📜
๓. อนิยตกณฺโฑ
๑. ปมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๔๓. ปุตฺตสทฺเทน ¶ ¶ สามฺนิทฺเทสโต, เอกเสสนเยน วา ปุตฺตีปิ คหิตาติ อาห ‘‘พหู ธีตโร จา’’ติ. ตทนนฺตรนฺติ ภิกฺขูนํ โภชนานนฺตรํ.
๔๔๔-๕. ตํ กมฺมนฺติ ตํ เมถุนาทิอชฺฌาจารกมฺมํ. ปาฬิยํ ‘‘โสตสฺส รโห’’ติ อิทํ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ, อุปริ สิกฺขาปเท ‘‘น เหว โข ปน ปฏิจฺฉนฺน’’นฺติอาทินา (ปารา. ๔๕๔) เอตสฺส สิกฺขาปทสฺส วิสยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อลฺจ โข โหติ มาตุคามํ ทุฏฺุลฺลาหิ วาจาหิ โอภาสิตุ’’นฺติ วิสยนฺตรภูตโสตรหสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา, อิธ ปน จกฺขุรโหว อธิปฺเปโต ‘‘ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน’’ติอาทิวจนโต, ‘‘สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา จ. เตนาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. ปริจฺเฉโทติ รโหนิสชฺชาปตฺติยา ววตฺถานํ.
อิทานิ จกฺขุรเหเนว อาปตฺตึ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิมาห. ‘‘ปิหิตกวาฏสฺสา’’ติ อิมินา ปฏิจฺฉนฺนภาวโต จกฺขุสฺส รโหว อธิปฺเปโต, น โสตสฺส รโหติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อปิหิตกวาฏสฺส…เป… อนาปตฺติ’’นฺติ. น หิ กวาฏปิทหเนน โสตสฺส รโห วิคจฺฉติ, จกฺขุสฺส รโห เอว ปน วิคจฺฉติ. ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถปี’’ติ อิทํ ทุติยสิกฺขาปเท อาคตโสตสฺส รเหน อาปชฺชิตพฺพทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติยา สพฺพถา อนาปตฺติภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ทฺวาทสหตฺถโต พหิ นิสินฺโน หิ ตตฺถ โสตสฺส รหสพฺภาวโต ทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติยา อนาปตฺตึ น กโรติ, ตถา จ ‘‘อนาปตฺตึ น กโรตี’’ติ สามฺโต น วตฺตพฺพํ สิยา, ‘‘เมถุนกายสํสคฺคาปตฺตีหิ อนาปตฺตึ กโรตี’’ติ วิเสเสตฺวา วตฺตพฺพํ ภเวยฺย. ตสฺมา ตถา ตํ อวตฺวา สพฺพถา อนาปตฺตึ ทสฺเสตุเมว ‘‘ทฺวาทสหตฺเถ’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ยทิ หิ จกฺขุสฺเสว ¶ รหภาวํ สนฺธาย วเทยฺย, ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ’’ติ น วเทยฺย อปฺปฏิจฺฉนฺเน ตโต ทูเร นิสินฺเนปิ จกฺขุสฺส รหาสมฺภวโต ¶ . ยสฺมา นิสีทิตฺวา นิทฺทายนฺโต กปิมิทฺธปเรโต กิฺจิ กาลํ จกฺขูนิ อุมฺมีเลติ, กิฺจิ กาลํ นิมฺมีเลติ. ตสฺมา ‘‘นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺตึ กโรตี’’ติ วุตฺตํ.
ปฏิลทฺธโสตาปตฺติผลาติ อนฺติมปริจฺเฉทโต วุตฺตํ. นิสชฺชํ ปฏิชานมาโนติ เมถุนกายสํสคฺคาทิวเสน รโห นิสชฺชํ ปฏิชานมาโนติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปาราชิเกน วา’’ติอาทิ. น อปฺปฏิชานมาโนติ อลชฺชีปิ อปฺปฏิชานมาโน อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพว. โส หิ ยาว โทสํ น ปฏิชานาติ, ตาว ‘‘เนว สุทฺโธ, นาสุทฺโธ’’ติ วา วตฺตพฺโพ, วตฺตานุสนฺธินา ปน กาเรตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ปฏิฺา ลชฺชีสุ กตา, อลชฺชีสุ เอวํ น วิชฺชติ;
พหุมฺปิ อลชฺชี ภาเสยฺย, วตฺตานุสนฺธิเตน การเย’’ติ. (ปริ. ๓๕๙);
นิสชฺชาทีสุ…เป… ปฏิชานมาโนว เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพติ เอตฺถ ปฏิชานมาโนติ ปาฬิยํ อนาคตมฺปิ อธิการโต อาคตเมวาติ กตฺวา วุตฺตํ.
วทาเปถาติ ตสฺส อิทฺธิยา วิคตาสงฺโกปิ ตํ โอวทนฺโต อาห, อนุปปริกฺขิตฺวา อเทเส นิสินฺนา ‘‘มาตุคาเมน สทฺธึ เอกาสเน เถโร รโห นิสินฺโน’’ติ เอวํ มาทิเสหิปิ ตุมฺเห ตุมฺหากํ อวณฺณํ วทาเปถ กถาปยิตฺถ, มา ปุน เอวํ กริตฺถาติ อธิปฺปาโย. เอวมกาสินฺติ นิคูหิตพฺพมฺปิ อิมํ วิเสสาธิคมํ ปกาเสนฺโต ตํ สทฺธาเปตุเมว เอวมกาสินฺติ อตฺโถ. รกฺเขยฺยาสิมนฺติ อิมํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อฺเสํ มา ปกาสยิ.
๔๕๑. นิสชฺชาย ปาจิตฺติยนฺติ รโหนิสชฺชสฺสาเท วตฺตมาเน ปาจิตฺติยํ. สเจ ปน โส รโหนิสชฺชสฺสาทํ ปฏิวิโนเทตฺวา กมฺมฏฺานมนสิการาทินา อฺวิหิโต, นิทฺทูปคโต วา อนาปตฺติ เอว. เตนาห ‘‘อสฺสาเท อุปฺปนฺเน’’ติ. ‘‘นิสินฺนาย อิตฺถิยา’’ติ อิมินา นิสีทนกฺขเณ อสฺสาทาภาวํ ทสฺเสติ. ยทิ หิ นิสีทนกฺขเณ อสฺสาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เตน อุฏฺาตพฺพํ. อิตรถา อาปตฺติ เอว อิตฺถิยา อุฏฺายุฏฺาย ปุนปฺปุนํ นิสีทเน วิย, ตตฺถาปิ ภิกฺขุสฺส ¶ อุฏฺหโต อนาปตฺติ, เตน รโหนิสชฺชาปตฺติ อกิริยสมุฏฺานาปิ โหตีติ วทนฺติ. อิทํ ปน อนิยตสิกฺขาปทํ, อนนฺตรฺจาติ ทฺเวปิ วิสุํ อาปตฺติปฺาปนวเสน ปฺตฺตานิ น ¶ โหนฺติ รโหนิสชฺชาทีสุ อาปตฺติยา สิกฺขาปทนฺตเรสุ ปฺตฺตตฺตา. ปาราชิกาทิอาปตฺตีหิ ปน เกนจิ โจทิตสฺส อนุวิชฺชเกหิ วินิจฺฉยการณนยทสฺสนตฺถํ เอวํ วตฺถุวเสน ทฺวิธา วิภชิตฺวา ปฺตฺตานิ, อิมาเนว จ ยสฺมา ภิกฺขุนีนมฺปิ วินิจฺฉยนยคฺคหณาย อลํ, ตสฺมา ตาสํ วิสุํ น วุตฺตานีติ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน อาปตฺตึ ปฏิชานาติ, ตสฺส วเสเนตฺถ องฺคเภโท เวทิตพฺโพ. เตเนว ‘‘อยํ ธมฺโม อนิยโต’’ติ วุตฺตํ.
อิธ อนิยตวเสน วุตฺตานํ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสปาจิตฺติยานํ ติณฺณมฺปิ อฺมฺํ สทิสสมุฏฺานาทิตาย วุตฺตํ ‘‘สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสาเนวา’’ติ.
ปมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๒. ‘‘น ลภติ มาตุคาเมน สทฺธึ เอโก เอกาย…เป… นิสชฺชํ กปฺเปตุ’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ปฏิกฺขิตฺตํ มาตุคาเมนา’’ติอาทินา วุตฺตตฺตา ‘‘เอโก’’ติ ปจฺจตฺตปทํ ปฏิกฺขิตฺตปเทน น สเมติ, ‘‘เอกสฺสา’’ติ วตฺตพฺโพติ สาเธนฺโต อาห ‘‘อิตรถา หี’’ติอาทิ.
๔๕๓. ปริเวณงฺคณาทีติ ปริเวณสฺส มาฬกํ. อาทิ-สทฺเทน ปาการาทิปริกฺขิตฺตํ เจติยมาฬกาทึ สงฺคณฺหาติ. อนฺโตคธนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน เอว ปริยาปนฺนํ. อิธ อิตฺถีปิ อนาปตฺตึ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา ปน อิตฺถี อิเธว อนาปตฺตึ กโรติ, น ปุริมสิกฺขาปเทติ? อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส เมถุนํ วินา ทุฏฺุลฺลวาจาย วเสน อาคตตฺตา. เมถุนเมว หิ อิตฺถิโย อฺมฺํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ มหาวเน ทฺวารํ วิวริตฺวา นิทฺทูปคตมฺหิ ภิกฺขุมฺหิ วิย. ทุฏฺุลฺลํ ปน น ปฏิจฺฉาเทนฺติ, เตเนว ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปเท ‘‘ยา ตา อิตฺถิโย หิริมนา, ตา นิกฺขมิตฺวา ภิกฺขู อุชฺฌาเปสุ’’นฺติ (ปารา. ๒๘๓) วุตฺตํ, ตสฺมา ¶ ‘‘อิตฺถีปิ อนาปตฺตึ กโรตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อปฺปฏิจฺฉนฺนฏฺานตฺตา’’ติปิ การณํ วทนฺติ.
กาเยนาปิ ทุฏฺุลฺโลภาสสมฺภวโต อิมสฺมึ สิกฺขาปเท จกฺขุสฺส รโห, โสตสฺส รโห จ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อนนฺโธ อพธิโร’’ติอาทิ. เกจิ ปน วิภงฺเค ‘‘นาลํ กมฺมนิยนฺติ น สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’นฺติ (ปารา. ๔๕๔) เอตฺตกเมว วตฺวา ‘น สกฺกา โหติ กายสํสคฺคํ สมาปชฺชิตุ’นฺติ อวุตฺตตฺตา อปฺปฏิจฺฉนฺเนปิ าเน รโห อฺเสํ อภาวํ ทิสฺวา เอกาย ¶ อิตฺถิยา กายสํสคฺโคปิ สกฺกา อาปชฺชิตุนฺติ อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ สวนูปจาเร ิโต อพธิโรปิ อนฺโธ กายสํสคฺคสฺสาปิ สพฺภาวาภาวํ น ชานาตีติ กาเยน ทุฏฺุลฺโลภาสนสพฺภาวํ อมนสิกตฺวาปิ กายสํสคฺคาปตฺติยาปิ ปริหาราย อนนฺโธ อพธิโรติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ ‘‘กายสํสคฺควเสน อนนฺโธ วุตฺโต’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๕๓) วุตฺตํ, ตํ ปน กาเยน ทุฏฺุลฺโลภาสนสมฺภวํ อมนสิกตฺวา วุตฺตํ, กายสํสคฺควเสนาปีติ คเหตพฺพํ. เตเนว ‘‘อิมสฺมึ สิกฺขาปเท โสตสฺส รโห เอว อธิปฺเปโต…เป… เกนจิ ปน ‘ทฺเวปิ รหา อิธ อธิปฺเปตา’ติ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ยํ ปน จกฺขุสฺส รหาภาวสาธนตฺถํ ‘‘น หิ อปฺปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส จกฺขุสฺส รโห สมฺภวตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ อติทูรตเร ิตสฺส กาเยน โอภาสนมฺปิ หตฺถคฺคาหาทีนิปิ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘จกฺขุสฺส รโห’’ติ วุตฺตํ, อฏฺกถายํ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ. น เกวลฺจ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, อถ โข ‘‘อนนฺโธ พธิโรติ จ อนฺโธ วา อพธิโรปิ น กโรตี’’ติ จ วุตฺตํ, ตสฺมา ทฺเวปิ รหา อิธ คเหตพฺพา. ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ’’ติอิมินา โสตสฺส รโห ทฺวาทสหตฺเถน ปริจฺฉินฺโนติ อิทํ ทสฺเสติ. จกฺขุสฺส รโห ปน ยตฺถ ิตสฺส กายวิการาทโย น ปฺายนฺติ, เตน ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ ทฏฺพฺพํ. พธิโร ปน จกฺขุมาปีติ ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทุฏฺุลฺลาปตฺติ วุตฺตาติ ปุริมสิกฺขาปเท วุตฺเตหิ อธิกวเสน ทุฏฺุลฺลาปตฺติ จ วุตฺตาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน ทุฏฺุลฺลาปตฺติ เอวาติ กายสํสคฺคสฺสาปิ อิธ คเหตพฺพโต. เตเนว ‘‘ปาราชิกาปตฺติฺจ ปริหาเปตฺวา’’ติ ¶ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, อิตรถา ‘‘กายสํสคฺคฺจา’’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย.
ติสมุฏฺานนฺติอาทิ ปน ปุริมสิกฺขาปเท อาคเตหิ อธิกสฺส ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสสฺส วเสน วุตฺตํ กายสํสคฺคาทีนมฺปิ ปุริมสิกฺขาปเท เอว วุตฺตตฺตา, อิธ ปน น วุตฺตนฺติปิ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.
ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต อนิยตวณฺณนานโย.