📜
สมถเภทํ
อธิกรณปริยายวารวณฺณนา
๒๙๓. ฉฏฺเ ¶ ปริยายวาเร อโลโภ ปุพฺพงฺคโมติอาทิ สาสนฏฺิติยา อวิปรีตโต ธมฺมวาทิสฺส วิวาทํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ านานีติ ธมฺมาทีสุ อธมฺโมติอาทินา คเหตฺวา ทีปนานิ อิเธว เภทกรวตฺถูนิ, ตานิ เอว กายกลหาทิวิวาทสฺส การณตฺตา านานิ, โอกาสตฺตา วตฺถูนิ, อาธารตฺตา ภูมิโยติ จ วุตฺตานิ. อพฺยากตเหตูติ อเสกฺขานํ วิวาทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทฺวาทส มูลานีติ โกโธ อุปนาโห, มกฺโข ปลาโส, อิสฺสา มจฺฉริยํ, มายา สาเยฺยํ, ปาปิจฺฉตา มหิจฺฉตา, สนฺทิฏฺิปรามาสิตา อาธานคฺคาหีทุปฺปฏินิสฺสชฺชิตานีติ อิเมสํ ฉนฺนํ ยุคฬานํ วเสน ฉ ธมฺมา เจว โลภาทโย ฉ เหตู จาติ ทฺวาทส ธมฺมา วิวาทาธิกรณสฺส มูลานิ.
๒๙๔. จุทฺทส มูลานีติ ตาเนว ทฺวาทส กายวาจาหิ สทฺธึ จุทฺทส อนุวาทาธิกรณสฺส มูลานิ.
๒๙๕. ปถวีขณนาทีสุ ปณฺณตฺติวชฺเชสุ กุสลาพฺยากตจิตฺตมูลิกา อาปตฺติ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อโลโภ ปุพฺพงฺคโม’’ติอาทิ วุตฺตํ. สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา านานีติอาทิ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ ¶ ปฏิจฺฉาทนปจฺจยา อาปตฺติสมฺภวโต วุตฺตํ. ‘‘อาปตฺตาธิกรณปจฺจยา จตสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชตี’’ติ (ปริ. ๒๙๐) หิ วุตฺตํ. ‘‘ฉ เหตู’’ติ อิทํ กุสลานํ อาปตฺติเหตุโวหารสฺส อยุตฺตตาย วุตฺตํ, น ปน กุสลเหตูนํ อภาวโต. ‘‘อโลโภ ปุพฺพงฺคโม’’ติ หิ อาทิ วุตฺตํ. อาปตฺติเหตโว เอว หิ ปุพฺพงฺคมนาเมน วุตฺตา.
๒๙๖. จตฺตาริ กมฺมานิ านานีติอาทีสุ อปโลกนวาจา, ตฺติอาทิวาจาโย จ กมฺมานีติ วุตฺตํ. ตา เอว หิ เอกสีมายํ สามคฺคิมุปคตานํ กมฺมปฺปตฺตานํ อนุมติยา สาวนกิริยานิปฺผตฺติสงฺขาตสฺส สงฺฆคณกิจฺจสภาวสฺส กิจฺจาธิกรณสฺส อธิฏฺานาภาเวน ‘‘านวตฺถุภูมิโย’’ติ วุจฺจนฺติ. เอกํ มูลํ สงฺโฆติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. คณตฺติอปโลกนานฺหิ ¶ คโณปิ มูลนฺติ. ตฺติโต วาติ ตฺติตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺมวาจานํ ตฺติรูปตฺตา, ตฺติปุพฺพกตฺตา จ วุตฺตํ. กมฺมตฺติกมฺมวาจาตฺติวเสน หิ ทุวิธาสุ ตฺตีสุ อนุสฺสาวนาปิ กมฺมมูลกนฺตฺเวว สงฺคยฺหนฺติ. ตฺติวิภาโค จายํ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ.
‘‘อิเม สตฺต สมถา…เป… ปริยาเยนา’’ติ อิทํ ปุจฺฉาวจนํ. ‘‘สิยา’’ติ อิทํ วิสชฺชนํ. ‘‘กถฺจ สิยา’’ติ อิทํ ปุน ปุจฺฉา. วิวาทาธิกรณสฺส ทฺเว สมถาติอาทิ ปุน วิสชฺชนํ. ตตฺถ ‘‘วตฺถุวเสนา’’ติ อิทํ ‘‘สตฺต สมถา ทส สมถา โหนฺตี’’ติ อิมสฺส การณวจนํ. ‘‘ปริยาเยนา’’ติ อิทํ ‘‘ทส สมถา สตฺต สมถา โหนฺตี’’ติ อิมสฺส การณวจนํ. จตุพฺพิธาธิกรณสงฺขาตวตฺถุวเสน จ เทสนากฺกมสงฺขาตปริยายวเสน จาติ อตฺโถ.
อธิกรณปริยายวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
สาธารณวาราทิวณฺณนา
๒๙๗. สตฺตเม สาธารณวาเร สาธารณาติ วิวาทาธิกรณสฺส วูปสมนกิจฺจสาธารณา. เอวํ สพฺพตฺถ.
๒๙๘. อฏฺเม ตพฺภาคิยวาเร ตพฺภาคิยาติ วิวาทาธิกรณสฺส วูปสมนโต ตปฺปกฺขิกา.
สาธารณวาราทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมถาสมถสฺสสาธารณวารวณฺณนา
๒๙๙. นวเม ¶ สมถาสมถสาธารณวาเร ‘‘สพฺเพ สมถา เอกโตว อธิกรณํ สเมนฺติ อุทาหุ นานา’’ติ ปุจฺฉนฺเตน ‘‘สมถา สมถสฺส สาธารณา, สมถา สมถสฺส อสาธารณา’’ติ วุตฺตํ. วิวาทาทิอธิกรณกฺกเมน ตพฺพูปสมเหตุภูเต สมเถ อุทฺธรนฺโต ‘‘เยภุยฺยสิกา’’ติอาทิมาห. สมฺมุขาวินยํ วินา กสฺสจิ สมถสฺส อสมฺภวา เสสา ฉปิ สมถา สมฺมุขาวินยสฺส สาธารณา วุตฺตา, เตสํ ¶ ปน ฉนฺนํ อฺมฺาเปกฺขาภาวโต เต อฺมฺํ อสาธารณา วุตฺตา. ตพฺภาคิยวาเรปิ เอเสว นโย.
สมถาสมถสฺสสาธารณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมถสมฺมุขาวินยวาราทิวณฺณนา
๓๐๑-๓. เอกาทสมวาเรปิ สมฺมุขาวินโยติอาทิ ปุจฺฉา. เยภุยฺยสิกา สติวินโยติอาทิ วิสชฺชนํ. เอวํ วินยวาเร กุสล-วาเร ตโต ปเรสุปิ ปุจฺฉาวิสชฺชนปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ สมฺมุขาวินโย สิยา กุสโลติอาทีสุ ตสฺมึ ตสฺมึ วินยกมฺเม, วิวาทาทิมฺหิ จ นิยุตฺตปุคฺคลานํ สมุปฺปชฺชนกกุสลาทีนํ วเสน สมฺมุขาวินยาทีนํ, วิวาทาทีนฺจ กุสลาทิภาโว เตน เตน อุปจาเรน วุตฺโต. ยสฺมา ปเนตสฺส สมฺมุขาวินโย นาม สงฺฆสมฺมุขตาทโย โหนฺติ, เตสฺจ อนวชฺชสภาวตฺตา อกุสเล วิชฺชมาเนปิ อกุสลตฺตูปจาโร น ยุตฺโต อาปตฺตาธิกรณสฺส อกุสลตฺตูปจาโร วิย, ตสฺมา นตฺถิ สมฺมุขาวินโย อกุสโลติ อตฺโถ.
๓๐๔. ตโต ปเรสุ ยตฺถ เยภุยฺยสิกา ลพฺภติ, ตตฺถ สมฺมุขาวินโย ลพฺภตีติอาทิ สมฺมุขาวินยสฺส อิตเรหิ สมเถหิ นิยเมน สํสฏฺตํ, อิตเรสํ ปน ฉนฺนํ อฺมฺํ สํสคฺคาภาวฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
สมถสมฺมุขาวินยวาราทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
สํสฏฺวาราทิวณฺณนา
๓๐๖. อธิกรณนฺติ ¶ วา สมถาติ วา อิเม ธมฺมา สํสฏฺาติอาทิ สมถานํ อธิกรเณสุ เอว ยถารหํ ปวตฺตึ, อธิกรณานิ วินา เตสํ วิสุํ อฏฺานฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปฺาเปตุนฺติ อธิกรณโต สมเถหิ วิโยเชตฺวา อสํสฏฺเ กตฺวา นานากรณํ อฺมฺํ อสํสฏฺตาย ิตภาวสงฺขาตํ นานตฺตํ ปฺาเปตุํ อธิกรณวูปสมกฺขเณ เอว เตสํ อสํสคฺคํ ปฺาเปตุํ กึ สกฺกาติ ปุจฺฉติ.
อธิกรณนฺติอาทิ ¶ คารยฺหวาททสฺสนํ. โส มา เหวนฺติ โย เอวํ วทติ, โส ‘‘มา เอวํ วทา’’ติ วจนีโย อสฺส, น จ ลพฺภติ สมถานํ อฺตฺร อธิกรณา วูปสมลกฺขณนฺติ ปหานาวตฺถานสงฺขาตํ นานากรณํ ปฏิกฺขิปติ. ลกฺขณโต ปน อธิกรเณหิ สมถานํ นานากรณํ อตฺเถวาติ ทฏฺพฺพํ. สมถา อธิกรเณหิ สมฺมนฺตีติ อปโลกนาทีหิ จตูหิ กิจฺจาธิกรเณหิ สพฺเพปิ สมถา นิฏฺานํ คจฺฉนฺติ, นาฺเหีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘สมฺมุขาวินโย วิวาทาธิกรเณน น สมฺมติ. อนุวาท…เป… อาปตฺตาธิกรเณน น สมฺมติ, กิจฺจาธิกรเณน สมฺมตี’’ติอาทิ (ปริ. ๓๑๑).
๓๐๗-๓๑๓. วิวาทาธิกรณํ กติหิ สมเถหิ สมฺมตีติอาทิโก สมฺมติวาโร. ตทนนฺตโร สมฺมตินสมฺมติวาโร จ อธิกรเณหิ สมถานํ สํสฏฺตํ, วิสํสฏฺตฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺโต. สมถา สมเถหิ สมฺมนฺตีติอาทิโก สมถาธิกรณวาโร สมถานํ อฺมฺํ, อธิกรเณหิ จ อธิกรณานฺจ อฺมฺํ, สมเถหิ จ วูปสมาวูปสมํ ทสฺเสตุํ วุตฺโต.
๓๑๔. สมุฏฺาเปติวาโร ปน อธิกรเณหิ อธิกรณานํ อุปฺปตฺติปฺปการทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. น กตมํ อธิกรณนฺติ อตฺตโน สมฺภวมตฺเตน เอกมฺปิ อธิกรณํ น สมุฏฺาเปตีติ อตฺโถ. กถฺจรหิ สมุฏฺาเปตีติ อาห ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ. ตตฺถ ชายนฺตีติ อนนฺตรเมว อนุปฺปชฺชิตฺวา ปรมฺปรปจฺจยา ชายนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ธมฺโม อธมฺโม’’ติอาทินา อุภินฺนํ ปุคฺคลานํ วิวาทปจฺจยา อฺมฺเขมภงฺคา โหนฺติ, ตปฺปจฺจยา เตสํ ปกฺขํ ปริเยสเนน กลหํ วฑฺฒนฺตานํ วิวาโท กฺจิ มหาปริสํ สงฺฆปริณายกํ ลชฺชึ อาคมฺม วูปสมํ คจฺฉติ. ตถา อวูปสมนฺเต ปน วิวาโท กเมน วฑฺฒิตฺวา สกเลปิ สงฺเฆ วิวาทํ สมุฏฺาเปติ, ตโต อนุวาทาทีนีติ เอวํ ปรมฺปรกฺกเมน วูปสมการณาภาเว จตฺตาริ อธิกรณานิ ชายนฺติ. ตํ สนฺธายาห ¶ ‘‘สงฺโฆ วิวทติ วิวาทาธิกรณ’’นฺติ. สงฺฆสฺส วิวทโต โย วิวาโท, ตํ วิวาทาธิกรณํ โหตีติ อตฺโถ. เอส นโย เสเสสุปิ.
สํสฏฺวาราทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภชติวารวณฺณนา
๓๑๘. ตทนนฺตรวาเร ¶ ปน วิวาทาธิกรณํ จตุนฺนํ อธิกรณานนฺติอาทิ อธิกรณานํ วุตฺตนเยน อฺมฺปจฺจยตฺเตปิ สํสคฺคภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วิวาทาธิกรณํ จตุนฺนํ อธิกรณานํ วิวาทาธิกรณํ ภชตีติอาทีสุ วิวาทาธิกรณํ จตูสุ อธิกรเณสุ วิวาทาธิกรณภาวเมว ภชติ, นาฺาธิกรณภาวํ, จตูสุ อธิกรเณสุ วิวาทาธิกรณตฺตเมว นิสฺสิตํ วิวาทาธิกรณเมว ปริยาปนฺนํ วิวาทาธิกรณภาเวเนว สงฺคหิตนฺติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ.
๓๑๙. วิวาทาธิกรณํ สตฺตนฺนํ สมถานํ กติ สมเถ ภชตีติอาทิ ปน จตุนฺนํ อธิกรณานํ วูปสมเน สติ นิยตสมเถ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ กติ สมเถ ภชตีติ อตฺตโน อุปสมตฺถาย กิตฺตเก สมเถ อุปคจฺฉติ, กิตฺตเก สมเถ อาคมฺม วูปสมํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. กติ สมถปริยาปนฺนนฺติ อตฺตานํ วูปสเมตุํ กติสุ สมเถสุ เตหิ สมานวเสน ปวิฏฺํ. กติหิ สมเถหิ สงฺคหิตนฺติ วูปสมํ กโรนฺเตหิ กติหิ สมเถหิ วูปสมกรณตฺถํ สงฺคหิตํ.
ภชติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.