺฒุฑฺฒสตานีติ ตีณิ สตานิ, ปฺาสานิ จ. วิคฺคหนฺติ มนุสฺสวิคฺคหํ. อติเรกํ วาติ ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ. กาฬกนฺติ ‘‘สุทฺธกาฬกาน’’นฺติ (ปารา. ๕๕๒-๕๕๔) วุตฺตกาฬกํ. ภูตนฺติ ภูตาโรจนํ. ปรมฺปรภตฺตนฺติ ปรมฺปรโภชนํ. ภิกฺขุนีสุ จ อกฺโกโสติ ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุํ อกฺโกเสยฺย วา ปริภาเสยฺย วา (ปาจิ. ๑๐๒๙). อนฺตรวาสกนฺติ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรปฏิคฺคหณํ. รูปิยนฺติ รูปิยสพฺโพหารํ. สุตฺตนฺติ สามํ สุตฺตํ วิฺาเปตฺวา ตนฺตวาเยหิ. อุชฺฌาปนเกติ อุชฺฌาปนเก ขียนเก. ปาจิตปิณฺฑนฺติ ภิกฺขุนีปอปาจิตปิณฺฑปาตํ. จาริตฺตนฺติ นิมนฺติโต สภตฺโต สมาโน สนฺตํ. จีวรํ ทตฺวาติ สมคฺเคน สงฺเฆน จีวรํ ทตฺวา. โวสาสนฺตีติ ภิกฺขู ปเนว กุเลสุ นิมนฺติตา ภฺุชนฺติ (ปาจิ. ๕๕๘), ตตฺถ เจสา. คิรคฺคจริยาติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี นจฺจํ วา คีตํ วา’’ติ (ปาจิ. ๘๓๔) จ, ‘‘อนฺโตวสฺสํ จาริกํ จเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๗๐) จ วุตฺตทฺวยํ. ฉนฺททาเนนาติ ปาริวาสิกฉนฺททาเนน สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺย (ปาจิ. ๑๑๖๗). ปาราชิกานิ จตฺตาริ, ภิกฺขุนีนํ สฺาจิกกุฏิฺจ โกสิยมิสฺสสนฺถตฺจ เสยฺยา จ อนุปสมฺปนฺเนน สห ปถวีขณนํ. คจฺฉ เทวเตติ ภูตคามปาตพฺยตา สปฺปาณกอุทกสิฺจนนฺติ อตฺโถ. มหาวิหาโรติ มหลฺลกวิหาโร. อฺนฺติ อฺวาทกํ. ทฺวารนฺติ ยาวทฺวารโกสา. ‘‘อนาทริยปาจิตฺตีติ จ สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโน’’ติ ปาโ. ปโยปานนฺติ สุรุสุรุการกํ. เอฬกโลมานิ ปตฺโต จาติ เอฬกโลมโธวาปนฺจ อูนปฺจพนฺธนปตฺโต จ. โอวาโท เจว เภสชฺชนฺติ ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปสงฺกมิตฺวา โอวาโท ตทุตฺตริเภสชฺชวิฺาปนฺจ. สูจิ อรฺโกติ ‘‘อฏฺิมยํ วา ทนฺตมยํ วา วิสาณมยํ วา สูจิฆร’’นฺติ (ปาจิ. ๕๑๗) จ ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ อารฺกานิ ¶ เสนาสนานิ สาสงฺก…เป… ปฏิเทเสตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๕๗๐) จ. โอวาโทติ ยา ปน ภิกฺขุนี โอวาทาย วา สํวาสาย วา น คจฺเฉยฺย (ปาจิ. ๑๐๕๕). ปาราชิกานิ จตฺตารีติอาทิ ทฺวีสุ นคเรสุ ปฺตฺตสมฺปิณฺฑนํ.
จตุวิปตฺติวณฺณนา
๓๓๖. เอกตึสา ¶ เย ครุกาติ อุภโต อฏฺ ปาราชิกา, ภิกฺขูนํ เตรส, ภิกฺขุนีนํ ทส จ สงฺฆาทิเสสา. สาธารณาสาธารณวเสน อฏฺ อนวเสสา นาม ปาราชิกานิ. ตเทวาติ สีลวิปตฺตึเยว. วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปาราชิก’’นฺติอาทินา อปุจฺฉิตเมว วิสฺสชฺชิตํ. ‘‘ตตฺถ โย จายํ, อกฺโกสติ หสาธิปฺปาโย’’ติ ปาโ. ทุฏฺุลฺลวิภาวนวเสนาคตวิปตฺตึ เปตฺวา ปุจฺฉาปฏิปาฏิยา ยาวตติยกปฺหํ วิสฺสชฺชิตุมารภิ. อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา ภิกฺขุนี อฏฺ ยาวตติยกสงฺฆาทิเสสา อิธ ปุจฺฉิตตฺตา อนนฺตรปฺหา นาม ชาตา.
เฉทนกาทิวณฺณนา
๓๓๗. ปมาณาติกฺกนฺตมฺจนิสีทนกณฺฑุปฏิจฺฉาทิวสฺสิกสาฏิกาสุคตจีวรปฺปมาณํ ภิกฺขุนีนํ อุทกสาฏิกาติ ฉ เฉทนกานิ. จีวรวิปฺปวาสสมฺมุติอาทโย จตสฺโส สมฺมุติโย. ‘‘อยํ ตตฺถ สามีจี’’ติ เอวํ อาคตา สตฺต สามีจิโย.
อสาธารณาทิวณฺณนา
๓๓๘. ปุพฺเพ วุตฺตจุทฺทสปรมาเนว อนฺตรปฺเห นิฏฺเปตฺวา ปุริมปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต. โธวนฺจ ปฏิคฺคโหติ คาถา อฏฺกถาจริยานํ. ทฺเว โลมานิ เอฬกโลมติโยชนปรมานิ.
ทฺเววีสติ ขุทฺทกาติ –
‘‘สกโล ภิกฺขุนิวคฺโค, ปรมฺปรฺจ โภชนํ;
อนติริตฺตํ อภิหฏํ, ปณีตฺจ อเจลกํ;
ชานํ ทุฏฺุลฺลฉาทนํ.
‘‘อูนํ ¶ มาตุคาเมน สทฺธึ, ยา จ อนิกฺขนฺตราชเก;
สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา, วิกาเล คามปฺปเวสนํ.
‘‘นิสีทเน จ ยา สิกฺขา, วสฺสิกาย จ สาฏิกา;
ทฺวาวีสติ อิมา สิกฺขา, ขุทฺทเกสุ ปกาสิตา’’ติ. –
ปาโ ¶ . ‘‘กุเลสุ จาริตฺตาปตฺตี’’ติ ปาโ น คเหตพฺโพ สาธารณตฺตา ตสฺส สิกฺขาปทสฺส. ฉจตฺตารีสา จิเมติ ฉจตฺตารีส อิเม. ‘‘ปาราชิกานิ สงฺฆาทิเสโส’’ติ เอวํ วุตฺตสิกฺขาปเท เอว วิภชิตฺวา วุตฺตตฺตา วิภตฺติโย นาม. สาธารณนฺติ อฏฺนฺนมฺปิ สาธารณํ. ปาราชิกภูตา วิภตฺติโย ปาราชิกวิภตฺติโย. สาธารเณ สตฺตวชฺโช สงฺฆาทิเสโส. อฺตรสฺมึ คณฺิปเท ‘‘อถ วา ‘ทฺเว อุโปสถา ทฺเว ปวารณา จตฺตาริ กมฺมานิ ปฺเจว อุทฺเทสา จตุโร ภวนฺติ, นฺถา’ติ ปาฬึ อุทฺธรนฺติ. ตตฺถ ‘จตฺตาริ กมฺมานี’ติ วิเสสาภาวา อุทฺธริตโปตฺถกเมว สุนฺทรํ, ปุพฺเพปิ วิภตฺติมตฺตทสฺสนวเสเนว เจตํ วุตฺตํ. ‘น สมเถหิ วูปสมนวเสนา’ติ วตฺวา จตฺตาริ กมฺมวิภชเน ‘สมเถหิ วูปสมฺมตี’ติ น วิเสสิตํ อุโปสถปฺปวารณานํเยว วิภาคตฺตา. กสฺมา? เอตฺถาปิ ‘อุโปสถปฺปวารณานํเยว วิเสเสตฺวา นยํ เทถา’ติ วุตฺตตฺตา, อธมฺเมน วคฺคาทิกมฺเมน อาปตฺติโยปิ วูปสมฺมนฺตีติ อาปชฺชนโตติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, วิจาเรตพฺพํ. ทฺวีหิ จตูหิ ตีหิ กิจฺจํ เอเกนาติ ทฺวีหิ วิวาทาธิกรณํ, จตูหิ อนุวาทาธิกรณํ, ตีหิ อาปตฺตาธิกรณํ, เอเกน กิจฺจาธิกรณํ สมฺมตีติ อตฺโถ.
ปาราชิกาทิอาปตฺติวณฺณนา
๓๓๙. นิพฺพจนมตฺตนฺติ เววจนมตฺตํ. เสเสติ อาทิโต เสสา มชฺฌนฺตา. ปทนฺติ สิกฺขาปทํ. สทฺธาจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺตนฺติ อตฺโถ, ‘‘สนฺตาจิตฺต’’นฺติ วา ปาโ. อนาฬิยนฺติ ทลิทฺทํ. กิฺจาปิ อิทํ นิพฺพจนํ ‘‘ครุกํ ลหุกฺจา’’ติอาทิปฺเห นตฺถิ, ‘‘หนฺท วากฺยํ สุโณม เต’’ติ อิมินา ปน วจเนน สงฺคหิตสฺสตฺถสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อากาโส ปกฺขินํ คตี’’ติ จ ปาโ อตฺถิ, โส ชาติวเสน ยุชฺชติ. ปกฺขีนนฺติ อุชุกเมว.
ปมคาถาสงฺคณิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
อธิกรณเภทวณฺณนา
อุกฺโกฏนเภทาทิวณฺณนา
๓๔๐. อธิกรณอุกฺโกเฏน ¶ ¶ สมถานํ อุกฺโกฏํ ทสฺเสตุนฺติ อธิกรณานิ สตฺตหิ สมเถหิ สมฺมนฺติ, ตานิ อุกฺโกเฏนฺโต สตฺต สมเถ อุกฺโกเฏติ นามาติ อธิปฺปาโย. ปสวตีติ สมฺภวติ. ‘‘อนุวาทาธิกรเณ ลพฺภนฺตี’ติอาทีนิ ‘ธมฺโม อธมฺโม’ติอาทีนํ สมานตฺตา เตสุ วิเสสโต ลพฺภนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อนิหตนฺติ สุตฺตาทินา. อวินิจฺฉิตนฺติ ‘‘อาปตฺติอนาปตฺตี’’ติอาทินา. ‘‘ตตฺถ ชาตกํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ…เป… ติณวตฺถารกํ อุกฺโกเฏตี’’ติ ทเสว วุตฺตา. ‘‘สมฺมุขาวินยปฏิฺาตกรณเยภุยฺยสิกา อวุตฺตตฺตา อุกฺโกเฏตุํ น สกฺกา, กมฺมวาจาปิ เตสํ นตฺถิ. ตสฺมา เต อุกฺโกเฏตุํ น สกฺกาติ วทนฺตี’’ติ ลิขิตํ. ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยเนวาติ วินยลกฺขณํ วินา เกวลํ ธมฺมเทสนามตฺตวเสเนวาติ อตฺโถ. ขนฺธกโต วา ปริวารโต วา อานีตสุตฺเตน. นิชฺฌาเปนฺติ ทสฺเสนฺติ. ปุพฺเพ ธมฺมวินเยน วินิจฺฉิตํ อธิกรณํ อุปชฺฌายาทีนํ อตฺถาย ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวาติ อตฺโถ. วิสมานิ กายกมฺมาทีนิ นิสฺสิตตฺตา วิสมนิสฺสิโต. เอวํ เสเสสุ.
อธิกรณนิทานาทิวณฺณนา
๓๔๒-๓. กึสมฺภารนฺติ กึปริกฺขารํ, เอตฺถ กินฺติ ลิงฺคสามฺมพฺยยํ. ปุพฺเพ อุปฺปนฺนวิวาทํ นิสฺสาย ปจฺฉา อุปฺปชฺชนกวิวาโท วิวาทนิทานํ นาม. อาปตฺตาธิกรณปจฺจยา จตสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ ภิกฺขุนี ชานํ ปาราชิกํ ธมฺมํ ปฏิจฺฉาเทติ ปาราชิกํ, เวมติกา ปฏิจฺฉาเทติ ถุลฺลจฺจยํ, ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ ปฏิจฺฉาเทติ ปาจิตฺติยํ, อาจารวิปตฺตึ ปฏิจฺฉาเทติ ทุกฺกฏํ. ปุพฺเพ กตอุกฺเขปนิยาทิกิจฺจํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกกิจฺจานํ. กีทิสานํ? สมนุภาสนาทีนํ วเสน. ตํ หีติ อธิกรณํ.
๓๔๔. อธิกรเณสุ เยน อธิกรเณน สมฺมนฺติ, ตํ ทสฺเสตุนฺติ ยทา อธิกรเณหิ สมฺมนฺติ, ตทา กิจฺจาธิกรเณเนว สมฺมนฺติ, น อฺเหีติ ¶ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น เอกนฺตโต อธิกรเณเนว สมฺมนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ.
๓๔๘. อาปตฺตาธิกรเณ ¶ สงฺโฆ วิวทตีติ อาปตฺตานาปตฺตีติ เอวํ.
๓๕๓. สมุฏฺานาภาวโต สมฺมุขาวินเย กมฺมสฺส กิริยากรณมิจฺจาทินา อวิภชิตฺวาว สติวินยาทีนํ ฉนฺนํเยว ฉ สมุฏฺานานิ วิภตฺตานิ. ตํ กสฺมา? กมฺมสงฺคหาภาเวน, สติวินยาทีนํ วิย สงฺฆสมฺมุขตาทีนํ กิจฺจยตา นาม นตฺถีติ อธิปฺปาโย.
อธิกรณเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยคาถาสงฺคณิกวณฺณนา
โจทนาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา
๓๕๙. วิคฺคาหิกกถนฺติ อตฺโถ. นิสามยาติ สลฺลกฺเขหิ. ‘‘การย’’ อิติ ปาโ. ปุพฺพาปรํ น ชานาติ, ตสฺมา อโกวิโท โหตีติ เอเก. อยํ ปน ทุวิเธปิ กิจฺเจ เกนจิ อิริยาปเถน.
โจทนากณฺฑวณฺณนา
อนุวิชฺชกกิจฺจวณฺณนา
๓๖๐. อนุวิชฺชกปุจฺฉเน อาชีววิปตฺติ น ปุจฺฉิตา. ปฺจาปตฺติกฺขนฺธวเสน อาจารวิปตฺติ ปุจฺฉิตา. ‘‘อาชีววิปตฺติยาปิ ตเถว, สงฺคหคมนโต’’ติ วทนฺติ. ‘‘อชฺฌาปชฺชนฺโต’’ติ ปาโ.
๓๖๓. ตสฺมา น จ อามิสํ นิสฺสายาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ.
จูฬสงฺคามวณฺณนา
อนุวิชฺชกสฺสปฏิปตฺติวณฺณนา
๓๖๕. านนิสชฺชวตฺถาทินิสฺสิตาติ ¶ ¶ ‘‘เอวํ าตพฺพํ เอวํ นิสีทิตพฺพ’’นฺติ เอวมาทิกา. สฺาชนนตฺถนฺติ ‘‘เอวํ วตฺตพฺพ’’นฺติ เอวํ สฺชานนตฺถํ. อนุวิธิยนฺเตนาติ จิตฺเต เปนฺเตนาติ อตฺโถ. ลชฺชา สา นุ โขติ กึ สา ลชฺชา อยํ ปริสาติ อธิปฺปาโย. อนุโยควตฺตํ กถาเปตฺวาติ ‘‘กิมนุโยควตฺตํ ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตเนว กถาเปตฺวา. อชานนปฺปสงฺคา นาม อฺาณํ.
๓๖๗. ‘‘ภเยน ภยา คจฺฉตี’’ติ ภเยน ภยเหตุ ภยา คจฺฉตีติ เหตุวเสน วุตฺตํ. ยถา ‘‘รตฺตตฺตา ปน ทุฏฺตฺตา จ ฉนฺทา โทสา จ คจฺฉตี’’ติ หิ วุตฺตํ, เอวํ.
มหาสงฺคามวณฺณนา
โวหรนฺเตนชานิตพฺพาทิวณฺณนา
๓๗๕. วณฺณาวณฺโณติ นีลาทิวณฺณวเสน จ อาโรคฺยตฺถาทิอวณฺณวเสน จ วุตฺตสุกฺกวิสฺสฏฺิ.
๔๐๒. ภูมิปุจฺฉาติ ภูมิ ปุถวี ชคตี จาติ สพฺพานิ ปถวิเววจนานิ.
กถินเภทวณฺณนา
กถินอตฺถตาทิวณฺณนา
๔๐๓-๔. กินฺติ ¶ ¶ กถํ. อนาทิยทานํ ตาวกาลิกวตฺถุ. ‘‘อนาคตวเสน อนนฺตรา หุตฺวา’’ติ อุทกาหรณาทิปโยคสฺส โธวนาทิปุพฺพกรณสฺส ปจฺฉา อุปฺปชฺชนโต, โธวนาทิกิริยฺจ สนฺธาย ปโยคกรณโต วุตฺตํ. ปุเรชาตปจฺจเย ปเนส ปโยโคติ อตฺโถ. เอกํ ธมฺมมฺปิ น ลภติ อตฺตโน ปุเรชาตสฺส นตฺถิตาย.
กถินาทิชานิตพฺพวิภาควณฺณนา
๔๑๒. รูปาทิธมฺเมสูติ วณฺณคนฺธาทิอฏฺเกสุ. ‘‘วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส’’ติ (ปารา. ๒๑๘) วุตฺตตฺตา ปจฺฉิเม มาเส ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา ทิวเส อตฺถริตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ.
๔๑๕. ‘‘อาทิจฺจพนฺธุนาติ วุตฺตตฺตา เถรวจน’’นฺติ วทนฺติ.
ปลิโพธปฺหาพฺยากรณกถาวณฺณนา
๔๑๕-๖. สนฺนิฏฺานนฺติโก กถํ พหิสีมาย อุทฺธรียติ? ภิกฺขุ อกตจีวรํ สมาทาย ปกฺกมติ ‘‘น ปจฺเจสฺส’’นฺติ, ตสฺส พหิสีมาคตสฺส เอวํ โหติ ‘‘เนวิมํ จีวรํ กาเรสฺส’’นฺติ, เอวเมตสฺส พหิสีมาคตสฺส อุทฺธรียติ. กถํ อนฺโตสีมาย? อกตจีวรํ สมาทาย ปกฺกมติ ‘‘น ปจฺเจสฺส’’นฺติ, ตโต ตตฺถ ผาสุวิหารํ อลภนฺโต ตเมว วิหารํ อาคจฺฉติ, ตสฺส จีวรปลิโพโธเยว ิโต, โส จ ‘‘เนวิมํ จีวรํ กาเรสฺส’’นฺติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน ฉิชฺชติ, ตสฺมา ‘‘อนฺโตสีมาย อุทฺธรียตี’’ติ วุตฺตํ. สนฺนิฏฺานนฺติกํ ทุวิธํ ‘‘น ปจฺเจสฺส’’นฺติ อาวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ตโต ปุนปิ ตเมว วิหารํ อาคนฺตฺวา ‘‘เนวิมํ จีวรํ กาเรสฺส’’นฺติ สนฺนิฏฺานํ กโรติ, พหิสีมาย ตฺวา ‘‘เนวิมํ จีวรํ กาเรสฺสํ น ปจฺเจสฺส’’นฺติ จิตฺตุปฺปาเทน สนฺนิฏฺานนฺติกํ โหติ. คาถายมฺปิ ‘‘ทฺเว ปลิโพธา อปุพฺพํ อจริม’’นฺติ ¶ อิทํ อิมเมว สนฺธาย. ‘‘อาสาวจฺเฉทิโก กถํ อนฺโตสีมาย ¶ ? อาสีสิเตน ‘ตุมฺเห วิหารเมว ปตฺเถถ, อหํ ปหิณิสฺสามี’ติ วุตฺโต ปุพฺเพ ‘น ปจฺเจสฺส’นฺติ อาวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา คโต ปุน ตํ วิหารํ คนฺตฺวา เตน ‘นาหํ สกฺโกมิ ทาตุ’นฺติ ปหิโต โหตี’’ติ ลิขิตํ. ‘‘อตฺถาเร หิ สติ อุทฺธาโร นามา’’ติ อตฺถารํ วินา อุทฺธารํ น ลภนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ. ปุริมา ทฺเวติ ‘‘ทฺเว กถินุทฺธารา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา’’ติ วุตฺตาธิกาเร ปมํ วุตฺตา อนฺตรพฺภารสหุพฺภารา. น ปกฺกมนนฺติกาทโย ทฺเว. เอกโต นิรุชฺฌนฺตีติ อุทฺธารภาวํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ.
กถินเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อุปาลิปฺจกวณฺณนา
อนิสฺสิตวคฺควณฺณนา
๔๑๙. กายิกอุปฆาติกา ¶ นาม กาเยน วีติกฺกโม.
นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺควณฺณนา
๔๒๐. โอมทฺทการโกติ โอมทฺทิตฺวา อภิภวิตฺวา การโก.
โวหารวคฺควณฺณนา
๔๒๔. เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสาย วิวาทาธิกรณํ สมุฏฺาติ, เอวํ ยถาสงฺขฺยํ คจฺฉติ. โกโธปนาหาทิทฺวาทสมูลปโยคํ วิวาทาธิกรณํ, ตถา เสเสสุ. โอสารณาทีสุ นวสุ าเนสุ กมฺมตฺติยา กรณํ. ทฺวีสุ าเนสุ ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺเมสุ. ยสฺมา มหาอฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว อุภโตวิภงฺคา อสงฺคหิตา, ตสฺมา ยํ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ, ตํ คเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
ทิฏฺาวิกมฺมวคฺควณฺณนา
๔๒๕. ติณฺณนฺนํ ¶ อุปริ สห อาปตฺตึ เทเสตุํ น ลพฺภนฺติ. กมฺมนานาสํวาสกานํ ลทฺธิคฺคหิตโกว ลทฺธินานาสํวาสโก. ‘‘อวิปฺปวาสสีมาย ิตสฺสา’’ติ มหาสีมํ กิร สนฺธาย วุตฺตํ.
๔๓๓. ‘‘อุมฺมาทา จิตฺตกฺเขปา’’ติ ปาโ.
มุสาวาทวคฺควณฺณนา
๔๔๔. ปริยาเยน ชานนฺตสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ชานนฺตสฺส ปริยาเยน วุตฺตมุสาวาโทติ อตฺโถ.
๔๔๖. อนุโยโค น ทาตพฺโพติ เตน วุตฺตํ อนาทิยิตฺวา ตุณฺหี ภวิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
ภิกฺขุโนวาทวคฺควณฺณนา
๔๕๔. โวหารนิรุตฺติยํ ¶ สทฺทนิรุตฺติยํ. มคฺคปจฺจเวกฺขณาทโย เอกูนวีสติ.
อุพฺพาหิกวคฺควณฺณนา
อธิกรณวูปสมวคฺควณฺณนา
๔๕๘. ‘‘ยถารตฺตนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อเปกฺขตี’’ติปิ วทนฺติ. ‘‘ยถาวุฑฺฒนฺติ อุปสมฺปนฺเน อเปกฺขตี’’ติ ลิขิตํ.
กถินตฺถารวคฺควณฺณนา
๔๖๗. ‘‘เอกาวตฺโต’’ติปิ ¶ ปนฺติ, ตสฺส กุทฺโธ โกธาภิภูโตติ กิรตฺโถ. เอกวตฺโถติปิ เกจิ, อุตฺตราสงฺคํ อปเนตฺวา ิโตติ กิรตฺโถ, ตํ สพฺพํ อฏฺกถายํ อุทฺธฏปาฬิยา วิรุชฺฌตีติ. เอกาวฏฺโฏติ หิ อุทฺธฏํ, ตสฺมา น คเหตพฺพํ. อนฺตรา วุตฺตการเณนาติ ‘‘กิจฺจยปสุตตฺตา วนฺทนํ อสมนฺนาหรนฺโต นลาฏํ ปฏิหฺเยฺยา’’ติอาทิวุตฺตการเณน.
อุปาลิปฺจกวณฺณนา นิฏฺิตา.
อาปตฺติสมุฏฺานวณฺณนา
๔๗๐. ปุพฺเพ วุตฺตเมวาติ สหเสยฺยาทิปณฺณตฺติวชฺชํ. อิตรนฺติ สจิตฺตกํ. เทเสนฺโต, โทมนสฺสิโก อฺเหิ ภึสาปนาทีนิ กตฺวา อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวาติ อธิปฺปาโย.
ทุติยคาถาสงฺคณิกวณฺณนา
กายิกาทิอาปตฺติวณฺณนา
๔๗๔-๕. นิทานุทฺเทสํ ¶ วินา เสสุทฺเทสาภาวา ‘‘สพฺพปาติโมกฺขุทฺเทสานฺจ สงฺคโห โหตี’’ติ วุตฺตํ. วินเย ครุกา วินยครุกา. อิทํ ปน ทฺวีสุ คาถาสุ กิฺจาปิ อาคตํ, อฺเหิ ปน มิสฺเสตฺวา วุตฺตภาวา นานากรณํ ปจฺเจตพฺพํ. นวสุ าเนสุ กมฺมํ โหตีติ กมฺมตฺติ โหติ. วาจาติ วจีสมฺภวา. อทฺธานหีโน อูนวีสติวสฺโส. ‘‘อปิเจตฺถาติ กุรุนฺทิวาโท’’ติ วุตฺตํ. วนปฺปตินฺติ เอวํ อทินฺนาทาเน อาคตํ วนปฺปตึ. วิสฺสฏฺิฉฑฺฑเนติ สุกฺกวิสฺสฏฺิยํ. ทุกฺกฏา กตาติ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. อามกธฺํ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนฺติยา ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ.
ปาจิตฺติยวณฺณนา
๔๗๖. มหาสงฺฆิกา ¶ สามเณเรปิ อาปตฺตึ เทสาเปนฺติ กิร, เตน วุตฺตํ ‘‘น เทสาเปตพฺพา’’ติ, ทณฺฑกมฺมํ ปน เตสํ กาตพฺพํ ตถารูเป โอฬาริกวีติกฺกเม.
อวนฺทนียปุคฺคลาทิวณฺณนา
๔๗๗. ทสสตํ อาปตฺติโยติ สหสฺสํ อาปตฺติโย. จมฺปายํ วินยวตฺถุสฺมินฺติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก. อธมฺเมน วคฺคนฺติอาทีนิ จตฺตาริ กมฺมานิเยว ภควตา วุตฺตานีติ อตฺโถ. น เกวลํ อาปตฺติเยว, อถ โข ฉ สมถา…เป… สมฺมุขาวินเยน สมฺมนฺติ, สมาโยคํ คจฺฉนฺติ สมฺมุขาวินเยน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. วินา สมเถหิ สมฺมติ, สมถภาวํ คจฺฉติ. ปฏิเสธตฺเถ สติ วินา สมเถหีติ สมเถหิ วินาติ อตฺโถ.
โสฬสกมฺมาทิวณฺณนา
๔๗๘. อสุตฺตกนฺติ สุตฺตวิรหิตํ, อุสุตฺตํ ตตฺร นตฺถีติ อธิปฺปาโย.
ทุติยคาถาสงฺคณิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
เสทโมจนคาถาวณฺณนา
อวิปฺปวาสปฺหาวณฺณนา
๔๗๙. ตหินฺติ ¶ ตสฺมึ ปุคฺคเล. อกปฺปิยสมฺโภโค นาม เมถุนธมฺมาทิ. ‘‘วรเสนาสนรกฺขณตฺถาย วิสฺสชฺเชตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ครุภณฺฑวินิจฺฉเย วุตฺโต. เอกาทสาวนฺทิเย ปณฺฑกาทโย เอกาทส. อุเปติ สปริสํ. น ชีวติ นิมฺมิตรูปตฺตา. ‘‘อุพฺภกฺขเกน วทามี’’ติ อิมินา มุเข เมถุนธมฺมาภาวํ ทีเปติ. อโธนาภิวิวชฺชเนน วจฺจมคฺคปฺปสฺสาวมคฺเคสุ ¶ . คามนฺตรปริยาปนฺนํ นทิปารํ โอกฺกนฺตภิกฺขุนึ สนฺธายาติ ภิกฺขุนิยา คามาปริยาปนฺนปรตีเร นทิสมีปเมว สนฺธาย วุตฺตา. ตตฺถ ปรตีเร คามูปจาโร เอกเลฑฺฑุปาโต นทิปริยนฺเตน ปริจฺฉินฺโน, ตสฺมา ปรตีเร รตนมตฺตมฺปิ อรฺํ น อตฺถิ, ตฺจ ติณาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ทสฺสนูปจารวิรหิตํ กโรติ. ตตฺถ อตฺตโน คาเม อาปตฺติ นตฺถิ. ปรตีเร ปน เอกเลฑฺฑุปาตสงฺขาเต คามูปจาเรเยว ปทํ เปติ. อนฺตเร อภิธมฺมวเสน อรฺภูตํ สกคามํ อติกฺกมติ นาม, ตสฺมา คณมฺหา โอหียนา จ โหตีติ าตพฺพํ. เอตฺตาวตาปิ สนฺโตสมกตฺวา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ. ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนา ปฺจสตา มหาปชาปติปฺปมุขา. มหาปชาปติปิ หิ อานนฺทตฺเถเรน ทินฺนโอวาทสฺส ปฏิคฺคหิตตฺตา ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนา นาม.
ปาราชิกาทิปฺหาวณฺณนา
๔๘๐. ‘‘ทุสฺสกุฏึ สนฺธายา’’ติ สห ทุสฺเสน วีติกฺกมนสฺส สกฺกุเณยฺยตาย วุตฺตํ. ลิงฺคปริวตฺเต ปฏิคฺคหณสฺส วิชหนโต สามํ คเหตฺวา ภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ. กากอูหทนํ วาติ กาเกน อูหทนํ วา. ‘‘ตโย ปุริเสปิ อุปคนฺตฺวา’’ติ ปาเสโส.
ปาจิตฺติยาทิปฺหาวณฺณนา
๔๘๑. เมถุนธมฺมปจฺจยา นาม กายสํสคฺโค. ตํเหตุ เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาคภูตํ กายสํสคฺคํ วายามนฺติยาติ อฏฺวตฺถุปูรณํ สนฺธาย. ปริโภคปฺปจฺจยาติ ¶ ปริโภคการณา. ตสฺมาติ ยสฺมา ปริโภคปฺปจฺจยา อาปชฺชติ, ตสฺมา โภชนปริโยสาเน โหตีติ อตฺโถ. โปราณโปตฺถเกสุ ‘‘ตสฺสา’’ติ ปาโ. ‘‘การณวจนํ สุนฺทรํ โภชนปริจฺเฉททสฺสนโต’’ติ วทนฺติ.
เสทโมจนคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจวคฺโค
กมฺมวคฺควณฺณนา
๔๘๓. ‘‘อุมฺมตฺตกสมฺมุตึ ¶ ¶ อุมฺมตฺตเก ยาจิตฺวา คเต อสมฺมุขาปิ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ นิสินฺเนปิ น กุปฺปติ นิยมาภาวา. อสมฺมุขา กเต โทสาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสมฺมุขากตํ สุกตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. ทูเตน อุปสมฺปทา ปเนตฺถ สมฺมุขา กาตุํ น สกฺกา. กมฺมวาจานานตฺตสภาวา ปตฺตนิกฺกุชฺชนาทโย หตฺถปาสโต อปเนตฺวา กาตพฺพา, เตน วุตฺตํ ‘‘อสมฺมุขา กตํ สุกตํ โหตี’’ติ. ‘‘ปุจฺฉิตฺวา โจเทตฺวา สาเรตฺวา กาตพฺพํ อปุจฺฉิตฺวา อโจเทตฺวา อสาเรตฺวา กโรตี’’ติ อยํ วจนตฺโถ. เปตฺวา กตฺติกมาสนฺติ โส ปวารณามาโส, ทฺเว จ ปุณฺณมาสิโยติ ปมทุติยวสฺสูปคตานํ ปวารณา ปุณฺณมาสา ทฺเว.
๔๘๕. ปทํ วา ฉฑฺเฑตีติ อตฺโถ. ก-วคฺคาทีสุ ปฺจสุ. ครุกนฺติ ทีฆํ, สํโยคปรฺจ. ‘‘พุทฺธรกฺขิตตฺเถรสฺส ยสฺส นกฺขมตี’’ติ เอตฺถ ต-การก-การา สํโยคปรา. ทีเฆ วตฺตพฺเพ รสฺสนฺติ ‘‘โส ตุณฺหี อสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ โส ตุณฺหิ อสฺสาติ วจนํ.
๔๘๖. เสสฏฺกถาสุ วุตฺตวจนํ กุรุนฺทิยํ ปากฏํ กตฺวา ‘‘นิสีทิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
๔๘๗-๘. ปริสุทฺธสีลา จตฺตาโร ภิกฺขูติ ปาราชิกํ อนาปนฺนา. น เตสํ ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ วา เอตีติ ตีสุ, ทฺวีสุ วา นิสินฺเนสุ เอกสฺส, ทฺวินฺนํ วา ฉนฺทปาริสุทฺธิ อาหฏาปิ อนาหฏาว.
อปโลกนกมฺมกถาวณฺณนา
๔๙๕-๖. กายสมฺโภคสามคฺคิทานสหเสยฺยปฏิคฺคหณาทิ อิมสฺส อปโลกนกมฺมสฺส านํ โหตีติ เอวมฺปิ อปโลกนกมฺมํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. กมฺมฺเว ลกฺขณนฺติ กมฺมลกฺขณํ. โอสารณนิสฺสารณภณฺฑุกมฺมาทโย วิย กมฺมฺจ หุตฺวา อฺฺจ นามํ น ลภติ ¶ , กมฺมเมว หุตฺวา อุปลกฺขียตีติ ¶ กมฺมลกฺขณํ อุปนิสฺสโย วิย. เหตุปจฺจยาทิลกฺขณวิมุตฺโต หิ สพฺโพ ปจฺจยวิเสโส ตตฺถ สงฺคยฺหติ, เอวมฺปิ ‘‘กมฺมลกฺขณเมวา’’ติ วุตฺตํ. กมฺมลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺฉินฺนจีวรชิณฺณจีวรนฏฺจีวราน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตโต อติเรกํ เทนฺเตน อปโลเกตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ อปโลกนํ กมฺมลกฺขณเมว. เอวํ สพฺพตฺถ ลกฺขณํ เวทิตพฺพํ. อิณปลิโพธมฺปีติ สเจ ตาทิสํ ภิกฺขุํ อิณายิกา ปลิพุชฺฌนฺติ. ตตฺรุปฺปาทโต ทาตุํ วฏฺฏติ. อนฺตรสนฺนิปาโตติ อุโปสถปฺปวารณาทิมหาสนฺนิปาเต เปตฺวา อนฺตรา มงฺคลุจฺจารณาทิ. อุปนิกฺเขปโตติ เจติยสฺส อาปทตฺถาย นิกฺขิตฺตโต. ‘‘อฺา กติกา กาตพฺพา’’ติ เย รุกฺเข อุทฺทิสฺส ปุพฺเพ กติกา กตา, เตหิ อิเมสํ อฺตฺตาติ วุตฺตํ. ‘‘สเจ ตตฺถ มูเล’’ติ ปุพฺเพ ‘‘อิโต ปฏฺาย ภาเชตฺวา ขาทนฺตู’’ติ วจเนน ปุคฺคลิกปริโภโค ปฏิกฺขิตฺโต โหติ. อนุวิจริตฺวาติ ปจฺฉโต ปจฺฉโต คนฺตฺวา. เตสํ สนฺติกา ปจฺจยํ ปจฺจาสีสนฺเตนาติ อตฺโถ. มูลภาคนฺติ ทสมภาคํ กตฺวา. ปุพฺพกาเล ทสมภาคํ กตฺวา อทํสุ, ตสฺมา ‘‘มูลภาโค’’ติ วุตฺตํ. อกตาวาสํ วา กตฺวาติ อุปฺปนฺนอาเยน. ชคฺคิตกาเลเยว น วาเรตพฺพาติ ชคฺคิตา หุตฺวา ปุปฺผผลภริตกาเลติ อตฺโถ. ชคฺคนกาเลติ ชคฺคิตุํ อารทฺธกาเล. ตฺติกมฺมฏฺานเภเท ปนาติ ตฺติกมฺมสฺส านเภเท.
อิทํ ปเนตฺถ ปกิณฺณกํ – อตฺถิ สงฺฆกมฺมํ สงฺโฆ เอว กโรติ, น คโณ, น ปุคฺคโล, ตํ อปโลกนกมฺมสฺส กมฺมลกฺขเณกเทสํ เปตฺวา อิตรํ จตุพฺพิธมฺปิ กมฺมํ เวทิตพฺพํ. อตฺถิ สงฺฆกมฺมํ สงฺโฆ จ กโรติ, คโณ จ กโรติ, ปุคฺคโล จ กโรติ, ตํ ปุพฺเพ ปิตํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ยสฺมึ วิหาเร ทฺเว ตโย ชนา วสนฺติ, เตหิ นิสีทิตฺวา กตมฺปิ สงฺเฆน กตสทิสเมว. ยสฺมึ ปน วิหาเร เอโก ภิกฺขุ โหติ, เตน ภิกฺขุนา’’ติอาทิ (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖). อตฺถิ คณกมฺมํ สงฺโฆ จ กโรติ, คโณ จ กโรติ, ปุคฺคโล จ กโรติ, ตํ โย ปาริสุทฺธิอุโปสโถ อฺเสํ สนฺติเก กรียติ, ตสฺส วเสน เวทิตพฺพํ. อตฺถิ คณกมฺมํ คโณว กโรติ, น สงฺโฆ, น ปุคฺคโล, ตํ โย ปาริสุทฺธิอุโปสโถ อฺมฺํ อาโรจนวเสน กรียติ, ตสฺส วเสน เวทิตพฺพํ. อตฺถิ ปุคฺคลกมฺมํ ปุคฺคโลว กโรติ, น สงฺโฆ, น คโณ, ตํ อธิฏฺานุโปสถวเสน ¶ เวทิตพฺพํ. อตฺถิ คณกมฺมํ เอกจฺโจว คโณ กโรติ, เอกจฺโจ น กโรติ, ตตฺถ อตฺติกํ ทฺเวเยว กโรนฺติ, น ตโย. สตฺติกํ ตโยว กโรนฺติ, น ตโต อูนา วา อธิกา วาติ.
อปฺตฺเตปฺตฺตวคฺควณฺณนา
๕๐๐. กกุสนฺธโกณาคมนกสฺสปา ¶ เอว หิ สตฺต อาปตฺติกฺขนฺเธ ปฺเปสุํ. วิปสฺสีอาทโย ปน โอวาทปาติโมกฺขํ อุทฺทิสึสุ, น สิกฺขาปทํ ปฺเปสุํ.
นิคมนกถาวณฺณนา
อุภโตวิภงฺคขนฺธกปริวาเรหิ วิภตฺตํ เทสนํ อตฺถิ ตสฺส วินยปิฏกสฺส, นาเมน สมนฺตปาสาทิกา นาม สํวณฺณนา ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นามา’’ติ วุตฺตวจนสํวณฺณนา สมตฺตาติ อาห. ตตฺถ ปธานฆเร. อิทฺธา อตฺถวินิจฺฉยาทีหิ.
สมฺมา อุทิโต สมุทิโต, เต คุเณ อกิจฺเฉน อธิคโต อธิกปฺปมาณคุเณหิ วา สมุทิโต, เตน สมุทิเตน ‘‘คตานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสตี’’ติ วุตฺตาย สติยา อุปฺปาทิตา สทฺธาทโย ปรมวิสุทฺธา นาม สมนฺนารกฺขตฺตา. อิติ สติปิ สทฺธาทีหิ วุตฺตา โหติ. เอวํ สนฺเต เอตฺถ วุตฺเต จตุพฺพิเธ สีเล ปาติโมกฺขสํวรสีลํ สทฺธา มณฺเฑติ. สทฺธาสาธนฺหิ ตํ. อินฺทฺริยสํวราชีวปาริสุทฺธิปจฺจยปริโภคสีลานิ ปฏิมณฺเฑนฺติ สติวีริยปฺาโยติ ยถาโยคํ เวทิตพฺพํ. อปิจ สทฺธา จ พุทฺธิรหิตา อวิสุทฺธา โหติ พุทฺธิยา ปสาทเหตุตฺตา. พุทฺธิโย ปน ตสฺสานุภาเวน ปรมวิสุทฺธา นาม โหนฺติ. ปฺา สทฺธารหิตา เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, สทฺธายุตฺตา เอว วิสุทฺธา โหติ. วีริยฺจ สมาธิรหิตํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺตติ, น สมาธิยุตฺตนฺติ วีริยสฺส สุทฺธวจนโต สมาธิปิ วุตฺโต โหติ, เอวํ ปรมวิสุทฺธา สทฺธาทโยปิ ปาติโมกฺขํ ปฏิมณฺเฑนฺตีติ าตพฺพํ. กถํ? ปฏิปตฺติเทสเก สตฺถริ จ ปฏิปตฺติยฺจ ปฏิปตฺติผเล จ สทฺธาย วินา สีลสมาทานํ, สมาทินฺนวิโสธนฺจ กาตุํ น สกฺกาติ สทฺธา ปาติโมกฺขํ ปฏิมณฺเฑติ. ตตฺถ ‘‘อิติปิ โส ¶ ภควา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๕๕; ม. นิ. ๑.๗๔; สํ. นิ. ๑.๒๔๙) สตฺถริ จ ปูเชตุํ สกฺโกติ. ปฏิปตฺติยํ สีลวิปตฺติสมฺปตฺติมูลเก สนฺทิฏฺิกสมฺปรายิกผเล จ สทฺธาปวตฺติ วิตฺถารโต าตพฺพา, สีลวิปตฺติสมฺปตฺตินิมิตฺตํ อาทีนวมานิสํสฺจ อาทีนวปริจฺจาเค, อานิสํสสมฺปาทเน จ อุปายํ ทิสฺวา ตถา ปวตฺตมานา ปฺา ปาติโมกฺขสํวรํ ปฏิมณฺเฑติ. ‘‘อติสีต’’นฺติอาทินา อปฺปวตฺตนารหํ โกสชฺชํ ‘‘โย จ สีตฺจ อุณฺหฺจา’’ติ วุตฺตานุสาเรน ปชหิตฺวา อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อสํวรสํวรานํ อนุปฺปาทนปชหนอุปฺปาทนวฑฺฒนวเสน ปวตฺตมานวีริยํ ปาติโมกฺขํ ปฏิมณฺเฑติ, อิมินา นเยน อินฺทฺริยสํวราทีสุปิ โยเชตพฺพํ. จตุนฺนมฺปิ ¶ สงฺคหวตฺถูนํ อนุกูลสมุทาจาโร อิธ อาจาโรติ เวทิตพฺโพ. อชฺชว-วจเนน ลาภสกฺการเหตุ กายทุจฺจริตาทิกุฏิลกรมายาสาเยฺยปฏิปกฺขอชฺชวธมฺมสมาโยคทีปเนน อโลภชฺฌาสยตา ทีปิตา. มทฺทว-วจเนน กกฺขฬภาวกรปฏิฆาทิปฏิปกฺขภูตเมตฺตาทิมทฺทวธมฺมสมาโยคทีปเนน หิตชฺฌาสยาทีนิ ทีปิตานิ โหนฺติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘ขนฺติ จ โสรจฺจฺจ สาขลฺยฺจ ปฏิสนฺถาโร จา’’ติอาทินา (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๒๕-๑๒๖) วุตฺตธมฺเมหิ สมาโยโค ทีปิโต โหติ. อิธ วุตฺตา อชฺชวมทฺทวาทโย คุณา สีลสมฺปตฺติยา เหตู จ โหนฺติ สีลสมฺปตฺติผลฺจ ตํสมฺปาทนโต. สกสมโยติ จตุปริสา. เอเตน สภาคทุกฺขภาวาภาโว สูจิโต. อถ วา สกสมโยติ โสคตํ ปิฏกตฺตยํ สกสมโย เอว คหนํ ทุทฺทีปนตฺตา, สกสมยสฺส สนฺนิฏฺานํ สกสมยคหนํ –
‘‘สจฺจํ สตฺโต ปฏิสนฺธิ, ปจฺจยาการเมว จ;
ทุทฺทสา จตุโร ธมฺมา, เทเสตฺุจ สุทุกฺกรา’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๒๒๕) –
วุตฺตตฺตา ยถา สกสมยสฺส คหนปเทน โยชนา วุตฺตา, ตถา ปรสมยสฺสปิ. ปฺาเวยฺยตฺติเยนาติ อเนน ติขิเณน าเณน กตสิลานิสิตสตฺถสทิสสภาวปฺา วุตฺตา. ติปิฏกสงฺขาตาย ปริยตฺติยา ปเภโท ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภโท. ตสฺมึ ปเภเท. ตนฺติ จ ตนฺติอตฺโถ จ สาสนํ นาม. อิธ ‘‘ตนฺติ เอวา’’ติ วทนฺติ. ยสฺมึ อยํ สํวณฺณนา นิฏฺาปิตา, ตสฺมึ กาเล ปฏิเวธาณาภาวโต สุตมยํ สนฺธาย ‘‘อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวนา’’ติ วุตฺตํ. กรณสมฺปตฺติยา ชนิตตฺตา ¶ สุขวินิคฺคตํ. สุขวินิคฺคตตฺตา มธุโรทาตวจนลาวณฺณยุตฺเตนาปิ โยเชตพฺพํ, อีทิสํ วจนํ โสตสุขฺจ สนฺนิเวสสมฺปตฺติสุขฺจ โหติ. ‘‘เวยฺยากรเณนา’’ติ อวตฺวา ‘‘มหาเวยฺยากรเณนา’’ติ วุตฺตตฺตา สิกฺขานิรุตฺติฉนฺโทวิจิตฺยาทิปฏิมณฺฑิตปาณินิยนฺยาสาธารณธารณสภาโว สูจิโต ภวติ. ยุตฺตวาทินาติอาทีสุ ยุตฺตมุตฺตวาทินา านุปฺปตฺติยปฺาย สมนฺนาคเตนาติ อตฺโถ. โอชาเภเทปิ อายุสตฺติกรณตาทิสามตฺถโยคานํ มหากวินา รจิตคนฺถสฺส มหนฺตตฺตา วา ‘‘ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท’’ติอาทีหิ สาสเน, เหตุวิสเย, สทฺเท จาติ อิเมสุ ตีสุ าเนสุ ปาฏวภาวํ ทีเปนฺโต เวนยิกพุทฺธิสมฺปตฺติสพฺภาวมสฺส สูเจติ. เยสํ ปุคฺคลานํ ปภินฺนา ปฏิสมฺภิทาทิ, เต ปภินฺนปฏิสมฺภิทาทโย ธมฺมา. เตหิ ปริวาริโต อุกฺขิตฺตสนฺตติอุปจฺเฉทมกตฺวา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนวฑฺฒนวเสน วาริโต โส ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาโร. ตสฺมึ ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมติ อตฺโถ. ฉฬภิฺจตุปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต ปน ฉฬภิฺา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา เอว. จตูสุ ปฏิสมฺภิทาสุ อตฺถปฏิสมฺภิทาย เอกเทโสว. ตทุภยํ ¶ สยํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปริยาปนฺนํ กถํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ ปฏิมณฺเฑตีติ เจ? รุกฺขํ รุกฺขสฺส อวยวภูตปุปฺผาทโย วิย สยฺจ เยสํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ อวยวตฺตาติ. กามาวจรธมฺมปริยาปนฺนปฏิสมฺภิทาาณํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ อนวยวภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ ปฏิมณฺเฑติ, ปุริสสฺส อนวยวภูโต อลงฺกาโร วิย ปุริสํ. อถ วา กามาวจรปอสมฺภิทาปริวาโร ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุเณ ปฏิมณฺเฑติ. โลกุตฺตรปฏิสมฺภิทํ สนฺธาย ปุน ปฏิสมฺภิทาวจนฺจ. สาสเน อุปฺปชฺชิตฺวา สาสนสฺส อลงฺการภูเตน, ยสฺมึ วํเส อุปฺปนฺโน, ตสฺเสว วา อลงฺการภูเตน. สงฺเขปวิตฺถาเรสุ อิตรีตรกรณํ, อปฺปสนฺนปสนฺนานํ ปสาทุปฺปาทนาภิวุฑฺฒิกรณํ, วุตฺตานํ คมฺภีรานํ คมฺภีรุตฺตานภาวกรณนฺติ เอวํ ฉพฺพิธาจริยคุณโยคโต วิปุลพุทฺธิ นาม. เย ธมฺมจินฺตนํ อติธาวนฺตา เกจิ อุจฺเฉทาทินานปฺปการํ อนฺตํ วา คณฺหนฺติ, ‘‘สพฺพํ เยฺยํ ปฺตฺติ เอวา’’ติ วา ‘‘ปรมตฺโถ เอวา’’ติ วา คณฺหนฺติ, เตสํ พุทฺธิ มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยตฺตา สมลา นาม โหติ, อิมสฺส ปน พุทฺธิ ธมฺมจินฺตาติธาวนรหิตตฺตา วิสุทฺธา นาม โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา’’ติ ¶ . ครูหิ ‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย’’ติอาทินา (อ. นิ. ๗.๓๗; เนตฺติ. ๑๑๓) วุตฺตคุเณหิ ยุตฺตครูหิ. คุเณหิ ถิรภาวํ คตตฺตา เถเรน.
สีเลน สีลสฺส วา วิสุทฺธิยา สีลวิสุทฺธิยา. อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปมํ อภินิพฺพตฺตตฺตา โลกเชฏฺสฺส. โลกสฺส วา คมฺภีเร มหนฺเต สีลาทิกฺขนฺเธ เอสิ คเวสีติ มเหสีติ.
เอตฺตาวตา สมธิกสตฺตวีสติสหสฺสปริมาณาย สมนฺตปาสาทิกสฺิตาย วินยฏฺกถาย สพฺพปเทสุ วินิจฺฉยชาตํ สงฺขิปิตฺวา คณฺิฏฺานวิกาสนา กตา โหติ, ตถาปิ ยํ เอตฺถ ลิขิตํ, ตํ สุฏฺุ วิจาเรตฺวา ปาฬิฺจ อฏฺกถฺจ สลฺลกฺเขตฺวา เย อาจริยา พุทฺธสฺส ภควโต มหานุภาวํ, วินยปิฏกสฺส จ วิจิตฺรนยคมฺภีรตฺถตํ สลฺลกฺเขตฺวา โปราณานํ กถามคฺคํ อวินาเสตฺวา อตฺตโน มตึ ปหาย เกวลํ สทฺธมฺมฏฺิติยา, ปรานุคฺคหกามตาย จ วินยปิฏกํ ปกาเสนฺตา ิตา, เตสํ ปาทมูเล วนฺทิตฺวา ขนฺติโสรจฺจาทิคุณสมนฺนาคเตน หุตฺวา วตฺตสมฺปตฺติยา เตสํ จิตฺตํ อาราเธตฺวา ปเวณิยา อาคตํ วินิจฺฉยํ กถาเปตฺวา อุปธาเรตฺวา ยํ เตน สํสนฺทติ, ตํ คเหตพฺพํ, อิตรํ ฉฑฺเฑตพฺพํ. อิตรถา ตุณฺหีภูเตน ภวิตพฺพํ. วินิจฺฉยสงฺกรกเรน ปน น ภวิตพฺพเมว. กสฺมา? สาสนสฺส นาสเหตุตฺตา. โหติ เจตฺถ –
‘‘อสมฺพุธํ ¶ พุทฺธมหานุภาวํ,
ธมฺมสฺส คมฺภีรนยตฺถตฺจ;
โย วณฺณเย ตํ วินยํ อวิฺู,
โส ทุทฺทโส สาสนนาสเหตุ.
ปาฬึ ตทตฺถฺจ อสมฺพุธฺหิ,
นาเสติ โย อฏฺกถานยฺจ;
อนิจฺฉยํ นิจฺฉยโต ปเรหิ,
คาเหติ เตเหว ปุรกฺขโต โส.
อนุกฺกเมเนว ¶ มหาชเนน,
ปุรกฺขโต ปณฺฑิตมานิภิกฺขุ;
อปณฺฑิตานํ วิมตึ อกตฺวา,
อาจริยลีฬํ ปุรโต กโรตี’’ติ.
สมนฺตปาสาทิกาย คณฺิปทาธิปฺปายปฺปกาสนา สมตฺตา.
วชิรพุทฺธิฏีกา นิฏฺิตา.