📜
ปฺจวคฺโค
กมฺมวคฺควณฺณนา
๔๘๓. กมฺมวคฺเค ¶ ¶ ปิตอุโปสถปวารณานํ กตฺติกมาเส สามคฺคิยา กตาย สามคฺคีปวารณํ มฺุจิตฺวา อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เปตฺวา กตฺติกมาส’’นฺติ. สเจ ปน เตสํ นานาสีมาสุ มหาปวารณาย วิสุํ ปวาริตานํ กตฺติกมาสพฺภนฺตเร สามคฺคี โหติ, สามคฺคีอุโปสโถ เอว เตหิ กตฺตพฺโพ, น ปวารณา. เอกสฺมึ วสฺเส กตปวารณานํ ปุน ปวารณาย อวิหิตตฺตา. สามคฺคีทิวโสติ อนุโปสถทิวเส สามคฺคีกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ ปน จาตุทฺทสิยํ, ปนฺนรสิยํ วา สงฺโฆ สามคฺคึ กโรติ, ตทา สามคฺคีอุโปสถทิวโส น โหติ, จาตุทฺทสีปนฺนรสีอุโปสโถว โหติ. อุปริ ปวารณายปิ เอเสว นโย.
ปจฺจุกฺกฑฺฒิตฺวา ปิตทิวโสติ ภณฺฑนการเกหิ อุปทฺทุตา วา เกนจิเทว กรณีเยน ปวารณาสงฺคหํ วา กตฺวา ปิโต กาฬปกฺขจาตุทฺทสีทิวโสว. ทฺเว จ ปุณฺณมาสิโยติ ปุพฺพ-กตฺติกปุณฺณมา, ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา จาติ ทฺเว ปุณฺณมาสิโย. เอวํ จตุพฺพิธมฺปีติ ปุณฺณมาสีทฺวเยน สทฺธึ สามคฺคีปวารณํ, จาตุทฺทสีปวารณฺจ สมฺปิณฺเฑตฺวา วุตฺตํ. อิทฺจ ปกติจาริตฺตวเสน วุตฺตํ. ตถารูปปจฺจเย ปน สติ อุภินฺนํ ปุณฺณมาสีนํ ปุริมา ทฺเว จาตุทฺทสิโยปิ กาฬปกฺขจาตุทฺทสิยา อนนฺตรา ปนฺนรสีปีติ อิเมปิ ตโย ทิวสา ปวารณาทิวสา เอวาติ อิมํ สตฺตวิธมฺปิ ปวารณาทิวสํ เปตฺวา อฺสฺมึ ทิวเส ปวาเรตุํ น วฏฺฏติ.
๔๘๔. อนุสฺสาวนกมฺมํ กตฺวาติ ปมํ อนุสฺสาวนํ สาเวตฺวา ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ อนุสฺสาวนานนฺตรเมว สกลํ ตฺตึ วตฺวา, ปริโยสาเน ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ วตฺวาติ อธิปฺปาโย.
๔๘๕. ยฺวายนฺติ ¶ พฺยฺชนปฺปเภโท อธิปฺเปโต. ทสธา พฺยฺชนพุทฺธิยา ปเภโทติ เอตฺถ ทสธา ทสวิเธน พฺยฺชนานํ ปเภโทติ โยเชตพฺพํ. เกนายํ ปเภโทติ อาห ‘‘พฺยฺชนพุทฺธิยา’’ติ. ยถาธิปฺเปตตฺถพฺยฺชนโต พฺยฺชนสงฺขาตานํ อกฺขรานํ ชนิกา พุทฺธิ พฺยฺชนพุทฺธิ, ตาย พฺยฺชนพุทฺธิยา ¶ , อกฺขรสมุฏฺาปกจิตฺตเภเทเนวาติ อตฺโถ. ยํ วา สํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ, อิทมฺปิ ครุกนฺติ โยชนา.
ตตฺถ อายสฺมโตติอาทีสุ ยานิ อนนฺตริตานิ ส-การม-การาทิพฺยฺชนานิ ‘‘สํโยโค’’ติ วุจฺจนฺติ, โส สํโยโค ปโร ยสฺส อ-การาทิโน, โส สํโยคปโร นาม. รสฺสนฺติ อการาทิพฺยฺชนรหิตํ สรํ. อสํโยคปรนฺติ ‘‘ยสฺส นกฺขมตี’’ติอาทีสุ ย-การ น-การาทิพฺยฺชนสหิตสรํ สนฺธาย วุตฺตํ. ต-การสฺส ถ-การํ อกตฺวา วคฺคนฺตเร สิถิลเมว กตฺวา ‘‘สุณาฏุ เม’’ติอาทึ วทนฺโตปิ ทุรุตฺตํ กโรติเยว เปตฺวา อนุรูปํ อาเทสํ. ยฺหิ ‘‘สจฺจิกตฺถปรมตฺเถนา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สจฺจิกฏฺปรมฏฺเนา’’ติ จ ‘‘อตฺถกถา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อฏฺกถา’’ติ จ ตตฺถ ตตฺถ วุจฺจติ, ตาทิสํ ปาฬิอฏฺกถาสุ ทิฏฺปโยคํ, ตทนุรูปฺจ วตฺตุํ วฏฺฏติ, ตโต อฺํ น วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘อนุกฺกมาคตํ ปเวณึ อวินาเสนฺเตนา’’ติอาทิ.
ทีเฆ วตฺตพฺเพ รสฺสนฺติอาทีสุ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภิกฺขุน’’นฺติ วา ‘‘พหูสู’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘พหุสู’’ติ วา ‘‘นกฺขมตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘น ขมตี’’ติ วา ‘‘อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อุปสมฺปทาเปโข’’ติ วา เอวํ อนุรูปฏฺาเนสุ เอว ทีฆรสฺสาทิ รสฺสทีฆาทิวเสน ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏติ, น ปน ‘‘นาโค’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘นโค’’ติ วา ‘‘สงฺโฆ’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สโฆ’’ติ วา ‘‘ติสฺโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ติโส’’ติ วา ‘‘ยาจตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ยาจนฺตี’’ติ วา เอวํ อนนุรูปฏฺาเนสุ วตฺตุํ. สมฺพนฺธํ, ปน ววตฺถานฺจ สพฺพถาปิ วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํ.
๔๘๖. เสสสีมาสุปีติ อติมหตีอาทีสุ ทสสุปิ.
๔๘๘. จตุวคฺคกรเณติ จตุวคฺเคน สงฺเฆน กตฺตพฺเพ. อนิสฺสาริตาติ อุโปสถฏฺปนาทินา วา ลทฺธินานาสํวาสกภาเวน วา น พหิกตา. อฏฺกถายฺหิ ‘‘อปกตตฺตสฺสาติ อุกฺขิตฺตกสฺส วา, ยสฺส วา อุโปสถปวารณา ปิตา โหนฺตี’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๒๕) วุตฺตตฺตา ปิตอุโปสถปวารโณ ภิกฺขุ อปกตตฺโต เอวาติ คเหตพฺพํ. ปริสุทฺธสีลาติ ปาราชิกํ อนาปนฺนา อธิปฺเปตา. ปริวาสาทิกมฺเมสุ ปน ครุกฏฺาปิ อปกตตฺตา เอวาติ คเหตพฺพํ ¶ . อวเสสา…เป… ฉนฺทารหาว โหนฺตีติ สงฺฆโต ¶ หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิเต สนฺธาย วุตฺตํ. อวิชหิตฺวา ิตา ปน ฉนฺทารหา น โหนฺติ, เตปิ จตุวคฺคาทิโต อธิกา หตฺถปาสํ วิชหิตฺวาว ฉนฺทารหา โหนฺติ. ตสฺมา สงฺฆโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิเตเนว ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ วา ทาตพฺพา.
กมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อปโลกนกมฺมกถาวณฺณนา
๔๙๖. เอตรหิ สเจปิ สามเณโรติอาทีสุ พุทฺธาทีนํ อวณฺณภาสนมฺปิ อกปฺปิยาทึ กปฺปิยาทิภาเวน ทีปนมฺปิ ทิฏฺิวิปตฺติยฺเว ปวิสติ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ตํ ลทฺธึ นิสฺสชฺชาเปตพฺโพ’’ติ. ภิกฺขูนมฺปิ เอเสว นโย. มิจฺฉาทิฏฺิโกติ พุทฺธวจนาธิปฺปายํ วิปรีตโต คณฺหนฺโต, โส เอว อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโตติ จ วุตฺโต. เกจิ ปน ‘‘สสฺสตุจฺเฉทานํ อฺตรทิฏฺิยา สมนฺนาคโต’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, สสฺสตุจฺเฉทคฺคาหสฺส สามเณรานํ ลิงฺคนาสนาย การณตฺเตน เหฏฺา อฏฺกถายเมว (มหาว. อฏฺ. ๑๐๘) วุตฺตตฺตา, อิธ จ ทณฺฑกมฺมนาสนาย เอว อธิปฺเปตตฺตา.
ตสฺสาปิ ทาตพฺโพติ วิชฺชมานํ มุขราทิภาวํ นิสฺสาย อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวาปิ ปฏิฺํ อคฺคเหตฺวาปิ อาปตฺตึ อนาโรเปตฺวาปิ เทสิตายปิ อาปตฺติยา ขุํสนาทิโต อโนรมนฺตสฺส ทาตพฺโพว. โอรมนฺตสฺส ปน ขมาเปนฺตสฺส น ทาตพฺโพ.
พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานนฺติ ขรทณฺฑสฺส อุกฺกฏฺทณฺฑสฺส ทานํ. ตชฺชนียาทิกมฺเม หิ กเต โอวาทานุสาสนิปฺปทานปฏิกฺเขโป นตฺถิ. ทินฺนพฺรหฺมทณฺเฑ ปน ตสฺมึ สทฺธึ ตชฺชนียาทิกมฺมกเตหิ ปฏิกฺขิตฺตมฺปิ กาตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘เนว วตฺตพฺโพ’’ติอาทินา อาลาปสลฺลาปาทิมตฺตสฺสาปิ นกาเรน ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ตฺหิ ทิสฺวา ภิกฺขู คีวํ ปริวตฺเตตฺวา โอโลกนมตฺตมฺปิ น กโรนฺติ, เอวํ วิวชฺเชตพฺพํ นิมฺมทนกรณตฺถเมว ตสฺส ทณฺฑสฺส อนฺุาตตฺตา. เตเนว ฉนฺนตฺเถโรปิ อุกฺเขปนียาทิกมฺมกโตปิ อภายิตฺวา พฺรหฺมทณฺเฑ ทินฺเน ‘‘สงฺเฆนาหํ สพฺพถา วิวชฺชิโต’’ติ มุจฺฉิโต ปปติ. โย ปน พฺรหฺมทณฺฑกเตน สทฺธึ ตฺวา สํสฏฺโ อวิวชฺเชตฺวา วิหรติ, ตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ คเหตพฺพํ อฺถา พฺรหฺมทณฺฑวิธานสฺส ¶ นิรตฺถกตาปสงฺคโต. เตนาติ พฺรหฺมทณฺฑกเตน. ยถา ตชฺชนียาทิกมฺมกเตหิ, เอวเมว ตโต อธิกมฺปิ ¶ สงฺฆํอาราเธนฺเตน สมฺมาวตฺติตพฺพํ. ตฺจ ‘‘โสรโต นิวาตวุตฺตี’’ติอาทินา สรูปโต ทสฺสิตเมว. เตนาห ‘‘สมฺมาวตฺติตฺวา ขมาเปนฺตสฺส พฺรหฺมทณฺโฑ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺโพ’’ติ.
ยํ ตํ ภควตา อวนฺทิยกมฺมํ อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตสฺส ภิกฺขุโน ทณฺฑกมฺมํ กาตุ’’นฺติ สามฺโต อนฺุาตปฺปการํ ทสฺเสตฺวา ปุน วิเสสโต อนฺุาตปฺปการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข’’ติอาทิปาฬิ อุทฺธฏาติ เวทิตพฺพํ. อิมสฺส อปโลกนกมฺมสฺส านํ โหตีติ อปโลกนกมฺมสฺส สามฺสฺส ปวตฺติฏฺานํ โหตีติ. วิเสสพฺยติเรเกน อวิชฺชมานมฺปิ ตทฺตฺถ อปฺปวตฺตึ ทสฺเสตุํ วิเสสนิสฺสิตํ วิย โวหรียติ. ‘‘กมฺมฺเว ลกฺขณ’’นฺติ อิมินา โอสารณาทิวเสน คหิตาวเสสานํ สพฺเพสํ อปโลกนกมฺมสฺส สามฺลกฺขณวเสน คหิตตฺตา กมฺมฺเว ลกฺขณมสฺสาติ กมฺมลกฺขณนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. อิทฺจ วุตฺตาวเสสานํ กมฺมานํ นิฏฺานฏฺานํ, สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนานิ วิย วุตฺตาวเสสขนฺธายตนานนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘อยํ ปเนตฺถ ปาฬิมุตฺตโกปิ กมฺมลกฺขณวินิจฺฉโย’’ติอาทิ (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖). ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปริ ตฺติกมฺมาทีสุปิ กมฺมลกฺขณํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺส กรณนฺติ อวนฺทิยกมฺมสฺส กรณวิธานํ.
‘‘น วนฺทิตพฺโพ’’ติ อิมินา วนฺทนฺติยา ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. สงฺเฆน กตํ กติกํ ตฺวา มทฺทนํ วิย หิ สงฺฆสมฺมุตึ อนาทเรน อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ เอว โหติ.
ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิ ปเนตํ ลพฺภติเยวาติ อวนฺทิยกมฺมสฺส อุปลกฺขณมตฺเตน คหิตตฺตา ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิ กมฺมลกฺขณํ ลพฺภติ เอว.
สลากทานฏฺานํ สลากคฺคํ นาม. ยาคุภตฺตานํ ภาชนฏฺานานิ ยาคคฺคภตฺตคฺคานิ นาม. เอเตสุปิ หิ าเนสุ สพฺโพ สงฺโฆ อุโปสเถ วิย สนฺนิปติโต, กมฺมฺจ วคฺคกมฺมํ น โหติ, ‘‘มยเมตํ น ชานิมฺหา’’ติ ปจฺฉา ขิยฺยนฺตาปิ น โหนฺติ. ขณฺฑสีมาย ปน กเต ขิยฺยนฺติ. สงฺฆิกปจฺจยฺหิ อจฺฉินฺนจีวราทีนํ ทาตุํ อปโลเกนฺเตหิ อุปจารสีมฏฺานํ สพฺเพสํ ¶ อนุมตึ คเหตฺวาว กาตพฺพํ. โย ปน วิสภาคปุคฺคโล ธมฺมิกํ อปโลกนํ ปฏิพาหติ, ตํ อุปาเยน พหิอุปจารสีมาคตํ วา กตฺวา ขณฺฑสีมํ วา ปวิสิตฺวา กาตุํ วฏฺฏติ.
ยํ สนฺธาย ‘‘อปโลกนกมฺมํ กโรตี’’ติ สามฺโต ทสฺเสติ, ตํ อปโลกนกมฺมํ สรูปโต ¶ ทสฺเสตุมาห ‘‘อจฺฉินฺนจีวรํ’’อิจฺจาทิ. ยทิ อปโลเกตฺวาว จีวรํ ทาตพฺพํ, กึ ปน อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสมฺมุติยาติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชนเกน ปนา’’ติอาทิ. นาฬิ วา อุปฑฺฒนาฬิ วาติ ทิวเส ทิวเส อปโลเกตฺวา ทาตพฺพสฺส ปมาณทสฺสนํ. เตน ยาปนมตฺตเมว อปโลเกตพฺพํ, น อธิกนฺติ ทสฺเสติ. เอกทิวสํเยว วาติอาทิ ทสวีสติทิวสานํ เอกสฺมึ ทิวเสเยว ทาตพฺพปริจฺเฉททสฺสนํ, เตน ยาว ชีวนฺติ วา ยาว โรคา วุฏฺหตีติ วา เอวํ อปโลเกตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. อิณปลิโพธนฺติ อิณวตฺถุํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ตฺจ อิณายิเกหิ ปลิพุทฺธสฺส ลชฺชิเปสลสฺส สาสนุปการกสฺส ปมาณยุตฺตเมว กปฺปิยภณฺฑํ นิยเมตฺวา อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ, น ปน สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา มหาอิณํ. ตาทิสฺหิ ภิกฺขาจริยวตฺเตน สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ ตาทิสสฺส ภิกฺขุโน ปริเยสิตฺวา ทาตพฺพํ.
อุปนิกฺเขปโตติ เจติยปฏิชคฺคนตฺถาย วฑฺฒิยา ปโยเชตฺวา กปฺปิยการเกหิ ปิตวตฺถุโต. สงฺฆิเกนปีติ น เกวลฺจ ตตฺรุปฺปาทโต ปจฺจยทายเกหิ จตุปจฺจยตฺถาย สงฺฆสฺส ทินฺนวตฺถุนาปีติ อตฺโถ.
สงฺฆภตฺตํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ มหาทานํ เทนฺเตหิปิ กริยมานํ สงฺฆภตฺตํ วิย กาเรตุํ น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.
‘‘ยถาสุขํ ปริภฺุชิตุํ รุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺตโน ปริโภคปฺปโหนกํ อปฺปํ วา พหุํ วา คเหตพฺพํ, อธิกํ ปน คเหตุํ น ลภติ. อุโปสถทิวเสติ นิทสฺสนมตฺตํ, ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ ทิวเสปิ กตํ สุกตเมว โหติ. กโรนฺเตน ‘‘ยํ อิมสฺมึ วิหาเร อนฺโตสีมาย สงฺฆสนฺตกํ…เป… ยถาสุขํ ปริภฺุชิตุํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ เอวํ กติกา กาตพฺพา, ตถา ทฺวีหิ ตีหิปิ ‘‘อายสฺมนฺตานํ รุจฺจตี’’ติ วจนเมว เหตฺถ วิเสโส. เตสมฺปีติ รุกฺขานํ. สา เอว กติกาติ วิสุํ กติกา น กาตพฺพาติ อตฺโถ.
เตสนฺติ ¶ รุกฺขานํ. สงฺโฆ สามีติ สมฺพนฺโธ. ปุริมวิหาเรติ ปุริเม ยถาสุขํ ปริโภคตฺถาย กตกติเก วิหาเร. ปริเวณานิ กตฺวา ชคฺคนฺตีติ ยตฺถ อรกฺขิยมาเน ผลาผลานิ, รุกฺขา จ วินสฺสนฺติ, ตาทิสํ านํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตตฺถ สงฺฆสฺส กติกา น ปวตฺตีติ อธิปฺปาโย. เย ปน รุกฺขา พีชานิ โรเปตฺวา อาทิโต ปฏฺาย ปฏิชคฺคิตา, เตปิ ทสมภาคํ ทตฺวา โรปเกเหว ปริภฺุชิตพฺพา. เตหีติ ชคฺคเกหิ.
ตตฺถาติ ¶ ตสฺมึ วิหาเร. มูเลติ อาทิกาเล, ปุพฺเพติ อตฺโถ. ทีฆา กติกาติ อปริจฺฉินฺนกาลา ยถาสุขํ ปริโภคตฺถาย กติกา. นิกฺกุกฺกุจฺเจนาติ ‘‘อภาชิตมิท’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อกตฺวาติ อตฺโถ. ขิยฺยนมตฺตเมเวตนฺติ เตน ขิยฺยเนน พหุํ ขาทนฺตานํ โทโส นตฺถิ อตฺตโน ปริโภคปฺปมาณสฺเสว คหิตตฺตา, ขิยฺยนฺเตปิ อตฺตโน ปโหนกํ คเหตฺวา ขาทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
คณฺหถาติ น วตฺตพฺพาติ ตถาวุตฺเต เตเนว ภิกฺขุนา ทินฺนํ วิย มฺเยฺยุํ, ตํ นิสฺสาย มิจฺฉาชีวสมฺภโว โหตีติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อนุวิจริตฺวา’’ติอาทิ. อุปฑฺฒภาโคติ เอกภิกฺขุโน ปฏิวีสโต อุปฑฺฒภาโค. เทนฺเตน จ ‘‘เอตฺตกํ ทาตุํ สงฺโฆ อนฺุาสี’’ติ เอวํ อตฺตานํ ปริโมเจตฺวา ยถา เต สงฺเฆ เอว ปสีทนฺติ, เอวํ วตฺวา ทาตพฺพํ.
อปจฺจาสีสนฺเตนาติ คิลานคมิกิสฺสราทีนํ อนฺุาตปุคฺคลานมฺปิ อตฺตโน สนฺตกํ เทนฺเตน อปจฺจาสีสนฺเตเนว ทาตพฺพํ, อนนฺุาตปุคฺคลานํ ปน อปจฺจาสีสนฺเตนาปิ ทาตุํ น วฏฺฏตีติ. สงฺฆิกเมว ยถากติตาย ทาเปตพฺพํ. อตฺตโน สนฺตกมฺปิ ปจฺจยทายกาที สยเมว วิสฺสาเสน คณฺหนฺติ, น วาเรตพฺพา, ลทฺธกปฺปิยนฺติ ตุณฺหี ภวิตพฺพํ. ปุพฺเพ วุตฺตเมวาติ ‘‘กุทฺโธ หิ โส รุกฺเขปิ ฉินฺเทยฺยา’’ติอาทินา ตุณฺหีภาเว การณํ ปุพฺเพ วุตฺตเมว. เตหิ กตอนตฺถาภาเวปิ การฺุเน ตุณฺหี ภวิตุํ วฏฺฏติ, ‘‘คณฺหถา’’ติอาทิ ปน วตฺตุํ น วฏฺฏติ.
ครุภณฺฑตฺตา…เป… น ทาตพฺพนฺติ ชีวรุกฺขานํ อารามฏฺานียตฺตา, ทารูนฺจ เคหสมฺภารานุปคตตฺตา ‘‘สพฺพํ ตฺวเมว คณฺหา’’ติ ทาตุํ น วฏฺฏตีติ วุตฺตํ. อกตาวาสํ วา กตฺวาติ ปุพฺเพ อวิชฺชมานํ เสนาสนํ กตฺวา ชคฺคิตกาเล ผลวาเร สมฺปตฺเต.
อปโลกนกมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อตฺถวสวคฺคาทิวณฺณนา
๔๙๘. วิปากทุกฺขสงฺขาตานํ ¶ สมฺปรายิกเวรานนฺติ เอตฺถ ปาณาติปาตาทิเวเรน นิพฺพตฺตตฺตา, เวรปฺปตฺติยา เหตุตฺตา จ ‘‘วิปากทุกฺขเวทนา’’ติ วุตฺตา. ปาณาติปาตาทิปฺจเวรวินิมุตฺตานมฺปิ อกุสลานํ เวเรหิ สห เอกโต สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘ทสอกุสลกมฺมปถปฺปเภทาน’’นฺติ ปุน วุตฺตํ.
๔๙๙-๕๐๐. ตํ ¶ กมฺมนฺติ ตชฺชนียาทิกมฺมเมว, สตฺตา อาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตํ นามาติ สมฺพนฺโธ. อนฺตรา เกนจิ อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ อิมสฺมึ กปฺเป อาทิโต ปฏฺาย ยาว อมฺหากํ ภควโต อภิสมฺโพธิ, ตาว อนฺตรากาเล กกุสนฺธาทึ เปตฺวา เกนจิ อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ อตฺโถ. วินีตกถา สิกฺขาปทนฺติ วินีตวตฺถูนิ เอว. ตานิ หิ ตํตํสิกฺขาโกฏฺาสานํ ปกาสนโต ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ จ อาปตฺติอนาปตฺตีนํ อนุปฺาปนโต ‘‘อนุปฺตฺต’’นฺติ จ วุจฺจนฺติ.
อตฺถวสวคฺคาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
สงฺคหวคฺควณฺณนานโย นิฏฺิโต.
อิติ มหาวคฺโค, ปฺตฺติวคฺโค, สงฺคหวคฺโคติ ตีหิ มหาวคฺเคหิ ปฏิมณฺฑิโต ปริวาโรติ เวทิตพฺโพ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ
ปริวารวณฺณนานโย นิฏฺิโต.
นิคมนกถาวณฺณนา
อวสานคาถาสุ ¶ อุภโตวิภงฺค-ขนฺธก-ปริวาเรหิ วิภตฺตตฺตา วิภาคปฏิเทสนา ยสฺมึ วินยปิฏเก. โส อุภโตวิภงฺค-ขนฺธก-ปริวารวิภตฺตเทสโน อาหาติ โยชนา. ตสฺสาติ วินยปิฏกสฺส.
สตฺถุ มหาโพธีติ ทกฺขิณสาขํ สนฺธาย วทติ. ยํ ปธานฆรํ นาม ปริเวณํ, ตตฺถ จารุปากาเรน สฺจิตํ ปริกฺขิตฺตํ ยํ ปาสาทํ การยิ, ตตฺร ตสฺมึ มหานิคมสามิโน ปาสาเท วสตาติ โยเชตพฺพา.
พุทฺธสิรึ อุทฺทิสิตฺวา นิสฺสาย, ตสฺส วา อชฺเฌสนมฺปิ ปฏิจฺจ ยา อิทฺธา ปริปุณฺณวินิจฺฉยตาย สมิทฺธา วินยสํวณฺณนา อารทฺธาติ โยชนา.
สิรินิวาสสฺสาติ สิริยา นิวาสนฏฺานภูตสฺส สิริปาลนามกสฺส รฺโ. ชยสํวจฺฉเรติ วิชยยุตฺเต สํวจฺฉเร. อารทฺธกาลทสฺสนตฺถํ ปุน ‘‘ชยสํวจฺฉเร อยํ อารทฺธา’’ติ วุตฺตํ.
กาเล ¶ วสฺสนฺติ ยุตฺตกาเล วสฺสนสีโล. เทโวติ เมโฆ.
นิคมนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ จ อารทฺธา, วินยฏฺกถาย ยา;
วณฺณนา นาติวิตฺถิณฺณา, ปริปุณฺณวินิจฺฉยา.
ปฺาสภาณวาราย, ตนฺติยา ปริมาณโต;
สมิชฺฌนิฏฺิปรมา, ยา วิมติวิโนทนี.
อนนฺตราเยน กตา, อยํ นิฏฺมุปาคตา;
ยํ ตํ นิฏฺํ ตถา สพฺเพ, ปาณิโน สมโนรถา.
เถเรหิ วินยฺูหิ, สุจิสลฺเลขวุตฺติหิ;
อวิสฺสตฺถาติวิตฺถิณฺณ-คนฺถภีรู หิปตฺถิตํ.
กโรนฺเตน มยา เอวํ, วินยอตฺถวณฺณนํ;
ยํ ปตฺตํ กุสลํ เตน, ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํ.
วินยตฺถํ ปกาเสตฺวา, โย โสปาเยน ลกฺขณํ;
โสปายํ วิมติจฺเฉท-าณจกฺขุปทายกํ.
วิรทฺธตฺถวิปลฺลาส-คนฺถวิตฺถารหานิยา;
วิสุทฺธึ ปาปยิสฺสามิ, สตฺเต สํสารทุกฺขโต.
โลกิเยหิ จ โภเคหิ, คุเณหิ นิขิลา ปชา;
สพฺเพหิ สหิตา โหนฺตุ, รตา สมฺพุทฺธสาสเนติ.
วิมติวิโนทนีฏีกา นิฏฺิตา.