📜
๕. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธโก
ขุทฺทกวตฺถุกถาวณฺณนา
๒๔๓. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก ¶ ¶ อฏฺปทากาเรนาติ ชูตผลเก อฏฺคพฺภราชิอากาเรน. มลฺลกมูลสณฺาเนนาติ เขฬมลฺลกมูลสณฺาเนน. อิทฺจ วฏฺฏาธารกํ สนฺธาย วุตฺตํ, กณฺฏเก อุฏฺาเปตฺวา กตวฏฺฏกปาลสฺเสตํ อธิวจนํ.
๒๔๔. ปุถุปาณิกนฺติ มุฏฺึ อกตฺวา วิกสิตหตฺถตเลหิ ปิฏฺิปริกมฺมํ วุจฺจติ. เอตเมว สนฺธาย ‘‘หตฺถปริกมฺม’’นฺติ วุตฺตํ.
๒๔๕. มุตฺโตลมฺพกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน กุณฺฑลาทึ สงฺคณฺหาติ. ปลมฺพกสุตฺตนฺติ พฺราหฺมณานํ ยฺโปจิตสุตฺตาทิอาการํ วุจฺจติ. วลยนฺติ หตฺถปาทวลยํ.
๒๔๖. ทฺวงฺคุเลติ อุปโยคพหุวจนํ, ทฺวงฺคุลปฺปมาณํ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ทุมาสสฺส วา ทฺวงฺคุลสฺส วา อติกฺกนฺตภาวํ อชานนฺตสฺสาปิ เกสมสฺสุคณนาย อจิตฺตกาปตฺติโย โหนฺตีติ วทนฺติ.
โกจฺเฉนาติ อุสีรติณาทีนิ พนฺธิตฺวา สมํ ฉินฺทิตฺวา คหิตโกจฺเฉน. จิกฺกเลนาติ สิเลสยุตฺตเตเลน. อุณฺหาภิตตฺตรชสิรานมฺปีติ อุณฺหาภิตตฺตานํ รโชกิณฺณสิรานํ. อทฺทหตฺเถนาติ อลฺลหตฺเถน.
๒๔๘-๙. สาธุคีตนฺติ อนิจฺจตาทิปฏิสฺุตฺตํ คีตํ. จตุรสฺเสน วตฺเตนาติ ปริปุณฺเณน อุจฺจารณวตฺเตน. ตรงฺควตฺตาทีนํ สพฺเพสมฺปิ สามฺลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺเพสํ…เป… ลกฺขณ’’นฺติ ¶ วุตฺตํ. ยตฺตกาหิ มตฺตาหิ อกฺขรํ ปริปุณฺณํ โหติ, ตโตปิ อธิกมตฺตายุตฺตํ กตฺวา กถนํ วิการกถนํ นาม, ตถา อกตฺวา กถนเมว ลกฺขณนฺติ อตฺโถ. พาหิรโลมินฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, ยถา พหิทฺธา โลมานิ ทิสฺสนฺติ, เอวํ ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.
๒๕๐. ปาฬิยํ ¶ ตรุณฺเว อมฺพนฺติ ตรุณํ อสฺชาตพีชํ เอว อมฺพผลํ. ปาตาเปตฺวาติ ฉินฺทาเปตฺวาว. ‘‘มตฺตาวณฺณิตา’’ติ อิทํ ‘‘ปเร นินฺทนฺตี’’ติ สาสนหิเตสิตาย วุตฺตํ. น ปริยาปุณึสูติ นาสิกฺขึสุ.
๒๕๑. จตฺตาริ อหิราชกุลานีติ สพฺเพสํ อหิเภทานํ จตูสุ เอว สงฺคหโต วุตฺตํ. อตฺตปริตฺตํ กาตุนฺติ อตฺตโน ปริตฺตาณํ กาตุํ.
วิรูปกฺเขหิ เม เมตฺตนฺติ วิรูปกฺขชาติเกหิ นาเคหิ สห มยฺหํ มิตฺตภาโว โหตุ, เมตฺตา โหตูติ อตฺโถ, เต สุขิตา นิทฺทุกฺขา อเวรา โหนฺตูติ อธิปฺปาโย. เอวฺหิ เมตฺตาผรณํ โหติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อปาทเกหีติ อหิกุเลหิ สห สพฺพสตฺเตสุ โอธิโส เมตฺตาผรณทสฺสนํ. มา มํ อปาทโก หึสีติ ตาย เมตฺตาย อตฺตรกฺขาวิธานทสฺสนํ.
สพฺเพ สตฺตาติอาทิ อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา สพฺพสตฺเตสุ อโนธิโส เมตฺตาผรณทสฺสนํ. ตตฺถ มา กฺจิ ปาปมาคมาติ กฺจิ สตฺตํ ลามกํ ทุกฺขเหตุ, ทุกฺขฺจ มา อาคจฺฉตุ.
เอวํ เมตฺตาย อตฺตคุตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รตนตฺตยานุสฺสรเณน ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมาโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปมาณกรธมฺมา อกุสลา, ตพฺพิปากา จ ปมาณา, ตปฺปฏิปกฺขา สีลาทโย คุณา, ตพฺพิปากา จ โลกิยโลกุตฺตรผลานิ อปฺปมาณา, เต อสฺส อตฺถีติ อปฺปมาโณ, อปฺปมาณา วา อปริเมยฺยคุณา อสฺสาติปิ อปฺปมาโณ. ปมาณวนฺตานีติ ยถาวุตฺตปมาณกรธมฺมยุตฺตานิ. อหิวิจฺฉิกาติ สรีสปานฺเว ปเภททสฺสนํ. อุณฺณนาภีติ โลมสนาภิโก มกฺกโฏ. สรพูติ ฆรโคฬิกา.
ปฏิกฺกมนฺตูติ อปคจฺฉนฺตุ, มา มํ วิเหสยึสูติ อตฺโถ. โสหํ นโมติ เอตฺถ ‘‘กโรมี’’ติ ปาเสโส. ยสฺมา มยา เมตฺตาทีหิ ตุมฺหากฺจ มยฺหฺจ รกฺขา กตา, ยสฺมา จ โสหํ ภควโต นโม กโรมิ, วิปสฺสีอาทีนํ สตฺตนฺนมฺปิ นโม กโรมิ, ตสฺมา ปฏิกฺกมนฺตุ ภูตานีติ โยชนา.
อฺมฺหีติ ¶ กามราเค อสุภมนสิการาทินา เฉตพฺเพติ อตฺโถ. องฺคชาตนฺติ พีชวิรหิตํ ปุริสนิมิตฺตํ. พีเช หิ ฉินฺเน โอปกฺกมิกปณฺฑโก นาม อภพฺโพ โหตีติ วทนฺติ. เอเก ปน ‘‘พีชสฺสาปิ เฉทนกฺขเณ ¶ ทุกฺกฏาปตฺติ เอว กเมน ปุริสินฺทฺริยาทิเก อนฺตรหิเต ปณฺฑโก นาม อภพฺโพ โหติ, ตทา ลิงฺคนาสนาย นาเสตพฺโพ’’ติ วทนฺติ. ตาทิสํ วา ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ มุฏฺิปฺปหาราทีหิ อตฺตโน ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตสฺส.
๒๕๒. ปาฬิยํ ตุยฺเหโส ปตฺโตติ ‘‘โย จ อรหา เจว อิทฺธิมา จ, ตสฺส ทินฺนเมวา’’ติ เสฏฺินา วุตฺตํ, ตํ สนฺธาย วทติ. ตํ ปตฺตํ คเหตฺวา ติกฺขตฺตุํ ราชคหํ อนุปริยายีติ เอตฺถ เวฬุปรมฺปราย พทฺธปตฺตสฺส อุปริภาเค อากาเส นครํ ติกฺขตฺตุํ อนุปริยายิตฺวา ิตภาวํ สนฺธาย ‘‘ปตฺตํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ, น ปน เถโร หตฺเถน ปตฺตํ สยเมว อคฺคเหสิ. เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘อิทฺธิพเลน ตํ ปตฺตํ เวฬุปรมฺปรโต มฺุจิตฺวา เถรํ อนุพนฺธมาโน อฏฺาสิ, โส จ อเนน หตฺเถน คหิโต วิย อโหสี’’ติ. ตถา ิตเมว ปน สนฺธาย ‘‘ภารทฺวาชสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เต จ มนุสฺสา…เป… อนุพนฺธึสูติ เย จ มนุสฺสา ปมํ ปาฏิหาริยํ นาทฺทสํสุ, เต อมฺหากมฺปิ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสหีติ เถรมนุพนฺธึสุ. เถโร จ สีหพฺยคฺฆาทิรูปํ คเหตฺวา วิกุพฺพนิทฺธึ ทสฺเสติ, เต จ อจฺฉริยพฺภุตชาตา อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา อเหสุํ. เตนาห ‘‘กึ นุ โข โส, อานนฺท, อุจฺจาสทฺโท มหาสทฺโท’’ติ. อิทฺธิปาฏิหาริยํ น ทสฺเสตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘โย ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารวณฺณํ วา ทสฺเสติ, นาควณฺณํ วา…เป… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๓) เอวมาคตา อตฺตโน สรีรสฺส วิการาปาทนวสปฺปวตฺตา วิกุพฺพนิทฺธิ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อธิฏฺานิทฺธิ ปน อปฺปฏิกฺขิตฺตา’’ติ. ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติ, สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา อาวชฺเชตฺวา าเณน อธิฏฺาติ ‘‘พหุโก โหมี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๐) เอวํ ทสฺสิตา อธิฏฺานวเสน นิปฺผนฺนา อธิฏฺานิทฺธิ นาม. คิหิวิกฏานีติ คิหิสนฺตกานิ.
๒๕๓. ปาฬิยํ น อจฺฉุปิยนฺตีติ น ผุสิตานิ โหนฺติ. รูปกากิณฺณานีติ อิตฺถิรูปาทีหิ อากิณฺณานิ.
๒๕๔. ภูมิอาธารเกติ ทนฺตาทีหิ กเต วลยาธารเก. เอตสฺส วลยาธารกสฺส อนุจฺจตาย ปิตา ปตฺตา น ปริปตนฺตีติ ‘‘ตโย ปตฺเต ¶ เปตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. อนุจฺจตฺหิ สนฺธาย อยํ ‘‘ภูมิอาธารโก’’ติ วุตฺโต. ทารุอาธารกทณฺฑาธารเกสูติ เอกทารุนา ¶ กตอาธารเก, พหูหิ ทณฺเฑหิ กตอาธารเก จ. เอเต จ อุจฺจตรา โหนฺติ ปตฺเตหิ สห ปตนสภาวา. เตน ‘‘สุสชฺชิเตสู’’ติ วุตฺตํ. ภมโกฏิสทิโสติ ยตฺถ ธมกรณาทึ ปเวเสตฺวา ลิขนฺติ, ตสฺส ภมกสฺส โกฏิยา สทิโส. ตาทิสสฺส ทารุอาธารกสฺส อวิตฺถิณฺณตาย ปิโตปิ ปตฺโต ปตตีติ ‘‘อโนกาโส’’ติ วุตฺโต.
อาลินฺทกมิฑฺฒิกาทีนนฺติ ปมุขมิฑฺฒิกาทีนํ, อุจฺจวตฺถุกานนฺติ อตฺโถ. พาหิรปสฺเสติ ปาสาทาทีนํ พหิกุฏฺเฏ. ตนุกมิฑฺฒิกายาติ เวทิกาย. สพฺพตฺถ ปน หตฺถปฺปมาณโต อพฺภนฺตเร เปตุํ วฏฺฏติ. อาธาเร ปน ตโต พหิปิ วฏฺฏติ.
ปาฬิยํ โอฏฺโติ มุขวฏฺฏิ. ปตฺตมาฬกนฺติ อุปจิกานํ อนุฏฺหนตฺถาย ภูมิโต อุจฺจตรํ กตํ เวทิกาการมาฬกํ. มหามุขกุณฺฑสณฺานาติ มหามุขจาฏิสณฺานา. ลคฺเคนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เกวลํ ปตฺตํ ลคฺเคนฺตสฺส, น ถวิกาย ลคฺเคนฺตสฺสาติ วทนฺติ. วีมํสิตพฺพํ. อฺเน ปน ภณฺฑเกนาติ อฺเน ภารพนฺธเนน ภณฺฑเกน. ‘‘พนฺธิตฺวา โอลมฺเพตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปตฺตตฺถวิกาย อํสพทฺธโก ยถา ลคฺคิตฏฺานโต น ปริคฬติ, ตถา สพฺพถาปิ พนฺธิตฺวา เปตุํ วฏฺฏติ. พนฺธิตฺวาปิ อุปริ เปตุํ น วฏฺฏตีติ อุปริ นิสีทนฺตา โอตฺถริตฺวา ภินฺทนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ เปตุํ วฏฺฏตีติ นิสีทนสงฺกาภาวโต วุตฺตํ. พนฺธิตฺวา วาติ พนฺธิตฺวา ปิตฉตฺเต วา. โย โกจีติ ภตฺตปูโรปิ ตุจฺฉปตฺโตปิ.
๒๕๕. ปริหริตุนฺติ ทิวเส ทิวเส ปิณฺฑาย จรณตฺถาย เปตุํ. ปตฺตํ อลภนฺเตน ปน เอกทิวสํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ภฺุชิตฺวา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘ตาวกาลิกํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ปณฺณปุฏาทีสุปิ เอเสว นโย. อภุํ เมติ อภูติ มยฺหํ, วินาโส มยฺหนฺติ อตฺโถ. ปาฬิยํ ปิสาโจ วตมนฺติ ปิสาโจ วตายํ, อยเมว วา ปาโ. ปิสาจิลฺลิกาติ ปิสาจทารกา. ฉวสีสสฺส ปตฺโตติ ฉวสีสมโย ปตฺโต. ปกติวิการสมฺพนฺเธ เจตํ สามิวจนํ.
จพฺเพตฺวาติ ¶ นิฏฺุภิตฺวา. ‘‘ปฏิคฺคหํ กตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อุจฺฉิฏฺหตฺเถน อุทกํ คเหตฺวา ปตฺตํ ปริปฺโผสิตฺวา โธวนฆํสนวเสน หตฺถํ โธวิตุํ วฏฺฏติ, เอตฺตเกน ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺโถ โธวิโต นาม น โหติ. เอกํ อุทกคณฺฑุสํ คเหตฺวาติ ปตฺตํ อผุสิตฺวา ตตฺถ อุทกเมว อุจฺฉิฏฺหตฺเถน อุกฺขิปิตฺวา คณฺฑุสํ กตฺวา, วามหตฺเถเนว วา ปตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา มุเขน คณฺฑุสํ คเหตุมฺปิ วฏฺฏติ. พหิ อุทเกน วิกฺขาเลตฺวาติ ทฺวีสุ องฺคุลีสุ อามิสมตฺตํ วิกฺขาเลตฺวา พหิ คเหตุมฺปิ วฏฺฏติ. ปฏิขาทิตุกาโมติ เอตฺถ น สยํ ขาทิตุกาโมปิ อฺเสํ ขาทนารหํ เปตุํ ลภติ ¶ . ตตฺเถว กตฺวาติ ปตฺเตเยว ยถาปิตฏฺานโต อนุทฺธริตฺวา. ลฺุจิตฺวาติ ตโต มํสเมว นิรวเสสํ อุปฺปฏฺเฏตฺวา.
๒๕๖. กิณฺณจุณฺเณนาติ สุรากิณฺณจุณฺเณน. มกฺเขตุนฺติ สูจึ มกฺเขตุํ. นิสฺเสณิมฺปีติ จตูหิ ทณฺเฑหิ จีวรปฺปมาเณน อายตจตุรสฺสํ กตฺวา พทฺธปฏลมฺปิ. เอตฺถ หิ จีวรโกฏิโย สมกํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ยถาสุขํ สิพฺพนฺติ. ตตฺถ อตฺถริตพฺพนฺติ ตสฺสา นิสฺเสณิยา อุปริ จีวรสฺส อุปตฺถมฺภนตฺถาย อตฺถริตพฺพํ. กถินสงฺขาตาย นิสฺเสณิยา จีวรสฺส พนฺธนกรชฺชุ กถินรชฺชูติ มชฺฌิมปทโลปีสมาโสติ อาห ‘‘ยายา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺมา ทฺวินฺนํ ปฏลานํ เอกสฺมึ อธิเก ชาเต ตตฺถ วลิโย โหนฺติ, ตสฺมา ทุปฏฺฏจีวรสฺส ปฏลทฺวยมฺปิ สมกํ กตฺวา พนฺธนกรชฺชุ กถินรชฺชูติ เวทิตพฺพํ.
ปาฬิยํ กถินสฺส อนฺโต ชีรตีติ กถิเน พทฺธสฺส จีวรสฺส ปริยนฺโต ชีรติ. กถินนิสฺสิตฺหิ จีวรํ อิธ นิสฺสยโวหาเรน ‘‘กถิน’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘มฺจา โฆสนฺตี’’ติอาทีสุ วิย. อนุวาตํ ปริภณฺฑนฺติ กถิเน พนฺธนรชฺชูหิ จีวรสฺส สมนฺตา ปริยนฺตสฺส อชีรณตฺถํ เยหิ เกหิจิ โจฬเกหิ ทีฆโต อนุวาตํ, ติริยโต ปริภณฺฑฺจ สิพฺพิตฺวา กาตุํ ยตฺถ รชฺชุเก ปเวเสตฺวา ทณฺเฑสุ ปลิเวเตฺวา จีวรสมกํ อากฑฺฒิตุํ สกฺกา, ตาทิสนฺติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘กถินสงฺขาเตสุ กิลฺชาทีสุ เอว อชีรณตฺถาย อนุวาตปริภณฺฑกรณํ อนฺุาต’’นฺติ วทนฺติ. ตสฺส มชฺเฌติ ปุราณกถินสฺเสว อนฺโต. ภิกฺขุโน ปมาเณนาติ ภิกฺขุโน จีวรสฺส ปมาเณน. อฺํ นิสฺเสณินฺติ ทีฆโต จ ติริยโต จ อฺํ ทณฺฑํ เปตฺวา พนฺธิตุํ.
พิทลกนฺติ ¶ ทิคุณกรณสงฺขาตกิริยาวิเสสสฺส อธิวจนํ. เตนาห ‘‘ทุคุณกรณ’’นฺติ. ปเวสนสลากนฺติ วลีนํ อคฺคหณตฺถาย ปเวสนกเวฬุสลากาทิ. ปาฬิยํ ปฏิคฺคหนฺติ องฺคุลิกฺจุกํ.
๒๕๗. ปาติ นาม ภณฺฑฏฺปนโก ภาชนวิเสโส. ปาฬิยํ ปฏิคฺคหถวิกนฺติ ปาติอาทิภาชนตฺถวิกํ. จินิตุนฺติ อุจฺจวตฺถุปริยนฺตสฺส อปตนตฺถาย อิฏฺกาทีหิ จินิตุํ. อาลมฺพนพาหนฺติ อาลมฺพนรชฺชุทณฺฑาทิ. ปริภิชฺชตีติ กฏสาราทิกํ กถินมชฺเฌ ภงฺคํ โหติ. อุสฺสาเปตฺวาติ ทณฺฑกถินํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๒๕๘-๙. อุทกํ ¶ อกปฺปิยนฺติ สปฺปาณกํ. อุปนนฺธีติ เวรํ พนฺธิ. อทฺธานมคฺโค ปฏิปชฺชิตพฺโพติ เอตฺถ อทฺธโยชนํ อทฺธานมคฺโค นาม, ตํ ปฏิปชฺชิตุกามสฺส สฺจิจฺจ วิหารูปจาราติกฺกมเน อาปตฺติ. อสฺจิจฺจ คตสฺส ปน ยตฺถ สรติ, ตตฺถ ตฺวา สงฺฆาฏิกณฺณาทึ อนธิฏฺหิตฺวา คมเน ปทวาเรน อาปตฺตีติ เวทิตพฺพํ. น สมฺมตีติ น ปโหติ.
๒๖๐. อภิสนฺนกายาติ เสมฺหาทิโทสสนฺนิจิตกายา. ตตฺถ มชฺเฌติ อคฺคฬปาสกสฺส มชฺเฌ. อุปรีติ อคฺคฬปาสกสฺส อุปริภาเค. อุทกฏฺปนฏฺานนฺติ อุทกฏฺปนตฺถาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา กตฏฺานํ.
๒๖๑. ปาฬิยํ อุทปานนฺติ กูปํ. นีจวตฺถุโกติ กูปสฺส สมนฺตา กูลฏฺานํ, ภูมิสมํ ติฏฺตีติ อตฺโถ. อุทเกน โอตฺถริยฺยตีติ สมนฺตา วสฺโสทกํ อาคนฺตฺวา กูเป ปตตีติ อตฺโถ.
๒๖๒. วาเหนฺตีติ อุสฺสิฺจนฺติ. อรหฏฆฏิยนฺตํ นาม จกฺกสณฺานํ อเนการํ อเร อเร ฆฏิกานิ พนฺธิตฺวา เอเกน, ทฺวีหิ วา ปริพฺภมิยมานยนฺตํ.
๒๖๓. อาวิทฺธปกฺขปาสกนฺติ กณฺณิกมณฺฑลสฺส สมนฺตา ปิตปกฺขปาสกํ. มณฺฑเลติ กณฺณิกมณฺฑเล. ปกฺขปาสเก เปตฺวาติ สมนฺตา จตุรสฺสากาเรน ผลกาทีนิ เปตฺวา.
๒๖๔. นมตกํ ¶ นาม สนฺถตสทิสนฺติ เกจิ วทนฺติ. เกจิ ปน ‘‘รุกฺขตจมย’’นฺติ. จมฺมขณฺฑปริหาเรนาติ อนธิฏฺหิตฺวา สยนาสนวิธินาติ อตฺโถ. เปฬายาติ อฏฺํสโสฬสํสาทิอากาเรน กตาย ภาชนาการาย เปฬาย. ยตฺถ อุณฺหปายาสาทึ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ โภชนปาตึ เปนฺติ ภตฺตสฺส อุณฺหภาวาวิคมนตฺถํ, ตาทิสสฺส ภาชนาการสฺส อาธารสฺเสตํ อธิวจนํ. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อาสิตฺตกูปธาน’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺส จ ปายาสาทีหิ อาสิตฺตกาธาโรติ อตฺโถ. อิทฺจ อาสิตฺตกูปธานํ ปจฺจนฺเตสุ น ชานนฺติ กาตุํ, มชฺฌิมเทเสเยว กโรนฺติ. เกจิ ปน ‘‘คิหิปริโภโค อโยมยาทิ สพฺโพปิ อาธาโร อาสิตฺตกูปธานเมว อนุโลเมตี’’ติ วทนฺติ, เอเก ปน ‘‘กปฺปิยโลหมโย อาธาโร มโฬริกเมว อนุโลเมตี’’ติ. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ปุพฺเพ ปตฺตคุตฺติยา อาธาโร อนฺุาโต. อิทานิ ภฺุชิตุํ มโฬริกา อนฺุาตา. ฉิทฺทนฺติ ฉิทฺทยุตฺตํ. วิทฺธนฺติ อนฺโตวินิวิทฺธฉิทฺทํ. อาวิทฺธนฺติ สมนฺตโต ฉิทฺทํ.
๒๖๕. ปตฺตํ นิกฺกุชฺชิตุนฺติ เอตฺถ กมฺมวาจาย อสมฺโภคกรณวเสเนว นิกฺกุชฺชนํ, น ปตฺตานํ ¶ อโธมุขฏฺปเนน. เตนาห ‘‘อสมฺโภคํ สงฺเฆน กโรตู’’ติอาทิ, ตํ วฑฺฒํ กมฺมวาจาย สงฺเฆน สทฺธึ อสมฺโภคํ สงฺโฆ กโรตูติ อตฺโถ.
ปตฺตํ นิกฺกุชฺเชยฺยาติ วฑฺฒสฺส ปตฺตนิกฺกุชฺชนทณฺฑกมฺมํ กเรยฺย. อสมฺโภคํ สงฺเฆน กรณนฺติ สงฺเฆน วฑฺฒสฺส อสมฺโภคกรณํ. ยถา อสมฺโภโค โหติ, ตถา กรณนฺติ อตฺโถ. นิกฺกุชฺชิโต…เป… อสมฺโภคํ สงฺเฆนาติ เอตฺถ สงฺเฆน อสมฺโภโค โหตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวํ ภควตา อสมฺโภคกรณสฺส อาณตฺตตฺตา, กมฺมวาจาย จ สาวิตตฺตา, อฏฺกถายฺจ ‘‘โกจิ เทยฺยธมฺโม น คเหตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา ปตฺเต นิกฺกุชฺชิเต ตสฺส สนฺตกํ ตฺวา คณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ คเหตพฺพํ.
อจฺจโยติ ายปฺปฏิปตฺตึ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺติ, อปราโธติ อตฺโถ. มํ อจฺจคมาติ มํ อติกฺกมฺม ปวตฺโต. ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ ตํ เต อปราธํ มยํ ขมาม. ภิกฺขูนํ อลาภาย ปริสกฺกตีติอาทีสุ อลาภาย ¶ ปริสกฺกนาทิโต วิรโตติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. อสมฺโภคํ ภิกฺขุสงฺเฆนาติ เอตฺถ ‘‘กโต’’ติ ปาเสโส.
๒๖๘. ยาว ปจฺฉิมา โสปานกเฬวราติ ปมโสปานผลกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ ปจฺฉา ทุสฺเสน สนฺถตตฺตา เอว วุตฺตํ. ‘‘ปจฺฉิมํ ชนตํ ตถาคโต อนุกมฺปตี’’ติ อิทํ เถโร อนาคเต ภิกฺขูนํ เจลปฏิกสฺส อกฺกมนปจฺจยา อปวาทํ สิกฺขาปทปฺตฺติยา นิวารเณน ภควโต อนุกมฺปํ สนฺธายาห. อปคตคพฺภาติ วิชาตปุตฺตา. เตนาห ‘‘มงฺคลตฺถายา’’ติ.
๒๖๙-๒๗๐. พีชนินฺติ จตุรสฺสพีชนึ. เอกปณฺณจฺฉตฺตนฺติ ตาลปณฺณาทินา เอเกน ปตฺเตน กตฉตฺตํ.
๒๗๔-๕. อนุรกฺขณตฺถนฺติ ปริคฺคเหตฺวา โคปนตฺถํ. ทีฆํ กาเรนฺตีติ เกเสหิ สทฺธึ อจฺฉินฺทิตฺวา ปาเปนฺติ. จตุโกณนฺติ ยถา อุปริ นลาฏนฺเตสุ ทฺเว, เหฏฺา หนุกปสฺเส ทฺเวติ จตฺตาโร โกณา ปฺายนฺติ, เอวํ จตุรสฺสํ กตฺวา กปฺปาปนํ. ปาฬิยํ ทาิกํ ปาเปนฺตีติ อุตฺตโรฏฺเ มสฺสุํ อจฺฉินฺทิตฺวา ปาเปนฺติ. รุธีติ ขุทฺทกวณํ.
๒๗๗. ปาฬิยํ โลหภณฺฑกํสภณฺฑสนฺนิจโยติ โลหภณฺฑสฺส, กํสภณฺฑสฺส จ สนฺนิจโยติ ¶ อตฺโถ. พนฺธนมตฺตนฺติ วาสิทณฺฑาทีนํ โกฏีสุ อปาตนตฺถํ โลเหหิ พนฺธนํ. ตนฺตกนฺติ อาโยควายนตฺถํ ตทากาเรน ปสาริตตนฺตํ.
๒๗๘. ‘‘ยตฺถ สรติ, ตตฺถ พนฺธิตพฺพ’’นฺติ เอเตน อสฺจิจฺจ กายพนฺธนํ อพนฺธิตฺวา ปวิฏฺสฺส อนาปตฺตีติ ทสฺเสติ. มุรชวฏฺฏิสณฺานํ เวเตฺวา กตนฺติ เอวํ พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ กตนฺติ เกจิ วทนฺติ. เอกวณฺณสุตฺเตนาปิ วลยฆฏกาทิวิการํ ทสฺเสตฺวา เวิตมฺปิ มุรชเมว. วิการํ ปน อทสฺเสตฺวา มฏฺํ กตฺวา นิรนฺตรํ เวิตํ วฏฺฏติ. เตเนว ทุติยปาราชิกสํวณฺณนายํ วุตฺตํ ‘‘พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเตฺวา กตํ ‘พหุรชฺชุก’นฺติ น วตฺตพฺพํ, วฏฺฏตี’’ติ. มุทฺทิกกายพนฺธนํ นาม จตุรสฺสํ อกตฺวา ¶ สชฺชิตํ. ปามงฺคทสา จตุรสฺสา. มุทิงฺคสณฺาเนนาติ วรกสีสากาเรน. ปาสนฺโตติ ทสาปริโยสานํ.
๒๗๙. ปาฬิยํ คณฺิกผลกํ ปาสกผลกนฺติ เอตฺถ ทารุทนฺตาทิมเยสุ ผลเกสุ คณฺิกปาสกานิ อปฺเปตฺวา จีวเร เปตุํ อนฺุาตํ. โกฏฺโฏ วิวริยตีติ อนุวาโต วิวริยติ.
๒๘๐-๑. ปาฬิการโกติ ภิกฺขูนํ ยถาวุฑฺฒํ ปาฬิยา ปติฏฺาปโก. ตสฺสาปิ ตถา ปารุปิตุํ น วฏฺฏติ. ปาฬิยํ มุณฺฑวฏฺฏีติ มลฺลาทโย.
๒๘๒. ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกีองฺคุเลน. เกจิ ปน ‘‘ปกติองฺคุเลนา’’ติ วทนฺติ, ตํ จตุรงฺคุลปจฺฉิมกวจเนน น สเมติ. น หิ ปกตงฺคุเลน จตุรงฺคุลปฺปมาณํ ทนฺตกฏฺํ กณฺเ อวิลคฺคํ ขาทิตุํ สกาติ.
๒๘๕. ปาฬิยํ สกาย นิรุตฺติยา พุทฺธวจนํ ทูเสนฺตีติ มาคธภาสาย สพฺเพสํ วตฺตุํ สุกรตาย หีนชจฺจาปิ อุคฺคณฺหนฺตา ทูเสนฺตีติ อตฺโถ.
๒๘๙. มา ภิกฺขู พฺยาพาธยึสูติ ลสุณคนฺเธน ภิกฺขู มา พาธยึสุ.
๒๙๑. อวเลขนปีโรติ ¶ อวเลขนกฏฺานํ ปนภาชนวิเสโส. อปิธานนฺติ ปิธานผลกาทิ.
ขุทฺทกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.