📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
วินยปิฏเก
วิมติวิโนทนี-ฏีกา (ปโม ภาโค)
คนฺถารมฺภกถา
กรุณาปุณฺณหทยํ ¶ ¶ , สุคตํ หิตทายกํ;
นตฺวา ธมฺมฺจ วิมลํ, สงฺฆฺจ คุณสมฺปทํ.
วณฺณนา นิปุณาเหสุํ, วินยฏฺกถาย ยา;
ปุพฺพเกหิ กตา เนกา, นานานยสมากุลา.
ตตฺถ ¶ กาจิ สุวิตฺถิณฺณา, ทุกฺโขคาหา จ คนฺถโต;
วิรทฺธา อตฺถโต จาปิ, สทฺทโต จาปิ กตฺถจิ.
กาจิ กตฺถจิ อปุณฺณา, กาจิ สมฺโมหการินี;
ตสฺมา ตาหิ สมาทาย, สารํ สงฺเขปรูปโต.
ลีนตฺถฺจ ปกาเสนฺโต, วิรทฺธฺจ วิโสธยํ;
อุปฏฺิตนยฺจาปิ, ตตฺถ ตตฺถ ปกาสยํ.
วินเย วิมตึ เฉตุํ, ภิกฺขูนํ ลหุวุตฺตินํ;
สงฺเขเปน ลิขิสฺสามิ, ตสฺสา ลีนตฺถวณฺณนํ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา
วินยสํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยํ นมสฺสิตุกาโม ตสฺส วิสิฏฺคุณโยคสนฺทสฺสนตฺถํ โย กปฺปโกฏีหิปีติอาทิมาห. วิสิฏฺคุณโยเคน หิ วนฺทนารหภาโว, วนฺทนารเห จ กตา วนฺทนา ยถาธิปฺเปตมตฺถํ สาเธติ ¶ . เอตฺถ จ สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณปฺปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปฺเจนฺติ อาจริยา, มยํ ปน อิธาธิปฺเปตเมว ปโยชนํ ทสฺสยิสฺสาม. ตสฺมา สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณํ ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตสฺสานุภาเวน หตนฺตราโย’’ติ. รตนตฺตยปณามกรเณน หิ ราคาทิโทสวิคมโต ปฺาทิคุณปาฏวโต อายุอาทิวฑฺฒนโต ปฺุาติสยภาวาทิโต จ โหเตว ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ.
ตตฺถ ปมํ ตาว ภควโต วนฺทนํ กตฺตุกาโม ‘‘โย กปฺปโกฏีหิปิ…เป… ตสฺสา’’ติ อาห. อิมิสฺสา ปน วินยเทสนาย กรุณาปฺปธานาณสมุฏฺิตตาย กรุณาปฺปธานเมว โถมนํ อารทฺธํ. เอสา หิ อาจริยสฺส ปกติ, ยทิทํ อารมฺภานุรูปโถมนา. กรุณาคฺคหเณน เจตฺถ อปริเมยฺยปฺปภาวา สพฺเพปิ พุทฺธคุณา นยโต สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา ตํมูลกตฺตา เสสพุทฺธคุณานํ. ตตฺถ โยติ อิมสฺส อนิยมวจนสฺส นาโถติ อิมินา สมฺพนฺโธ. กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาลนฺติ ¶ กปฺปโกฏิคณนาวเสนปิ ‘‘เอตฺตกา กปฺปโกฏิโย’’ติ ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กาลํ. อปิ-สทฺเทน ปเคว วสฺสคณนายาติ ทสฺเสติ. อปฺปเมยฺยํ กาลนฺติ จ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, เตน กปฺปโกฏิคณนาวเสน ปริจฺฉินฺทิตุมสกฺกุเณยฺยมปิ, อสงฺขฺเยยฺยวเสน ปน ปริจฺฉินฺทิตพฺพโต สลกฺขํ จตุรสงฺขฺเยยฺยกปฺปกาลํ อจฺจนฺตเมว นิรนฺตรํ ปฺจมหาปอจฺจาคาทิอติทุกฺกรานิ กโรนฺโต เขทํ กายิกํ ปริสฺสมํ ปตฺโตติ ทสฺเสติ.
โลกหิตายาติ สตฺตโลกสฺส หิตาย. นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสตีติ อตฺโถ. อถ วา นาถติ เวเนยฺยคเต กิเลเส อุปตาเปติ, นาถติ วา ยาจติ เวเนยฺเย อตฺตโน หิตกรเณ ยาจิตฺวาปิ นิโยเชตีติ นาโถ, โลกปฏิสรโณ โลกสามี โลกนายโกติ วุตฺตํ โหติ. มหาการุณิกสฺสาติ โย กรุณาย กมฺปิตหทยตฺตา โลกหิตตฺถํ อติทุกฺกรกิริยาย อเนกปฺปการํ ตาทิสํ ทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อาคโต, ตสฺส มหาการุณิกสฺสาติ อตฺโถ. ตตฺถ กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถ. ทุกฺขิเตสุ วา กิริยติ ปสาริยตีติ กรุณา. อถ วา กิณาตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ การุณิกํ ¶ หึสติ วิพาเธติ, วินาเสติ วา ปรสฺส ทุกฺขนฺติ อตฺโถ. ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนํ หทยเขทํ กโรตีติ วา กรุณา. อถ วา กมิติ สุขํ, ตํ รุนฺธตีติ กรุณา. เอสา หิ ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา อตฺตสุขนิรเปกฺขตาย การุณิกานํ สุขํ รุนฺธติ วิพาเธติ. กรุณาย นิยุตฺโต การุณิโก, มหนฺโต การุณิโก มหาการุณิโก, ตสฺส นโม อตฺถูติ ปาเสโส.
เอวํ กรุณามุเขน สงฺเขปโต สกลสพฺพฺุคุเณหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวา อิทานิ สทฺธมฺมํ โถเมตุํ อสมฺพุธนฺติอาทิมาห. ตตฺถ พุทฺธนิเสวิตํ ยํ อสมฺพุธํ ชีวโลโก ภวา ภวํ คจฺฉติ, ตสฺส ธมฺมวรสฺส นโมติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อสมฺพุธนฺติ อสมฺพุชฺฌนฺโต, ยถาสภาวํ อปฺปฏิวิชฺฌนโตติ วุตฺตํ โหติ. เหตุอตฺโถ เหตฺถ อนฺตปจฺจโย. ยนฺติ อนิยมโต สปริยตฺติโก นวโลกุตฺตรธมฺโม กมฺมภาเวน นิทฺทิฏฺโ. พุทฺธนิเสวิตนฺติ ตสฺเสว วิเสสนํ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน, ปจฺเจกพุทฺธสาวกพุทฺเธหิปิ วา โคจราเสวนภาวนาเสวนาหิ ยถารหํ นิเสวิตํ, อชหิตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ปริยตฺติผลนิพฺพานานิ โคจราเสวนวเสเนว นิเสวิตานิ, มคฺโค ปน ภาวนาเสวนวเสนาปิ ปจฺจเวกฺขณาณาทิวเสน โคจราเสวนวเสนาปิ นิเสวิโต. ภวาภวนฺติ ภวโต ภวํ. อถ วา หีนปณีตาทิวเสน ขุทฺทกํ มหนฺตฺจ ภวนฺติ อตฺโถ. วุฑฺฒตฺโถปิ หิ อ-กาโร ทิสฺสติ อเสกฺขา ธมฺมาติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๑) วิย. อถ วา ภโวติ วุฑฺฒิ, อภโวติ หานิ. ภโวติ วา สสฺสตทิฏฺิ, อภโวติ อุจฺเฉททิฏฺิ ¶ . วุตฺตปฺปกาโร ภโว จ อภโว จ ภวาภโว, ตํ ภวาภวํ. คจฺฉตีติ อุปคจฺฉติ. ชีวโลโกติ สตฺตโลโก. อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโนติ ธมฺมวิเสสนํ. ตตฺถ น วิทติ ธมฺมานํ ยถาสภาวํ น วิชานาตีติ อวิชฺชา, อฺาณํ. สา อาทิ เยสํ ตณฺหาทีนํ, เตเยว กิลิสฺสนฺติ เอเตหิ สตฺตาติ กิเลสา, เตเยว จ สตฺตานํ วิพาธนฏฺเน ชาลสทิสาติ ชาลํ, ตํ วิทฺธํเสติ สพฺพโส วินาเสติ สีเลนาติ อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสี, ตสฺส.
นนุ เจตฺถ สปริยตฺติโก นวโลกุตฺตรธมฺโม อธิปฺเปโต, ตตฺถ จ มคฺโคเยว กิเลเส วิทฺธํเสติ, เนตเรติ เจ? วุจฺจเต – มคฺคสฺสาปิ นิพฺพานมาคมฺม ¶ กิเลสวิทฺธํสนโต นิพฺพานมฺปิ กิเลเส วิทฺธํเสติ นาม, มคฺคสฺส กิเลสวิทฺธํสนกิจฺจํ ผเลน นิฏฺิตนฺติ ผลมฺปิ ‘‘กิเลสวิทฺธํสี’’ติ วุจฺจติ, ปริยตฺติธมฺโมปิ กิเลสวิทฺธํสนสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตา ‘‘กิเลสวิทฺธํสี’’ติ วตฺตุํ อรหตีติ น โกจิ โทโส. ธมฺมวรสฺส ตสฺสาติ ปุพฺเพ อนิยมิตสฺส นิยามกวจนํ. ตตฺถ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จตูสุ อปาเยสุ สํสารทุกฺเข จ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม. วุตฺตปฺปกาโร ธมฺโม เอว อตฺตโน อุตฺตริตราภาเวน วโร ปวโร อนุตฺตโรติ ธมฺมวโร, ตสฺส ธมฺมวรสฺส นโม อตฺถูติ อตฺโถ.
เอวํ สงฺเขปนเยเนว สพฺพธมฺมคุเณหิ สทฺธมฺมํ โถเมตฺวา อิทานิ อริยสงฺฆํ โถเมตุํ คุเณหีติอาทิมาห. ตตฺถ คุเณหิ โย ยุตฺโต, ตมริยสงฺฆํ นมามีติ สมฺพนฺโธ. สีลาทโย คุณา เจตฺถ โลกิยโลกุตฺตรา อธิปฺเปตา. ‘‘วิมุตฺติวิมุตฺติาณ’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน ‘‘วิมุตฺติาณ’’นฺติ วุตฺตํ, อาทิสทฺทปริยาเยน ปภุติสทฺเทน วา วิมุตฺติคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ วิมุตฺตีติ ผลํ. วิมุตฺติาณนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. ปภุติ-สทฺเทน ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทาทโย คุณา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. กุสลตฺถิกานํ ชนานํ ปฺุาติสยวุฑฺฒิยา เขตฺตสทิสตฺตา เขตฺตนฺติ อาห ‘‘เขตฺตํ ชนานํ กุสลตฺถิกาน’’นฺติ. ขิตฺตํ พีชํ มหปฺผลภาวกรเณน ตายตีติ หิ เขตฺตํ. อริยสงฺฆนฺติ เอตฺถ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย จ อิริยนโต, สเทวเกน โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต, อุปคตานฺจ ตทตฺถสิทฺธิโต อริยา, อฏฺ อริยปุคฺคลา, อริยานํ สงฺโฆ สมูโหติ อริยสงฺโฆ, ตํ อริยสงฺฆํ.
อิทานิ รตนตฺตยปณามชนิตํ กุสลาภิสนฺทํ ยถาธิปฺเปเต ปโยชเน นิโยเชตฺวา อตฺตนา สํวณฺณิยมานสฺส วินยสฺส สกลสาสนมูลภาวทสฺสนมุเขน สํวณฺณนากรณสฺสาปิ สาสนมูลตํ ¶ ทสฺเสตุํ อิจฺเจวมิจฺจาทิคาถาทฺวยมาห. ปฺุาภิสนฺทนฺติ ปฺุโฆํ, ปฺุปฺปวาหํ ปฺุราสินฺติ อตฺโถ. ตสฺสานุภาเวนาติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส ปฺุปฺปวาหสฺส อานุภาเวน พเลน หตนฺตราโย วินยํ วณฺณยิสฺสนฺติ สมฺพนฺโธ.
อฏฺิตสฺส สุสณฺิตสฺส ภควโต สาสนํ ยสฺมึ ิเต ปติฏฺิตํ โหตีติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ยสฺมินฺติ ยสฺมึ วินยปิฏเก. ิเตติ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ อนูนํ หุตฺวา ลชฺชีปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฏฺเน ิเต. สาสนนฺติ ¶ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนํ. อฏฺิตสฺสาติ กามสุขลฺลิกตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาเต อนฺตทฺวเย อฏฺิตสฺส, ‘‘ปรินิพฺพุตสฺสปิ ภควโต’’ติปิ วทนฺติ. สุสณฺิตสฺสาติ อนฺตทฺวยวิรหิตาย มชฺฌิมาย ปฏิปทาย สุฏฺุ ิตสฺส. อมิสฺสนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, นิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสํ กตฺวา อนากุลํ กตฺวา วณฺณยิสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ. นิสฺสาย ปุพฺพาจริยานุภาวนฺติ ปุพฺพาจริเยหิ สํวณฺณิตํ อฏฺกถํ นิสฺสาย, น อตฺตโน พเลนาติ อธิปฺปาโย.
อถ โปราณฏฺกถาสุ วิชฺชมานาสุ ปุน วินยสํวณฺณนา กึปโยชนาติ? อาห กามฺจาติอาทิ. ตตฺถ กามนฺติ เอกนฺเตน, ยถิจฺฉกํ วา, สพฺพโสติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺส สํวณฺณิโตยํ วินโยติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ปุพฺพาจริยาสเภหีติ มหากสฺสปตฺเถราทโย ปุพฺพาจริยา เอว อกมฺปิยฏฺเน อุตฺตมฏฺเน จ อาสภา, เตหิ ปุพฺพาจริยวเรหีติ วุตฺตํ โหติ. กีทิสา ปน เต ปุพฺพาจริยาติ? อาห าณมฺพูติอาทิ. อคฺคมคฺคาณสงฺขาเตน อมฺพุนา สลิเลน นิทฺโธตานิ นิสฺเสสโต อายตึ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน โธตานิ วิโสธิตานิ ราคาทีนิ ตีณิ มลานิ กามาสวาทโย จ จตฺตาโร อาสวา เยหิ เต าณมฺพุนิทฺโธตมลาสวา, เตหิ ขีณาสเวหีติ อตฺโถ. ขีณาสวภาเวปิ น เอเต สุกฺขวิปสฺสกาติ อาห ‘‘วิสุทฺธวิชฺชาปฏิสมฺภิเทหี’’ติ. ตตฺถ วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชา, อฏฺ วิชฺชา วา. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตสุปิ มหากสฺสปตฺเถราทีนํ อุจฺจินิตฺวา คหิตตาย เตสํ สทฺธมฺมสํวณฺณเน สามตฺถิยํ สาติสยนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหี’’ติ.
กิเลสชาตํ, ปริกฺขารพาหุลฺลํ วา สลฺลิขติ ตนุํ กโรตีติ สลฺเลโข, อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมูโห, อิธ ปน ขีณาสวาธิการตฺตา ปริกฺขารพาหุลฺลสฺส สลฺลิขนวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ. สลฺเลเขน นิพฺพตฺตํ สลฺเลขิยํ, ตสฺมึ สลฺเลขิเย, ธุตงฺคปริหรณาทิสลฺเลขปอปตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติ. โนสุลภูปเมหีติ สลฺเลขปฏิปตฺติยา ‘‘อสุกสทิสา’’ติ นตฺถิ สุลภา อุปมา เอเตสนฺติ โนสุลภูปมา, เตหิ. มหาวิหารสฺสาติ อิมินา นิกายนฺตรํ ปฏิกฺขิปติ ¶ . วิหารสีเสน เหตฺถ ตตฺถ นิวาสีนฺเจว เตหิ สมลทฺธิกานฺจ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ คหณํ ทฏฺพฺพํ. ตสฺมา เตสํ มหาวิหารวาสีนํ ทิฏฺิสีลวิสุทฺธิยา ปภวตฺเตน สฺาณภูตตฺตา ¶ ธมฺมสงฺคาหกา มหากสฺสปตฺเถราทโย ‘‘มหาวิหารสฺส ธชูปมา’’ติ วุตฺตา, เตหิ อยํ วินโย สํวณฺณิโต สมฺมา อนูนํ กตฺวา วณฺณิโต. กถนฺติ อาห ‘‘จิตฺเตหิ นเยหี’’ติ. วิจิตฺเตหิ นเยหิ สมฺพุทฺธวรนฺวเยหิ สพฺพฺุพุทฺธวรํ อนุคเตหิ, ภควโต อธิปฺปายานุคเตหิ นเยหีติ วุตฺตํ โหติ.
เอวํ โปราณฏฺกถาย อนูนภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน สํวณฺณนาย ปโยชนวิเสสํ อชฺเฌสกฺจ ทสฺเสตุํ สํวณฺณนาติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺขตตฺตาติ รจิตตฺตา. น กฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาตีติ น กฺจิ อตฺถํ สาเธติ.
สํวณฺณนํ ตฺจาติอาทินา อตฺตโน สํวณฺณนาย กรณปฺปการํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ตฺจ อิทานิ วุจฺจมานํ สํวณฺณนํ สมารภนฺโต สกลายปิ มหาอฏฺกถาย อิธ คเหตพฺพโต มหาอฏฺกถํ ตสฺสา อิทานิ วุจฺจมานาย สํวณฺณนาย สรีรํ กตฺวา มหาปจฺจริยํ โย วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตเถว กุรุนฺทีนามาทีสุ วิสฺสุตาสุ อฏฺกถาสุ โย วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตโตปิ วินิจฺฉยโต ยุตฺตมตฺถํ อปริจฺจชนฺโต อนฺโตคธตฺเถรวาทํ กตฺวา สํวณฺณนํ สมฺมา สมารภิสฺสนฺติ ปทตฺถสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ อตฺโถ กถียติ เอตายาติ อฏฺกถา ตฺถ-การสฺส ฏฺ-การํ กตฺวา. มหาปจฺจริยนฺติ มหาปจฺจรีนามิกํ. เอตฺถ จ ปจฺจรีติ อุฬุมฺปํ วุจฺจติ, ตสฺมึ นิสีทิตฺวา กตตฺตา ตเมว นามํ ชาตํ. ‘‘กุรุนฺทีวลฺลิวิหาโร นาม อตฺถิ, ตตฺถ กตตฺตา ‘กุรุนฺที’ติ นามํ ชาต’’นฺติ วทนฺติ. อาทิสทฺเทน อนฺธกฏฺกถํ สงฺเขปฏฺกถฺจ สงฺคณฺหาติ.
ยุตฺตมตฺถนฺติ มหาอฏฺกถานเยน, จตุพฺพิธวินยยุตฺติยา วา ยุตฺตมตฺถํ. ‘‘อฏฺกถํเยว คเหตฺวา สํวณฺณนํ กริสฺสามี’’ติ วุตฺเต อฏฺกถาสุ วุตฺตตฺเถรวาทานํ พาหิรภาโว สิยาติ เตปิ อนฺโตกตฺตุกาโม ‘‘อนฺโตคธเถรวาท’’นฺติ อาห, เถรวาเทปิ อนฺโตกตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
ตํ เมติ คาถาย โสตูหิ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสติ. ตตฺถ ธมฺมปฺปทีปสฺสาติ ธมฺโม เอว โมหนฺธการวิทฺธํสนโต ปทีปสทิสตฺตา ปทีโป อสฺสาติ ธมฺมปฺปทีโป, ภควา, ตสฺส. ปติมานยนฺตาติ ปูเชนฺตา มนสา ครุํ กโรนฺตา นิสาเมนฺตุ สุณนฺตุ.
พุทฺเธนาติอาทินา ¶ อตฺตโน สํวณฺณนาย อาคมนสุทฺธิทสฺสนมุเขน ปมาณภาวํ ทสฺเสตฺวา อนุสิกฺขิตพฺพตํ ¶ ทสฺเสติ. ตตฺถ ยเถว พุทฺเธน โย ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต, โส ตสฺส พุทฺธสฺส เยหิ ปุตฺเตหิ มหากสฺสปตฺเถราทีหิ ตเถว าโต, เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ มติมจฺจชนฺตา สีหฬฏฺกถาจริยา ยสฺมา ปุเร อฏฺกถา อกํสูติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ธมฺโมติ สุตฺตาภิธมฺเม สงฺคณฺหาติ. วินโยติ สกลํ วินยปิฏกํ. วุตฺโตติ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ พุทฺเธน ภควตา วุตฺโต. น หิ ภควตา อพฺยากตํ นาม ตนฺติปทํ อตฺถิ, ตตฺถ ตตฺถ ภควตา ปวตฺติตปกิณฺณกเทสนาเยว หิ อฏฺกถา. ตเถว าโตติ ยเถว พุทฺเธน วุตฺโต, ตเถว เอกปทมฺปิ เอกกฺขรมฺปิ อวินาเสตฺวา อธิปฺปายฺจ อวิโกเปตฺวา าโต วิทิโตติ อตฺโถ. เตสํ มติมจฺจชนฺตาติ เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ มติสงฺขาตํ เถรปรมฺปราย อุคฺคเหตฺวา อาภตํ อพฺโพจฺฉินฺนํ ปาฬิวณฺณนาวเสน เจว ปาฬิมุตฺตกวเสน จ ปวตฺตํ สพฺพํ อฏฺกถาวินิจฺฉยํ อปริจฺจชนฺตา. อฏฺกถา อกํสูติ มหาอฏฺกถามหาปจฺจริอาทิกา สีหฬฏฺกถาโย อกํสุ. ‘‘อฏฺกถามกํสู’’ติปิ ปาโ, ตตฺถาปิ โสเยวตฺโถ.
ตสฺมาติ ยสฺมา เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ อธิปฺปายํ อวิโกเปตฺวา ปุเร อฏฺกถา อกํสุ, ตสฺมา. ยํ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ ปมาณนฺติ โยชนา. หีติ นิปาตมตฺตํ เหตุอตฺถสฺส ตสฺมาติ อิมินาเยว ปกาสิตตฺตา, อวธารณตฺโถ วา, ปมาณเมวาติ. ยทิ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ปมาณํ, เอวํ สติ ตตฺถ ปมาทเลขาปิ ปมาณํ สิยาติ อาห ‘‘วชฺชยิตฺวาน ปมาทเลข’’นฺติ, อปราปรํ ลิขนฺเตหิ ปมาเทน สตึ อปจฺจุปฏฺเปตฺวา อฺตฺถ ลิขิตพฺพํ อฺตฺถ ลิขนาทิวเสน ปวตฺติตา ปมาทเลขา นาม, สา จ สมนฺตปาสาทิกายํ ตตฺถ ตตฺถ สยเมว อาวิภวิสฺสติ. ปุน ยสฺมาติ ปทสฺส สมฺพนฺธทสฺสนวเสน อยํ อตฺถโยชนา – ยสฺมา อฏฺกถาสุ วุตฺตํ อิธ อิมสฺมึ สาสเน สิกฺขาสุ สคารวานํ ปณฺฑิตานํ ปมาณเมว, ยสฺมา จ อยํ วณฺณนาปิ ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิมตฺตวิสิฏฺตาย อตฺถโต อภินฺนา, ตโต เอว ปมาณภูตาว เหสฺสติ, ตสฺมา อนุสิกฺขิตพฺพาติ.
ตโตติ ตาหิ อฏฺกถาหิ. ภาสนฺตรเมว หิตฺวาติ สีหฬภาสํเยว อปเนตฺวา. วิตฺถารมคฺคฺจ สมาสยิตฺวาติ โปราณฏฺกถาสุ ยถาาเน ¶ วตฺตพฺพมฺปิ ปทตฺถวินิจฺฉยาทิกํ อติวิตฺถิณฺเณน วจนกฺกเมน เจว วุตฺตเมว อตฺถนยํ อปฺปมตฺตกวิเสเสน ปุนปฺปุนํ กถเนน จ ตตฺถ ตตฺถ ปปฺจิตํ ตาทิสํ วิตฺถารมคฺคํ ปหาย สลฺลหุเกน อตฺถวิฺาปเกน ปทกฺกเมน เจว วุตฺตนยสทิสํ วตฺตพฺพํ อติทิสิตฺวา จ สงฺเขปนเยเนว วณฺณยิสฺสามาติ อธิปฺปาโย. สารตฺถทีปนิยํ ปน วินยฏีกายํ ‘‘โปราณฏฺกถาสุ อุปริ วุจฺจมานมฺปิ อาเนตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปปฺจิตํ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน…เป… อุปสมฺปนฺโนติ ภิกฺขูติ เอตฺถ อปโลกนาทีนํ จตุนฺนมฺปิ ¶ กมฺมานํ วิตฺถารกถา วิย ตาทิสํ วิตฺถารมคฺคํ สงฺขิปิตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ตนฺติกฺกมํ กฺจิ อโวกฺกมิตฺวาติ เอตฺเถว วตฺตุํ ยุตฺตํ. อฺตฺถ ปาฬิยา วตฺตพฺพํ อฺตฺถ กถนฺหิ ตนฺติกฺกมํ โวกฺกมิตฺวา กถนํ นาม. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตเถว วณฺณิตุํ ยุตฺตรูปํ หุตฺวา อนุกฺกเมน อาคตํ ปาฬึ ปริจฺจชิตฺวา สํวณฺณนโต สีหฬฏฺกถาสุ อยุตฺตฏฺาเน วณฺณิตํ ยถาาเนเยว วณฺณนโต จ วุตฺตํ ‘ตนฺติกฺกมํ กฺจิ อโวกฺกมิตฺวา’’’ติ. ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ. กถํ ปน วิตฺถารมคฺคสฺส สงฺขิปเน วินิจฺฉโย น หียตีติ? อาห ‘‘วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวา’’ติ. สงฺขิปนฺโตปิ ปุนปฺปุนํ วจนาทิเมว สงฺขิปนฺโต, วินิจฺฉยํ ปน อฏฺกถาสุ สพฺพาสุปิ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ อเสสยิตฺวา, กิฺจิมตฺตมฺปิ อปริหาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ตนฺติกฺกมํ กฺจิ อโวกฺกมิตฺวาติ กฺจิ ปาฬิกฺกมํ อนติกฺกมิตฺวา, อนุกฺกเมเนว ปาฬึ วณฺณยิสฺสามาติ อตฺโถ.
สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถนฺติ เวรฺชกณฺฑาทีสุ อาคตานํ ฌานกถาทีนํ สุตฺตนฺตวจนานํ สีหฬฏฺกถาสุ ‘‘สุตฺตนฺติกานํ ภาโร’’ติ วตฺวา อวณฺณิตพฺพฏฺานํ อตฺถํ ตํตํสุตฺตานุรูปํ สพฺพโส ปริทีปยิสฺสามาติ อธิปฺปาโย. เหสฺสตีติ ภวิสฺสติ, กรียิสฺสตีติ วา อตฺโถ. เอตฺถ จ ปมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ‘‘ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิกํ จตุพฺพิธํ กิจฺจํ นิปฺผาเทตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา ภวิสฺสตี’’ติ วณฺณนาวเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพา. ปจฺฉิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ปน ‘‘เหฏฺา วุตฺตภาสนฺตรปริจฺจาคาทิกํ กตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา อมฺเหหิ กรียิสฺสตี’’ติ เอวํ อาจริยวเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพา.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.
พาหิรนิทานกถา
อิทานิ ¶ สํวรวินยปหานวินยาทีสุ พหูสุ วินเยสุ อตฺตนา ‘‘ตํ วณฺณยิสฺสํ วินย’’นฺติ เอวํ สํวณฺเณตพฺพภาเวน ปฏิฺาตํ วินยํ ทสฺเสนฺโต อาห ตตฺถาติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ยถาวุตฺตาสุ คาถาสุ. ตาว-สทฺโท ปมนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ ทฏฺพฺโพ, เตน ปมํ วินยํ ววตฺถเปตฺวา ¶ ปจฺฉา ตสฺส วณฺณนํ กริสฺสามาติ ทีเปติ. ววตฺถเปตพฺโพติ นิยเมตพฺโพ. เตเนตํ วุจฺจตีติ ยสฺมา ววตฺถเปตพฺโพ, เตน เหตุนา เอตํ วินโย นามาติอาทิกํ นิยามกวจนํ วุจฺจตีติ อตฺโถ. อสฺสาติ วินยสฺส. มาติกาติ อุทฺเทโส. โส หิ นิทฺเทสปทานํ ชนนีาเน ิตตฺตา มาตา วิยาติ ‘‘มาติกา’’ติ วุจฺจติ.
อิทานิ สํวณฺเณตพฺพมตฺถํ มาติกํ ปฏฺเปตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห วุตฺตํ เยนาติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตํ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรฺชายํ วิหรตีติอาทินิทานวจนปฏิมณฺฑิตํ วินยปิฏกํ เยน ปุคฺคเลน วุตฺตํ, ยสฺมึ กาเล วุตฺตํ, ยสฺมา การณา วุตฺตํ, เยน ธาริตํ, เยน จ อาภตํ, เยสุ ปติฏฺิตํ, เอตํ ยถาวุตฺตวิธานํ วตฺวา ตโต เตน สมเยนาติอาทิปาสฺส อตฺถํ อเนกปฺปการโต ทสฺเสนฺโต วินยสฺส อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามีติ.
เอตฺถ จ วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมาติ อิทํ วจนํ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติอาทินิทานวจนมตฺตํ อเปกฺขิตฺวา วตฺตุกาโมปิ วิสุํ อวตฺวา ‘‘นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ, อิทมโวจาติ นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณ’’นฺติ วจนโต นิทานนิคมนานิปิ สตฺถุเทสนาย อนุวิธานตฺตา ตทนฺโตคธาเนวาติ นิทานสฺสาปิ วินยปาฬิยํเยว อนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมาติ อิทมฺปิ วินยปิฏกสมฺพนฺธํเยว กตฺวา มาติกํ เปติ. มาติกาย หิ เอตนฺติ วุตฺตํ วินยปิฏกํเยว สามฺโต สพฺพตฺถ สมฺพนฺธมุปคจฺฉติ.
อิทานิ ปน ตํ วิสุํ นีหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ตตฺถ วุตฺตํ เยนาติอาทิมาห. ตตฺถาติ เตสุ มาติกาปเทสุ. อิทนฺติ เตน สมเยนาติอาทินิทานวจนํ. หิ-สทฺโท ยสฺมาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ยสฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตีติ อตฺตนา ปจฺจกฺขํ กตฺวา วุตฺตวจนํ น โหติ. อถ ¶ วา อตฺตโน ปจฺจกฺขกาเล ธรมานกาเล วุตฺตวจนํ น โหติ. ตทุภเยนาปิ ภควโต วุตฺตวจนํ น โหตีติ อตฺโถ.
ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา
ปมมหาสงฺคีติ นาม เจสาติ เอตฺถ จ-สทฺโท วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถ, อุปฺาสตฺโถ วา, อุปฺาโสติ จ วากฺยารมฺโภ วุจฺจติ. เอสา หิ คนฺถการานํ ปกติ, ยทิทํ กิฺจิ วตฺวา ปุน อปรํ วตฺตุมารภนฺตานํ จ-สทฺทปฺปโยโค. ยถาปจฺจยํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตตฺตา วิปฺปกิณฺณานํ ธมฺมวินยานํ ¶ สภาคตฺถวเสน สงฺคเหตฺวา คายนํ กถนํ สงฺคีติ, มหาวิสยตฺตา ปูชนียตฺตา จ มหตี สงฺคีติ มหาสงฺคีติ. ทุติยาทึ อุปาทาย เจสา ‘‘ปมมหาสงฺคีตี’’ติ วุตฺตา. นิททาติ เทสนํ เทสกาลาทิวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํ, ตตฺถ โกสลฺลตฺถํ.
เวเนยฺยานํ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุภูตาว กิริยา นิปฺปริยาเยน พุทฺธกิจฺจนฺติ อาห ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนฺหิ อาทึ กตฺวา’’ติ. ตตฺถ สติปฏฺานาทิธมฺโม เอว ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกนฺติ วา อาณา, ตํ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน าเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํ. กตพุทฺธกิจฺเจติ นิฏฺิตพุทฺธกิจฺเจ ภควติ โลกนาเถติ สมฺพนฺโธ. กุสินารายนฺติ สมีปตฺเถ เอตํ ภุมฺมวจนํ. อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนติ ตสฺส นครสฺส อุปวตฺตนภูตํ มลฺลราชูนํ สาลวนุยฺยานํ ทสฺเสติ. ตตฺถ นครํ ปวิสนฺตา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ อุยฺยานสฺส จ นครสฺส จ มชฺเฌ สาลวนํ วุจฺจติ. กุสินาราย หิ ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาย ตํ อุยฺยานํ โหติ, ตโต อุยฺยานโต สาลวนราชิวิราชิโต มคฺโค ปาจีนาภิมุโข คนฺตฺวา นครสฺส ทกฺขิณทฺวาราภิมุโข อุตฺตเรน นิวตฺโต, เตน มคฺเคน มนุสฺสา นครํ ปวิสนฺติ, ตสฺมา ตํ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ กิร อุปวตฺตเน อฺมฺสํสฏฺวิฏปานํ สมฺปนฺนฉายานํ สาลปนฺตีนมนฺตเร ภควโต ปรินิพฺพานมฺโจ ปฺตฺโต, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยมกสาลานมนฺตเร’’ติ. อุปาทียติ กมฺมกิเลเสหีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ. ตเทว กมฺมกิเลเสหิ สมฺมา อปฺปหีนตาย เสโส, นตฺถิ เอตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสา, นิพฺพานธาตุ, ตาย. อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ ¶ จายํ กรณนิทฺเทโส. ปรินิพฺพาเนติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, ปรินิพฺพานเหตุ ตสฺมึ าเน สนฺนิปติตานนฺติ อตฺโถ. สงฺฆสฺส เถโร เชฏฺโ สงฺฆตฺเถโร. เอตฺถ จ สงฺฆสทฺทสฺส ภิกฺขุสตสหสฺสสทฺทสาเปกฺขตฺเตปิ คมกตฺตา เถรสทฺเทน สมาโส ยถา เทวทตฺตสฺส ครุกุลนฺติ. อายสฺมา มหากสฺสโป ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ สมฺพนฺโธ.
ตถา อุสฺสาหํ ชนนสฺส การณมาห สตฺตาหปรินิพฺพุเตติอาทิ. สตฺต อหานิ สมาหฏานิ สตฺตาหํ, สตฺตาหํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหปรินิพฺพุโต, สตฺตาหปรินิพฺพุเต สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน วุตฺตวจนมนุสฺสรนฺโตติ สมฺพนฺโธ. อลํ, อาวุโสติอาทินา เตน วุตฺตวจนํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ. เตน มหาสมเณนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, ตโต มหาสมณโต สุฏฺุ มุตฺตา มยนฺติ อตฺโถ, อุปทฺทุตา จ โหม ตทาติ อธิปฺปาโย, โหมาติ วา อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ, อหุมฺหาติ อตฺโถ. านํ โข ปเนตํ วิชฺชตีติ ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ¶ านํ, เหตุ. โขติ อวธารเณ, เอตํ การณํ วิชฺชเตว, โน น วิชฺชตีติ อตฺโถ. กึ ตํ การณนฺติ? อาห ยํ ปาปภิกฺขูติอาทิ. เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ, การณนิทฺเทโส วา, เยน การเณน อนฺตรธาเปยฺยุํ, ตเทตํ การณํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. อตีโต อติกฺกนฺโต สตฺถา เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อตีตสตฺถุกํ, ปาวจนํ. ปธานํ วจนํ ปาวจนํ, ธมฺมวินยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปกฺขํ ลภิตฺวาติ อลชฺชีปกฺขํ ลภิตฺวา. น จิรสฺเสวาติ น จิเรเนว. ยาว จ ธมฺมวินโย ติฏฺตีติ ยตฺตกํ กาลํ ธมฺโม จ วินโย จ ลชฺชีปุคฺคเลสุ ติฏฺติ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตาติ ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺเนน ภควตา วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เทสิโต ปฺตฺโตติ สุตฺตาภิธมฺมปิฏกสงฺคหิตสฺส ธมฺมสฺส เจว วินยปิฏกสงฺคหิตสฺส วินยสฺส จ อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา. ตสฺเสว ปการโต าปนํ อสงฺกรโต ปนํ ปฺาปนํ. โส โว มมจฺจเยน สตฺถาติ โส ธมฺมวินโย ตุมฺหากํ มมจฺจเยน สตฺถา มยิ ปรินิพฺพุเต สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ. สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธํ สาสนํ, นิปฺปริยายโต ปน สตฺตตฺตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา. อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํ, ตเทว จิรฏฺิติกํ อสฺส ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธ.
อิทานิ ¶ สมฺมาสมฺพุทฺเธน อตฺตโน กตํ อนุคฺคหวิเสสํ วิภาเวนฺโต อาห ยฺจาหํ ภควตาติอาทิ. ตตฺถ ยฺจาหนฺติ เอตสฺส อนุคฺคหิโตติ เอเตน สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา, เยน การเณนาติ วุตฺตํ โหติ. กิริยาปรามสนํ วา เอตํ, เตน อนุคฺคหิโตติ เอตฺถ อนุคฺคหณํ ปรามสติ. ธาเรสฺสสีติอาทิกํ ภควตา มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธึ จีวรปริวตฺตนํ กาตุกาเมน วุตฺตวจนํ. ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสปาติ ‘‘กสฺสป, ตฺวํ อิมานิ ปริโภคชิณฺณานิ ปํสุกูลานิ ปารุปิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วทติ, ตฺจ โข น กายพลํ สนฺธาย, ปฏิปตฺติปูรณํ ปน สนฺธาย เอวมาห. สาณานิ ปํสุกูลานีติ มตกเฬวรํ ปลิเวเตฺวา ฉฑฺฑิตานิ ตุมฺพมตฺเต กิมโย ปปฺโผเฏตฺวา คหิตานิ สาณวากมยานิ ปํสุกูลจีวรานิ. รถิกาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเน เตสุ กูลมิวาติ ปํสุกูลํ. อถ วา ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลนฺติ ปํสุกูลสทฺทสฺส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. นิพฺพสนานีติ นิฏฺิตวสนกิจฺจานิ, ปริโภคชิณฺณานีติ อตฺโถ. เอกเมว ตํ จีวรํ อเนกาวยวตฺตา พหุวจนํ กตํ. สาธารณปริโภเคนาติ อตฺตนา สมานปริโภเคน, สาธารณปริโภเคน จ สมสมฏฺปเนน จ อนุคฺคหิโตติ สมฺพนฺโธ.
อิทานิ ¶ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาปฺปเภเท อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺปนตฺถาย ภควตา วุตฺตํ กสฺสปสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๒.๑๕๒) อาคตํ ปาฬึ เปยฺยาลมุเขน อาทิคฺคหเณน จ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห อหํ, ภิกฺขเวติอาทิ. ตตฺถ ยาวเท อากงฺขามีติ ยาวเทว อากงฺขามิ, ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ, ‘‘ยาวเทวา’’ติปิ ปาโ. นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาปฺปเภเทติ เอตฺถ นวานุปุพฺพวิหาโร นาม อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพภาวโต เอวํสฺิตา นิโรธสมาปตฺติยา สห อฏฺ รูปารูปสมาปตฺติโย. ฉฬภิฺา นาม อาสวกฺขยาเณน สทฺธึ ปฺจาภิฺาโย. อตฺตนา สมสมฏฺปเนนาติ ‘‘อหํ ยตฺตกํ กาลํ ยตฺตเก สมาปตฺติวิหาเร อภิฺาโย จ วฬฺเชมิ, ตถา กสฺสโปปี’’ติ เอวํ ยถาวุตฺตอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมํ กตฺวา ปเนน, อิทฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสามฺเน เถรสฺส ปสํสามตฺเตน วุตฺตํ, น ¶ ภควตา สทฺธึ สพฺพถา สมตาย. ภควโต หิ คุณวิเสสํ อุปาทาย สาวกา ปจฺเจกพุทฺธา จ กลมฺปิ กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ, ตสฺส กิมฺํ อาณณฺยํ ภวิสฺสติ อฺตฺร ธมฺมวินยสงฺคายนาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส อนุคฺคหสฺส, ตสฺส เมติ วา อตฺโถ คเหตพฺโพ. โปตฺถเกสุ หิ เกสุจิ ‘‘ตสฺส เม’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. อาณณฺยํ อณณภาโว. สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนนาติ เอตฺถ จีวรสฺส นิทสฺสนวเสน กวจสฺเสว คหณํ กตํ, สมาปตฺติยา นิทสฺสนวเสน อิสฺสริยํ คหิตํ.
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวนฺโต อาห ยถาหาติอาทิ. ตตฺถ เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. เอกํ สมยนฺติ เอกสฺมึ สมเยติ อตฺโถ. ปาวายาติ ปาวานครโต. อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโนติ ทีฆมคฺคปฺปฏิปนฺโน. ทีฆปริยาโย เหตฺถ อทฺธานสทฺโท. สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพนฺติ ปฺจสติกกฺขนฺธเก อาคตํ สุภทฺทกณฺฑํ อิธ อาเนตฺวา วิตฺถาเรตพฺพํ.
ตโต ปรนฺติ สุภทฺทกณฺฑโต ปรํ. สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพนฺติ อิมินา ‘‘ยํ น อิจฺฉิสฺสาม, น ตํ กริสฺสามา’’ติ เอตํ ปริยนฺตํ สุภทฺทกณฺฑปาฬึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวเสสํ อุสฺสาหชนนปฺปการปฺปวตฺตํ ปาฬิเมว ทสฺเสนฺโต หนฺท มยํ อาวุโสติอาทิมาห. ตตฺถ ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตีติ เอตฺถ ‘‘อธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถปฏิปกฺขภูโต อธมฺโม’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํ. ธมฺมสงฺคหณตฺถํ อุสฺสาหชนนปฺปสงฺคตฺตา ปน ธมฺมวินยานํ อสงฺคายนเหตุโทสคโณ สมฺภวติ, โส เอว เอตฺถ อธมฺโม ทิปฺปติ ตปฺปฏิปกฺโข ธมฺโม จ ปฏิพาหียตีติ วตฺตพฺพํ. อปิ จ ‘‘อธมฺมวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ ธมฺมวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี’’ติ วุจฺจมานตฺตา เยน อธมฺเมน เต สุภทฺทวชฺชิปุตฺตกาทโย อธมฺมวาทิโน, เยน จ ธมฺเมน อิตเร ธมฺมวาทิโนว โหนฺติ. เตเยว อิธ ‘‘อธมฺโม’’ ¶ ‘‘ธมฺโม’’ติ จ วตฺตพฺพา. ตสฺมา สีลวิปตฺติอาทิเหตุโก ปาปิจฺฉตาทิโทสคโณ อธมฺโม, ตปฺปฏิปกฺโข สีลสมฺปทาทิเหตุโก อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมูโห ธมฺโมติ จ คเหตพฺพํ. ปุเร ทิปฺปตีติ อปิ นาม ทิปฺปติ. อถ วา ยาว อธมฺโม ธมฺมํ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ โหติ, ตโต ปุเรตรเมวาติ ¶ อตฺโถ. ทิปฺปตีติ ทิปฺปิสฺสติ. ปุเรสทฺทโยเคน หิ อนาคตตฺเถ อยํ วตฺตมานปฺปโยโค, ยถา ปุรา วสฺสติ เทโวติ. อวินโยติ ปหานวินยาทีนํ ปฏิปกฺขภูโต อวินโย.
เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธเรติ สกลํ สุตฺตเคยฺยาทินวงฺคํ เอตฺถ, เอตสฺส วา อตฺถีติ สกลนวงฺคํ, สตฺถุสาสนํ. อตฺถกาเมน ปริยาปุณิตพฺพโต ทิฏฺธมฺมิกาทิปุริสตฺถปริยตฺติภาวโต จ ‘‘ปริยตฺตี’’ติ ตีณิ ปิฏกานิ วุจฺจนฺติ, ตํ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนสงฺขาตํ ปริยตฺตึ ธาเรนฺตีติ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปอยตฺติธรา, ตาทิเสติ อตฺโถ. สมถภาวนาสิเนหาภาเวน สุกฺขา ลูขา อสินิทฺธา วิปสฺสนา เอเตสนฺติ สุกฺขวิปสฺสกา. ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเรติ ติณฺณํ ปิฏกานํ สมาหาโร ติปิฏกํ, ตเทว นวงฺคาทิวเสน อเนกเภทภินฺนํ สพฺพํ ปริยตฺติปฺปเภทํ ธาเรนฺตีติ ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธรา.
กิสฺส ปนาติ กสฺมา ปน. สิกฺขตีติ เสกฺโข. ตเมวาห ‘‘สกรณีโย’’ติ. อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจสฺส อปริโยสิตตฺตา สกิจฺโจติ อตฺโถ. อสฺสาติ อเนน. พหุการตฺตาติ พหุปการตฺตา. อสฺสาติ ภเวยฺย. อติวิย วิสฺสตฺโถติ อติวิย วิสฺสาสิโก. นนฺติ อานนฺทตฺเถรํ โอวทตีติ สมฺพนฺโธ. อานนฺทตฺเถรสฺส กทาจิ อสฺตาย นวกาย สทฺธิวิหาริกปริสาย ชนปทจาริกาจรณํ, เตสฺจ สทฺธิวิหาริกานํ เอกกฺขเณ อุปฺปพฺพชฺชนฺจ ปฏิจฺจ มหากสฺสปตฺเถโร ตํ นิคฺคณฺหนฺโต เอวมาห ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ. เอตฺถ จ วา-สทฺโท ปทปูรโณ, อยํ กุมาโร อตฺตโน ปมาณํ น ปฏิชานาตีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาห. ตตฺราติ เอวํ สติ.
กิฺจาปิ เสกฺโขติ อิทํ น เสกฺขานํ อคติคมนสพฺภาเวน วุตฺตํ, อเสกฺขานฺเว ปน อุจฺจินิตฺวา คหิตตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺมา ‘‘กิฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ เถโร อายสฺมนฺตมฺปิ อานนฺทํ อุจฺจินตู’’ติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, น ปน กิฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ อภพฺโพ อคตึ คนฺตุนฺติ โยเชตพฺพํ. อภพฺโพติอาทิ ปนสฺส สภาวกถนํ. ตตฺถ ¶ ฉนฺทาติ ฉนฺเทน สิเนเหน. อคตึ คนฺตุนฺติ อกตฺตพฺพํ กาตุํ. ปริยตฺโตติ อธีโต อุคฺคหิโต.
ราชคหํ ¶ โข มหาโคจรนฺติ เอตฺถ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ โคจรฏฺานํ. โคจโร วิยาติ โคจโร, ภิกฺขาจรณฏฺานํ. โส มหนฺโต อสฺสาติ มหาโคจรํ, ราชคหํ. อุกฺโกเฏยฺยาติ นิวาเรยฺย.
สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสูติ เอตฺถ สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา สาธุกํ เอว ปูชาวเสน กีฬนโต สาธุกีฬนํ. อุปกฏฺาติ อาสนฺนา. วสฺสํ อุปเนติ อุปคจฺฉติ เอตฺถาติ วสฺสูปนายิกา.
ตตฺร สุทนฺติ ตสฺสํ สาวตฺถิยํ, สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. อุสฺสนฺนธาตุกนฺติ อุปจิตปิตฺตเสมฺหาทิธาตุกํ. สมสฺสาเสตุนฺติ สนฺตปฺเปตุํ. ทุติยทิวเสติ เชตวนวิหารํ ปวิฏฺทิวสโต ทุติยทิวเสติ วทนฺติ. วิริจฺจติ เอเตนาติ วิเรจนํ. โอสธปริภาวิตํ ขีรเมว วิเรจนนฺติ ขีรวิเรจนํ. ยํ สนฺธายาติ ยํ เภสชฺชปานํ สนฺธาย วุตฺตํ. เภสชฺชมตฺตาติ อปฺปมตฺตกํ เภสชฺชํ. อปฺปตฺโถ หิ อยํ มตฺตา-สทฺโท มตฺตา สุขปริจฺจาคาติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๙๐) วิย.
ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณนฺติ เอตฺถ ขณฺฑนฺติ ฉินฺนํ, ผุลฺลนฺติ ภินฺนํ, เตสํ ปฏิสงฺขรณํ อภินวกรณํ.
ปริจฺเฉทวเสน เวทิยติ ทิสฺสตีติ ปริเวณํ. ตตฺถาติ เตสุ วิหาเรสุ ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณนฺติ สมฺพนฺโธ. ปมํ มาสนฺติ วสฺสานสฺส ปมํ มาสํ, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. เสนาสนวตฺตานํ พหูนํ ปฺตฺตตฺตา, เสนาสนกฺขนฺธเก (จูฬว. ๒๙๔ อาทโย) เสนาสนปฏิพทฺธานํ พหูนํ กมฺมานํ วิหิตตฺตา ‘‘ภควตา…เป… วณฺณิต’’นฺติ วุตฺตํ.
ทุติยทิวเสติ ‘‘ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณํ กโรมา’’ติ จินฺติตทิวสโต ทุติยทิวเส. วสฺสูปนายิกทิวเสเยว เต เอวํ จินฺเตสุํ. สิริยา นิเกตนมิวาติ สิริยา นิวาสนฏฺานํ วิย. เอกสฺมึ ปานียติตฺเถ สนฺนิปตนฺตา ปกฺขิโน วิย สพฺเพสํ ชนานํ จกฺขูนิ มณฺฑเปเยว นิปตนฺตีติ วุตฺตํ ‘เอกนิปาตติตฺถมิว จ เทวมนุสฺสนยนวิหงฺคาน’’นฺติ. โลกรามเณยฺยกนฺติ โลเก รมณียภาวํ, รมณํ อรหตีติ วา โลกรามเณยฺยกํ ¶ . ทฏฺพฺพสารมณฺฑนฺติ ทฏฺพฺเพสุ สารํ ทฏฺพฺพสารํ, ตโต วิปฺปสนฺนนฺติ ทฏฺพฺพสารมณฺฑํ. อถ วา ทฏฺพฺโพ สารภูโต วิสิฏฺตโร มณฺโฑ ¶ มณฺฑนํ อลงฺกาโร เอตสฺสาติ ทฏฺพฺพสารมณฺโฑ, มณฺฑโป. มณฺฑํ สูริยรสฺมึ ปาติ นิวาเรตีติ มณฺฑโป. วิวิธานิ กุสุมทามานิ เจว มุตฺโตลมฺพกานิ จ วินิคฺคลนฺตํ วเมนฺตํ นิกฺขาเมนฺตมิว จารุ โสภนํ วิตานํ เอตฺถาติ วิวิธกุสุมทาโมลมฺพกวินิคฺคลนฺตจารุวิตาโน. นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตสุปรินิฏฺิตภูมิกมฺมตฺตา เอว ‘‘รตนวิจิตฺตมณิโกฏฺฏิมตลมิวา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ มณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตตลํ มณิโกฏฺฏิมตลํ นาม, ตมิวาติ วุตฺตํ โหติ. อาสนารหนฺติ นิสีทนารหํ. ทนฺตขจิตนฺติ ทนฺเตหิ ขจิตํ.
อาวชฺเชสีติ อุปนาเมสิ. อนุปาทายาติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน กฺจิ ธมฺมํ อคฺคเหตฺวา. กถาโทโสติ กถาย อสจฺจํ นาม นตฺถิ.
ยถาวุฑฺฒนฺติ วุฑฺฒปฏิปาฏึ อนติกฺกมิตฺวา. เอเกติ มชฺฌิมภาณกานํเยว เอเก. ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ หิ สพฺพํ มชฺฌิมภาณกา วทนฺติเยวาติ เวทิตพฺพํ. ทีฆภาณกา ปน ‘‘ปทสาว เถโร สนฺนิปาตมาคโต’’ติ วทนฺติ. เตสุ เกจิ ‘‘อากาเสนา’’ติ, ‘‘เต สพฺเพปิ ตถา ตถา อาคตทิวสานมฺปิ อตฺถิตาย เอกเมกํ คเหตฺวา ตถา ตถา วทึสู’’ติ วทนฺติ.
กํ ธุรํ กตฺวาติ กํ เชฏฺกํ กตฺวา. พีชนึ คเหตฺวาติ เอตฺถ พีชนีคหณํ ปริสาย ธมฺมกถิกานํ หตฺถกุกฺกุจฺจวิโนทนมุขวิการปฏิจฺฉาทนตฺถํ ธมฺมตาวเสน อาจิณฺณนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนว หิ อจฺจนฺตสฺตปฺปตฺตา พุทฺธาปิ สาวกาปิ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาทสฺสนตฺถเมว จิตฺตพีชนึ คณฺหนฺติ. ปมํ, อาวุโส อุปาลิ, ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺตนฺติ เอตฺถ กถํ สงฺคีติยา ปุพฺเพ ปมภาโว สิทฺโธติ? ปาติโมกฺขุทฺเทสานุกฺกมาทินา ปุพฺเพ ปมภาวสฺส สิทฺธตฺตา. เยภุยฺเยน หิ ตีณิ ปิฏกานิ ภควโต ธรมานกาเลเยว อิมินา อนุกฺกเมน สชฺฌายิตานิ, เตเนว กเมน ปจฺฉาปิ สงฺคีตานิ วิเสสโต วินยาภิธมฺมปิฏกานีติ ทฏฺพฺพํ. กิสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ. อนฺตรา จ, ภนฺเต, ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ ราชคหสฺส จ นาฬนฺทาย จ อนฺตรา, วิวเร มชฺเฌติ อตฺโถ. อนฺตรา-สทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา ¶ อุปโยควจนํ กตํ. ราชาคารเกติ รฺโ กีฬนตฺถาย กเต อคารเก. อมฺพลฏฺิกายนฺติ รฺโ เอวํนามกํ อุยฺยานํ. เกน สทฺธินฺติ อิธ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ยสฺมา ปเนตํ น ภควตา เอว วุตฺตํ, รฺาปิ กิฺจิ กิฺจิ วุตฺตมตฺถิ, ตสฺมา ‘‘กมารพฺภา’’ติ อวตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เวเทหิปุตฺเตนาติ อยํ โกสลรฺโ ธีตาย ปุตฺโต, น วิเทหรฺโ ธีตาย. ยสฺมา มาตา ปนสฺส ปณฺฑิตา, ตสฺมา สา เวเทน าเณน อีหติ ฆฏติ วายมตีติ ‘‘เวเทหี’’ติ ปากฏนามา ชาตาติ เวทิตพฺพา.
เอวํ ¶ นิมิตฺตปโยชนกาลเทสเทสกการกกรณปฺปกาเรหิ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ววตฺถาปิเตสุ ธมฺมวินเยสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ เอกวิธาทิเภเท ทสฺเสตุํ ตเทตํ สพฺพมฺปีติอาทิมาห. ตตฺถ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ เอตฺถ อนาวรณาณปทฏฺานํ มคฺคาณํ, มคฺคาณปทฏฺานฺจ อนาวรณาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติ. ปจฺจเวกฺขนฺเตน วาติ อุทานาทิวเสน ปวตฺตธมฺมํ สนฺธายาห. วิมุตฺติรสนฺติ อรหตฺตผลสฺสาทํ, วิมุตฺติสมฺปตฺติกํ วา อคฺคผลนิปฺผาทนโต, วิมุตฺติกิจฺจํ วา กิเลสานํ อจฺจนฺตวิมุตฺติสมฺปาทนโต. อวเสสํ พุทฺธวจนํ ธมฺโมติ เอตฺถ ยทิปิ ธมฺโม เอว วินโยปิ ปริยตฺติยาทิภาวโต, ตถาปิ วินยสทฺทสนฺนิธาเนน ภินฺนาธิกรณภาเวน ปยุตฺโต ธมฺม-สทฺโท วินยตนฺติวิรหิตํ ตนฺตึ ทีเปติ, ยถา ปฺุาณสมฺภาโร โคพลิพทฺทนฺติอาทิ.
อเนกชาติสํสารนฺติ อิมิสฺสา คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – อหํ อิมสฺส อตฺตภาวเคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกึ คเวสนฺโต เยน าเณน ตํ ทฏฺุํ สกฺกา, ตํ โพธิาณํ อนิพฺพิสํ อลภนฺโต เอว อภินีหารโต ปภุติ เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสตสหสฺสสงฺขฺยํ อิมํ สํสารวฏฺฏํ สนฺธาวิสฺสํ สํสรึ, ยสฺมา ชราพฺยาธิมรณมิสฺสตาย ชาติ นาเมสา ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตุํ ทุกฺขา, น จ สา ตสฺมึ อทิฏฺเ นิวตฺตติ, ตสฺมา ตํ คเวสนฺโต สนฺธาวิสฺสนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺโสีติ อิทานิ มยา สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเตน ทิฏฺโ อสิ. ปุน เคหนฺติ ปุน อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํ. น กาหสีติ น กริสฺสสิ. การณมาห สพฺพา เตติอาทิ. ตว สพฺพา อวเสสกิเลสผาสุกา มยา ภคฺคา. อิมสฺส ตยา กตสฺส อตฺตภาวเคหสฺส อวิชฺชาสงฺขาตํ กูฏํ กณฺณิกมณฺฑลํ ¶ วิสงฺขตํ วิทฺธํสิตํ. วิสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตํ มม จิตฺตํ. อหฺจ ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคผลํ อชฺฌคา ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘วิสงฺขารคตํ จิตฺตเมว ตณฺหานํ ขยํ อชฺฌคา’’ติ เอวมฺปิ อตฺถํ วทนฺติ.
เกจีติ ขนฺธกภาณกา. ปาฏิปททิวเสติ อิทํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนาติ เอเตน สมฺพนฺธิตพฺพํ, น สพฺพฺุภาวปฺปตฺตสฺสาติ เอเตน. โสมนสฺสมยาเณนาติ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตาเณน. อามนฺตยามีติ นิเวทยามิ, โพเธมีติ อตฺโถ. อนฺตเรติ อนฺตราเฬ, เวมชฺเฌติ อตฺโถ.
สุตฺตนฺตปิฏกนฺติ ยถา กมฺมเมว กมฺมนฺตํ, เอวํ สุตฺตเมว สุตฺตนฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อสงฺคีตนฺติ สงฺคีติกฺขนฺธก (จูฬว. ๔๓๗ อาทโย) กถาวตฺถุปฺปกรณาทิกํ. โสฬสหิ วาเรหิ ¶ อุปลกฺขิตตฺตา ‘‘โสฬส ปริวารา’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ ปริวารปาฬิยํ (ปริ. ๑ อาทโย) ปมํ ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺตนฺติอาทินา วุตฺตํ. ปฺตฺติวาโร กถาปตฺติวาโร วิปตฺติวาโร สงฺคหวาโร สมุฏฺานวาโร อธิกรณวาโร สมถวาโร สมุจฺจยวาโรติ อิเม อฏฺ วารา, ตทนนฺตรํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนปจฺจยา ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติ (ปริ. ๑๘๘) เอวํ ปจฺจยมตฺตวิเสเสน ปุน วุตฺตา เตเยว อฏฺ วารา จาติ อิเมสํ โสฬสนฺนํ วารานํ วเสน ภิกฺขุวิภงฺคสฺส จ ภิกฺขุนีวิภงฺคสฺส จ ปกาสิตตฺตา โสฬสหิ วาเรหิ อุปลกฺขิโต ปริวาโร ‘‘โสฬสปริวาโร’’ติ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนาติ อิทํ โลกวชฺชปณฺณตฺติวชฺเชสุ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํ. สฺมเวลํ อภิภวิตฺวา ปวตฺโต อาจาโร อชฺฌาจาโร, วีติกฺกโม. เตนาติ วิวิธนยตฺตาทิเหตุนา. เอตนฺติ วิวิธวิเสสนยตฺตาติอาทิคาถาวจนํ. เอตสฺสาติ วินยสฺส.
อิตรํ ปนาติ สุตฺตํ. อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเทติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ โลกิยโลกุตฺตราทิอตฺเถ จ สงฺคณฺหาติ. เวเนยชฺฌาสยานุโลเมน วุตฺตตฺตาติ วินยํ วิย อิสฺสรภาวโต อาณาปติฏฺาปนวเสน อเทเสตฺวา เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุโลเมน จริตานุรูปํ วุตฺตตฺตา. อนุปุพฺพสิกฺขาทิวเสน อเทเสตฺวา เวเนยฺยานํ ¶ กาลนฺตเร อภินิพฺพตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สสฺสมิว ผล’’นฺติ. อุปายสมงฺคีนํเยว นิปฺปชฺชนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เธนุ วิย ขีร’’นฺติ อาห. น หิ เธนุํ วิสาณาทีสุ, อกาเล วา อวิชาตํ วา โทหนฺโต ขีรํ ปฏิลภติ.
ยนฺติ ยสฺมา. เอตฺถาติ อภิธมฺเม. อภิธมฺเมติ สุปินนฺเตน สุกฺกวิสฺสฏฺิยา อนาปตฺติภาเวปิ อกุสลเจตนา อุปลพฺภตีติอาทินา วินยปฺตฺติยา สงฺกรวิรหิเต ธมฺเม, ‘‘ปุพฺพาปรวิโรธาภาวโต สงฺกรวิรหิเต ธมฺเม’’ติปิ วทนฺติ. อารมฺมณาทีหีติ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺมทฺวารปฏิปทาทีหิ. ลกฺขณียตฺตาติ สฺชานิตพฺพตฺตา. ยํ ปเนตฺถ อวิสิฏฺนฺติ เอตฺถ วินยปิฏกนฺติอาทีสุ ตีสุ สทฺเทสุ ยํ อวิสิฏฺํ สมานํ, ตํ ปิฏกสทฺทนฺติ อตฺโถ. มา ปิฏกสมฺปทาเนนาติ ปาฬิสมฺปทานวเสน มา คณฺหิตฺถาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาวุตฺเตนาติ เอวํ ทุวิธตฺเถนาติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน.
เทสนาสาสนกถาเภทนฺติ เอตฺถ เทสนาเภทํ สาสนเภทํ กถาเภทนฺติ เภทสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. เภทนฺติ จ นานตฺตนฺติ อตฺโถ. เตสูติ ปิฏเกสุ. สิกฺขา จ ปหานานิ จ คมฺภีรภาโว ¶ จ สิกฺขาปหานคมฺภีรภาโว, ตฺจ ยถารหํ ปริทีปเยติ อตฺโถ. ปริยตฺติเภทนฺติ ปริยาปุณนเภทํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ. ยหึ ยสฺมึ วินยาทิเก ยํ สมฺปตฺติฺจ วิปตฺติฺจ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ. อถ วา ยํ ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ วิปตฺติฺจ ยหึ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ โยเชตพฺพํ. ปริทีปนา วิภาวนา จาติ เหฏฺา คาถาสุ วุตฺตสฺส อนุรูปโต วุตฺตํ, อตฺถโต ปน เอกเมว.
อาณารเหนาติ อาณํ ปเณตุํ อรหตีติ อาณารโห, ภควา สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา. โส หิ มหาการุณิกตาย จ อวิปรีตโต เทสกภาเวน ปมาณวจนตฺตา จ อาณํ ปเณตุํ อรหติ. โวหารปรมตฺถานมฺปิ สมฺภวโต อาห ‘‘อาณาพาหุลฺลโต’’ติ. อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโย. ปมนฺติ วินยปิฏกํ. ปจุราปราธา เสยฺยสกตฺเถราทโย. เต หิ โทสพาหุลฺลโต ‘‘ปจุราปราธา’’ติ วุตฺตา ¶ . ปจุโร พหุโก พหุโล อปราโธ โทโส วีติกฺกโม เยสนฺเต ปจุราปราธา. อเนกชฺฌาสยาติอาทีสุ อาสโยว อชฺฌาสโย, โส จ อตฺถโต ทิฏฺิ าณฺจ. จริยาติ ราคจริยาทิกา ฉ มูลจริยา. อถ วา จริยาติ จริตํ, ตํ สุจริตทุจฺจริตวเสน ทุวิธํ. อธิมุตฺติ นาม สตฺตานํ ปุพฺพปริจยวเสน อภิรุจิ, สา ทุวิธา หีนปณีตเภเทน. ยถานุโลมนฺติ อชฺฌาสยาทีนํ อนุรูปํ. ยถาธมฺมนฺติ ธมฺมสภาวานุรูปํ.
สํวราสํวโรติ เอตฺถ ขุทฺทโก มหนฺโต จ สํวโรติ อตฺโถ. วุฑฺฒิอตฺโถ เหตฺถ อ-กาโร. ทิฏฺิวินิเวนาติ ทิฏฺิยา วิโมจนํ. สุตฺตนฺตปาฬิยํ วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑๕๒) สมาธิเทสนาพาหุลฺลโต สุตฺตนฺตปิฏเก ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขา’’ติ วุตฺตํ. วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานนฺติ สํกิเลสธมฺมานํ, กมฺมกิเลสานํ วา โย กายวจีทฺวาเรหิ วีติกฺกโม, ตสฺส ปหานํ. อนุสยวเสน สนฺตานมนุวตฺตนฺตา กิเลสา ปริยุฏฺิตาปิ สีลเภทวเสน วีติกฺกมิตุํ น ลภนฺตีติ อาห ‘‘วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺสา’’ติ. ปริยุฏฺานปฺปหานนฺติ โอกาสทานวเสน จิตฺเต กุสลปฺปวตฺตึ ปริยาทิยิตฺวา สมุปฺปตฺติวเสน านํ ปริยุฏฺานํ, ตสฺส ปหานํ. อนุสยปฺปหานนฺติ อริยมคฺเคน อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน การณลาเภ อุปฺปชฺชนารหา ถามคตา กามราคาทโย สตฺต กิเลสา สนฺตาเน อนุ อนุ สยนโต อนุสยา นาม, เตสํ ปหานํ.
ตทงฺคปฺปหานนฺติ เตน เตน ทานสีลาทิกุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส อกุสลงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ. ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส ปหานนฺติ กายวจีทุจฺจริตเมว ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺตานํ สมฺมา ¶ กิเลเสติ อุปตาเปตีติ สํกิเลโส, ตสฺส ตทงฺควเสน ปหานํ. สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา สุตฺตนฺตปิฏเก ตณฺหาสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํ. อตฺตาทิสฺุสภาวธมฺมปฺปกาสนโต อภิธมฺมปิฏเก ทิฏฺิสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํ.
เอกเมกสฺมิฺเจตฺถาติ เอตฺถ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ เอเกกสฺมึ ปิฏเกติ อตฺโถ. ธมฺโมติ ปาฬีติ เอตฺถ ธมฺมสฺส สีลาทิวิสิฏฺตฺถโยคโต, พุทฺธานํ สภาวนิรุตฺติภาวโต จ ปกฏฺานํ อุกฺกฏฺานํ วจนปฺปพนฺธานํ ¶ อาฬิ ปนฺตีติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโม. สมฺมุติปรมตฺถเภทสฺส อตฺถสฺส อนุรูปวาจกภาเวน ปรมตฺถสทฺเทสุ เอกนฺเตน ภควตา มนสา ววตฺถาปิโต นามปฺตฺติปฺปพนฺโธ ปาฬิธมฺโม นาม. เทสนาย ธมฺมสฺส จ โก วิเสโสติ เจ? ยถาวุตฺตนเยน มนสา ววตฺถาปิตธมฺมสฺส ปเรสํ โพธนภาเวน อติสชฺชนา วาจาย ปกาสนา ‘‘เทสนา’’ติ เวทิตพฺพา. เตนาห – ‘‘เทสนาติ ตสฺสา มนสา ววตฺถาปิตาย ปาฬิยา เทสนา’’ติ. ตทุภยมฺปิ ปน ปรมตฺถโต สทฺโท เอว ปรมตฺถวินิมุตฺตาย สมฺมุติยา อภาวา. อิมเมว นยํ คเหตฺวา เกจิ อาจริยา ‘‘ธมฺโม จ เทสนา จ ปรมตฺถโต สทฺโท เอวา’’ติ โวหรนฺติ, เตปิ อนุปวชฺชาเยว. ยถา ‘‘กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. น หิ ‘‘กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา นิพฺพตฺติตปรมตฺถวิสยาเยวา’’ติ สกฺกา วตฺตุํ อิตฺถิปุริสาทิอาการปริวิตกฺกปุพฺพกานํ ราคาทิอกุสลานํ เมตฺตาทิกุสลานฺจ อารมฺมณํ คเหตฺวาปิ สมุปฺปชฺชนโต. ปรมตฺถธมฺมมูลกตฺตา ปนสฺส ปริกปฺปสฺส ปรมตฺถวิสยตา สกฺกา ปฺเปตุํ, เอวมิธาปีติ ทฏฺพฺพํ. ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธา คมฺภีราติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ปิฏกาวยวานํ ธมฺมาทีนํ วุจฺจมาโน คมฺภีรภาโว ตํสมุทายสฺส ปิฏกสฺสาปิ วุตฺโต เยวาติ ทฏฺพฺโพ. ทุกฺเขน โอคยฺหนฺติ, ทุกฺโข วา โอคาโห โอคาหนํ อนฺโตปวิสนเมเตสูติ ทุกฺโขคาหา. เอตฺถาติ เอเตสุ ปิฏเกสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ.
เหตุโน ผลํ เหตุผลํ. ธมฺมาภิลาโปติ อตฺถพฺยฺชนโก อวิปรีตาภิลาโป. วิสยโต อสมฺโมหโต จาติ โลกิยโลกุตฺตรานํ ยถากฺกมํ อวโพธปฺปการทสฺสนํ, เอตสฺส อวโพโธติ อิมินา สมฺพนฺโธ. โลกิโย หิ ธมฺมตฺถาทึ อาลมฺพิตฺวาว ปวตฺตนโต วิสยโต อวโพโธติ วุจฺจติ. โลกุตฺตโร ปน นิพฺพานารมฺมณตาย ตํ อนาลมฺพมาโนปิ ตพฺพิสยโมหวิทฺธํสเนน ธมฺมาทีสุ ปวตฺตนโต อสมฺโมหโต อวโพโธติ วุจฺจติ. อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสูติ การิยานุรูปํ การเณสูติ อตฺโถ. ปฺตฺติปถานุรูปํ ปฺตฺตีสูติ ฉพฺพิธนามปฺตฺติยา ปโถ ปฺตฺติปโถ, ตสฺส อนุรูปํ ปฺตฺตีสูติ อตฺโถ.
ธมฺมชาตนฺติ ¶ ¶ การณปฺปเภโท การณเมว วา. อตฺถชาตนฺติ การิยปฺปเภโท, การิยเมว วา. ยา จายํ เทสนาติ สมฺพนฺโธ. โย เจตฺถาติ เอตาสุ ธมฺมตฺถเทสนาสุ โย ปฏิเวโธติ อตฺโถ. เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ.
อลคทฺทูปมาติ เอตฺถ อลคทฺทสทฺเทน อลคทฺทคฺคหณํ วุจฺจติ วีณาวาทนํ วีณาติอาทีสุ วิย, คหณฺเจตฺถ ยถา ฑํสติ, ตถา ทุคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ, อิตรคฺคหเณ วิโรธาภาวา. ตสฺมา อลคทฺทสฺส คหณํ อุปมา เอติสฺสาติ อลคทฺทูปมา. อลคทฺโทติ เจตฺถ อาสิวิโส วุจฺจติ. โส หิ อลํ ปริยตฺโต, ชีวิตหรณสมตฺโถ วา วิสสงฺขาโต คโท อสฺสาติ ‘‘อลํคโท’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อลคทฺโท’’ติ วุจฺจติ.
วฏฺฏโต นิสฺสรณํ อตฺโถ ปโยชนํ เอติสฺสาติ นิสฺสรณตฺถา. ภณฺฑาคาริโก วิยาติ ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมรตนานุปาลโก, ตสฺส อตฺถนิรเปกฺขสฺส ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ. ทุคฺคหิตานีติ ทุฏฺุ คหิตานิ. เตนาห ‘‘อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา’’ติ. เอตฺถ จ อุปารมฺโภ นาม ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปรวมฺภนํ. อาทิ-สทฺเทน อิติวาทปฺปโมกฺขลาภสกฺการาทึ สงฺคณฺหาติ. ยํ สนฺธายาติ ยํ ปริยตฺติทุคฺคหณํ สนฺธาย. วุตฺตนฺติ อลคทฺทูปมสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๒๓๘) วุตฺตํ. ตฺจสฺส อตฺถํ นานุโภนฺตีติ ตฺจ อสฺส ธมฺมสฺส สีลปริปูรณาทิสงฺขาตํ อตฺถํ เอเต ทุคฺคหิตคาหิโน นานุโภนฺติ น วินฺทนฺติ. ปฏิวิทฺธากุปฺโปติ ปฏิวิทฺธอรหตฺตผโล.
อิทานิ ตีสุ ปิฏเกสุ ยถารหํ สมฺปตฺติวิปตฺติโย นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห วินเย ปนาติอาทิ. ตตฺถ ตาสํเยวาติ อวธารณํ ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทานํ วินเย ปเภทวจนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เวรฺชกณฺเฑ (ปารา. ๑๒) หิ ติสฺโส วิชฺชาว วิภตฺตา. ทุติเย ตาสํเยวาติ อวธารณํ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อเปกฺขิตฺวา กตํ ติสฺสนฺนมฺปิ วิชฺชานํ ฉสุ อภิฺาสุ อนฺโตปวิฏฺตฺตา. ตาสฺจาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน เสสานมฺปิ ตตฺถ อตฺถิภาวํ ทีเปติ. อภิธมฺมปิฏเก หิ ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จ วุตฺตา เอว. ปฏิสมฺภิทานํ ตตฺเถว สมฺมา วิภตฺตภาวํ ทีเปตุํ ตตฺเถวาติ อวธารณํ กตํ. อุปาทินฺนผสฺโสติ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนผสฺโส. เตสนฺติ เตสํ ปิฏกานํ. เอตนฺติ เอตํ พุทฺธวจนํ.
จตุตฺตึเสว ¶ สุตฺตนฺตาติ คาถาย อยมตฺถโยชนา – ยสฺส นิกายสฺส สุตฺตคณนโต จตุตฺตึเสว สุตฺตนฺตา วคฺคสงฺคหวเสน ตโย วคฺคา ยสฺส สงฺคหสฺสาติ ติวคฺโค สงฺคโห, เอส ปโม นิกาโย อิธ ทีฆนิกาโยติ. อนุโลมิโกติ อปจฺจนีโก, อตฺถานุโลมนโต อนฺวตฺถนาโมติ ¶ วุตฺตํ โหติ. เอกนิกายมฺปีติ เอกสมูหมฺปิ. เอวํ จิตฺตนฺติ เอวํ วิจิตฺตํ. ยถยิทนฺติ ยถา อิเม. โปณิกจิกฺขลฺลิกา ขตฺติยา, เตสํ นิวาโส ‘‘โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโย’’ติ วุจฺจติ. ปฺจทสวคฺคปริคฺคโหติ ปฺจทสหิ วคฺเคหิ ปริคฺคหิโต. สุตฺตนฺตานํ สหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จาติ ปาเ สุตฺตนฺตานํ สตฺตสหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จาติ โยเชตพฺพํ. กตฺถจิ ปน ‘‘สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ, สตฺต สุตฺตสตานิ จา’’ติ ปาโ. ปุพฺเพ นิทสฺสิตาติ สุตฺตนฺตปิฏกนิทฺเทเส นิทสฺสิตา.
เวทนฺติ าณํ. ตุฏฺินฺติ ปีตึ. ธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ ธมฺมราสิวเสน. ทฺวาสีติสหสฺสานิ พุทฺธโต คณฺหินฺติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา เตหิเยว เทสิตานิ ทฺเว สหสฺสานิ คณฺหึ. เมติ มม หทเย, อิติ อานนฺทตฺเถโร อตฺตานํ นิทฺทิสติ. เย ธมฺมา มม หทเย ปวตฺติโน, เต จตุราสีติสหสฺสานีติ โยชนา. อิทฺจ ภควโต ธรมานกาเล อุคฺคหิตธมฺมกฺขนฺธวเสน วุตฺตํ, ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ อานนฺทตฺเถเรน เทสิตานํ สุภสุตฺต(ทอี. นิ. ๑.๔๔๔ อาทโย) โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตานํ (ม. นิ. ๓.๗๙ อาทโย), ตติยสงฺคีติยํ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน กถิตกถาวตฺถุปฺปกรณสฺส จ วเสน ธมฺมกฺขนฺธานํ จตุราสีติสหสฺสโตปิ อธิกตา เวทิตพฺพา.
เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตนฺติ สติปฏฺานาทิ (ที. นิ. ๒.๓๗๒ อาทโย; ม. นิ. ๑.๑๐๕ อาทโย). อเนกานุสนฺธิกนฺติ ปรินิพฺพานสุตฺตาทิ (ที. นิ. ๒.๑๓๔ อาทโย). ตฺหิ นานาาเนสุ นานาธมฺมเทสนานํ วเสน ปวตฺตํ. ติกทุกภาชนํ ธมฺมสงฺคณิยํ นิกฺเขปกณฺฑ(ธ. ส. ๙๘๕ อาทโย) อฏฺกถากณฺฑวเสน (ธ. ส. ๑๓๘๔ อาทโย) คเหตพฺพํ. จิตฺตวารภาชนนฺติ อิทํ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวเสน (ธ. ส. ๑ อาทโย) วุตฺตํ. อตฺถิ วตฺถูติอาทีสุ วตฺถุ นาม สุทินฺนกณฺฑาทิ (ปารา. ๒๔ อาทโย). มาติกาติ สิกฺขาปทํ. อนฺตราปตฺตีติ สิกฺขาปทนฺตเรสุ อฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตา อาปตฺติ. ติกจฺเฉโทติ ติกปาจิตฺติยาทิติกปริจฺเฉโท ¶ . พุทฺธวจนํ สงฺคหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ พุทฺธวจนสฺส. สงฺคีติปริโยสาเน สาธุการํ ททมานา วิยาติ สมฺพนฺโธ. อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตานิ อจฺฉริยานิ, ปุปฺผวสฺสเจลุกฺเขปาทีนิ. ยา ‘‘ปฺจสตา’’ติ จ ‘‘เถริกา’’ติ จ ปวุจฺจติ, อยํ ปมมหาสงฺคีติ นามาติ สมฺพนฺโธ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ
ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.
ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา
เอวํ ¶ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสตฺวา ยทตฺถํ สา อิธ ทสฺสิตา, ตํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต อิมิสฺสาติอาทิมาห. ตตฺรายํ อาจริยปรมฺปราติ ตสฺมึ ชมฺพุทีเป อยํ อาจริยานํ ปเวณี ปฏิปาฏิ. วิชิตาวิโนติ วิชิตสพฺพกิเลสปฏิปกฺขตฺตา วิชิตวนฺโต. ชมฺพุสิริวฺหเยติ ชมฺพุสทิโส สิริมนฺโต อวฺหโย นามํ ยสฺส ทีปสฺส, ตสฺมึ ชมฺพุทีเปติ วุตฺตํ โหติ. มหนฺเตน หิ ชมฺพุรุกฺเขน อภิลกฺขิตตฺตา ทีโปปิ ‘‘ชมฺพู’’ติ วุจฺจติ. อจฺฉิชฺชมานํ อวินสฺสมานํ กตฺวา. วินยวํสนฺติอาทีหิ ตีหิ วินยปาฬิเยว กถิตา ปริยายวจนตฺตา เตสํ. ปกตฺุตนฺติ เวยฺยตฺติยํ, ปฏุภาวนฺติ วุตฺตํ โหติ. ธุรคฺคาโหติ ปธานคฺคาหี, สพฺเพสํ ปาโมกฺโข หุตฺวา คณฺหีติ วุตฺตํ โหติ. ภิกฺขูนํ สมุทาโย สมูโห ภิกฺขุสมุทาโย.
ยทาติ นิพฺพายึสูติ สมฺพนฺโธ. โชตยิตฺวา จ สพฺพธีติ ตเมว สทฺธมฺมํ สพฺพตฺถ ปกาสยิตฺวา. ชุติมนฺโตติ ปฺาชุติยา ยุตฺตา, เตชวนฺโต วา, มหานุภาวาติ อตฺโถ. นิพฺพายึสูติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพายึสุ. อนาลยาติ อสงฺคา.
อถาติ ปจฺฉา, ยทา ปรินิพฺพายึสุ, ตโต ปรนฺติ อตฺโถ. กปฺปติ สิงฺคีโลณกปฺโปติ เอตฺถ กปฺป-สทฺโท วิกปฺปตฺโถ, เตน สิงฺคีโลณวิกปฺโปปิ กปฺปติ. อิทมฺปิ ปกฺขนฺตรํ กปฺปตีติ อตฺโถ, เอวํ สพฺพตฺถ. ตตฺถ สิงฺเคน โลณํ ปริหริตฺวา อโลณกปิณฺฑปาเตน สทฺธึ ภฺุชิตุํ กปฺปติ ¶ , สนฺนิธึ น กโรตีติ อธิปฺปาโย. กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโปติ ทฺวงฺคุลํ อติกฺกนฺตาย ฉายาย วิกาเล โภชนํ ภฺุชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ คามนฺตรกปฺโปติ ‘‘คามนฺตรํ คมิสฺสามี’’ติ ปวาริเตน อนติริตฺตโภชนํ ภฺุชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ อาวาสกปฺโปติ เอกสีมาย นานาเสนาสเนสุ วิสุํ วิสุํ อุโปสถาทีนิ สงฺฆกมฺมานิ กาตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. กปฺปติ อนุมติกปฺโปติ ‘‘อนาคตานํ อาคตกาเล อนุมตึ คเหสฺสามา’’ติ เตสุ อนาคเตสุเยว วคฺเคน สงฺเฆน กมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา อนุมตึ คเหตุํ กปฺปติ, วคฺคกมฺมํ น โหตีติ อธิปฺปาโย. กปฺปติ อาจิณฺณกปฺโปติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อาจิณฺโณ กปฺปตีติ อตฺโถ. โส ปน เอกจฺโจ กปฺปติ ธมฺมิโก, เอกจฺโจ น กปฺปติ อธมฺมิโกติ เวทิตพฺโพ. กปฺปติ อมถิตกปฺโปติ ยํ ขีรํ ขีรภาวํ วิชหิตํ ทธิภาวํ อสมฺปตฺตํ, ตํ ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อนติริตฺตํ ภฺุชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ ชโฬคึ ปาตุนฺติ เอตฺถ ชโฬคีติ ตรุณสุรา, ยํ มชฺชสมฺภารํ เอกโต กตํ มชฺชภาวมสมฺปตฺตํ, ตํ ปาตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ชาตรูปรชตนฺติ เอตฺถ สรสโต วิการํ อนาปชฺชิตฺวา สพฺพทา ชาตรูปเมว โหตีติ ชาตํ รูปํ ¶ เอตสฺสาติ ชาตรูปํ, สุวณฺณํ. ธวลสภาวตาย ราชตีติ รชตํ, รูปิยํ. สุสุนาคปุตฺโตติ สุสุนาคสฺส ปุตฺโต. กากณฺฑกปุตฺโตติ กากณฺฑกสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต. วชฺชีสูติ ชนปทนามตฺตา พหุวจนํ กตํ.
ตทหุโปสเถติ เอตฺถ ตทหูติ ตสฺมึ อหนิ. อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสนฺตีติ จ สีลสมาทาเนน วา อนสนาทินา วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถ. กํสปาตินฺติ สุวณฺณปาตึ. มาสกรูปนฺติ มาสโก เอว. สพฺพํ ตาว วตฺตพฺพนฺติ อิมินา สตฺตสติกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๔๖ อาทโย) อาคตา สพฺพาปิ ปาฬิ อิธ อาเนตฺวา วตฺตพฺพาติ ทสฺเสติ. สงฺคายิตสทิสเมว สงฺคายึสูติ สมฺพนฺโธ.
สา ปนายํ สงฺคีตีติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ เตสุ สงฺคีติการเกสุ เถเรสุ. วิสฺสุตา เอเต สทฺธิวิหาริกา เยฺยาติ สมฺพนฺโธ. สาณสมฺภูโตติ สาณเทสวาสี สมฺภูตตฺเถโร. ทุติโย สงฺคโหติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ปนฺนภาราติ ปติตกฺขนฺธภารา.
อพฺพุทนฺติ ¶ อุปทฺทวํ วทนฺติ. ‘‘ภควโต วจนํ เถเนตฺวา อตฺตโน วจนสฺส ทีปนโต อพฺพุทนฺติ โจรกมฺม’’นฺติ เอเก. อิทนฺติ วกฺขมานนิทสฺสนํ. สนฺทิสฺสมานา มุขา สมฺมุขา. ภาวิตมคฺคนฺติ อุปฺปาทิตชฺฌานํ. สาธุ สปฺปุริสาติ เอตฺถ สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโต, ตํ ยาจามีติ อตฺโถ. หฏฺปหฏฺโติ ปุนปฺปุนํ สนฺตุฏฺโ. อุทคฺคุทคฺโคติ สรีรวิการุปฺปาทนปีติวเสน อุทคฺคุทคฺโค, ปีติมา หิ ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา ‘‘อุทคฺคุทคฺโค’’ติ วุจฺจติ.
เตน โข ปน สมเยนาติ ยสฺมึ สมเย ทุติยํ สงฺคีตึ อกรึสุ, ตสฺมึ สมเยติ อตฺโถ. ตํ อธิกรณํ น สมฺปาปุณึสูติ ตํ วชฺชิปุตฺตเกหิ อุปฺปาทิตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตุํ น สมฺปาปุณึสุ นาคมึสุ. โน อหุวตฺถาติ สมฺพนฺโธ. ยาวตายุกํ ตฺวา ปรินิพฺพุตาติ สมฺพนฺโธ. กึ ปน กตฺวา เถรา ปรินิพฺพุตาติ? อาห ทุติยํ สงฺคหํ กตฺวาติอาทิ. อนิจฺจตาวสนฺติ อนิจฺจตาธีนตํ. ชมฺมินฺติ ลามกํ. ทุรภิสมฺภวํ อนภิภวนียํ อติกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อนิจฺจตํ เอวํ ตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.
ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา
สตฺต ¶ วสฺสานีติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. อติจฺฉถาติ อติกฺกมิตฺวา อิจฺฉถ, อิโต อฺตฺถ คนฺตฺวา ภิกฺขํ ปริเยสถาติ อตฺโถ. ภตฺตวิสฺสคฺคกรณตฺถายาติ ภตฺตสฺส อชฺโฌหรณกิจฺจตฺถาย, ภฺุชนตฺถายาติ อตฺโถ. ‘‘โสฬสวสฺโส’’ติ อุทฺเทโส กถนํ อสฺส อตฺถีติ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก, ‘‘โสฬสวสฺสิโก’’ติ อตฺโถ.
ตีสุ เวเทสูติอาทีสุ อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาเตสุ ตีสุ เวเทสุ. ตโย เอว กิร เวทา อฏฺกาทีหิ ธมฺมิเกหิ อิสีหิ โลกสฺส สคฺคมคฺควิภาวนตฺถาย กตา. เตเนว หิ เต เตหิ วุจฺจนฺติ. อาถพฺพณเวโท ปน ปจฺฉา อธมฺมิเกหิ พฺราหฺมเณหิ ปาณวธาทิอตฺถาย กโต. ปุริเมสุ จ ตีสุ เวเทสุ เตเหว ธมฺมิกสาขาโย อปเนตฺวา ยาควธาทิทีปิกา อธมฺมิกสาขา ปกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา. นิฆณฺฑูติ รุกฺขาทีนํ เววจนปฺปกาสกํ ปริยายนามานุรูปํ สตฺถํ. ตฺหิ โลเก ‘‘นิฆณฺฑู’’ติ ¶ วุจฺจติ. เกฏุภนฺติ กิฏติ คเมติ กิริยาทิวิภาคนฺติ เกฏุภํ, กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการสตฺถํ. เอตฺถ จ กิริยากปฺปวิกปฺโปติ วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ วุจฺจติ. อิทฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. สห นิฆณฺฑุนา เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภา, ตโย เวทา, เตสุ สนิฆณฺฑุเกฏุเภสุ. านกรณาทิวิภาคโต จ นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตนาติ อกฺขรปฺปเภโท, สิกฺขา จ นิรุตฺติ จ. สห อกฺขรปฺปเภเทนาติ สากฺขรปฺปเภทา, เตสุ สากฺขรปฺปเภเทสุ. อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา ‘‘อิติห อาส อิติห อาสา’’ติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต โปราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปฺจมา, ตโย เวทา, เตสุ อิติหาสปฺจเมสุ.
ยสฺส จิตฺตนฺติอาทิ ปฺหทฺวยํ ขีณาสวานํ จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ ปมปฺเห อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ. น นิรุชฺฌตีติ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ. ตสฺส จิตฺตนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตํ จิตฺตํ กึ นิรุชฺฌิสฺสติ อายติฺจ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา จ วิภชฺชพฺยากรณียตาย เอวเมตฺถ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. อรหโต ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌติ, อายติฺจ นุปฺปชฺชิสฺสติ, อวสฺสเมว นิโรธกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อฺํ นุปฺปชฺชิสฺสติ. เปตฺวา ปน ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ ขีณาสวํ อิตเรสํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิจิตฺตํ ¶ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ, ภงฺคํ ปน ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสเตว, อฺํ ปน ตสฺมึ วา อฺสฺมึ วา อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิสฺสติ เจว นิรุชฺฌิสฺสติ จาติ. ยสฺส วา ปนาติอาทิ ทุติยปฺเห ปน นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย ภงฺคกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ อปฺปฏิสนฺธิกตาย นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ขีณาสวสฺส ตํ จิตฺตํ กึ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา เอกํสพฺยากรณียตาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. อุทฺธํ วา อโธ วา หริตุํ อสกฺโกนฺโตติ อุปริมปเท วา เหฏฺิมปทํ เหฏฺิมปเท วา อุปริมปทํ อตฺถโต สมนฺนาหริตุํ ฆเฏตุํ ปุพฺเพนาปรํ โยเชตฺวา อตฺถํ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถ.
โสตาปนฺนานํ ¶ สีเลสุ ปริปูรการิตาย สมาทินฺนสีลโต นตฺถิ ปริหานีติ อาห ‘‘อภพฺโพ ทานิ สาสนโต นิวตฺติตุ’’นฺติ. วฑฺเฒตฺวาติ อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺานํ วฑฺเฒตฺวา. ทนฺเต ปุนนฺติ วิโสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํ วุจฺจติ ทนฺตกฏฺํ. อภินวานํ อาคนฺตุกานํ ลชฺชีสภาวํ ขนฺติเมตฺตาทิคุณสมงฺคิตฺจ กติปาหํ สุฏฺุ วีมํสิตฺวาว หตฺถกมฺมาทิสมฺปฏิจฺฉนํ สงฺคหกรณฺจ ยุตฺตนฺติ สามเณรสฺส เจว อฺเสฺจ ภิกฺขูนํ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺตานํ าปนตฺถํ เถโร ตสฺส ภพฺพรูปตํ อภิฺาย ตฺวาปิ ปุน สมฺมชฺชนาทึ อกาสิ. ‘‘ตสฺส จิตฺตทมนตฺถ’’นฺติปิ วทนฺติ. พุทฺธวจนํ ปฏฺเปสีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปตุํ อารภิ. สกลวินยาจารปฏิปตฺติ อุปสมฺปนฺนานเมว วิหิตาติ ตปฺปริยาปุณนมปิ เตสฺเว อนุรูปนฺติ อาห ‘‘เปตฺวา วินยปิฏก’’นฺติ. ตสฺส จิตฺเต ปิตมฺปิ พุทฺธวจนํ สงฺโคปนตฺถาย นิยฺยาติตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺเถ ปติฏฺาเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
เอกรชฺชาภิเสกนฺติ สกลชมฺพุทีเป เอกาธิปจฺจวเสน กริยมานํ อภิเสกํ. ราชิทฺธิโยติ ราชานุภาวานุคตปฺปภาวา. ยโตติ ยโต โสฬสฆฏโต. เทวตา เอว ทิวเส ทิวเส อาหรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเส. อคทามลกนฺติ อปฺปเกเนว สรีรโสธนาทิสมตฺถํ สพฺพโทสหรํ โอสธามลกํ. ฉทฺทนฺตทหโตติ ฉทฺทนฺตทหสมีเป ิตเทววิมานโต, กปฺปรุกฺขโต วา, ตตฺถ ตาทิสา กปฺปรุกฺขวิเสสา สนฺติ, ตโต วา อาหรนฺตีติ อตฺโถ. อสุตฺตมยิกนฺติ สุตฺเตหิ อพทฺธํ ทิพฺพสุมนปุปฺเผเหว กตํ สุมนปุปฺผปฏํ. อุฏฺิตสฺส สาลิโนติ สยํชาตสาลิโน, สมุทายาเปกฺขฺเจตฺถ เอกวจนํ, สาลีนนฺติ อตฺโถ. นว วาหสหสฺสานีติ เอตฺถ จตสฺโส มุฏฺิโย เอโก กุฑุโว, จตฺตาโร กุฑุวา เอโก ปตฺโถ, จตฺตาโร ปตฺถา เอโก อาฬฺหโก, จตฺตาโร อาฬฺหกา เอกํ โทณํ, จตฺตาริ โทณานิ เอกา มานิกา ¶ , จตสฺโส มานิกา เอกา ขารี, วีสติ ขาริกา เอโก วาโห, ตเทว ‘‘เอกํ สกฏ’’นฺติ สุตฺตนิปาตฏฺกถาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา) วุตฺตํ. นิตฺถุสกเณ กโรนฺตีติ ถุสกุณฺฑกรหิเต กโรนฺติ. เตน นิมฺมิตํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโตติ สมฺพนฺโธ. ปฺุปฺปภาวนิพฺพตฺตคฺคหณํ นาคราชนิมฺมิตานํ ปฺุปฺปภาวนิพฺพตฺเตหิ สทิสตาย กตํ. วิมลเกตุมาลาติ เอตฺถ เกตุมาลา นาม สีสโต นิกฺขมิตฺวา อุปริมุทฺธนิ ปฺุโช หุตฺวา ทิสฺสมานรสฺมิราสีติ วทนฺติ.
พาหิรกปาสณฺฑนฺติ ¶ พาหิรกปฺปเวทิตํ สมยวาทํ. ปริคฺคณฺหีติ วีมํสมาโน ปริคฺคเหสิ. ภทฺทปีเกสูติ เวตฺตมยปีเสุ. สาโรติ คุณสาโร. สีหปฺชเรติ มหาวาตปานสมีเป. กิเลสวิปฺผนฺทรหิตจิตฺตตาย ทนฺตํ. นิจฺจํ ปจฺจุปฏฺิตสตารกฺขตาย คุตฺตํ. ขุรคฺเคเยวาติ เกโสโรปนาวสาเน. อติวิย โสภตีติ สมฺพนฺโธ. วาณิชโก อโหสีติ มธุวาณิชโก อโหสิ.
ปุพฺเพ ว สนฺนิวาเสนาติ ปุพฺเพ วา ปุพฺพชาติยํ วา สหวาเสนาติ อตฺโถ. ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วาติ วตฺตมานภเว หิตจรเณน วา. เอวํ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ ตํ สิเนหสงฺขาตํ เปมํ ชายเต. กึ วิยาติ? อาห ‘‘อุปฺปลํ ว ยโถทเก’’ติ. อุปฺปลํ วาติ รสฺสกโต วา-สทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. ยถา-สทฺโท อุปมายํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อุปฺปลฺจ เสสฺจ ปทุมาทิ อุทเก ชายมานํ ทฺเว การณานิ นิสฺสาย ชายติ อุทกฺเจว กลลฺจ, เอวํ เปมมฺปีติ (ชา. อฏฺ. ๒.๒.๑๗๔).
ธุวภตฺตานีติ นิจฺจภตฺตานิ. วชฺชาวชฺชนฺติ ขุทฺทกํ มหนฺตฺจ วชฺชํ. โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ภารมกาสีติ เถรสฺส มหานุภาวตํ, ตทา สาสนกิจฺจสฺส นายกภาเวน สงฺฆปริณายกตฺจ รฺโ าเปตุํ สงฺโฆ ตสฺส ภารมกาสีติ เวทิตพฺพํ, น อฺเสํ อชานนตาย. สาสนสฺส ทายาโทติ สาสนสฺส อพฺภนฺตโร าตโก โหมิ น โหมีติ อตฺโถ. เย สาสเน ปพฺพชิตุํ ปุตฺตธีตโร ปริจฺจชนฺติ, เต พุทฺธสาสเน สาโลหิตาตกา นาม โหนฺติ, สกลสาสนธารเณ สมตฺถานํ อตฺตโน โอรสปุตฺตานํ ปริจฺจตฺตตฺตา น ปจฺจยมตฺตทายกาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย เถโร ‘‘น โข, มหาราช, เอตฺตาวตา สาสนสฺส ทายาโท โหตี’’ติ อาห. กถฺจรหีติ เอตฺถ จรหีติ นิปาโต อกฺขนฺตึ ทีเปติ. ติสฺสกุมารสฺสาติ รฺโ เอกมาตุกสฺส กนิฏฺสฺส. สกฺขสีติ สกฺขิสฺสสิ. สิกฺขาย ปติฏฺาเปสุนฺติ ปาณาติปาตา เวรมณิอาทีสุ วิกาลโภชนา เวรมณิปริโยสานาสุ ฉสุ สิกฺขาสุ ปาณาติปาตา เวรมณึ ทฺเว ¶ วสฺสานิ อวีติกฺกมฺม สมาทานํ สมาทิยามีติอาทินา (ปาจิ. ๑๐๗๙) สมาทานวเสน สิกฺขาสมฺมุติทานานนฺตรํ สิกฺขาย ปติฏฺาเปสุํ. ฉ วสฺสานิ อภิเสกสฺส อสฺสาติ ฉวสฺสาภิเสโก.
สพฺพํ ¶ เถรวาทนฺติ ทฺเว สงฺคีติโย อารุฬฺหา ปาฬิ. สา หิ มหาสงฺฆิกาทิภินฺนลทฺธิกาหิ วิเวเจตุํ ‘‘เถรวาโท’’ติ วุตฺตา. อยฺหิ วิภชฺชวาโท มหากสฺสปตฺเถราทีหิ อสงฺกรโต รกฺขิโต อานีโต จาติ ‘‘เถรวาโท’’ติ วุจฺจติ, ‘‘สเถรวาท’’นฺติปิ ลิขนฺติ. ตตฺถ ‘‘อฏฺกถาสุ อาคตเถรวาทสหิตํ สาฏฺกถํ ติปิฏกสงฺคหิตํ พุทฺธวจน’’นฺติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวาติ เตโชกสิณารมฺมณํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา.
สภายนฺติ นครมชฺเฌ วินิจฺฉยสาลายํ. ทิฏฺิคตานีติ ทิฏฺิโยว. น โข ปเนตํ สกฺกา อิเมสํ มชฺเฌ วสนฺเตน วูปสเมตุนฺติ เตสฺหิ มชฺเฌ วสนฺโต เตสุเยว อนฺโตคธตฺตา อาเทยฺยวจโน น โหติ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตสิ. อโหคงฺคปพฺพตนฺติ เอวํนามกํ ปพฺพตํ. ‘‘อโธคงฺคาปพฺพต’’นฺติปิ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ปฺจาตเปน ตปฺเปนฺตีติ จตูสุ าเนสุ อคฺคึ ชาเลตฺวา มชฺเฌ ตฺวา สูริยมณฺฑลํ อุลฺโลเกนฺตา สูริยาตเปน ตปฺเปนฺติ. อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺตีติ อุทยกาลโต ปภุติ สูริยํ โอโลกยมานา ยาว อตฺถงฺคมนา สูริยาภิมุขาว ปริวตฺตนฺติ. โวภินฺทิสฺสามาติ ปคฺคณฺหึสูติ วินาเสสฺสามาติ อุสฺสาหมกํสุ.
วิสฺสฏฺโติ มรณสงฺการหิโต, นิพฺภโยติ อตฺโถ. มิควํ นิกฺขมิตฺวาติ อรฺเ วิจริตฺวา มิคมารณกีฬา มิควํ, ตํ อุทฺทิสฺส นิกฺขมิตฺวา มิควธตฺถํ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถ. อหินาคาทิโต วิเสสนตฺถํ ‘‘หตฺถินาเคนา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํ, ตสฺมึ ปสฺสนฺเตเยวาติ อตฺโถ. อากาเส อุปฺปติตฺวาติ เอตฺถ อยํ วิกุพฺพนิทฺธิ น โหตีติ คิหิสฺสาปิ อิมํ อิทฺธึ ทสฺเสสิ อธิฏฺานิทฺธิยา อปฺปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ปกติวณฺณฺหิ วิชหิตฺวา นาควณฺณาทิทสฺสนํ วิกุพฺพนิทฺธิ. ฉณเวสนฺติ อุสฺสวเวสํ. ปธานฆรนฺติ ภาวนานุโยควเสน วีริยารมฺภสฺส อนุรูปํ วิวิตฺตเสนาสนํ. โสปีติ รฺโ ภาคิเนยฺยํ สนฺธาย วุตฺตํ.
กุสลาธิปฺปาโยติ มนาปชฺฌาสโย. ทฺเวฬฺหกชาโตติ สํสยมาปนฺโน. เอเกกํ ภิกฺขุสหสฺสปริวารนฺติ เอตฺถ ‘‘คณฺหิตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ อาณากาเรน วุตฺเตปิ เถรา ภิกฺขู สาสนหิตตฺตา คตา. กปฺปิยสาสนฺเหตํ, น คิหีนํ คิหิกมฺมปฏิสํยุตฺตํ. เถโร นาคจฺฉีติ กิฺจาปิ ¶ ‘‘ราชา ¶ ปกฺโกสตี’’ติ วุตฺเตปิ ธมฺมกมฺมตฺถาย อาคนฺตุํ วฏฺฏติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ปน เปสิเตปิ ‘‘อนนุรูปา ยาจนา’’ติ นาคโต, ‘‘มหานุภาโว เถโร ยถานุสิฏฺํ ปฏิปตฺติโก ปมาณภูโต’’ติ รฺโ เจว อุภยปกฺขิกานฺจ อตฺตนิ พหุมานุปฺปาทนวเสน อุทฺธํ กตฺตพฺพกมฺมสิทฺธึ อากงฺขนฺโต อสารุปฺปวจนเลเสน นาคจฺฉิ. เอกโต สงฺฆฏิตา นาวา นาวาสงฺฆาฏํ. สาสนปจฺจตฺถิกานํ พหุภาวโต อาห ‘‘อารกฺขํ สํวิธายา’’ติ. ยนฺติ ยสฺมา. อพฺพาหึสูติ อากฑฺฒึสุ. พาหิรโตติ อุยฺยานสฺส พาหิรโต. ปสฺสนฺตานํ อติทุกฺกรภาเวน อุปฏฺานํ สนฺธาย ‘‘ปเทสปถวีกมฺปนํ ทุกฺกร’’นฺติ อาห. อธิฏฺาเน ปเนตฺถ วิสุํ ทุกฺกรตา นาม นตฺถิ.
ทีปกติตฺติโรติ สากุณิเกหิ สมชาติกานํ คหณตฺถาย โปเสตฺวา สิกฺเขตฺวา ปาสฏฺาเน ปนกติตฺติโร. น ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสตีติ คาถาย ยทิ ตว ปาปกิริยาย มโน นปฺปทุสฺสติ, ลุทฺเทน ตํ นิสฺสาย กตมฺปิ ปาปกมฺมํ ตํ น ผุสติ. ปาปกิริยาย หิ อปฺโปสฺสุกฺกสฺส นิราลยสฺส ภทฺรสฺส สโต ตว ตํ ปาปํ น อุปลิมฺปติ, ตว จิตฺตํ น อลฺลียตีติ อตฺโถ.
กึ วทติ สีเลนาติ กึวาที. อถ วา โก กตโม วาโท กึวาโท, โส เอตสฺส อตฺถีติ กึวาที. อตฺตานฺจ โลกฺจ สสฺสโตติ วาโท เอเตสนฺติ สสฺสตวาทิโน. สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ วา เอกจฺจํ สสฺสตนฺติ ปวตฺโต วาโท เอกจฺจสสฺสโต, ตสฺมึ นิยุตฺตา เอกจฺจสสฺสติกา. ‘‘อนฺโต, อนนฺโต, อนฺตานนฺโต, เนวนฺโต นานนฺโต’’ติ เอวํ อนฺตานนฺตํ อารพฺภ ปวตฺตา จตฺตาโร วาทา อนฺตานนฺตา, เตสุ นิยุตฺตา อนฺตานนฺติกา. น มรติ น อุปจฺฉิชฺชตีติ อมรา, เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โนติอาทินา (ที. นิ. ๑.๖๒) ปวตฺตา ทิฏฺิ เจว วาจา จ, ตสฺสา วิกฺเขโป เอเตสนฺติ อมราวิกฺเขปิกา. อถ วา อมรา นาม มจฺฉชาติ ทุคฺคหา โหติ, ตสฺสา อมราย วิย วิกฺเขโป เอเตสนฺติ อมราวิกฺเขปิกา. อธิจฺจ ยทิจฺฉกํ ยํ กิฺจิ การณํ อนเปกฺขิตฺวา สมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จาติ วาเท นิยุตฺตา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา. สฺี อตฺตาติ วาโท เยสนฺเต สฺีวาทา. เอวํ อสฺีวาทา เนวสฺีนาสฺีวาทาติ เอตฺถาปิ. ‘‘กายสฺส เภทา สตฺโต อุจฺฉิชฺชตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๘๕-๘๖) เอวํ ¶ อุจฺเฉทํ วทนฺตีติ อุจฺเฉทวาทา. ทิฏฺธมฺโมติ ปจฺจกฺโข ยถาสกํ อตฺตภาโว, ตสฺมึเยว ยถากามํ ปฺจกามคุณปริโภเคน นิพฺพานํ ทุกฺขูปสมํ วทนฺตีติ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา. วิภชิตฺวา วาโท เอตสฺสาติ วิภชฺชวาที, ภควา. สพฺพํ เอกรูเปน อวตฺวา ยถาธมฺมํ วิภชิตฺวา นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา ยถา ทิฏฺิสนฺเทหาทโย วิคจฺฉนฺติ, สมฺมุติปรมตฺถา ¶ จ ธมฺมา อสงฺกรา ปฏิภนฺติ, เอวํ เอกนฺตวิภชนสีโลติ วุตฺตํ โหติ. ปรปฺปวาทํ มทฺทมาโนติ ตสฺมึ กาเล อุปฺปนฺนํ, อายตึ อุปฺปชฺชนกฺจ สพฺพํ ปรวาทํ กถาวตฺถุมาติกาวิวรณมุเขน นิมฺมทฺทนํ กโรนฺโตติ อตฺโถ.
ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.
อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา
เกนาภตนฺติ อิมํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺเตน ชมฺพุทีเป ตาว ยาว ตติยสงฺคีติ, ตาว ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีหฬทีเป อาจริยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ตติยสงฺคหโต ปน อุทฺธนฺติอาทิ อารทฺธํ. อิมํ ทีปนฺติ ตมฺพปณฺณิทีปํ. ตสฺมึ ทีเป นิสีทิตฺวา อาจริเยน อฏฺกถาย กตตฺตา ‘‘อิมํ ทีป’’นฺติ วุตฺตํ. กฺจิ กาลนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, กิสฺมิฺจิ กาเลติ อตฺโถ. โปราณาติ สีหฬทีเป สีหฬฏฺกถาการกา. ภทฺทนาโมติ ภทฺทสาลตฺเถโร. อาคุํ ปาปํ น กโรนฺตีติ นาคา. วินยปิฏกํ วาจยึสูติ สมฺพนฺโธ. ตมฺพปณฺณิยาติ ภุมฺมวจนํ. นิกาเย ปฺจาติ วินยาภิธมฺมานํ วิสุํ คหิตตฺตา ตพฺพินิมุตฺตา ปฺจ นิกายา คเหตพฺพา. ปกรเณติ อภิธมฺมปกรเณ วาเจสุนฺติ โยชนา. ตีณิ ปิฏกานิ สฺวาคตานิ อสฺสาติ ‘‘เตปิฏโก’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ติเปฏโก’’ติ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วุตฺตํ. ตารกราชาติ จนฺทิมา. ปุปฺผนาโมติ เอตฺถ มหาปทุมตฺเถโร สุมนตฺเถโร จ าตพฺโพติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ‘‘ปุปฺผนาโม’’ติ วุตฺตํ.
วนวาสินฺติ วนวาสีรฏฺํ. กรกวสฺสนฺติ หิมปาตนกวสฺสํ, กรกธาราสทิสํ วา วสฺสํ. หราเปตฺวาติ อุทโกเฆน หราเปตฺวา. ฉินฺนภินฺนปฏธโรติ สตฺถเกน ฉินฺนํ รงฺเคน ภินฺนํ ปฏํ ธารณโก. ภณฺฑูติ มุณฺฑโก. มกฺขํ อสหมาโนติ เถรสฺส อานุภาวํ ปฏิจฺจ อตฺตโน ¶ อุปฺปนฺนํ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขณํ มกฺขํ ตถา ปวตฺตํ โกธํ อสหมาโน. อสนิโย ผลนฺตีติ คชฺชนฺตา ปตนฺติ. เม มม ภยเภรวํ ชเนตุํ ปฏิพโล น อสฺส น ภเวยฺยาติ โยชนา. อฺทตฺถูติ เอกํเสน. กสฺมีรคนฺธาราติ กสฺมีรคนฺธารรฏฺวาสิโน. อิสิวาตปฏิวาตาติ ภิกฺขูนํ จีวรจลนกายจลเนหิ สฺชนิตวาเตหิ ปริโต สมนฺตโต พีชยมานา อเหสุํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ เหฏฺามคฺคตฺตเย าณํ. อนมตคฺคิยนฺติ อนมตคฺคสํยุตฺตํ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔ อาทโย). สมธิกานีติ สาธิกานิ. ปฺจ รฏฺานีติ ปฺจ จินรฏฺานิ. เวคสาติ เวเคน. สมนฺตโต รกฺขํ เปสีติ เตสํ อปฺปเวสนตฺถาย อธิฏฺานวเสน รกฺขํ เปสิ. อฑฺฒุฑฺฒานิ สหสฺสานีติ อฑฺเฒน จตุตฺถานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ, อติเรกปฺจสตานิ ตีณิ สหสฺสานีติ อตฺโถ. ทิยฑฺฒสหสฺสนฺติ ¶ อฑฺเฒน ทุติยํ ทิยฑฺฒํ, อติเรกปฺจสติกํ สหสฺสนฺติ อตฺโถ. นิทฺธเมตฺวานาติ ปลาเปตฺวา.
ราชคหนครปริวตฺตเกนาติ ราชคหนครํ ปริวตฺเตตฺวา ตโต พหิ ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตมคฺเคน, คมเนน วา. อาโรเปสีติ ปฏิปาเทสิ. ปฬินาติ อากาสํ ปกฺขนฺทึสุ. นคุตฺตเมติ เจติยคิริมาห. ปุรโตติ ปาจีนทิสาภาเค. ปุรเสฏฺสฺสาติ เสฏฺสฺส อนุราธปุรสฺส. สิลกูฏมฺหีติ เอวํนามเก ปพฺพตกูเฏ. สีหกุมารสฺส ปุตฺโตติ เอตฺถ ‘‘กลิงฺคราชธีตุ กุจฺฉิสฺมึ สีหสฺส ชาโต สีหกุมาโร’’ติ วทนฺติ. เชฏฺมาสสฺส ปุณฺณมิยํ เชฏฺนกฺขตฺตํ วา มูลนกฺขตฺตํ วา โหตีติ อาห ‘‘เชฏฺมูลนกฺขตฺตํ นาม โหตี’’ติ. มิคานํ วานโต หึสนโต พาธนโต มิควํ, มิควิชฺฌนกีฬา. โรหิตมิครูปนฺติ โคกณฺณมิคเวสํ. รถยฏฺิปฺปมาณาติ รถปโตทปฺปมาณา. เอกา ลตายฏฺิ นามาติ เอกา รชตมยา กฺจนลตาย ปฏิมณฺฑิตตฺตา เอวํ ลทฺธนามา. ปุปฺผยฏฺิยํ นีลาทีนิ ปุปฺผานิ, สกุณยฏฺิยํ นานปฺปการา มิคปกฺขิโน วิจิตฺตกมฺมกตา วิย ขายนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. ราชกกุธภณฺฑานีติ ราชารหอุตฺตมภณฺฑานิ. สงฺขนฺติ ทกฺขิณาวฏฺฏํ อภิเสกสงฺขํ. วฑฺฒมานนฺติ อลงฺการจุณฺณํ, ‘‘นหานจุณฺณ’’นฺติ เกจิ. วฏํสกนฺติ กณฺณปิฬนฺธนํ วฏํสกนฺติ วุตฺตํ โหติ. นนฺทิยาวฏฺฏนฺติ นนฺทิยาวฏฺฏปุปฺผากาเรน มงฺคลตฺถํ สุวณฺเณน กตํ. กฺนฺติ ขตฺติยกุมารึ. หตฺถปฺุฉนนฺติ ปีตวณฺณํ มหคฺฆหตฺถปฺุฉนวตฺถํ. อรุณวณฺณมตฺติกนฺติ นาคภวนสมฺภวํ. วตฺถโกฏิกนฺติ วตฺถยุคเมว. นาคมาหฏนฺติ นาเคหิ ¶ อาหฏํ. อมโตสธนฺติ เอวํนามิกา คุฬิกชาติ. อมตสทิสกิจฺจตฺตา เอวํ วุจฺจติ. ภูมตฺถรณสงฺเขเปนาติ ภูมตฺถรณากาเรน. อุปฺปาตปากาติ นิมิตฺตปากา. อลํ คจฺฉามาติ ‘‘ปุรสฺส อจฺจาสนฺนตฺตา สารุปฺปํ น โหตี’’ติ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห. อฑฺฒนวมานํ ปาณสหสฺสานนฺติ (อ. นิ. ๖.๕๓) ปฺจสตาธิกานํ อฏฺนฺนํ ปาณสหสฺสานํ. อปฺปมาทสุตฺตนฺติ องฺคุตฺตรนิกาเย มหาอปฺปมาทสุตฺตํ, ราโชวาทสุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
มหจฺจาติ มหตา. อุปสงฺกมนฺโตติ อติวิย กิลนฺตรูโป หุตฺวา อุปสงฺกมีติ อตฺโถ. ตุมฺเห ชานนตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ. ปฺจปณฺณาสายาติ เอตฺถ ‘‘จตุปฺาสายาติ วตฺตพฺพํ. เอวฺหิ สติ อุปริ วุจฺจมานํ ทฺวาสฏฺิ อรหนฺโตติ วจนํ สเมตี’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา) วุตฺตํ. ทสภาติกสมากุลนฺติ มุฏสิวสฺส ปุตฺเตหิ เทวานํปิยติสฺสาทีหิ ทสหิ ภาติเกหิ สมากิณฺณํ. จิรทิฏฺโ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ธาตุโย สนฺธายาห. สพฺพตาฬาวจเรติ สพฺพานิ ตุริยภณฺฑานิ, ตํสหจริเต วา วาทเก. อุปฏฺาเปตฺวาติ อุปหารการาปนวเสน สนฺนิปาเตตฺวา. วฑฺฒมานกจฺฉายายาติ ปจฺฉาภตฺตํ. โปกฺขรวสฺสนฺติ โปกฺขรปตฺเต ¶ วิย อเตมิตุกามานํ อุปริ อเตเมตฺวา ปวตฺตนกวสฺสํ. มหาวีโรติ สตฺถุโวหาเรน ธาตุ เอว วุตฺตา. ปจฺฉิมทิสาภิมุโขว หุตฺวา อปสกฺกนฺโตติ เอตฺถ ปุรตฺถาภิมุโข ิโตว ปิฏฺิโต อปสกฺกเนน ปจฺฉิมทิสาย คจฺฉนฺโต ตาทิโสปสงฺกมนํ สนฺธาย ‘‘ปจฺฉิมทิสาภิมุโข’’ติ วุตฺโต. ‘‘มเหชวตฺถุ นาม เอวํนามกํ เทวฏฺาน’’นฺติ วทนฺติ.
ปชฺชรเกนาติ อมนุสฺสสมุฏฺาปิเตน ปชฺชรกโรเคน. เทโวติ เมโฆ. อนุปฺปเวจฺฉีติ วิมุจฺจิ. วิวาโท โหตีติ เอตฺถ กิริยากาลมเปกฺขิตฺวา วตฺตมานปฺปโยโค ทฏฺพฺโพ. เอวํ อีทิเสสุ สพฺพตฺถ. ตเทตนฺติ านํ ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ฉนฺนํ วณฺณานํ สมฺพนฺธภูตานํ รํสิโย จา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ, ‘‘ฉนฺนํ วณฺณานํ อุทกธารา จา’’ติ เอวมฺเปตฺถ สมฺพนฺธํ วทนฺติ. ปรินิพฺพุเตปิ ภควติ ตสฺสานุภาเวน เอวรูปํ ปาฏิหาริยํ อโหสิ เอวาติ ทสฺเสตุํ เอวํ อจินฺติยาติอาทิคาถมาห. รกฺขํ กโรนฺโตติ อตฺตนา อุปาเยน ปลาปิตานํ ยกฺขานํ ปุน อปฺปวิสนตฺถาย ปริตฺตานํ กโรนฺโต. อาวิชฺชีติ ปริยายิ.
รฺโ ¶ ภาตาติ รฺโ กนิฏฺภาตา. อนุฬาเทวี นาม รฺโ เชฏฺภาตุ ชายา. สรสรํสิชาลวิสฺสชฺชนเกนาติ สินิทฺธตาย รสวนฺตํ โอชวนฺตํ รํสิชาลํ วิสฺสชฺเชนฺเตน. เอกทิวเสน อคมาสีติ สมฺพนฺโธ. อปฺเปสีติ เลขสาสนํ ปติฏฺาเปสิ. อุทิกฺขตีติ อเปกฺขติ ปตฺเถติ. ภาริยนฺติ ครุกํ, อนติกฺกมนียนฺติ อตฺโถ. มํ ปฏิมาเนตีติ มํ อุทิกฺขติ. กมฺมารวณฺณนฺติ รฺโ ปกติสุวณฺณการวณฺณํ. ติหตฺถวิกฺขมฺภนฺติ ติหตฺถวิตฺถารํ. สกลชมฺพุทีปรชฺเชนาติ เอตฺถ รฺโ อิทนฺติ รชฺชํ, สกลชมฺพุทีปโต อุปฺปชฺชนกอาโย เจว อาณาทโย จ, เตน ปูเชมีติ อตฺโถ, น สกลปถวีปาสาทาทิวตฺถุนา ตสฺส สตฺตาหํ เทมีติอาทินา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ทาตุํ อยุตฺตตฺตา. เอวฺหิ เทนฺโต ตาวกาลิกํ เทติ นาม วตฺถุปริจฺจาคลกฺขณตฺตา ทานสฺส, ปถวาทิวตฺถุปริจฺจาเคน จ ปุน คหณสฺส อยุตฺตตฺตา. นิยมิตกาเล ปน อายาทโย ปริจฺจตฺตา เอวาติ ตโต ปรํ อปริจฺจตฺตตฺตา คเหตุํ วฏฺฏติ. ตสฺมา วุตฺตนเยเนตฺถ อิโต ปรมฺปิ อายาทิทานวเสเนว รชฺชทานํ เวทิตพฺพํ. ปุปฺผุฬกา หุตฺวาติ เกตกีปาโรหงฺกุรา วิย อุทกปุปฺผุฬกาการา หุตฺวา. ควกฺขชาลสทิสนฺติ ภาวนปุํสกํ, วาตปาเนสุ ชาลากาเรน ปิตทารุปฏสทิสนฺติ อตฺโถ, ควกฺเขน จ สุตฺตาทิมยชาเลน จ สทิสนฺติ วา อตฺโถ.
เทวทุนฺทุภิโยติ เอตฺถ เทโวติ เมโฆ, ตสฺส อจฺฉสุกฺขตาย อากาสมิว ขายมานสฺส อนิมิตฺตคชฺชิตํ เทวทุนฺทุภิ นาม, ยํ ‘‘อากาสทุนฺทุภี’’ติปิ วทนฺติ. ผลึสูติ ถนึสุ. ปพฺพตานํ ¶ นจฺเจหีติ ปถวีกมฺเปน อิโต จิโต จ ภมนฺตานํ ปพฺพตานํ นจฺเจหิ. วิมฺหยชาตา ยกฺขา ‘‘หิ’’นฺติสทฺทํ นิจฺฉาเรนฺตีติ อาห ‘‘ยกฺขานํ หิงฺกาเรหี’’ติ. สกสกปฏิภาเนหีติ อตฺตโน อตฺตโน สิปฺปโกสลฺเลหิ. อภิเสกํ ทตฺวาติ อโนตตฺตทโหทเกน อภิเสกํ ทตฺวา.
เทวตากุลานีติ มหาโพธึ ปริวาเรตฺวา ิตนาคยกฺขาทิเทวตากุลานิ ทตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โคปกราชกมฺมิโน ตถา ‘‘ตรจฺฉา’’ติ วทนฺติ. อิมินา ปริวาเรนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ, อิมินา ปริวาเรน สหาติ อตฺโถ. ตามลิตฺตินฺติ เอวํนามกํ สมุทฺทตีเร ปฏฺฏนํ. อิทมสฺส ตติยนฺติ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺิตสาขาโพธิยา รชฺชสมฺปทานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตโต ปน ปุพฺเพ เอกวารํ รชฺชสมฺปทานํ อจฺฉินฺนาย สาขาย มหาโพธิยา เอว กตํ, เตน ¶ สทฺธึ จตุกฺขตฺตุํ ราชา รชฺเชน ปูเชสิ. รชฺเชน ปูชิตทิวเสสุ กิร สกลทีปโต อุปฺปนฺนํ อายํ คเหตฺวา มหาโพธิเมว ปูเชสิ.
ปมปาฏิปททิวเสติ สุกฺกปกฺขปาฏิปททิวเส. ตฺหิ กณฺหปกฺขปาฏิปททิวสํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ปมปาฏิปททิวส’’นฺติ วุตฺตํ, อิทฺจ ตสฺมึ ตมฺพปณฺณิทีเป โวหารํ คเหตฺวา วุตฺตํ, อิธ ปน ปุณฺณมิโต ปฏฺาย ยาว อปรา ปุณฺณมี, ตาว เอโก มาโสติ โวหาโร. ตสฺมา อิมินา โวหาเรน ‘‘ทุติยปาฏิปททิวเส’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา กณฺหปกฺขปาฏิปทสฺส อิธ ปมปาฏิปทตฺตา. คจฺฉติ วตเรติ เอตฺถ อเรติ เขเท. สมนฺตาโยชนนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, โยชนปฺปมาเณ ปเทเส สพฺพตฺถาติ อตฺโถ. สุปณฺณรูเปนาติ มหาโพธึ พลกฺกาเรน คเหตฺวา นาคภวนํ เนตุกามานิ นาคราชกุลานิ อิทฺธิยา คหิเตน ครุฬรูเปน สนฺตาเสติ. ตํ วิภูตึ ปสฺสิตฺวาติ เทวตาทีหิ กรียมานํ ปูชามหตฺตํ, มหาโพธิยา จ อานุภาวมหตฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตถา ปูเชตุกามา เถรึ ยาจิตฺวาติ โยชนา. สมุทฺทสาลวตฺถุสฺมินฺติ ยสฺมึ ปเทเส ตฺวา ราชา สมุทฺเท อาคจฺฉนฺตํ โพธึ เถรานุภาเวน อทฺทส, ยตฺถ จ ปจฺฉา สมุทฺทสฺส ทิฏฺฏฺานนฺติ ปกาเสตุํ สมุทฺทสาลํ นาม สาลํ อกํสุ, ตสฺมึ สมุทฺทสาลาย วตฺถุภูเต ปเทเส. เถรสฺสาติ มหามหินฺทตฺเถรสฺส. ปุปฺผอคฺฆิยานีติ กูฏาคารสทิสานิ ปุปฺผเจติยานิ. อาคโต วตเรติ เอตฺถ อเรติ ปโมเท. อฏฺหิ อมจฺจกุเลหิ อฏฺหิ พฺราหฺมณกุเลหิ จาติ โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหิ. รชฺชํ วิจาเรสีติ รชฺชํ วิจาเรตุํ วิสฺสชฺเชสิ. ราชวตฺถุทฺวารโกฏฺกฏฺาเนติ ราชุยฺยานสฺส ทฺวารโกฏฺกฏฺาเน. อนุปุพฺพวิปสฺสนนฺติ อุทยพฺพยาทิอนุปุพฺพวิปสฺสนํ. ‘‘สห โพธิปติฏฺาเนนา’’ติ กรณวจเนน วตฺตพฺเพ วิภตฺติปริณาเมน ‘‘สห โพธิปติฏฺานา’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ กตํ. สติ หิ สหสทฺทปฺปโยเค กรณวจเนเนว ภวิตพฺพํ. ทสฺสึสูติ ปฺายึสุ. มหาอาสนฏฺาเนติ ปุพฺพปสฺเส มหาสิลาสเนน ปติฏฺิตฏฺาเน. ปูเชตฺวา วนฺทีติ อาคามินํ ¶ มหาเจติยํ วนฺทิ. ปุริเม ปน มหาวิหารฏฺาเน ปูชามตฺตสฺเสว กตตฺตา อนาคเต สงฺฆสฺสปิ นวกตา อวนฺทิตพฺพตา จ ปกาสิตาติ เวทิตพฺพา. อนาคเต ปน เมตฺเตยฺยาทิพุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธภาวกฺขณํ อุทฺทิสฺส วนฺทิตพฺพาว สภาเวน วิสิฏฺปุคฺคลตฺตาติ คเหตพฺพํ.
มหาอริฏฺโติ ¶ ปฺจปฺาสาย ภาตุเกหิ สทฺธึ เจติยคิริมฺหิ ปพฺพชิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. เมฆวณฺณาภยอมจฺจสฺส ปริเวณฏฺาเนติ เมฆวณฺณอภยสฺส รฺโ อมจฺเจน กตฺตพฺพสฺส ปริเวณสฺส วตฺถุภูเต าเน. มงฺคลนิมิตฺตภาเวน อากาเส สมุปฺปนฺโน มโนหรสทฺโท อากาสสฺส รโว วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อากาสํ มหาวิรวํ รวี’’ติ. น หิ อากาโส นาม โกจิ ธมฺโม อตฺถิ, โย สทฺทํ สมุฏฺาเปยฺย, อากาสคตอุตุวิเสสสมุฏฺิโตว โส สทฺโทติ คเหตพฺโพ. ปมกตฺติกปวารณทิวเส…เป… วินยปิฏกํ ปกาเสสีติ อิทํ วินยํ วาเจตุํ อารทฺธทิวสํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนุสิฏฺิกรานนฺติ อนุสาสนีกรานํ. ราชิโนติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, เทวานํปิยติสฺสราชานนฺติ อตฺโถ. อฺเปีติ มหินฺทาทีหิ อฏฺสฏฺิมหาเถเรหิ อฺเปิ, เตสํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห เตสํ เถรานนฺติอาทิ. ตตฺถ เตสํ เถรานํ อนฺเตวาสิกาติ มหินฺทตฺเถราทีนํ อฏฺสฏฺิมหาเถรานํ อริฏฺาทโย อนฺเตวาสิกา จ มหาอริฏฺตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกา ติสฺสทตฺตกาฬสุมนาทโย จาติ โยเชตพฺพํ. อนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกาติ อุภยตฺถ วุตฺตอนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกปรมฺปรา จาติ อตฺโถ. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการาติ มหินฺโท อิฏฺฏิโย อุตฺติโยติอาทิคาถาหิ (ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา) ปกาสิตา อาจริยปรมฺปรา.
น ปคฺฆรตีติ น คฬติ, น ปมุสฺสตีติ อตฺโถ. สติคติธิติมนฺเตสูติ เอตฺถ สตีติ อุคฺคหธารเณ สติ. คตีติ สทฺทตฺถวิภาคคฺคหเณ าณํ. ธิตีติ อุคฺคหปริหรณาทีสุ วีริยํ. กุกฺกุจฺจเกสูติ ‘‘กปฺปติ น กปฺปตี’’ติ วีมํสกุกฺกุจฺจการีสุ. มาตาปิตุฏฺานิโยติ วตฺวา ตเมวตฺถํ สมตฺเถตุํ อาห ตทายตฺตาหีติอาทิ. วินยปริยตฺตึ นิสฺสายาติ วินยปิฏกปริยาปุณนํ นิสฺสาย. อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโตติ ลชฺชิโน วินยธารณสฺส อลชฺชิอฺาณตาทีหิ ฉหิ อากาเรหิ อาปตฺติยา อนาปชฺชนโต อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ ขณฺฑาทิโทสวิรหิโต สุคุตฺโต สุรกฺขิโต โหติ. กุกฺกุจฺจปกตานนฺติ กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน กุกฺกุจฺเจน ปกตานํ อุปทฺทุตานํ อภิภูตานํ ยถาวินยํ กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺาปเนน ปฏิสรณํ โหติ. วิคโต สารโท ภยเมตสฺสาติ วิสารโท. ‘‘เอวํ กเถนฺตสฺส โทโส เอวํ น โทโส’’ติ ตฺวาว กถนโต นิพฺภโยว สงฺฆมชฺเฌ โวหรติ ¶ . ปจฺจตฺถิเกติ อตฺตปจฺจตฺถิเก เจว วชฺชิปุตฺตกาทิสาสนปจฺจตฺถิเก จ. สหธมฺเมนาติ สการเณน วจเนน สิกฺขาปทํ ทสฺเสตฺวา ยถา เต อสทฺธมฺมํ ปติฏฺาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวํ สุนิคฺคหิตํ กตฺวา นิคฺคณฺหาติ. สทฺธมฺมฏฺิติยาติ ¶ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตสฺส ติวิธสฺสาปิ สทฺธมฺมสฺส ิติยา, ปวตฺติยาติ อตฺโถ.
วินโย สํวรตฺถายาติอาทีสุ วินยปริยาปุณนํ วินโย, วินยปฺตฺติ วา กายวจีทฺวารสํวรตฺถาย. อวิปฺปฏิสาโรติ กตากตํ นิสฺสาย วิปฺปฏิสาราภาโว สนฺตาปาภาโว. ปาโมชฺชํ ตรุณปีติ. ปีติ นาม พลวปีติ. ปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตปสฺสทฺธิ. ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห. นิพฺพิทาติ วิปสฺสนา. วิราโคติ อริยมคฺโค. วิมุตฺตีติ อคฺคผลํ. วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. อนุปาทาติ กฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา. ปรินิพฺพานตฺถายาติ ปจฺจเวกฺขณาเณ อนุปฺปนฺเน อนฺตรา ปรินิพฺพานาภาเวน ตํปรินิพฺพานตฺถายาติ ปจฺจยตฺเตน วุตฺตํ อนนฺตราทิปจฺจยตฺตา. เอตทตฺถา กถาติ อยํ วินยกถา นาม เอตสฺส อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส อตฺถายาติ อตฺโถ. มนฺตนาติ วินยมนฺตนาเยว, ภิกฺขูนํ ‘‘เอวํ กริสฺสาม, เอวํ น กริสฺสามา’’ติ วินยปฏิพทฺธมนฺตนา. อุปนิสาติ อุปนิสีทติ เอตฺถ ผลนฺติ อุปนิสา, การณํ. วินโย สํวรตฺถายาติอาทิการณปรมฺปราปิ เอตทตฺถาติ อตฺโถ. โสตาวธานนฺติ อิมิสฺสา ปรมฺปรปจฺจยกถาย อตฺตานํ สมนตฺถาย โสตาวธานํ, ตมฺปิ เอตมตฺถํ. ยทิทนฺติ นิปาโต. โย อยํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตสฺส อรหตฺตมคฺคสงฺขาโต, ตปฺผลสงฺขาโต วา วิโมกฺโข, โสปิ เอตทตฺถาย อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย. อถ วา โย อยํ กฺจิ ธมฺมํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข วิมุจฺจนํ วิคโม ปรินิพฺพานํ เอตทตฺถา กถาติ เอวํ อุปสํหรณวเสน โยเชตุมฺปิ วฏฺฏติ มคฺคผลวิโมกฺขสฺส ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา. อาโยโคติ อุคฺคหณาทิวเสน ปุนปฺปุนํ อภิโยโค.
อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ
พาหิรนิทานกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.