📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
กงฺขาวิตรณีปุราณ-ฏีกา
คนฺถารมฺภกถา
พุทฺธํ ¶ ¶ ธมฺมฺจ สงฺฆนฺติ-อาทินา ยา ปกาสิตา;
ภทนฺตพุทฺธโฆเสน, มาติกาฏฺกถา สุภา;
ตสฺสา หิ ลีนปทํ วิ-กาสนโกยมารมฺโภ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา
วิปฺปสนฺเนนาติ ¶ วิวิธปฺปสนฺเนน. กถํ? ‘‘อิติปิ โส…เป… พุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต…เป… วิฺูหิ, สุปฺปฏิปนฺโน…เป… โลกสฺสา’’ติ (อ. นิ. ๕.๑๐) เอวมาทินา. ‘‘เจตสา’’ติ วุตฺตตฺตา ตีสุ วนฺทนาสุ เจโตวนฺทนา อธิปฺเปตา. ตนฺนินฺนตาทิวเสน กายาทีหิ ปณามกรณํ วนฺทนา, คุณวเสน มนสาปิ ตถาว กรณํ มานํ, ปจฺจยปฺปฏิปตฺติยาทีหิ ปูชากรณํ ปูชา, ปจฺจยาทีนํ อภิสงฺขรณํ สกฺกจฺจ กรณํ สกฺกาโร, เตสํ. ภาชนนฺติ อาธาโร, อธิกรณํ วา.
เถรา มหากสฺสปาทโย, เตสํ วํโสติ เถรวํโส, อาคมาธิคมสมฺปทาย ตสฺส วํสสฺส ปทีปภูตาติ เถรวํสปฺปทีปา, เตสํ เถรวํสปฺปทีปานํ. อสํหีรตฺตา ถิรานํ. วินยกฺกเมติ วินยปิฏเก, อารมฺภานุรูปวจนเมตํ. สุตฺตาภิธมฺเมสุปิ เต ถิรา เอว. ‘‘พุทฺธํ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ ปุพฺพาจริยสีหานฺจา’’ติ อวตฺวา กสฺมา วิสุํ วุตฺตนฺติ เจ? ปโยชนวิเสสทสฺสนตฺถํ. วตฺถุตฺตยสฺส หิ ปณามกรณสฺส อนฺตรายนิวารณํ ปโยชนํ ¶ อตฺตโน นิสฺสยภูตานํ อาจริยานํ ปณามกรณสฺส อุปการฺุตาทสฺสนํ. เตน พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ วนฺทิตฺวา, จ-สทฺเทน ปุพฺพาจริยสีหานฺจ นโม กตฺวาติ โยชนา. อถ วา ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ เจโตวนฺทนํ ทสฺเสตฺวา ตโต ‘‘นโม กตฺวา’’ติ วาจาวนฺทนา, ‘‘กตฺชลี’’ติ กายวนฺทนาปิ ทสฺสิตาติ โยเชตพฺพํ.
อิทานิ อภิธานปฺปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาโมกฺข’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปาโมกฺขนฺติ ปธานํ. สีลฺหิ สพฺเพสํ กุสลธมฺมานํ ปธานํ อาทิภาวโต. ยถา จ สตฺตานํ ขชฺชโภชฺชเลยฺยเปยฺยวเสน จตุพฺพิโธปิ อาหาโร มุเขน ปวิสิตฺวา องฺคมงฺคานิ ผรติ, เอวํ โยคิโนปิ จาตุภูมกํ กุสลํ สีลมุเขน ปวิสิตฺวา อตฺถสิทฺธึ สมฺปาเทติ. เตน วุตฺตํ ‘‘มุข’’นฺติอาทิ. อถ วา มุขนฺติ อุปาโย, เตน โมกฺขปฺปเวสาย นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย มุขํ อุปาโยติ อตฺโถ. มเหสินา ยํ ปาติโมกฺขํ ปกาสิตนฺติ สมฺพนฺโธ. มหนฺเต สีลาทิกฺขนฺเธ เอสิ คเวสีติ มเหสิ.
สูรเตน นิวาเตนาติ ‘‘ตตฺถ กตมํ โสรจฺจํ? โย กายิโก อวีติกฺกโม’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๓๔๙) สูรเตน, นีจวุตฺตินา มานุทฺธจฺจวเสน อตฺตานํ อนุกฺขิปนภาเวน นิวาเตน. วินยาจารยุตฺเตน จาริตฺตวาริตฺเตหิ ยุตฺเตน. ‘‘โสณตฺเถเรน ยาจิโต’’ติ อวตฺวา ‘‘สูรเตนา’’ติอาทิ ¶ กสฺมา วุตฺตํ, กึ ทุสฺสีเลน วา ทุฏฺเน วา อลชฺชินา วา ยาจิเตน วณฺณนา กาตุํ น วฏฺฏตีติ เจ? น น วฏฺฏติ. เถรสฺส วจนํ ปฏิกฺขิปิตุํ น สกฺกา, เอวรูปคุโณ เถโรว, ยาจนวเสน กตฺตพฺโพ อาทเรนาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
นาเมนาติ อตฺตโน คุณนาเมน. สทฺทลกฺขณสุภโต, วินิจฺฉยสุภโต, วิฺเยฺยสุภโต จ สุภํ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทานวณฺณนา
‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ, ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ…เป… ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํ. เอตฺเถว ยาวตติยานุสาวนกถาวสาเน อถ ¶ โข อุทฺเทสกาเล ‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํ. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’’ติอาทินา นเยน อาคตํ. อุโปสถกฺขนฺธเกปิ เอวเมว อาคตํ. ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตํ ปจฺฉา อาคตสุตฺเตน วิรุชฺฌติ. ตสฺมา ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํ. เอวํ น วิรุชฺฌตีติ เอเก. กถํ? ‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํ. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’’ติอาทินา สุอุทฺทิฏฺํ โหตีติ เอตํ อุทฺเทสลกฺขณํ อิธาปิ ขนฺธเกปิ วุตฺตตฺตา. ตสฺมา ‘‘ผาสุ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺตฏฺาเน อวุตฺตมฺปิ อาเนตฺวา คเหตพฺพํ. กสฺมา? อิธ นิทานํ น ทสฺสิตํ, อุทฺเทโส อุทฺเทสกาเล อุทฺทิสิตพฺพลกฺขณสฺส ตตฺถ วุตฺตตฺตา. อปิจ ‘‘นิทานุทฺเทโส’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา นิทานุทฺเทสํ ทสฺเสตุกาโมปิ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ…เป… อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ ปาวเสน อาคตํ นิทานํ นิฏฺาเปตฺวา อุปริ อฏฺกถาวเสน โยเชตพฺพํ ปาฬึ อิธ โยเชตฺวา ‘‘ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ…เป… ธารยามี’’ติ นิทานปาฬึ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปุน ‘‘ตตฺถ นิทานุทฺเทโส’’ติ อุทฺธฏปทวเสน สงฺเขปโต นิทานุทฺเทสลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวเมตํ ธารยามี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺมา เอวํ อุปริ จ ขนฺธเก จ, อถ โข อุทฺเทสกาเล ‘‘อาวิกตา หิสฺส ¶ ผาสุ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํ. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’’ติอาทิ นิทานุทฺเทโสว ทสฺสิโต, น นิทานํ.
สวนาณตฺติวจนนฺติ เอตฺถ สงฺฆนวกตเรน วตฺตุํ อยุตฺตนฺติ เจ? ยุตฺตเมว. ‘‘ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน เอวํ วตฺตพฺพ’’นฺติ ภควตา วุตฺตตฺตา ภควโตว อาณตฺติ, น อุทฺเทสกสฺส. อิธ นวกตรวเสน วุตฺตํ. เถโรปิ ปน อุทฺทิสิตุํ ลภตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เถราธิกํ ปาติโมกฺข’’นฺติ วุตฺตํ. อิมินา สุตฺเตน นวกตโร น ลภตีติ เจ? ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย ตตฺถ ภิกฺขู’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ยถา จตุวคฺเคน เปตฺวา อุปสมฺปทาปวารณาอพฺภานานิ สพฺพํ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ, เอวํ ‘‘อติเรกวีสติวคฺเคน อิมํ นาม กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ อวตฺวา อติเรกวจนตฺตา อฺํ อตฺถํ สูเจติ, กึ ตนฺติ ‘‘จตุวคฺคาทินา’’ติอาทิ. ตฺหิ เตหิ เอว สิทฺธํ. กถํ? จตุวคฺเคน อุปสมฺปทาปวารณา…เป… วีสติวคฺเคน ¶ น กิฺจิ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ. เอตฺถ ‘‘ทสวคฺเคน อพฺภานกมฺมมตฺตํ เปตฺวา’’ติ วทนฺเตน จตุปฺจวคฺเคน กรณียานิปิ ทสวคฺเคน กาตุํ อนฺุาตานิ. ตสฺมา อติเรเกน วฏฺฏตีติ ทีปิตํ, ‘‘เปตฺวา’’ติ วจเนน อูนตเรน น วฏฺฏตีติ ทีปิตเมว. ตสฺมา น วตฺตพฺพํ อติเรกวีสติวคฺโคติ เจ? วตฺตพฺพเมว. จตุปฺจวคฺเคน กตฺตพฺพํ ฉสตฺตอฏฺนววคฺเคน กาตพฺพนฺติ จ, ทสวคฺเคน กาตพฺพํ เอกาทสทฺวาทส…เป… เอกูนวีสติวคฺเคน กาตพฺพนฺติ จ ทีปิตํ. อูนตเรน น วฏฺฏตีติ ทีปิตํ ปากฏโต. สพฺพปฺปกาเรน ปน อติเรกวีสติอนติเรกวีสติวคฺเค วุตฺเตปิ ทีปิตํ โหตีติ วชิรพุทฺธิตฺเถเรน ลิขิตํ. อิโต ปฏฺาย ‘‘ลิขิต’’นฺติ วุตฺเต วชิรพุทฺธิตฺเถเรนาติ คเหตพฺพํ.
สเจ อนุโปสเถปิ วฏฺเฏยฺย, ‘‘อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ น วเทยฺย, ยสฺมา อนุโปสเถ กาตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘‘อชฺชุโปสโถ’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา เอวา’’ติ อวธารณํ ตโต ปรํ ปวารณาทิวสสฺส นตฺถิตาย กตํ. อุทฺธํ ปกติอุโปสเถ วุตฺเตน ปกติจาริตฺเตน สทฺธึ อิทมฺปิ.
‘‘นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ สมฺพนฺธิตฺวา’’ติ น วตฺตพฺพํ ‘‘ติวิธสมฺปตฺติยุตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตาติ เจ? วตฺตพฺพเมว. กสฺมา? ติวิธสมฺปตฺติ นาม นิมิตฺตสมฺปตฺติ, ปริสาสมฺปตฺติ, กมฺมวาจาสมฺปตฺตีติอาทึ วตฺวา ‘‘นิมิตฺตสมฺปตฺติ นาม ปพฺพตนิมิตฺตํ, ปาสาณนิมิตฺต’’นฺติอาทิ ¶ วุตฺตํ, น นิมิตฺเตน นิมิตฺตสมฺพนฺธนํ วุตฺตํ. อปิจ ‘‘ติวิธสมฺปตฺติยุตฺตา’’ติ สมฺปโยคงฺเคสุ ทสฺเสตฺวา ปุน ตเมว ปหานงฺเคสุ ทสฺเสตุํ ‘‘นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ สมฺพนฺธิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. นทิสมุทฺทชาตสฺสเรสุ สมฺมตสีมาโต กมฺมานิ น วิปชฺชนฺติ อุทกุกฺเขปสีมตฺตาติ ‘‘วิปตฺติสีมาโย นามา’’ติ กสฺมา วุตฺตาติ เจ? เสสลกฺขณานิ สมฺปาเทตฺวา นทิยํ สีมาย พทฺธาย อุทกปริยนฺตํ กตฺวา สีมาคตตฺตา ปุน ตํ นทึ อนฺโต กตฺวา ตฬาเก กเต สเจ ตสฺสา สีมาย กมฺมํ กาตุํ วฏฺเฏยฺย, สีมาโต กมฺมานิ น วิปชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา ปน เอวํ กาตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘‘อุทกุกฺเขปสีมตฺตา’’ติ วุตฺตํ อการณํ.
วีสติวคฺคกรณียตฺตา สงฺฆกมฺมสฺส กมฺมารเหน สทฺธึ เอกวีสติ ภิกฺขู นิสีทิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ วุตฺตํ, สุขนิสชฺชาวเสน นิสีทิตุนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปริมณฺฑลากาเรน นิสีทิตุ’’นฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ติโยชนํ อติกฺกมิตฺวาติ มชฺเฌ ตฺวา ทิยฑฺฒํ กตฺวา ติโยชนํ. โกณโต ¶ หิ โกณํ ติโยชนํ อติกฺกาเมติ, อาปตฺติฺจ อาปชฺชติ, สีมา จ อสีมา โหติ. กิตฺเตตฺวาติ นิมิตฺตานิ สมฺปนฺนานิปิ อฺมฺนามวิปริยาเยน, อนิมิตฺตานํ นาเมหิ จ กิตฺเตตฺวาติ อตฺโถ.
ราสิกตํ ปํสุปิ รุกฺเขสุ ชาเตสุ สุทฺธปํสุปพฺพโต โหติ. คุฬปิณฺฑปริมาโณ ถูลตาย, น ตุลคณนาย. ภูมิยํ ปติฏฺิโต’’ติ อิมินา กุฏสราวาทีสุ โรปิตํ ปฏิกฺขิปติ, ตโต อปเนตฺวา ปน ตงฺขณมฺปิ ภูมิยํ โรปิโต วฏฺฏติ. นวมูลสาขานิคฺคมนํ ปน อการณํ. ขนฺธํ ฉินฺทิตฺวา โรปิเต ปน เอตํ ยุชฺชติ. สูจิทณฺฑกปฺปมาโณ กนิฏฺงฺคุลิปริมาณมตฺโต. ‘‘อฏฺงฺคุลุพฺเพโธ’’ติ อิมินา อุพฺเพโธ ปริจฺฉินฺโน โหติ, ‘‘โควิสาณมตฺโต’’ติ อิมินา ปริณาโห. ‘‘เอวํ สนฺเตปิ โควิสาณปริณาเห ปริจฺเฉโท นตฺถิ, ตสฺมา ขุทฺทโกปิ มหนฺโตปิ วฏฺฏติ เอวาติ วทนฺติ.
ชาตสฺสเร ปริปุณฺณเมว อุทกํ นิมิตฺตูปคํ ทิสฺวา อปริปุณฺณํ อนฺตรา ิติภูตํ ‘‘ชาตสฺสเร สมฺมตา’’ติ วุตฺตํ วิปตฺตึ น อาปชฺชตีติ ‘‘นทิยา สมฺมตา, สมุทฺเท สมฺมตา, ชาตสฺสเร สมฺมตา’’ติ เอตฺถาปิ โลณี น คหิตา. พทฺธสีมํ วา นทิสมุทฺทชาตสฺสเร วา อโนกฺกมิตฺวาติ เอตฺถาปิ ‘‘นทิยา วา, ภิกฺขเว, สมุทฺเท วา ชาตสฺสเร วา’’ติ (มหาว. ๑๔๗) เอตฺถาปิ น คหิตา. ตสฺมา โลณี น อพทฺธสีมาติ เจ? อพทฺธสีมาว. ‘‘โยปิ นทึ วา สมุทฺทํ วา ภินฺทิตฺวา นิกฺขนฺตอุทเกน กโต โสพฺโภ เอตํ ลกฺขณํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ ¶ ชาตสฺสโรเยวา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) วุตฺตตฺตา ชาตสฺสรคฺคหเณน คหิตาติ ตตฺถ ตตฺถ อวุตฺตา. ‘‘ยาวติกา ตสฺมึ คามเขตฺเต’’ติ วุตฺตตฺตา อฺมฺปิ คามํ อนฺโต กตฺวา สมานสํวาสกสีมาสมฺมนฺนนกาเล ตสฺมึ คาเม ภิกฺขู อาคจฺฉนฺตุ วา มา วา, วฏฺฏติ. อวิปฺปวาสสีมาสมฺมนฺนนกาเล อาคนฺตพฺพเมว.
อคมนปเถสูติ เอตฺถ เอกทิวเสน คนฺตฺวา ปจฺจาคนฺตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺาเนติ วทนฺติ, พทฺธสีมาภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถ.
‘‘สมนฺตา อุทกุกฺเขปา’’ติ วุตฺตตฺตา สพฺพทิสาสุ คเหตพฺพเมวาติ เจ? ยโต ลพฺภติ, ตโต คเหตพฺโพ ‘‘ยสฺมึ ปเทเส ปกติวีจิโย โอตฺถริตฺวา ¶ สณฺหนฺติ, ตโต ปฏฺาย กปฺปิยภูมิ, ตตฺถ ตฺวา อุโปสถาทิกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา. อนุพนฺโธ อฑฺฒมาโส อนฺวฑฺฒมาโส, อฑฺฒมาสสฺส วา อนุ. โย ปน เกนจิ อนฺตมโส ติรจฺฉาเนนปิ ขณิตฺวา อกโตติ อธิปฺปาโย.
‘‘อฺํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ิโตปิ กมฺมํ โกเปตี’’ติ วุตฺตตฺตา อติกฺกมิตฺวา ิโต น โกเปตีติ ทีปิตเมว โหตีติ อุปติสฺสตฺเถโร, ตํ ปน ‘‘ทฺวินฺนํ อุทกุกฺเขปานํ อนฺตเร อฺโ เอโก อุทกุกฺเขโป อุปจารตฺถาย เปตพฺโพ’’ติ วจเนน วิรุชฺฌติ. สมนฺตปาสาทิกายฺหิ ‘‘อฺํ ตตฺตกํเยวา’’ติ ปทํ นตฺถิ. ตสฺมา ตสฺสาธิปฺปาโย ปริเยสิตพฺโพ. อนฺโตอุทกุกฺเขปสีมาย อุปจารตฺถาย ปิตํ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เถเรน อฺถา ปปฺจิตฺวา ลิขิตํ.
‘‘สภาควตฺถุนา ลหุกาปตฺติ’’นฺติ วุตฺตตฺตา สภาคสงฺฆาทิเสสํ อาโรเจตุํ วฏฺฏตีติ เจ? น วฏฺฏติ เทสนาคามินึ สนฺธาย อิธ วุตฺตตฺตา. ตสฺมา เอว สมุจฺจยกฺขนฺธเก ‘‘สภาคสงฺฆาทิเสสํ อาปนฺนสฺส ปน สนฺติเก อาวิกาตุํ น วฏฺฏติ. สเจ อาวิกโรติ, อาปตฺติ อาวิกตา โหติ, ทุกฺกฏา ปน น มุจฺจตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) วุตฺตํ. ยถา สงฺเฆน ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ…เป… ปฏิกริสฺสตี’’ติ วตฺวา อุโปสถํ กาตุํ ลภติ, เอวํ ตีหิ ทฺวีหิปิ อฺํ สุทฺธํ ปสฺสิตฺวา ‘‘ปฏิกริสฺสามา’’ติ วตฺวา อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติ. เอเกนาปิ ‘‘ปริสุทฺธํ ลภิตฺวา ปฏิกริสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏตีติ. อฏฺกถายมฺปิ ‘‘สามนฺโต ภิกฺขุ เอวมสฺส วจนีโยติ เอตฺถ สภาโค เอว วตฺตพฺโพ. วิสภาคสฺส หิ วุจฺจมาเน ภณฺฑนกลหสงฺฆเภทาทีนิปิ โหนฺติ, ตสฺมา ตสฺส อวตฺวา อิโต วุฏฺหิตฺวา ¶ ปฏิกริสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา อุโปสโถ กาตพฺโพติ อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ วตฺวา ตสฺส อปฺปฏิกฺขิตฺตตฺตา วฏฺฏตีติ ทีปิตเมว. ‘‘ยทา อฺํ สุทฺธํ ภิกฺขุํ อนาปตฺติกํ ปสฺสิสฺสติ, ตทา ตสฺส สนฺติเก’’ติ วุตฺตตฺตา ลหุกสฺเสว อนฺุาตตฺตา สมุจฺจยกฺขนฺธเก วุตฺตตฺตา สภาคสงฺฆาทิเสสํ ปน ตฺติยา อาโรเจตฺวา อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ.
เทวพฺรหฺมา ¶ ปน ‘‘ติรจฺฉานคโต’’ติ ปทํ เปตฺวา เยน เกนจิ ปเทน อสงฺคหิตาปิ อิมินา สงฺคหิตาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ยสฺส อุปสมฺปทา ปฏิกฺขิตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
‘‘จาตุมาสินิยํ ปน ปวาริตานํ สนฺติเก อนุปคเตน วา ฉินฺนวสฺเสน วา วุฏฺวสฺเสน วา’’ติ อวตฺวา ‘‘อนุปคเตน วา ฉินฺนวสฺเสน วา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. วุฏฺวสฺโส ปน ตสฺมึ กาเล อนุปคตตฺตา ‘‘อนุปคโต’’ติ สงฺขฺยํ คโตติ. สพฺพาย วุฏฺิตาย สพฺเพ วุฏฺหิตฺวา คเต สนฺนิปาเตตุํ น สกฺกา, เอกจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา ปาริสุทฺธึ อาโรเจตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ. กสฺมา? ตฺตึ เปตฺวา กตฺตพฺพสงฺฆกมฺมาภาวา วคฺคํ น โหตีติ. ปวารณายปิ เอเสว นโย. อยฺเหตฺถ วิเสโส – สเจ ปุริมิกาย อุปคเตหิ ปจฺฉิมิกาย อุปคตา โถกตรา เจว โหนฺติ สมสมา จ, สงฺฆปวารณาย จ คณํ ปูเรนฺติ, สงฺฆปวารณาวเสน ตฺติ เปตพฺพาติ. ‘‘เอโกว ภิกฺขุ โหติ…เป… อฺเสํ อนาคตภาวํ ตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อธิฏฺานุโปสถํ สีมํ ปวิสิตฺวา กาตุํ น สกฺกาติ วทนฺติ.
‘‘กึ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติ อิทํ น ตฺตึ เปตฺวา วตฺตพฺพํ. ตฺหิ ตฺติโต ปุเรตรเมว กรียติ. ตสฺมา ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, กึ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจํ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺล’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยาติ. ตถาปิ น วตฺตพฺพํ. น หิ ตํ ตฺติยา อนฺโต กรียตีติ. เอวํ สนฺเต เนตํ วตฺตพฺพนฺติ อาปชฺชติ ปโยชนาภาวาติ เจ? น, ยถาคตฏฺาเน เอว วตฺตพฺพโต, ปรปทาเปกฺขตายาติ วุตฺตํ โหติ. อิทํ ปุพฺพกิจฺจํ อกตฺวา อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต สงฺโฆ, ปุคฺคโล วา ปนกฺเขตฺตาติกฺกเม อาปชฺชติ. ตสฺมิฺหิ เขตฺเต อติกฺกนฺเต สมฺมชฺชนาทิกรเณ อาปตฺติโมกฺโข น โหติ อุโปสถกมฺมโต ปุพฺเพ กตฺตพฺพกมฺมากรณปจฺจยตฺตา ตสฺสา อาปตฺติยา. น สา กมฺมปริโยสานาเปกฺขา เอตฺถาคตสมฺปชานมุสาวาทาปตฺติ วิย, ตสฺมา ปาติโมกฺขุทฺเทสโก ภิกฺขุ ‘‘ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถา’’ติ วตฺตุกาโม ปมเมว ปาริสุทฺธาปาริสุทฺธิปจฺจยํ ปุพฺพกิจฺจํ สราเปติ. ตฺหิ กตํ ปาริสุทฺธิปจฺจโย โหติ, อกตํ อปาริสุทฺธิปจฺจโย. เตเนว อุภยาเปกฺขาธิปฺปาเยน กตํ, น กตนฺติ อวตฺวา ‘‘กึ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจ’’มิจฺเจวาห. ตตฺถ อกตปกฺเข ตาว ปาริสุทฺธิอาโรจนกฺกมนิทสฺสนตฺถํ ปรโต ¶ ‘‘ยสฺส ¶ สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺยา’’ติ จ, กตปกฺเข ‘‘อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพ’’นฺติ จ วกฺขติ.
‘‘สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน จตูหิ ภิกฺขูหิ สนฺนิปติตฺวา’’ติ จ, ‘‘อุโปสถกรณตฺถํ สนฺนิปติเต สงฺเฆ พหิ…เป… อเทนฺเตน ฉนฺโท ทาตพฺโพ’’ติ จ วทนฺติ. อสนฺนิปติเตปิ ปน วฏฺฏติ. อิทฺหิ ฉนฺททานสมยทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อุโปสถกรณตฺถํ สนฺนิปติเต สงฺเฆ พหิ อุโปสถํ กตฺวา อาคตสฺส กตฺตพฺพาการทสฺสนตฺถฺจ วุตฺตํ. ปธานฆรวาสิโน ปธานฆรํ ปวิสิตุกามา อตฺตโน สภาคภิกฺขูนํ ฉนฺทํ ทตฺวา สเจ สงฺโฆ สนฺนิปตติ, ‘‘มยฺหํ ฉนฺโท อาโรเจตพฺโพ’’ติ วตฺวา ปธานฆรํ ปวิสนฺติ. อยํ สีหฬทีเป ปโยโค. อาโรเจนฺเตน ปน สนฺนิปติเต อาโรเจตพฺพํ. ปฺจสุ ภิกฺขูสุ เอกสฺมึ วิหาเร วสนฺเตสุ เอกสฺส ฉนฺทปาริสุทฺธึ อาหริตฺวา จตุนฺนํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ อนฺุาตตฺตา สนฺนิปติเต ฉนฺโท คเหตพฺโพ อาโรเจตพฺโพติ วจนํ นิรตฺถกํ วิย. ‘‘เถยฺยสํวาสโก ปฏิชานาตีติ (มหาว. ๑๖๕) วจนโต สามเณเรน อาหฏาปิ วฏฺฏติ. กมฺมํ น โกเปตี’’ติ จ, ‘‘สเจ ปุพฺเพ ฉนฺทํ ทตฺวา พหิสีมาคโต ปุน ปวิสติ, ปจฺฉา ฉนฺทคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, ตสฺส ปโยโค สีมาสมฺมุติวเสน เวทิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘ฉนฺททาเน ติกฺขตฺตุํ วจเน อิทํ ปโยชนํ – ปมํ สมคฺคภาวํ, ทุติยํ ปจฺฉา วิธาตพฺพภาวํ, ตติยํ ฉนฺทหารกสฺส ทุกฺกฏโมจนํ ทีเปตี’’ติ (วชิร. ฏี. มหาวคฺค ๑๖๔) จ ลิขิตํ. พิฬาลสงฺขลิกาพทฺธาว โหติ อนฺโตเคเห เอว สมฺปโยชนตฺตา, ยถา สา น กตฺถจิ คจฺฉติ, ตถา สาปิ น กตฺถจิ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโย. อิตรถา วิเสสนํ นิรตฺถกํ โหตีติ อาจริเยน คหิตํ.
‘‘น หิ ตํ อกตฺวา อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุพฺเพ ทสฺสิตตฺตา ‘‘อิทมฺปิ หิ อุภย’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? เสสานิ เถเรน อาณตฺเตน กาตพฺพานิ ทสฺสิตานิ, อิเม ปน ทฺเว เถเรน วา ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วา ตฺติฏฺปนเกน วา เยน วา เตน วา กาตพฺพานีติ จ, สมฺมชฺชนาทีนิ ตตฺถ ตตฺถ ตาทิสานิ ปโยชนานิ นิปฺผาเทนฺติ, อิเม ปน ทฺเว ตตฺถ ตตฺถ น กิฺจิ กมฺมํ สาเธนฺติ, ตสฺมา ‘‘กึ อิมินา’’ติ อวตฺวา กาตพฺพเมวาติ ทสฺเสตฺุจ ‘‘อิทมฺปิ หิ อุภย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อายสฺมนฺตานํ ปาเท วนฺทตี’’ติ ¶ คณวเสน วตฺวา ปุคฺคลวเสน น วุตฺตํ เตน อาโรเจตพฺพสฺส อฺสฺส อภาวา.
สงฺฆสฺส อุทฺทิฏฺํ โหตีติ สงฺเฆน อุทฺทิฏฺํ โหตีติ อตฺโถ. สมคฺคสฺส หิ สงฺฆสฺสาติ เอตฺถ สมคฺคภาวสฺส กายสามคฺคิการณตฺตา นตฺถิ โทโสติ เจ? ตํ น, อุทฺเทเสปิ สวเนปิ สมคฺคภาวสฺส ¶ อิจฺฉิตพฺพตฺตา. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต’’ติ หิ อิมินา จิตฺตสามคฺคึ ทีเปติ สวเน สพฺเพหิ เอกีภูตภาวโต.
สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ เอตฺถ อนาทริยวเสน อาปชฺชนฺโต เอว อลชฺชี โหติ, น อิตโรติ. อาปตฺตึ ปริคูหตีติ เอตฺถ ลชฺชาย ปริคูหนฺโต อลชฺชี น โหติ, ‘กึ อิมินา’ติ อนาทริยวเสน ปริคูหนฺโต โหตี’’ติ จ ลิขิตํ.
‘‘สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธาน’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ‘‘ฉนฺน’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ เจ? สตฺตนฺนเมวาติ วตฺตพฺพํ. ปาราชิกาปตฺตึ อาปนฺโน หิ สเจ อตฺตโน สาปตฺติกภาวํ ปกาเสติ, สงฺฆสฺส จ อุโปสโถ สมฺปชฺชติ, ตสฺส จ คิหิภาเวน วา สามเณรภาเวน วา สุทฺธิ โหตีติ.
เอกจฺเจ อาจริยา นาม ธมฺมภาริโก กิร อาจริโย. กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ เจ? ยาวตติยานุสาวนา นาม ติกฺขตฺตุํ วจนํ. ตถา ปาเ อนาคตตฺตา เกวลํ ‘‘ยาวตติยํ อนุสาวิต’’นฺติ ปทเมว ทิสฺวา ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺยา’’ติ อิทํ ‘‘สเจ อาปตฺตึ อาปนฺนา, อาวิกโรถา’’ติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. ‘‘อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพ’’นฺติ อิทมฺปิ ตเมวตฺถํ ทีเปติ. ‘‘ตุณฺหีภาเวน โข ปนายสฺมนฺเต ปริสุทฺธาติ เวทิสฺสามี’’ติ อิทมฺปิ ตเมวาติ เอวมตฺถํ คเหตฺวา วุตฺตํ กิร.
อปเรติ อตฺถทสฺสิตฺเถโร กิร. เอตํ สนฺธายาติ เอตฺถ ‘‘สกิมฺปิ อนุสาวิต’’นฺติ ปทสฺส วจเนน ติกฺขตฺตุํ อนุสาวนา กาตพฺพาติ เอตฺตกเมว ทีปิตํ วิย ทิสฺสติ.
อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ กถํ วิฺายตีติ เจ? ‘‘อยเมตฺถ อาจริยปรมฺปราภโต วินิจฺฉโย’’ติ วุตฺตํ.
‘‘สรมาเนนา’’ติ ¶ อิมินา สมฺปชานมุสาวาทสฺส สจิตฺตกตฺตํ ทสฺเสติ. สงฺฆมชฺเฌ วาติอาทิ ลกฺขณวจนํ กิร. สงฺฆุโปสถกรณตฺถํ สงฺฆมชฺเฌ เจ นิสินฺโน, ตสฺมึ สงฺฆมชฺเฌ อาวิกาตพฺพา. คณุโปสถกรณตฺถฺเจ คณมชฺเฌ นิสินฺโน, ตสฺมึ คณมชฺเฌ. เอกสฺเสว สนฺติเก เจ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กตฺตุกาโม, ตสฺมึ เอกปุคฺคเล อาวิกาตพฺพาติ, เอเตน น เกวลํ สงฺฆมชฺเฌ เอวายํ มุสาวาโท สมฺภวติ, อถ โข เอตฺถ วุตฺตลกฺขเณน อสติปิ ‘‘ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถา’’ติอาทิวิธาเน คณุโปสเถปิ สาปตฺติโก หุตฺวา อุโปสถํ ¶ กตฺตุกาโม อนาโรเจตฺวา ตุณฺหีภูโตว เจ กโรติ, อยํ สมฺปชานมุสาวาทาปตฺตึ อาปชฺชตีติ อิมสฺสตฺถสฺส อาวิกรณโต ลกฺขณวจนํ กิเรตนฺติ วุตฺตนฺติ ตกฺกิกา. อฺถา ‘‘คณมชฺเฌ วา’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ เตสํ อธิปฺปาโย. อาโรจนาธิปฺปายวเสน วุตฺตนฺติ อาจริยสฺส ตกฺโก. อาโรเจนฺโต หิ ‘‘สงฺฆสฺส อาโรเจมี’’ติ อธิปฺปาเยน อาวิกโรนฺโต สงฺฆมชฺเฌ อาวิกโรติ นาม, อุภโตปสฺเส นิสินฺนานํ อาโรเจนฺโต คณมชฺเฌ อาวิกโรติ นาม, ‘‘เอกสฺเสว อาโรเจสฺสามี’’ติ อธิปฺปาเยน อาวิกโรนฺโต เอกปุคฺคเล อาวิกโรติ นาม. สเจปิ เวมติโก โหติ…เป… ปฏิกริสฺสามีติ เอวํ กเต ยาว เวมติโก โหติ, ตาว สภาคาปตฺตึ ปฏิคฺคเหตุํ ลภติ, อฺเสฺจ กมฺมานํ ปริสุทฺโธ นาม โหติ. ปุน นิพฺเพมติโก หุตฺวา เทเสตพฺพํ วา น วาติ เนว ปาฬิยํ, น อฏฺกถายํ อตฺถิ, เทสิเต ปน โทโส นตฺถิ. ตถา อิโต วุฏฺหิตฺวา ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสามีติ เอตฺถ จ สกลสงฺเฆ สภาคาปตฺตึ อาปนฺเน, เวมติเก จาติ ลิขิตํ (วชิร. ฏี. มหาวคฺค ๑๖๙-๑๗๐).
นิทานวณฺณนา นิฏฺิตา.