📜
๔. สมถกฺขนฺธโก
สติวินยกถาทิวณฺณนา
๑๙๕. สมถกฺขนฺธเก ¶ ¶ ขีณาสวสฺส วิปุลสตึ นิสฺสาย ทาตพฺโพ วินโย โจทนาทิอสารุปฺปานํ วินยนุปาโย สติวินโย.
๑๙๖. จิตฺตวิปริยาสกโตติ กตจิตฺตวิปริยาโส. คคฺคํ ภิกฺขุํ…เป… โจเทนฺตีติ เอตฺถ ปน อุมฺมตฺตกสฺส อิทํ อุมฺมตฺตกํ, อชฺฌาจิณฺณํ. ตเทว จิตฺตวิปริยาเสน กตนฺติ จิตฺตวิปริยาสกตํ. เตน อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อนาจาเรน อาปนฺนาย อาปตฺติยา คคฺคํ ภิกฺขุํ โจเทนฺตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปมํ มูฬฺโห หุตฺวา ปจฺฉา อมูฬฺหภาวํ อุปคตสฺส ทาตพฺโพ วินโย อมูฬฺหวินโย.
๒๐๒. ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยภาวสมฺปาทิกา กิริยา เยภุยฺยสิกาติ อิมสฺมึ อตฺเถ ส-การาคมสหิโต อิก-ปจฺจยนฺโตยํ สทฺโทติ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺสา กิริยายาติ คูฬฺหกวิวฏฺฏกาทินา สลากคฺคาหาปกกิริยาย. เยภุยฺยภาวํ นิสฺสิตสมถกิริยา เยภุยฺยสิกาติ เอวํ เยภุยฺยสิกาสทฺทสฺส อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวฺหิ อยํ อธิกรณสมโถ นาม โหติ. ยถาวุตฺตสลากคฺคาเหน หิ ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยภาเว สิทฺเธ ปจฺฉา ตํ เยภุยฺยภาวํ นิสฺสาเยว อธิกรณวูปสโม โหติ, น ธมฺมวาทีนํ พหุตรภาวสาธกกิริยามตฺเตน.
๒๐๗. ‘‘เสสเมตฺถ ตชฺชนียาทีสุ วุตฺตนยเมวา’’ติ เอเตน ตชฺชนียาทิสตฺตกมฺมานิ วิย อิทมฺปิ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ อสุจิภาวาทิโทสยุตฺตสฺส, สงฺฆสฺส จ วินิจฺฉเย อติฏฺมานสฺส กตฺตพฺพํ วิสุํ เอกํ นิคฺคหกมฺมนฺติ ทสฺเสติ. เอตสฺมิฺหิ นิคฺคหกมฺเม กเต โส ปุคฺคโล ‘‘อหํ ¶ สุทฺโธ’’ติ อตฺตโน สุทฺธิยา สาธนตฺถํ สงฺฆมชฺฌํ โอตริตุํ, สงฺโฆ จสฺส วินิจฺฉยํ ทาตุํ น ลภติ, ตํ กมฺมกรณมตฺเตเนว จ ตํ อธิกรณํ วูปสนฺตํ โหติ.
กถํ ปเนตํ กมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ? เกจิ ปเนตฺถ ‘‘โส ตถา นิคฺคหิโต นิคฺคหิโตว โหติ, โอสารณํ น ลภติ. เตเนว ปาฬิยํ ¶ โอสารณา น วุตฺตา’’ติ วทนฺติ. อฺเ ปน ‘‘ปาฬิยํ น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติอาทินา สมฺมาวตฺตนสฺส วุตฺตตฺตา สมฺมาวตฺติตฺวา ลชฺชิธมฺเม โอกฺกนฺตสฺส โอสารณา อวุตฺตาปิ ตชฺชนียาทีสุ วิย นยโต กมฺมวาจํ โยเชตฺวา โอสารณา กาตพฺพา เอวา’’ติ วทนฺติ, อิทํ ยุตฺตํ. เตเนว อฏฺกถายํ วกฺขติ ‘‘สเจ สีลวา ภวิสฺสติ, วตฺตํ ปริปูเรตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธึ ลภิสฺสติ. โน เจ, ตถานาสิตโกว ภวิสฺสตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๓๘). ตสฺสปาปิยสิกากมฺมนฺติ จ อลุตฺตสมาโสเยว. เตนาห ‘‘อิทํ หี’’ติ อาทิ.
สติวินยกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
อธิกรณกถาวณฺณนา
๒๑๕. วิรูปโต วิปริณามฏฺเน จิตฺตํ ทุกฺขํ วิปจฺจตีติ อาห ‘‘จิตฺตทุกฺขตฺถํ โวหาโร’’ติอาทิ. อุปวทนาติ โจทนา. ตตฺเถวาติ อนุวทเน.
อาทิโต ปฏฺาย จ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส วิฺาตตฺตาติ วิตฺถารโต อาคตกมฺมวคฺคสฺส อาทิโต ปฏฺาย วณฺณนามุเขน วิฺาตตฺตา วินิจฺฉโย ภวิสฺสตีติ โยชนา.
๒๑๖. ปาฬิยํ อชฺฌตฺตํ วาติ อตฺตนิ วา อตฺตโน ปริสาย วา. พหิทฺธา วาติ ปรสฺมึ วา ปรสฺส ปริสาย วา. อนวสฺสวายาติ อนุปฺปาทาย.
๒๒๐. ‘‘วิวาทาธิกรณํ กุสลํ อกุสลํ อพฺยากต’’นฺติ อิทํ ปุจฺฉาวจนํ. วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสลนฺติอาทิ วิสชฺชนํ. เอส นโย เสเสสุปิ.
๒๒๒. สมฺมุติสภาวายปิ อาปตฺติยา การณูปจาเรน อกุสลาพฺยากตภาเวน วุจฺจมาเน กุสลสฺสาปิ อาปตฺติการณตฺตา ตทุปจาเรน ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย ¶ , ตถา ¶ อวตฺวา ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ เอวํวจนสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ สนฺธายภาสิตวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จายมธิปฺปาโย – ยทิ หิ อาปตฺติ นาม ปรมตฺถธมฺมสภาวา ภเวยฺย, ตทา ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสล’’นฺติอาทิวจนํ ยุชฺเชยฺย. ยสฺมา ทุฏฺโทสสิกฺขาปทฏฺกถาทีสุ ทสฺสิตโทสปฺปสงฺคโต ปรมตฺถสภอาวตา น ยุตฺตา, เอกนฺตสมฺมุติสภาวา เอว สา โหติ, ตสฺมา ‘‘สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติปิ นิปฺปริยายโต น วตฺตพฺพา. ยทิ ปน อกุสลอพฺยากตธมฺมสมุฏฺิตตฺตเมว อุปาทาย ปริยายโต ‘‘สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ วุตฺตํ. ตทา กุสลธมฺมสมอุฏฺิตตฺตมฺปิ อุปาทาย ปริยายโต ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติปิ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย. ยโต เจตํ วจนํ อาปตฺติยา อกุสลาพฺยากตูปจารารหตฺตสฺส กุสลูปจารานารหตฺตสฺส วิสุํ การณสพฺภาวํ สนฺธาย ภาสิตํ, ตสฺมา ยํ ตํ การณวิเสสํ สนฺธาย อิทํ ภาสิตํ, ตสฺส วเสเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อิทานิ ปน โย องฺคปฺปโหนกจิตฺตเมว สนฺธาย อาปตฺติยา อกุสลาทิภาโว วุตฺโต, นาฺํ วิเสสการณํ สนฺธายาติ คณฺเหยฺย, ตสฺส คาเห โทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมึ หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปถวีขณนาทิเกติ ปถวีขณนาทินิมิตฺเต ปณฺณตฺติวชฺเช. อาปตฺตาธิกรเณ กุสลจิตฺตํ องฺคนฺติ ปณฺณตฺตึ อชานิตฺวา กุสลจิตฺเตน เจติยงฺคณาทีสุ ภูมิโสธนาทิวเสน ปถวีภูตคามวิโกปนาทิกาเล กุสลจิตฺตํ การณํ โหติ. ตสฺมึ สตีติ ตสฺมึ อาปตฺตาธิกรเณ วิชฺชมาเน กุสลจิตฺตสมุฏฺิตตฺเตน กุสลโวหารารหาย อาปตฺติยา วิชฺชมานายาติ อธิปฺปาโย. สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๒๒๒) ปน ‘‘ตสฺมึ สตี’’ติ อิมสฺส ‘‘ตสฺมึ กุสลจิตฺเต อาปตฺติภาเวน คหิเต’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, ตํ น ยุชฺชติ ‘‘ยสฺมิ’’นฺติ ย-สทฺเทน ปรามฏฺสฺเสว อาปตฺตาธิกรณสฺส ‘‘ตสฺมิ’’นฺติ ปรามสิตพฺพโต.
น สกฺกา วตฺตุนฺติ ยทิ สมฺมุติสภาวายปิ อาปตฺติยา อกุสลาทิสมุฏฺิตตฺเตน อกุสลาทิโวหาโร กรียติ, ตทา กุสลโวหาโรปิ กตฺตพฺโพติ ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, อฺถา อกุสลาทิภาโวปิสฺส ปฏิกฺขิปิตพฺโพติ อธิปฺปาโย. ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา กุสลาทีนํ ติณฺณํ สมาเนปิ อาปตฺติยา องฺคปฺปโหนกตฺเต กุสลโวหาโรว อาปตฺติยา ปฏิกฺขิตฺโต, น อกุสลาทิโวหาโร, ตสฺมา นยิทํ องฺคปฺปโหนกํ จิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ อิทํ อาปตฺติยา สมุฏฺาปกตฺเตน องฺคปฺปโหนกํ การณภูตํ จิตฺตมตฺตํ สนฺธาย น วุตฺตํ ¶ , อฺถา ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติปิ วตฺตพฺพโตติ อธิปฺปาโย. เอเตน อาปตฺติยา อกุสลาทิภาโวปิ เกนจิ นิมิตฺเตน ปริยายโตว วุตฺโต, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสติ. ยถาห ‘‘ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ กุสลํ, อิตเรหิ อิตร’’นฺติ.
อิทํ ปนาติอาทีสุ อยํ อธิปฺปาโย – ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ อิทฺหิ ยํ กิฺจิ กทาจิ กตฺถจิ การณํ ภวนฺตํ อนิยตการณํ สนฺธาย วุตฺตํ น โหติ. ยํ ปน สพฺพสิกฺขาปเทสุ อาปตฺติยา การณํ ภวิตุมรหติ, อิทเมว การณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อกุสลฺหิ ปณฺณตฺตึ ตฺวา วีติกฺกมนฺตสฺส สพฺพาปตฺติยา การณํ โหติ, โลกวชฺชาปตฺติยา ปน ปณฺณตฺตึ อชานนฺตสฺสปิ การณํ โหติ. เกวลํ ปณฺณตฺติวชฺชาปตฺตีสุ กุสลาพฺยากตจิตฺตปวตฺติกฺขเณ เอว อกุสลํ น วตฺตติ, ตทฺตฺถ สยเมว ปวตฺตติ. อพฺยากตํ ปน กายวจีภูตํ กุสลากุสลาทีนํ ปวตฺติกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนสฺส สหเสยฺยาปตฺติยนฺติ สพฺพาปตฺติยา องฺคเมว โหติ ฉนฺนํ อาปตฺติสมุฏฺานานํ กายวาจงฺควิรหิตตฺตาภาวา. ตสฺมา อิเมสํ อกุสลาพฺยากตานํ สพฺพาปตฺติมูลกตฺตเมว สนฺธาย อิทํ อาปตฺติยา อกุสลตฺตํ, อพฺยากตตฺตฺจ วุตฺตํ. ยตฺถ ปน ปถวีขณนาทีสุ กุสลมฺปิ อาปตฺติยา การณํ โหติ, ตตฺถาปิ อาปตฺติยา ตทุปจาเรน กุสลตฺตโวหาโร อยุตฺโต สาวชฺชานวชฺชานํ เอกตฺตโวหารสฺส วิรุทฺธตฺตา. ยทคฺเคน อฺมฺํ วิรุทฺธา, ตทคฺเคน การณการิยโวหาโรปิ เนสํ อยุตฺโต. ตสฺมา ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ กุสลํ อพฺโพหาริกํ, กายวจีทฺวารเมว อาเวณิกํ การณนฺติ.
ตตฺถ เอกนฺตโต อกุสลเมวาติ อกุสลจิตฺเตน สมุฏฺหนโต การณูปจารโต เอวํ วุตฺตํ. ตตฺถาติ โลกวชฺเช. วิกปฺโป นตฺถีติ สิยา-สทฺทสฺส วิกปฺปนตฺถตํ ทสฺเสติ. อกุสลํ โหตีติ อกุสลสมุฏฺิตาย การณูปจาเรน อกุสลํ โหติ. สหเสยฺยาทิวเสน อาปชฺชนโต ¶ อพฺยากตํ โหตีติ อิตฺถิยาทีหิ สห ปิฏฺิปสารณวสปฺปวตฺตกายทฺวารสงฺขาตรูปาพฺยากตวเสเนว อาปชฺชิตพฺพโต การณูปจาเรเนว อาปตฺติ อพฺยากตํ โหติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปณฺณตฺติวชฺชาปตฺตาธิกรเณ. สฺจิจฺจาสฺจิจฺจวเสนาติ ปณฺณตฺตึ ตฺวา, อฺตฺวา จ อาปชฺชนวเสน อิมํ วิกปฺปภาวํ สนฺธาย อกุสลตฺตอพฺยากตตฺตสงฺขาตํ ยถาวุตฺตํ อิมํ วิกปฺปสภาวํ สนฺธาย อิทํ วจนํ วุตฺตํ.
ยทิ เอวํ อสฺจิจฺจาปชฺชนปกฺเข กุสเลนาปิ อาปชฺชนโต ตมฺปิ วิกปฺปํ สนฺธาย ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติปิ กสฺมา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘อจิตฺตกาน’’นฺติ ¶ วุตฺตเมวตฺถํ สมุฏฺานวเสน วิภาเวตุํ ‘‘เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺานานมฺปี’’ติ วุตฺตํ. อจิตฺตกสมุฏฺานานํ ‘‘กุสลจิตฺตํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ เอเตน สาวชฺชภูตาย อาปตฺติยา การณูปจาเรนาปิ อนวชฺชภูตกุสลโวหาโร อยุตฺโตติ ทสฺเสติ. ‘‘น จ ตตฺถา’’ติอาทินา กุสลสฺส อาปตฺติยา การณตฺตํ วิชฺชมานมฺปิ ตถา โวหริตุํ อยุตฺตนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา กายวาจาสงฺขาตํ อพฺยากตสฺเสว การณตฺตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ จลิตปฺปวตฺตานนฺติ จลิตานํ, ปวตฺตานฺจ. จลิโต หิ กาโย, ปวตฺตา วาจา. เอตฺถ จ กายวาจานมฺตรเมว องฺคํ. ตฺจ…เป… อพฺยากตนฺติ เอวํ อพฺยากตสฺส อาปตฺติการณภาเวเนว วุตฺตตฺตา. ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ อิทํ การณูปจาเรน ปริยายโต วุตฺตํ, น นิปฺปริยายโตติ สิชฺฌติ.
ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. จูฬว. ๓.๒๒๒) อาปตฺติยา นิปฺปริยายโตว อกุสลาทิสภาวตํ สมตฺเถตุํ พหุํ ปปฺจิตํ, ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ ทุฏฺโทสสิกฺขาปทฏฺกถายเมว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. เตเนเวตฺถาปิ ‘‘ยํ จิตฺตํ อาปตฺติยา องฺคํ โหตี’’ติอาทินา อกุสลจิตฺตสฺสาปิ อาปตฺติยา การณตฺเตน ภินฺนตาว ทสฺสิตา. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา ทสฺสิตเมวาติ อิธ น วิตฺถารยิมฺห. เอวํ วีติกฺกมโต โย วีติกฺกโมติ เอตฺถ อกุสลจิตฺเตน ตฺวา วีติกฺกมนฺตสฺส กายวจีวีติกฺกมสมุฏฺิตา อาปตฺติวีติกฺกโมติ วุตฺโต. เอส นโย อพฺยากตวาเรปิ.
อธิกรณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อธิกรณวูปสมนสมถกถาทิวณฺณนา
๒๒๘. ปาฬิยํ ¶ วิวาทาธิกรณํ เอกํ สมถํ อนาคมฺมาติอาทิ ปุจฺฉา. สิยาติอาทิ วิสฺสชฺชนํ. สิยาติสฺส วจนียนฺติ เอเตเนว วูปสมํ สิยาติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. สมฺมุขาวินยสฺมินฺติ สมฺมุขาวินยตฺตสฺมินฺติ ภาวปฺปธาโน นิทฺเทโส ทฏฺพฺโพ. เอวํ สพฺพวาเรสุ. ‘‘การโก อุกฺโกเฏตี’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ, ยสฺส กสฺสจิ อุกฺโกเฏนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว. อุพฺพาหิกาย ขียนเก ปาจิตฺติยํ น วุตฺตํ ตตฺถ ฉนฺททานสฺส นตฺถิตาย.
๒๓๕. วณฺณาวณฺณาโย กตฺวาติ ขุทฺทกมหนฺเตหิ สฺาเณหิ ยุตฺตาโย กตฺวา. เตนาห ‘‘นิมิตฺตสฺํ อาโรเปตฺวา’’ติ.
๒๔๒. กิจฺจาธิกรณํ ¶ …เป… สมฺมตีติ เอตฺถ สมฺมุขาวินเยน อปโลกนาทิกมฺมํ สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อธิกรณวูปสมนสมถกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมถกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.