📜
นิสฺสคฺคิยกณฺฑํ
๑. จีวรวคฺโค
๑. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา
นิฏฺิตจีวรสฺมินฺติ ¶ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๒-๔๖๓) ¶ นิฏฺิตฺจ ตํ จีวรฺจาติ นิฏฺิตจีวรํ, นิฏฺิเต อานิสํสมูลเก จีวเร, ปจฺจาสาจีวเร จาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปน ตํ จีวรํ กรเณนปิ นิฏฺิตํ โหติ นาสนาทีหิปิ, ตสฺมา ‘‘สูจิกมฺมปริโยสาเนน วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ กิฺจิ สูจิยา กตฺตพฺพํ ปาสกปฏฺฏคณฺิกปฏฺฏปริโยสานกมฺมํ, ตํ สูจิกมฺมปริโยสานํ นาม, เตน. นฏฺนฺติ โจราทีหิ หฏํ. เอตมฺปิ หิ กรณปลิโพธสฺส นิฏฺิตตฺตา ‘‘นิฏฺิต’’นฺติ วุจฺจติ. วินฏฺนฺติ อุปจิกาทีหิ ขาทิตํ. ทฑฺฒนฺติ อคฺคินา ทฑฺฒํ. จีวราสา วา อุปจฺฉินฺนาติ ‘‘อสุกสฺมึ นาม กุเล จีวรํ ลภิสฺสามี’’ติ ยา จีวราสา อุปฺปนฺนา โหติ, สา อุปจฺฉินฺนา. เอเตสมฺปิ กรณปลิโพธสฺเสว นิฏฺิตตฺตา นิฏฺิตภาโว เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘อิเมสุ วา’’ติอาทิ. เอเตน จีวรปลิโพธาภาโว วุตฺโต. เตนาห ‘‘จีวรสฺส กรณปลิโพเธ อุปจฺฉินฺเนติ อตฺโถ’’ติ. กถเมตํ วิฺายตีติ อาห ‘‘อตฺถตกถินสฺส หี’’ติอาทิ. ปฺจานิสํเส อฺตฺถ คนฺตุํ อทตฺวา สงฺคณฺหนฏฺเน กถินํ, ถิรนฺติ อตฺโถ, อตฺถตํ กถินํ เยน โส อตฺถตกถิโน, ตสฺส อตฺถตกถินสฺส. หีติ การณตฺเถ นิปาโต. ตาว กถินานิสํสํ ลภตีติ เอตฺถ โย อตฺถตกถิโน ภิกฺขูติ อชฺฌาหริตพฺพํ, ตาว โส อตฺถตกถิโน ภิกฺขูติ เวทิตพฺโพ, อนามนฺตจาราทิกํ กถินานิสํสํ ลภตีติ อตฺโถ. ‘‘อตฺถตกถินสฺส ภิกฺขุโน’’ติ อิทํ วา ‘‘อตฺถตกถิโน ภิกฺขู’’ติ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา โยเชตพฺพํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – จีวรปลิโพโธ อาวาสปลิโพโธติ ทฺเว ปลิโพธา. เตสุ เอกปลิโพเธปิ สติ ยสฺมา อนามนฺตจาราทิกํ อานิสํสํ ลภติ, นาสติ. กสฺมา? ‘‘นิฏฺิตจีวรสฺมิ’’นฺติ เอตสฺส จีวรสฺส กรณปลิโพเธ อุปจฺฉินฺเนติ อยมตฺโถ ¶ วิฺายตีติ. สงฺฆสฺสาติ สงฺเฆน. กตฺตริ เจตํ สามิวจนํ. อุพฺภเตติ อฏฺนฺนํ มาติกานมฺตเรน, อนฺตรุพฺภาเรน วา อุทฺธเฏ.
ตตฺราติ ¶ ตสฺมึ กถิเน. อุพฺภาโร อุทฺธรณํ. ปุริมวสฺสํวุฏฺเ ตึสมตฺเต ปาเวยฺยเก ภิกฺขู อุทฺทิสฺส ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุฏฺานํ ภิกฺขูนํ กถินํ อตฺถริตุ’’นฺติ กถินกฺขนฺธเก (มหาว. ๓๐๖) ภควตา กถินสฺส อนฺุาตตฺตา ‘‘อยฺหิ กถินตฺถาโร นาม…เป… อนฺุาโต’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุริมวสฺสํวุฏฺานนฺติ วสฺสจฺเฉทํ อกตฺวา ปุริมวสฺสํวุฏฺานนฺติ อตฺโถ. เอเตน วุฏฺวสฺสวเสน ตาว ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคตาเยว กถินตฺถารํ ลภนฺติ, น ปจฺฉิมิกาย อุปคตาติ ทสฺเสติ. วุฏฺวสฺสวเสน ตาว เอวํ โหตุ, คณนวเสน ตํ กิตฺตกา ลภนฺตีติ อาห ‘‘โส’’ติอาทิ. โสติ กถินตฺถาโร. สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทนาติ คณนวเสน ปจฺฉิมโกฏิยา. ปฺจนฺนํ ชนานํ วฏฺฏตีติ ปจฺฉิมโกฏิยา จตฺตาโร กถินทุสฺสสฺส ทายกา, เอโก ปฏิคฺคาหโกติ ปฺจนฺนํ ชนานํ วฏฺฏติ. เกจิ ปน ‘‘ปฺจวคฺคกรณียตฺตา ‘ปฺจนฺนํ ชนานํ วฏฺฏตี’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ จตุวคฺโค ภิกฺขุสงฺโฆ เปตฺวา ตีณิ กมฺมานิ อุปสมฺปทํ ปวารณํ อพฺภาน’’นฺติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก (มหาว. ๓๘๘) วุตฺตตฺตา. ตสฺมาติ ยสฺมา วุฏฺวสฺสวเสน ปุริมวสฺสํวุฏฺานํ อนฺาโต, ยสฺมา จ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ปฺจนฺนํ ชนานํ วฏฺฏติ, ตสฺมา. ยตฺถาติ ยสฺมึ วิหาเร. อานิสํเสติ อนามนฺตจาราทิเก กถินานิสํเส. อถ ปน จตฺตาโร ภิกฺขู วสฺสํ อุปคตา, เอโก ปริปุณฺณวสฺโส สามเณโร สเจ ปจฺฉิมิกาย อุปสมฺปชฺชติ, คณปูรโก เจว โหติ, อานิสํสฺจ ลภติ. ตโย ภิกฺขู, ทฺเว สามเณรา, ทฺเว ภิกฺขู, ตโย สามเณรา, เอโก ภิกฺขุ, จตฺตาโร สามเณราติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
ขนฺธเก วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจายาติ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิทํ สงฺฆสฺส กถินทุสฺสํ อุปฺปนฺนํ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมํ กถินทุสฺสํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺย กถินํ อตฺถริตุํ, เอสา ตฺติ. สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิทํ สงฺฆสฺส กถินทุสฺสํ อุปฺปนฺนํ, สงฺโฆ อิมํ กถินทุสฺสํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน เทติ กถินํ อตฺถริตุํ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิมสฺส กถินทุสฺสสฺส อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทานํ กถินํ อตฺถริตุํ, โส ตุณฺหสฺส. ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย. ทินฺนํ อิทํ สงฺเฆน กถินทุสฺสํ อิตฺถนฺนามสฺส ¶ ภิกฺขุโน กถินํ อตฺถริตุํ, ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ (มหาว. ๓๐๗) –
เอวํ ¶ กถินกฺขนฺธเก วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย. กถินตฺถารารหสฺสาติ กถินํ อตฺถริตุํ ภพฺพสฺส. โส จ โข ปุพฺพกรณชานนาทีหิ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโตติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ วินยวินิจฺฉเย ‘‘อฏฺธมฺมโกวิโท ภิกฺขุ, กถินตฺถารมรหตี’’ติ. ปริวาเรปิ (ปริ. ๔๐๙) วุตฺตํ –
‘‘อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ภพฺโพ กถินํ อตฺถริตุํ. กตเมหิ อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ภพฺโพ กถินํ อตฺถริตุํ? ปุพฺพกรณํ ชานาติ, ปจฺจุทฺธารํ ชานาติ, อธิฏฺานํ ชานาติ, อตฺถารํ ชานาติ, มาติกํ ชานาติ, ปลิโพธํ ชานาติ, อุทฺธารํ ชานาติ, อานิสํสํ ชานาติ, อิเมหิ อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ภพฺโพ กถินํ อตฺถริตุ’’นฺติ.
เอตฺถ จ ปุพฺพกรณํ นาม โธวนวิจารณจฺเฉทนพนฺธนสิพฺพนรชนกปฺปกรณํ. ปจฺจุทฺธาโร นาม ปุราณสงฺฆาฏิอาทีนํ ปจฺจุทฺธรณํ. อธิฏฺานํ นาม กถินจีวราธิฏฺานํ. อตฺถาโร นาม กถินตฺถาโร. มาติกา นาม อฏฺ มาติกา. ปลิโพโธ นาม อาวาสปลิโพโธ จีวรปลิโพโธติ ทฺเว ปลิโพธา. อุทฺธาโร นาม ปกฺกมนนฺติกาทโย. อานิสํโส นาม ปฺจานิสํสา.
ยํ ปน สมนฺตปาสาทิกายํ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๖) วุตฺตํ ‘‘กถินํ ปน เกน อตฺถริตพฺพํ? ยสฺส สงฺโฆ กถินจีวรํ เทติ, สงฺเฆน ปน กสฺส ทาตพฺพํ? โย ชิณฺณจีวโร โหติ, สเจ พหู ชิณฺณจีวรา โหนฺติ, วุฑฺฒสฺส ทาตพฺพํ. วุฑฺเฒสุปิ โย มหาปริโส ตทเหว จีวรํ กตฺวา อตฺถริตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทาตพฺพํ. สเจ วุฑฺโฒ น สกฺโกติ, นวกตโร สกฺโกติ, ตสฺส ทาตพฺพํ. อปิจ สงฺเฆน มหาเถรสฺส สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘ตุมฺเห, ภนฺเต, คณฺหถ, มยํ กตฺวา ทสฺสามา’ติ วตฺตพฺพ’’นฺติ, ตมฺปิ กถินตฺถารารหํเยว คเหตฺวาว ทาตพฺพํ. เทนฺเตน ปน ตีสุ จีวเรสุ ยํ ยํ ชิณฺณํ ¶ โหติ, ตํ ตทตฺถาย ทาตพฺพํ. ปกติยา ทุปฏฺฏจีวรสฺส ทุปฏฺฏตฺถาเยว ทาตพฺพํ. สเจปิสฺส เอกปฏฺฏจีวรํ ฆนํ โหติ, กถินสาฏโก จ เปลโว, สารุปฺปตฺถาย ทุปฏฺฏปฺปโหนกเมว ทาตพฺพํ. ‘‘อหํ อลภนฺโต เอกปฏฺฏํ ปารุปามี’’ติ วทนฺตสฺสาปิ ทุปฏฺฏํ ทาตุํ วฏฺฏติ. โย ปน โลภปกติโก โหติ, ตสฺส น ทาตพฺพํ. เตนาปิ กถินํ อตฺถริตฺวา ปจฺฉา สิพฺเพตฺวา ‘‘ทฺเว จีวรานิ กริสฺสามี’’ติ น คเหตพฺพํ.
เตนาติ กถินตฺถารเกน ภิกฺขุนา. ตทเหวาติ ตสฺมึเยว ทิวเส. ปฺจ วา อติเรกานิ วา ¶ ขณฺฑานิ ฉินฺทิตฺวาติ ยถา ปฺจขณฺฑิกาทีนํ สงฺฆาฏิอาทีนํ ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรปฺปโหนกานิ มหามณฺฑลอฑฺฒมณฺฑลาทิวเสน ปฺจ ขณฺฑานิ วา อติเรกานิ วา สตฺตาทิขณฺฑานิ โหนฺติ, เอวํ ฉินฺทิตฺวา. ตสฺมิฺจ กถินจีวเร กริยมาเน ‘‘อหํ เถโร’’ติ วา ‘‘พหุสฺสุโต’’ติ วา เอเกนาปิ อกาตุํ น ลพฺภติ. อนาทริเยน อกโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ตสฺมา สพฺเพเหว สนฺนิปติตฺวา โธวนเฉทนสิพฺพนรชนานิ นิฏฺาเปตพฺพานิ. เตนาห ‘‘เสสภิกฺขูหิปิ ตสฺส สหาเยหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ. กตจีวรเมวาติ นิฏฺิตปริกมฺมเมว กถินทุสฺสํ. สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน อนฺตรวาสโกปิ ฉินฺทิตฺวาว กาตพฺโพ อฺถา อตฺถารวิปตฺติโต. ยถาห –
‘‘กถฺจ ปน, ภิกฺขเว, อนตฺถตํ โหติ กถินํ? น อุลฺลิขิตมตฺเตน อตฺถตํ โหติ กถินํ…เป… น อฺตฺร ปฺจเกน วา อติเรกปฺจเกน วา ตทเหว สฺฉินฺเนนา’’ติ (มหาว. ๓๐๘).
เตเนวาห ‘‘อจฺฉินฺนาสิพฺพิตํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ. เตน ภิกฺขุนาติ อตฺถารเกน ภิกฺขุนา. อตฺถริตพฺพนฺติ อตฺถรณํ กาตพฺพํ. ตฺจ โข ตถาวจีเภทกรณเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ยถาห –
‘‘สเจ สงฺฆาฏิยา กถินํ อตฺถริตุกาโม โหติ, โปราณิกา สงฺฆาฏิ ปจฺจุทฺธริตพฺพา, นวา สงฺฆาฏิ อธิฏฺาตพฺพา, ‘อิมาย สงฺฆาฏิยา กถินํ อตฺถรามี’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพา’’ติ (ปริ. ๔๑๓) –
วิตฺถาโร. ‘‘ภนฺเต, อาวุโส’’ติ จ ‘‘อนุโมทถ, อนุโมทาหี’’ติ จ วจนเภทํ สนฺธาย ‘‘เถรานฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
เอวํ ¶ อตฺถารเกน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุโมทเกหิ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘เตหิปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อนุโมทามา’’ติ อตฺตนาว อตฺตนิ คารววเสน วุตฺตํ. กิฺจาปิ เอวํ วุตฺตํ, ตถาปิ เอกเกน ‘‘อนุโมทามา’’ติ วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘อนุโมทามิ’’จฺเจว วตฺตพฺพนฺติ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. อิทานิ กถินานิสํเส ทสฺเสตุํ ภูมึ วิจารยนฺโต ‘‘ปุริมวสฺสํวุฏฺเสุปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เตสํเยวาติ อตฺถารกอนุโมทกานํเยว. วุตฺตฺเหตํ ปริวาเร ‘‘ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อตฺถตํ โหติ กถินํ อตฺถารกสฺส ¶ จ อนุโมทกสฺส จา’’ติ (ปริ. ๔๐๓). เตติ อตฺถารกอนุโมทกา. ตโต ปฏฺายาติ อตฺถารานุโมทนโต ปฏฺาย. ยาว กถินสฺสุพฺภาราติ น เกวลํ จีวรมาเสเยว, อถ โข อฏฺนฺนํ มาติกานํ อฺตเรน วา อนฺตรุพฺภาเรน วา ยาว กถินสฺสุพฺภารา ปฺจานิสํเส ลภนฺติ, อุทฺธเฏ ปน น ลภนฺตีติ อตฺโถ.
อิทานิ เต ปฺจานิสํเส สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อนามนฺตจาโร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อนามนฺตจาโร นาม ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน นิมนฺติตสฺส สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา กุเลสุ จาริตฺตาปชฺชนํ. อสมาทานจาโร นาม นาเมนาธิฏฺิตสฺส จีวรสฺส อสมาทานจรณํ, นาเมนาธิฏฺิตานํ ติณฺณํ จีวรานมฺตรํ จีวรํ ยตฺถ กตฺถจิ นิกฺขิปิตฺวา อฺตฺถ อรุณุฏฺาปนนฺติ อตฺโถ, จีวรวิปฺปวาโสติ วุตฺตํ โหติ. ยาวทตฺถจีวรนฺติ ยาวตา จีวเรน อตฺโถ โหติ, ตาวตกํ อนธิฏฺิตํ อวิกปฺปิตํ จีวรธารณํ, ทสาหมติกฺกมิตฺวา จีวรสฺส ปนนฺติ อตฺโถ. คณสฺส โภชนํ คณโภชนํ. คโณติ เจตฺถ จตฺตาโร วา ตตุตฺตริ วา ภิกฺขู. เตสํ วิฺตฺติโต วา นิมนฺตนโต วา ลทฺธสฺส โอทนาทีนํ ปฺจนฺนํ อฺตรโภชนสฺส สห คหณนฺติ อตฺโถ. โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโทติ ตตฺถ กถินตฺถตสีมาย มตกจีวรํ วา โหตุ, สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทินฺนํ วา สงฺฆิเกน ตตฺรุปฺปาเทน อาภตํ วา เยน เกนจิ อากาเรน ยํ สงฺฆิกํ จีวรํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เตสํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ตสฺมึ อาวาเส สงฺฆสฺส อุปฺปนฺนจีวรฺจา’’ติ.
‘‘ยํ ปน ตตฺถ สงฺฆสฺส อุปฺปนฺนํ ปตฺตาทิ วา อฺํ ภณฺฑํ วา, ตํ สพฺเพสํ ปาปุณาติ. ยํ ปน ตตฺรุปฺปาเทน ตณฺฑุลาทินา วตฺถํ เจตาปิตํ, อตฺถตกถินานเมว ตานิ วตฺถานิ ปาปุณนฺติ. วตฺเถหิ ปน ตณฺฑุลาทีสุ เจตาปิเตสุ ¶ สพฺเพสํ ตานิ ปาปุณนฺตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ, ตมฺปิ เจตาปิตกาลโต ปฏฺาย จีวรุปฺปาโท น โหตีติ สุวุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อนตฺถตกถินา ปน อิเมสุ ปฺจสุ อานิสํเสสุ จีวรมาเส อสมาทานจารํ เปตฺวา เสสานิสํเส ลภนฺติ. ยทิ อสมาทานจาโรปิ ลพฺเภยฺย, ปาเวยฺยกา ภิกฺขู วสฺสํวุฏฺา โอกปุณฺเณหิ จีวเรหิ น ภควนฺตํ อุปสงฺกเมยฺยุํ. ยสฺมา ตํ น ลพฺภติ, ตสฺมา จีวรมาเสปิ จีวรํ สมาทาย เอว ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ.
เอวํ กถินตฺถารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุพฺภารํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ ปเนตํ กถิน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ มาติกาติ มาตโร, ชเนตฺติโยติ อตฺโถ. กถินุพฺภารฺหิ เอตา อฏฺ ชเนนฺติ. ตาสุ ปกฺกมนํ อนฺโต เอติสฺสาติ ปกฺกมนนฺติกา. เอวํ เสสาปิ เวทิตพฺพา. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อตฺถตกถิโน ¶ กถินจีวรํ อาทาย ตสฺมึ อาวาเส นิรเปกฺโข ‘‘น ปจฺเจสฺส’’นฺติ ปกฺกมติ, ตสฺเสวํ ปกฺกมโต กถินุทฺธาโร อติกฺกนฺตมตฺตาย สีมาย โหตีติ ปกฺกมนนฺติโก กถินุทฺธาโรติ เวทิตพฺโพ.
โย ปน อานิสํสจีวรํ อาทาย ปกฺกมติ, ตสฺส พหิสีมาคตสฺส เอวํ โหติ ‘‘อิเธวิมํ กริสฺสามิ, น ปุน ตํ วิหารํ คจฺฉิสฺสามี’’ติ ตสฺมึ อาวาเส นิรเปกฺโข หุตฺวา ตํ จีวรํ กาเรติ, ตสฺส ภิกฺขุโน นิฏฺานนฺติโก กถินุทฺธาโร.
ยทิ ปน อานิสํสมูลจีวรํ อาทาย พหิสีมาคโต ‘‘เนวิมํ จีวรํ กริสฺสามิ, น จ ตํ อาวาสํ คจฺฉิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กโรติ, ตทา สนฺนิฏฺานนฺติโก กถินุทฺธาโร.
ตเทว อานิสํสจีวรํ ลทฺธา ตํ อาทาย พหิสีมํ คนฺตฺวา ‘‘อิเธวิมํ จีวรํ กริสฺสามิ, น คจฺฉิสฺสามี’’ติ กโรนฺตสฺส สเจ ตํ จีวรํ นสฺสติ วินสฺสติ ฑยฺหติ, นาสนนฺติโก กถินุทฺธาโร โหติ.
สเจ ปน อานิสํสจีวรํ ลทฺธา ตสฺมึ วิหาเร สาเปกฺโขว พหิสีมาคโต ‘‘วิหาเร ภิกฺขูหิ อนฺตรุพฺภารํ กต’’นฺติ สุณาติ, ตสฺส สวนนฺติโก กถินุทฺธาโร โหติ.
อาสาย อวจฺเฉโท เอติสฺสาติ อาสาวจฺเฉทิกา. โย ปน เยน เกนจิ ‘‘ตุยฺหํ จีวรํ ทสฺสามี’’ติ วุตฺโต ตสฺมึ จีวเร อาสาย วิหาเร อเปกฺขํ ปหาย พหิสีมาคโต ปุน เตน ‘‘น สกฺโกมิ ทาตุ’’นฺติ ¶ วุตฺเต อาสํ ฉินฺทติ, ตสฺส อาสาวจฺเฉทิโก กถินุทฺธาโร โหติ.
โย ปน วสฺสํวุฏฺวิหารโต อฺํ วิหารํ สาเปกฺโขว คนฺตฺวา อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเคเยว กถินุทฺธารํ วีตินาเมติ, ตสฺส สีมาติกฺกมนนฺติโก กถินุทฺธาโร.
สห อุพฺภาเรนาติ สหุพฺภารา. อานิสํสจีวรํ อาทาย สาเปกฺโขว พหิ คนฺตฺวา กถินุทฺธารํ สมฺภุณนฺตสฺส กถินุทฺธาโร สหุพฺภาโรติ เวทิตพฺโพ.
‘‘เอตสฺมึ ปน ปกฺกมนนฺติเก กถินุทฺธาเร ปมํ จีวรปลิโพโธ ฉิชฺชตี’’ติอาทินา จีวรปลิโพธุปจฺเฉทาทิกสฺส วินิจฺฉยสฺส วิตฺถารโต สมนฺตปาสาทิกายํ (มหาว. อฏฺ. ๓๑๑) วุตฺตตฺตา ¶ ๘ ‘‘ตตฺถ วิตฺถารวินิจฺฉโย’’ติอาทิมาห. อตฺถารุพฺภารานํเยว วา วิตฺถารวินิจฺฉยสฺส ตตฺถาคตตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เสสปลิโพธาภาวนฺติ อวเสสสฺส ปลิโพธสฺส อภาวํ, อาวาสปลิโพธาภาวนฺติ อตฺโถ.
อสฺสาติ กาลสฺส. ทสาหปรมนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ตํ ทสาหปรมํ กาล’’นฺติ. อติเรกนฺติ อธิกํ, โส จ อธิกภาโว อธิฏฺิตวิกปฺปิตจีวรโตติ อาห ‘‘อธิฏฺิตวิกปฺปิเตสู’’ติอาทิ. โขมนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๓๖-๖๓๘) โขมสุตฺเตหิ วายิตํ โขมปฏฺฏจีวรํ. ตถา เสสานิ. กมฺพลํ นาม มนุสฺสโลมวาฬโลเม เปตฺวา เสสโลเมหิ วายิตฺวา กตวตฺถํ. สาณํ นาม สาณวาเกหิ กตวตฺถํ. ภงฺคํ นาม โขมสุตฺตาทีหิ ปฺจหิ มิสฺเสตฺวา กตวตฺถํ. ‘‘ปาเฏกฺกํ วากมยเมวา’’ติปิ วทนฺติ. ตทนุโลมานํ วาติ ทุกูลํ ปตฺตุณฺณํ โสมารปฏฺฏํ จีนปฏฺฏํ อิทฺธิชํ เทวทินฺนนฺติ เตสํ โขมาทีนํเยว อนุโลมานํ ฉนฺนํ จีวรานํ วา, ตตฺถ ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตา. ปตฺตุณฺณเทเส ปาณเกหิ สฺชาตวตฺถํ ปตฺตุณฺณํ. โสมารเทเส ชาตํ วตฺถํ โสมารปฏฺฏํ. ตถา จีนปฏฺฏํ. อิมานิ ตีณิปิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา. อิทฺธิชํ เอหิภิกฺขูนํ ปฺุิทฺธิยา นิพฺพตฺตจีวรํ. ตํ ปน โขมาทีนมฺตรํ โหตีติ เตสํเยว อนุโลมํ. เทเวหิ ทินฺนํ จีวรํ เทวทินฺนํ, ตํ กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ ชาลินิยา เทวกฺาย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ¶ ทินฺนวตฺถสทิสํ, ตมฺปิ โขมาทีนํเยว อนุโลมํ โหติ เตสุ อฺตรภาวโต.
ทีฆโต วฑฺฒกิหตฺถปฺปมาณํ, วิตฺถารโต ตโต อุปฑฺฒปฺปมาณํ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมํ. อฏฺงฺคุลํ สุคตงฺคุเลนาติ เอตฺถ สุคตงฺคุลํ นาม อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริมสฺส ตีณิ องฺคุลานิ, เตน สุคตงฺคุเลน อฏฺงฺคุลํ วฑฺฒกิหตฺถปฺปมาณนฺติ อตฺโถ. จตุรงฺคุลวิตฺถตนฺติ เอตฺถาปิ ยถาวุตฺตานุสาเรเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เยสํ ปน อธิฏฺานวิกปฺปนานํ อภาวโต อธิฏฺิตวิกปฺปิเตสุ อปริยาปนฺนตฺตา อิทํ อติเรกจีวรํ นาม โหติ.
ตํ อธิฏฺานวิกปฺปนํ เกนากาเรน ชานิตพฺพนฺติ อนุโยคํ สนฺธาย ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ ปน วุตฺต’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยํ ปน วุตฺตนฺติ อติเรกจีวรํ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิฏฺิตวิกปฺปิเตสุ อปริยาปนฺนตฺตา’’ติ อมฺเหหิ ยํ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ติจีวรํ อธิฏฺาตุนฺติ นามํ วตฺวา อธิฏฺาตุํ. น วิกปฺเปตุนฺติ สงฺฆาฏิอาทินาเมน วิกปฺเปตุํ น อนุชานามีติ อตฺโถ. ‘‘อิมํ จีวรํ วิกปฺเปมี’’ติ ปน วิกปฺเปตุํ วฏฺฏติเยว. สามฺวจนํ ปน ติจีวรสฺส กณฺฑุปฏิจฺฉาทิวสฺสิกสาฏิกานํ วิย กาลวเสน วิเสสาภาวา จสฺส วิกปฺเปตพฺพตาติ ทสฺสนตฺถํ ¶ , น ปน สพฺพถา วิกปฺปนปฏิเสธนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ปุราณจีวรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา นวสฺส อธิฏฺานวจนโต, ‘‘อนาปตฺติ อธิฏฺเติ วิกปฺเปตี’’ติอาทิวจนโต (ปารา. ๔๖๙) จ ติจีวรสฺสปิ วิกปฺปนาย โอกาโส ทินฺโน. เอส นโย สพฺพตฺถ. ติจีวราทีนิ หิ อธิฏฺหนฺเตน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติอาทินา ตํ ตํ นามํ วตฺวา อธิฏฺาตพฺพํ. วิกปฺเปนฺเตน ปน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทินา ตสฺส ตสฺส จีวรสฺส นามํ อคฺคเหตฺวา ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วิกปฺเปตพฺพํ. ติจีวรํ วา โหตุ, อฺํ วา, ยทิ ตํ ตํ นามํ คเหตฺวา วิกปฺเปติ, อวิกปฺปิตํ โหติ, อติเรกจีวรฏฺาเนเยว ติฏฺติ. ตโต ปรํ วิกปฺเปตุนฺติ จตุมาสโต ปรํ ‘‘อิมํ จีวรํ วิกปฺเปมี’’ติ วิกปฺเปตุํ. อิทฺจ ปริภฺุชิตุํ อนฺุาตํ. เกจิ ปน (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๖๙) ‘‘ตโต ปรํ วิกปฺเปตฺวา ยาว อาคามิสํวจฺฉเร วสฺสานํ จตุมาสํ, ตาว เปตุํ อนฺุาต’’นฺติ วทนฺติ. ตโต ปรนฺติ อาพาธโต ปรํ. ‘‘อิมาสฺจ ปน วสฺสิกสาฏิกกณฺฑุปฏิจฺฉาทีนํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตฺวา ปริโภคสฺส อนฺุาตตฺตา ตถาวิกปฺปิตํ ¶ อฺนาเมน อธิฏฺหิตฺวา ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อธิฏฺาตพฺพวิกปฺเปตพฺพตา ชานิตพฺพาติ อธิฏฺาตพฺพํ วิกปฺเปตพฺพนฺติ เอวํ อธิฏฺานวิกปฺปนา ชานิตพฺพาติ อตฺโถ.
ปฺจปริมาณํ อสฺสาติ ปฺจกํ, มุฏฺิสฺส มุฏฺิหตฺถสฺส สมฺพนฺธํ ปฺจกํ มุฏฺิปฺจกํ. เอส น โย มุฏฺิตฺติกนฺติ เอตฺถาปิ. ปารุปเนนปิ สกฺกา นาภึ ปฏิจฺฉาเทตุนฺติ อาห ‘‘ทฺวิหตฺโถปิ วฏฺฏตี’’ติ. น เกวลํ อฑฺฒเตยฺโยว วฏฺฏติ, อถ โข ทฺวิหตฺโถปิ วฏฺฏตีติ ปิ-สทฺทสฺส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อติเรกฺจาติ สุคตจีวรปฺปมาณมฺปิ ตโต อธิกมฺปิ. ปจฺจุทฺธรามีติ เปมิ, ปริจฺจชามีติ วา อตฺโถ. ‘‘อิมํ จีวรํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๖๙) เอวมฺปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. กายวิการํ กโรนฺเตนาติ หตฺถาทินา จีวรํ ปรามสนฺเตน, จาเลนฺเตน วา. อิทฺหิ อธิฏฺานํ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อผุสนฺตสฺส น วฏฺฏติ. ทุวิธนฺติ สมฺมุขาปรมฺมุขเภเทน ทุวิธํ. วาจา ภินฺทิตพฺพาติ วจนํ นิจฺฉาเรตพฺพํ. อนฺโตคพฺภาทีสูติ อนฺโตคพฺภอุปริปาสาเทสุ. สามนฺตวิหาเรติ ยตฺถ ตทเหว คนฺตฺวา นิวตฺเตตุํ สกฺกา, เอวรูเป สมีปวิหาเร. อิทฺจ เทสนาสีสมตฺตํ, ตสฺมา ทูเร ิตมฺปิ อธิฏฺาตพฺพนฺติ วทนฺติ. ‘‘ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา จีวรสํลกฺขณํ วุตฺตํ. น หิ ปิตฏฺานมตฺตสลฺลกฺขเณน กิฺจิ ปโยชนํ อตฺถิ.
อธิฏฺหิตฺวา ปิตวตฺเถหีติ ปจฺจตฺถรณมุขปฺุฉนโจฬปริกฺขารโจฬวเสน อธิฏฺหิตฺวา ปิตวตฺเถหิ. อธิฏฺานโต ปุพฺเพ สงฺฆาฏิอาทิโวหารสฺส อภาวโต ‘‘อิมํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปจฺจตฺถรณาทีนํ ¶ วิสุํ ปจฺจุทฺธรณวิธึ ทสฺเสติ. ปจฺจตฺถรณาทินาเมน ปน อธิฏฺาตพฺพตฺตา ‘‘อิมํ ปจฺจตฺถรณํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ เนวตฺถิ โทโส. ปุน อธิฏฺาตพฺพานีติ สงฺฆาฏิอาทินาเมน อธิฏฺาตพฺพานิ. ปริกฺขารโจฬกสฺส ปน ปริกฺขารโจฬวเสน อธิฏฺหิตฺวา ปิตวตฺเถหิปิ สงฺฆาฏิอาทิมฺหิ กเต ปจฺจุทฺธริตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพนฺติ นตฺถิ. ปุพฺเพ กตาธิฏฺานเมว อธิฏฺานํ. อธิฏฺิเตน ปน เตน สทฺธึ มหนฺตตรเมว ทุติยํ ปฏฺฏํ วา ขณฺฑํ วา สํสิพฺพนฺเตน อธิฏฺาตพฺพํ, สเม วา ขุทฺทเก วา อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถิ. สุขปริโภคตฺถนฺติ วิปฺปวาสโทสาภาวโต ยตฺถ กตฺถจิ เปตฺวา ธมฺมสฺสวนาทินา กิจฺเจน อฺตฺถ อรุณํ อุฏฺาเปตฺวา อาคนฺตฺวา นิสฺสชฺชนํ วินาว ¶ ปริภฺุชิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย สุขปริโภคตฺถํ. ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตุนฺติ ปริกฺขารโจฬํ กตฺวา อธิฏฺาตุํ.
อนติริตฺตปมาณาติ ‘‘ทีฆโส ฉ วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ อฑฺฒเตยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๕๔๓) วุตฺตปฺปมาณโต อนธิกปมาณา. ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพาติ วสฺสิกสาฏิกภาวโต อปเนตฺวา วิกปฺเปตพฺพา, เหมนฺตสฺส ปมทิวสโต ปฏฺาย อนฺโตทสาเห วสฺสิกสาฏิกาวสฺสิกสาฏิกภาวโต อปเนตฺวา ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติอาทินา นเยน วิกปฺเปตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. อฺถา หิ ‘‘วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนาปิ, กณฺฑุปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมนาปิ อธิฏฺานํ วิชหตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) วกฺขมานตฺตา วสฺสานมาสโต ปรํ อสติ อธิฏฺาเน กึ ปจฺจุทฺธเรยฺยาติ ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวา’’ติ วจนเมว โนปปชฺเชยฺย.
เกจิ ปน (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๖๙) ‘‘ยถา กถินมาสพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนจีวรํ กถินมาสาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ โหติ, เอวมยํ วสฺสิกสาฏิกาปิ วสฺสานมาสาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยา โหติ. ตสฺมา กตฺติกปุณฺณมทิวเส ปจฺจุทฺธริตฺวา ตโต ปรํ เหมนฺตสฺส ปมทิวเส วิกปฺเปตพฺพาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ, ปจฺจุทฺธริตฺวา ตโต ปรํ วิกปฺเปตพฺพาติ ปทโยชนา เวทิตพฺพา’’ติ จ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. กถินมาเส อุปฺปนฺนฺหิ จีวรํ อติเรกจีวรฏฺาเน ิตตฺตา อวสานทิวเส อนธิฏฺิตํ กถินมาสาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ โหติ. อยํ ปน วสฺสิกสาฏิกา อธิฏฺหิตฺวา ปิตตฺตา น เตน สทิสาติ วสฺสานาติกฺกเม กถํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ อนธิฏฺิตอวิกปฺปิตเมว หิ ตํ กาลาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ โหติ, ตสฺมา เหมนฺเตปิ วสฺสิกสาฏิกา ทสาหปริหารํ ลภติ. เอวํ กณฺฑุปฏิจฺฉาทิปิ อธิฏฺานวิชหนโต ปรํ ทสาหปริหารํ ลภติ. ทสาหํ ปน อนติกฺกาเมตฺวา วิกปฺเปตพฺพา. นหานตฺถาย อนฺุาตตฺตา วณฺณเภทมตฺตรตฺตาปิ เจสา วฏฺฏตีติ วุตฺตํ. ‘‘ทฺเว ปน น วฏฺฏนฺตี’’ติ ทฺวินฺนํ อธิฏฺานาภาวโต วุตฺตํ ¶ . ‘‘สเจ วสฺสาเน อปรา วสฺสิกสาฏิกา อุปฺปนฺนา โหติ, ปุริมวสฺสิกสาฏิกํ ปจฺจุทฺธริตฺวา, วิกปฺเปตฺวา จ อธิฏฺาตพฺพา’’ติ วทนฺติ.
ปมาณยุตฺตนฺติ ‘‘ทีฆโส สุคตวิทตฺถิยา ทฺเว วิทตฺถิโย, วิตฺถารโต ทิยฑฺฒํ ทสา วิทตฺถี’’ติ (ปาจิ. ๕๓๑ อาทโย) อิมินา ปมาเณน ยุตฺตํ. ปมาณิกาติ ‘‘สุคตวิทตฺถิยา ¶ ทีฆโส จตสฺโส วิทตฺถิโย, ติริยํ ทฺเว วิทตฺถิโย’’ติ เอวํ วุตฺตปฺปมาณยุตฺตา. ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ยสฺมา ภิกฺขูนํ ติจีวเร ปริปุณฺเณ, อตฺเถ จ สติ ปริสฺสาวนาทีหิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปริกฺขารโจฬก’’นฺติ (มหาว. ๓๕๗) พหูนํ ปตฺตตฺถวิกปริสฺสาวนาทีนํ สงฺคหวเสน ปริกฺขารโจฬาธิฏฺานมนฺุาตํ, ตสฺมา ‘‘ปริกฺขารโจเฬ คณนา นตฺถี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภควตา หิ ยํ ยํ ภิกฺขู ลภนฺติ, ตํ ตํ อิมินา วิธาเนน อธิฏฺหิตฺวา ปุน ‘‘เยน เยน ปริสฺสาวนาทินา อตฺโถ โหติ, ตํ ตํ กตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ อนุกมฺปาย อนฺุาตํ. เตเนวาห ‘‘ถวิกาปี’’ติอาทิ. อาทิสทฺเทน ‘‘เอตานิ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬานิ อธิฏฺามี’’ติ อสมฺมุขาธิฏฺานํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘เสนาสนปริกฺขารตฺถาย ทินฺนปจฺจตฺถรเณ จา’’ติ อิมินา อตฺตโน สนฺตกํ ปฏิกฺขิปติ. เกจิ ปน (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๖๙) ‘‘อนิวาเสตฺวา, อปารุปิตฺวา จ เกวลํ ปฺจปีเสุเยว อตฺถริตฺวา ปริภฺุชิยมานํ ปจฺจตฺถรณํ อตฺตโน สนฺตกมฺปิ อนธิฏฺิตํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ อยุตฺตํ เสนาสนปริกฺขารตฺถาย ทินฺน’’นฺติ ปจฺจตฺถรณสฺส วิเสสิตตฺตา. ภิสิพิพฺโพหนปาวารโกชวานมฺปิ เสนาสนปริกฺขารโตเยว อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถีติ เวทิตพฺพํ.
อธิฏฺิตฺจ ปเนตํ จีวรํ ปริภฺุชโต กถํ อธิฏฺานํ วิชหตีติ อาห ‘‘สพฺพฺจ ปเนต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณนาติ โจราทีหิ อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน. หีนายาวตฺตเนนาติ คิหิภาวาย อาวตฺตเนน, วิพฺภเมนาติ อตฺโถ, ‘‘สีลวนฺโตว หุตฺวา คิหี ภวิสฺสามี’’ติ เสตวตฺถนิวาสเนนาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺส เสตวตฺถนิวาโส วา กาสายจชนํ วา หีนายาวตฺตน’’นฺติ เกจิ. ‘‘‘หีนายาวตฺตเนนา’ติ อิมินา ภิกฺขุนิยา เอว อธิฏฺานวิชหนํ คหิตํ โหติ. สา หิ ยทา วิพฺภมติ, ตทา อสฺสมณี โหติ. ภิกฺขุ ปน วิพฺภมนฺโตปิ ยาว สิกฺขํ น ปจฺจกฺขาติ, ตาว ภิกฺขุเยวาติ อธิฏฺานํ น วิชหตี’’ติ อปเร. สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนาติ ลิงฺเค ิตสฺเสว สิกฺขาย ปจฺจกฺขาเนน. โย หิ ภิกฺขุลิงฺเค ิโตว สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, ตสฺส กายลคฺคมฺปิ จีวรํ อธิฏฺานํ วิชหตีติ. กาลงฺกิริยายาติ มรเณน. ลิงฺคปริวตฺตเนนาติ ปุริสลิงฺคสฺส ¶ , อิตฺถิลิงฺคสฺส วา ปริวตฺตเนน, ปุริสสฺส อิตฺถิลิงฺคปาตุภาเวน, อิตฺถิยา วา ปุริสลิงฺคปาตุภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ.
กนิฏฺงฺคุลินขปิฏฺิปฺปมาเณนาติ ¶ เหฏฺิมปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ. โอรโตติ อพฺภนฺตรโต. โย ปน ทุพฺพลฏฺาเน ปมํ อคฺคฬํ ทตฺวา ปจฺฉา ทุพฺพลฏฺานํ ฉินฺทิตฺวา อปเนติ, อธิฏฺานํ น ภิชฺชติ. มณฺฑลปริวตฺตเนปิ เอเสว นโย. ทุปฏฺฏสฺส ปน เอกสฺมึ ปฏเล ฉิทฺเท วา ชาเต, คลิเต วา อธิฏฺานํ น ภิชฺชติ. ขุทฺทกํ จีวรํ มหนฺตํ กโรติ, มหนฺตํ วา ขุทฺทกํ กโรติ, อธิฏฺานํ น ภิชฺชติ. อุโภ โกฏิโย มชฺเฌ กโรนฺโต สเจ ปน ปมํ ฉินฺทิตฺวา ปจฺฉา ฆเฏติ, อธิฏฺานํ ภิชฺชติ. อถ ฆเฏตฺวา ฉินฺทติ, น ภิชฺชติ. รชเกหิ โธวาเปตฺวา เสตํ กโรนฺตสฺสาปิ อธิฏฺานํ อธิฏฺานเมว. วสฺสานมาสาติกฺกเมนาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน น เกวลํ ปุพฺเพ วุตฺเตน ทานาทินา อฏฺวิเธเนว การเณน วสฺสิกสาฏิกา อธิฏฺานํ วิชหติ, อถ โข วสฺสานมาสาติกฺกเมนปีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอส นโย อาพาธวูปสเมนาปีติ เอตฺถาปิ. วิกปฺปนสิกฺขาปเทติ (ปาจิ. ๓๗๒ อาทโย) ปาจิตฺติเย สุราปานวคฺคสฺส นวมสิกฺขาปเท.
ตํ อติกฺกามยโตติ เอตฺถ ตนฺติ จีวรํ, กาลํ วา ปรามสตีติ อาห ‘‘ตํ ยถาวุตฺตชาติปฺปมาณ’’นฺติอาทิ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. ตสฺส โย อรุโณติ ตสฺส จีวรุปฺปาททิวสสฺส โย อติกฺกนฺโต อรุโณ. จีวรุปฺปาททิวเสน สทฺธินฺติ จีวรุปฺปาททิวสสฺส อรุเณน สทฺธึ. ทิวสสทฺเทน เจตฺถ ตํทิวสนิสฺสิโต อรุโณ วุตฺโต. อิทานิ ยสฺส จ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ยถา จ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ คเหตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺรายํ นโยติ ตสฺมึ นิสฺสชฺชเน อยํ วิธิ. อฺถาปีติ ภาสนฺตเรนาปิ, ยาย กายจิ ภาสายปีติ อตฺโถ. ปฏิพเลนาติ วตฺตุํ สมตฺเถน. อายตึ สํวเรยฺยาสีติ อุปริ สํวรมาปชฺเชยฺยาสิ, สํวุตกายวจีทฺวาโร ภเวยฺยาสีติ อตฺโถ. อิมานิ จ ‘‘ปสฺสสี’’ติอาทีนิ ยถากฺกมํ ปฏิคฺคาหกเทสเกหิ วตฺตพฺพวจนานิ. ตถา หิ ‘‘ปสฺสสี’’ติ ปฏิคฺคาหเกน วตฺตพฺพวจนํ, ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ ตทนุเทสเกน วตฺตพฺพวจนํ. ‘‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’’ติ ตทนุปฺปฏิคฺคาหเกน วตฺตพฺพวจนํ, ‘‘สาธุ สุฏฺุ สํวริสฺสามี’’ติ ตทนุเทสเกน วตฺตพฺพวจนํ. อิมินา จ อตฺตโน อายตึ สํวเร ปติฏฺิตภาวํ ทสฺเสติ. ทฺวีสุ, ปน สมฺพหุลาสุ วาติ ทฺวีสุ วา สมฺพหุลาสุ วา อาปตฺตีสุ ปุริมนเยเนว วจนเภโท กาตพฺโพ. ตฺติยํ อาปตฺตึ สรติ วิวรตีติ เอตฺถ ‘‘ทฺเว ¶ อาปตฺติโย’’ติ วา ‘‘สมฺพหุลา อาปตฺติโย’’ติ วา ¶ วจนเภโท กาตพฺโพ. ทฺวีสุ, พหูสุ วา วจนเภโท กาตพฺโพติ ‘‘สงฺโฆ อิมานิ จีวรานี’’ติ วตฺถุวเสน วจนเภโท กาตพฺโพ.
เอวํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชนวิธึ ทสฺเสตฺวา คณสฺส นิสฺสชฺชนวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘คณสฺส ปน นิสฺสชฺชนฺเตนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เสสํ ปุริมสทิสเมวาติ นิสฺสชฺชนาปตฺติปฺปฏิคฺคหณนิสฺสฏฺจีวรทาเนสุ ‘‘อายสฺมนฺตาน’’นฺติอาทินา วุตฺตวจนเภทํ วินา อวเสสํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชนาทีสุ วุตฺตสทิสเมวาติ อตฺโถ.
อิทานิ ปุคฺคลสฺส นิสฺสชฺชนวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุคฺคลสฺส ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทฺวีสุ, ตีสุ วาติ ทฺวีสุ, ตีสุ วา อาปตฺตีสุ เจว ทาตพฺพจีวเรสุ จ. ยถา จ คณสฺส นิสฺสชฺชเน, เอวํ ทฺวินฺนํ นิสฺสชฺชเนปิ ปาฬิ เวทิตพฺพา. ยทิ หิ วิเสโส ภเวยฺย, ยเถว ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติณฺณํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กาตุํ, เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, กาตพฺโพ – พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน เต ภิกฺขู าเปตพฺพา’’ติอาทินา (มหาว. ๑๖๘) นเยน ติณฺณํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ วตฺวา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กาตุํ, เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, กตฺตพฺโพ – เถเรน ภิกฺขุนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺค’’นฺติอาทินา นเยน วิสุํเยว ทฺวินฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสโถ วุตฺโต, เอวํ อิธาปิ วิสุํ ปาฬึ วเทยฺย. ยสฺมา ปน นตฺถิ, ตสฺมา อวตฺวาว คโตติ คณสฺส วุตฺตา ปาฬิเยเวตฺถ ปาฬิ. อาปตฺติปฺปฏิคฺคหเณ ปน อยํ วิเสโส – ยถา คณสฺส นิสฺสชฺชิตฺวา อาปตฺติยา เทสิยมานาย อาปตฺติปฺปฏิคฺคาหโก ภิกฺขุ ตฺตึ เปติ, เอวํ อฏฺเปตฺวา ทฺวีสุ อฺตเรน ยถา เอกปุคฺคโล ปฏิคฺคณฺหาติ, เอวํ อาปตฺติ ปฏิคฺคเหตพฺพา. ทฺวินฺนฺหิ ตฺติฏฺปนํ นาม นตฺถิ. ยทิ สิยา, ทฺวินฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ วิสุํ น วเทยฺย. นิสฺสฏฺจีวรทาเนปิ ยถา ‘‘อิมํ จีวรํ อายสฺมโต ทมฺมี’’ติ เอโก วทติ, เอวํ ‘‘มยํ อิมํ จีวรํ อายสฺมโต เทมา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อิโต ครุกตรานิปิ หิ ตฺติทุติยกมฺมานิ อปโลเกตฺวา กาตพฺพานีติ วุตฺตานิ อตฺถิ, เตสํ เอตํ อนุโลมํ. เตเนวาห ‘‘ทฺวินฺนํ ปนา’’ติอาทิ. นิสฺสฏฺจีวรํ ปน ทาตพฺพเมว, อทาตุํ น ลพฺภติ. วินยกมฺมมตฺตเมว เหตํ. น ตํ เตน สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ทินฺนเมว โหติ. เตนาห ‘‘นิสฺสฏฺวตฺถุ’’นฺติอาทิ.
อนิสฺสชฺชิตฺวา ¶ ปริภฺุชนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ สกึ นิวตฺถํ วา สกึ ปารุตํ วา กายโต อโมเจตฺวา ทิวสมฺปิ จรติ, เอกเมว ทุกฺกฏํ. โมเจตฺวา นิวาเสติ วา ปารุปติ วา, ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํ. ทุนฺนิวตฺถํ วา ทุปฺปารุตํ วา สณฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺติ. อฺสฺส ตํ ปริภฺุชโตปิ ¶ อนาปตฺติ. ‘‘อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชตี’’ติอาทิวจนฺเจตฺถ (ปารา. ๕๗๐) สาธกํ. ทสาหํ อนติกฺกนฺเตปิ อติกฺกนฺตสฺิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘ปริภฺุชนฺตสฺสา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. อติกฺกนฺเต อนติกฺกนฺตสฺิโนปีติ ทสาหํ อติกฺกนฺเต จีวเร ‘‘อนติกฺกนฺตํ อิท’’นฺติ เอวํ สฺิโน, ทสาเห วา อติกฺกนฺเต ‘‘อนติกฺกนฺโต ทสาโห’’ติ เอวํ สฺิโน.
อิทานิ ‘‘อนธิฏฺิเต อธิฏฺิตสฺิโน นิสฺสคฺคิย’’นฺติอาทิอาปตฺติวารํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาห. ตถาติ ยถา ทสาหํ อติกฺกนฺเต สฺาเภเทน ติกปาจิตฺติยํ, ตถา อนธิฏฺิตาทีสุ สตฺตสุ วิกปฺเปสุ อธิฏฺิตาทิสฺาเภทโตติ อตฺโถ. ตตฺถ อวิสฺสชฺชิเต วิสฺสชฺชิตสฺิโนติ กสฺสจิ อทินฺเน อปริจฺจตฺเต ‘‘ทินฺนํ ปริจฺจตฺตํ มยา’’ติ เอวํ สฺิโน. อนฏฺเ นฏฺสฺิโนติ อตฺตโน จีวเรน สทฺธึ พหูนิ อฺเสํ จีวรานิ เอกโต ปิตานิ, ตานิ เจ โจรา หรนฺติ, ตตฺเรส อตฺตโน จีวเร อนฏฺเ นฏฺสฺี โหติ, ตสฺส นฏฺสฺิโน. เอส นโย อวินฏฺาทีสุปิ. อวิลุตฺเตติ เอตฺถ ปน คพฺภํ ภินฺทิตฺวา ปสยฺหาวหารวเสน อวิลุตฺเตติ เวทิตพฺพํ.
วิสฺสชฺชิเตติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) อฺสฺส ทินฺเน. กถํ ปน ทินฺนํ โหติ, กถํ คหิตํ? ‘‘อิมํ ตุยฺหํ เทมิ, ททามิ, ทชฺชามิ, โอโณเชมิ, ปริจฺจชามิ, วิสฺสชฺชามิ, นิสฺสชฺชามี’’ติ วา วทติ, ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส เทมิ…เป… นิสฺสชฺชามี’’ติ วา วทติ, สมฺมุขาปิ ปรมฺมุขาปิ ทินฺนํเยว โหติ. ‘‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วทติ, สุทินฺนํ, สุคฺคหิตฺจ. ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหิ, ตว สนฺตกํ โหตุ, ตว สนฺตกํ กริสฺสสี’’ติ วุตฺเต ‘‘มม สนฺตกํ กโรมิ, มม สนฺตกํ โหตุ, มม สนฺตกํ กริสฺสามี’’ติ วทติ, ทุทฺทินฺนํ, ทุคฺคหิตฺจ. เนว ทาตา ทาตุํ ชานาติ, น อิตโร คเหตุํ. สเจ ปน ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, ภนฺเต, มยฺหํ คณฺหามี’’ติ คณฺหาติ, สุคฺคหิตํ, สเจ ปน เอโก ‘‘คณฺหาหี’’ติ วทติ, อิตโร ‘‘น คณฺหามี’’ติ วทติ, ปุน โส ‘‘ทินฺนํ มยา ¶ ตุยฺหํ, คณฺหาหี’’ติ วทติ, อิตโรปิ ‘‘น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ’’ติ วทติ. ตโต ปุริโมปิ ‘‘มยา ทินฺน’’นฺติ ทสาหํ อติกฺกาเมติ, ปจฺฉิโมปิ ‘‘มยา ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ, กสฺสาปตฺตีติ? น กสฺสจิ. ยสฺส ปน รุจฺจติ, เตน อธิฏฺหิตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ. โย ปน อธิฏฺาเน เวมติโก, เตน กึ กาตพฺพํ? เวมติกภาวํ อาโรเจตฺวา ‘‘สเจ อนธิฏฺิตํ ภวิสฺสติ, เอวํ เม กปฺปิยํ โหตี’’ติ วตฺวา วุตฺตนเยเนว นิสฺสชฺชิตพฺพํ. น หิ เอวํ ชานาเปตฺวา วินยกมฺมํ กโรนฺตสฺส มุสาวาโท โหติ.
ยถา ¶ จ อิทํ, เอวํ อิโต ปรานิปีติ ยถา อิทํ อติเรกจีวรธารณสิกฺขาปทํ อาจารวิปตฺติ, เอวํ อิโต ปรานิปิ สิกฺขาปทานิ อาจารวิปตฺติเยวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อุภโตปาติโมกฺเขสู’’ติอาทิ. อาชีววิปตฺติปจฺจยา ปน เปตฺวา ทุพฺภาสิตํ ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตาติ –
‘‘อาชีวเหตุ อาชีวการณา ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อสนฺตํ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา สฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา ‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหา’ติ ภณติ, ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุ ปณีตโภชนานิ อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุนี ปณีตโภชนานิ อคิลานา อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ปาฏิเทสนียสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุ สูปํ วา โอทนํ วา อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปริ. ๒๘๗) –
เอวํ ปาราชิกาทิวเสน เปตฺวา ทุพฺภาสิตํ อาชีววิปตฺติปจฺจยา ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตา. ทิฏฺิวิปตฺติปจฺจยา ปาจิตฺติยทุกฺกฏวเสน ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตาติ สมนุภาสนาย ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสชฺชเน ตฺติยา ทุกฺกฏํ, กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ ทิฏฺิวิปตฺติปจฺจยา ¶ ปาจิตฺติยทุกฺกฏวเสน ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตา. เอตฺถาติ วิปตฺติกถาสุ.
คณนุปคตาติ ทิวสคณนํ อุปคตภาโว. อฺเหิ ‘‘อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส เทมา’’ติ ปรหตฺเถ ทินฺนมฺปิ ‘‘น ตาว ตํ คณนุปคํ, ยาว น หตฺถํ คจฺฉตี’’ติ (มหาว. ๒๕๙) จมฺมกฺขนฺธเก วุตฺตตฺตา ยาว อาหริตฺวา วา น ทินฺนํ, ‘‘ตุมฺหากํ, ภนฺเต, จีวรํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ปหิณิตฺวา วา อนาโรจิตํ, ตาว ทิวสคณนํ น อุเปติ, อนธิฏฺิตํ วฏฺฏติ. ยทา ปน อาเนตฺวา ทินฺนํ โหติ, ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติ วา สุตํ, ตโต ปฏฺาย คณนุปคํ โหติ, อนฺโตทสาเห อธิฏฺาตพฺพํ. กถินสฺิตํ สมุฏฺานมสฺสาติ กถินสมุฏฺานํ, ตติยฉฏฺสมุฏฺานวเสน ทฺวิสมุฏฺานนฺติ อตฺโถ. กายวาจาหิ กตฺตพฺพอธิฏฺานวิกปฺปนานํ อกรเณน กายวาจโต, จิตฺเต ปน สติ กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺาตีติ วุตฺตํ โหติ. อนธิฏฺานาวิกปฺปนวเสน อาปชฺชนโต ¶ อกิริยํ. อชานนฺโตปิ อาปชฺชตีติ โนสฺาวิโมกฺขํ. กายทฺวาเร จ วจีทฺวาเร จ กตฺตพฺพากรณโต กายกมฺมํ วจีกมฺมํ.
กถินสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา
ภิกฺขุนาติ ภิกฺขุสฺสาติ อตฺโถ, สามิอตฺเถ เจตํ กรณวจนํ. เตนาห ‘‘ปุริมสิกฺขาปเท วิยา’’ติอาทิ. อถ กสฺมา กรณวเสเนว กรณวจนสฺส อตฺถํ อคฺคเหตฺวา สามิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘กรณวเสน หี’’ติอาทิ. หีติ การณตฺเถ นิปาโต. ฉินฺนปลิโพโธติ ฉินฺนจีวราวาสปลิโพโธ. เอกาว รตฺติ เอกรตฺตํ, สมาสนฺตคตสฺส อตฺถํ. ติณฺณํ จีวรานํ สมาหาโรติ ติจีวรํ. เตน ติจีวเรน, ตีหิ จีวเรหีติ อตฺโถ. เอเกน วิปฺปวุตฺโถปิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๗๕-๔๗๖) หิ ติจีวเรน วิปฺปวุตฺโถ นาม โหติ ปฏิสิทฺธปริยาปนฺเนน วิปฺปวุตฺถตฺตา, อวยเวปิ วา สมุทายโวหารโต. เตนาห ‘‘ติจีวราธิฏฺานนเยนา’’ติอาทิ.
อิทานิ ¶ วิปฺปวาสลกฺขณววตฺถาปนตฺถํ ‘‘คาโม เอกูปจาโร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นิเวสนนฺติ อุโทสิตาทีนํ วเสน อกตาย ปติสฺสยวิกติยา อธิวจนํ. อุโทสิโตติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๘๒-๔๘๗) ยานาทีนํ ภณฺฑานํ สาลา. โย ‘‘อุทวสิโต’’ติปิ วุจฺจติ. อฏฺโฏติ ปฏิราชาทิปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโส. ‘‘อฏฺโฏติ พหลภิตฺติกเคหํ, ยสฺส โคปานสิโย อคฺคเหตฺวา อิฏฺกาหิ เอว ฉทนํ โหตี’’ติ อปเร. ‘‘อฏฺฏากาเรน กรียตี’’ติปิ วทนฺติ. มาโฬติ เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโท, เอกกูฏสงฺคหิโต วา อเนกโกณวนฺโต ปติสฺสยวิเสโส. ‘‘มาโฬติ วฏฺฏากาเรน กตเสนาสน’’นฺติ อปเร. ปาสาโทติ ทีฆปาสาโท, อฑฺฒโยคาทิเภโท อฏฺฏมาฬหมฺมิยวชฺชิโต สพฺโพ วา ปาสาโท. หมฺมิยนฺติ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. ‘‘จนฺทิยงฺคณยุตฺต’’นฺติ อปเร. นาวาติ ถลฏฺอุทกฏฺวเสน ทฺวิธา นาวา. สตฺโถติ ชงฺฆสตฺโถ, สกฏสตฺโถ วา. ธฺกรณนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๙๑-๔๙๔) ขลํ วุจฺจติ. อาราโมติ ปุปฺผาราโม, ผลาราโม วา. วิหาโรติ สปริกฺขิตฺโต วา อปริกฺขิตฺโต วา สกโล อาวาโส. ‘‘เคหมฺปี’’ติ เกจิ. นิเวสนาทีนิ เจตฺถ คามโต พหิ นิวิฏฺานิ คหิตานิ. อนฺโตคาเม ิตานํ ปน คามคฺคหเณเนว คหิตตฺตา คามปริหาโรเยวาติ. ‘‘นิเวสนาทโย หมฺมิยปริโยสานา ¶ คามปริกฺเขปโต พหิ นิวิฏฺา’’ติ อปเร. หตฺถปาสาติกฺกเมติ เอตฺถ หตฺถปาโส นาม อฑฺฒเตยฺยรตนปฺปมาโณ ปเทโส, ตสฺส อติกฺกโม หตฺถปาสาติกฺกโม, ตสฺมึ หตฺถปาสาติกฺกเม. หตฺถปาสพฺภนฺตเร ปน วตฺถุํ วฏฺฏติ. ตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา สเจปิ อิทฺธิมา ภิกฺขุ อากาเส อรุณํ อุฏฺาเปติ, นิสฺสคฺคิยเมว โหติ.
อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – สเจ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๗๗-๔๗๘) คาโม เอกสฺส รฺโ วา โภชกสฺส วา วเสน เอกกุลสฺส โหติ, ปาการาทินา ปริกฺขิตฺตตฺตา เอกูปจาโร จ, เอวรูเป คาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺมึ คามพฺภนฺตเร ยถารุจิตฏฺาเน วสิตพฺพํ, สเจ อปริกฺขิตฺโต, ยสฺมึ ฆเร จีวรํ นิกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ ฆเร วสิตพฺพํ, ตสฺส ฆรสฺส สมนฺตโต หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ.
สเจ ¶ คาโม เวสาลิกุสินาราทโย วิย นานาราชูนํ วา โภชกานํ วา โหติ, วุตฺตปฺปกาเรน ปริกฺขิตฺโต จ, เอวรูเป คาเม ยสฺมึ ฆเร จีวรํ นิกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ ฆเร วา วตฺถพฺพํ, ตสฺส ฆรสฺส หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ. ยสฺสา วีถิยา ฆรํ โหติ, ตสฺสา วีถิยา ตสฺส ฆรสฺส สมฺมุขาฏฺาเน สภายํ วา ฆรทฺวาเร วา วตฺถพฺพํ, เตสํ สภาทฺวารานํ หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ.
สเจ โส คาโม อปริกฺขิตฺโต, ยสฺมึ ฆเร จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตตฺถ วา ตสฺส หตฺถปาเส วา วตฺถพฺพํ. นิเวสเน ปน สเจ เอกกุลสฺส นิเวสนํ โหติ, ปริกฺขิตฺตฺจ, อนฺโตนิเวสเน จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตนิเวสเน วตฺถพฺพํ. อปริกฺขิตฺตํ เจ โหติ, ยสฺมึ คพฺเภ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ วตฺถพฺพํ, ตสฺส คพฺภสฺส หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ.
สเจ นานากุลสฺส นิเวสนํ โหติ, ปริกฺขิตฺตฺจ, ยสฺมึ คพฺเภ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ คพฺเภ วตฺถพฺพํ, สพฺเพสํ สาธารณทฺวารมูเล วา เตสํ คพฺภทฺวารมูลานํ หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ. อปริกฺขิตฺตํ เจ, ยสฺมึ คพฺเภ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ คพฺเภ วตฺถพฺพํ, ตสฺส คพฺภสฺส หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ. เอส นโย อุโทสิตาทีสุปิ.
สตฺโถ ปน ชงฺฆสตฺโถ วา โหตุ, สกฏสตฺโถ วา. สเจ เอกกุลสฺส สตฺโถ โหติ, สตฺเถ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ปุรโต วา ปจฺฉโต วา สตฺตพฺภนฺตรา น วิชหิตพฺพา, ปสฺสโต อพฺภนฺตรํ น วิชหิตพฺพํ. สเจ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๘๙) สตฺโถ คจฺฉนฺโต คามํ วา นทึ วา ปริยาทิยิตฺวา ¶ ติฏฺติ, อนฺโตปวิฏฺเน สทฺธึ เอกาพทฺโธ หุตฺวา โอรฺจ ปารฺจ ผริตฺวา ิโต โหติ, สตฺถปริหาโรว ลพฺภติ. อถ คาเม วา นทิยา วา ปริยาปนฺโน โหติ อนฺโตปวิฏฺโ, คามปริหาโร เจว นทิปริหาโร จ ลพฺภติ. สเจ วิหารสีมํ อติกฺกมิตฺวา ติฏฺติ, อนฺโตสีมาย จ จีวรํ โหติ, วิหารํ คนฺตฺวา วสิตพฺพํ. สเจ พหิสีมาย จีวรํ โหติ, สตฺถสมีเปเยว วสิตพฺพํ. สเจ คจฺฉนฺโต สกเฏ วา ภคฺเค, โคเณ วา นฏฺเ อนฺตรา ฉิชฺชติ, ยสฺมึ โกฏฺาเส จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตตฺถ วสิตพฺพํ.
เขตฺเตปิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๙๐) สเจ เอกกุลสฺส เขตฺตํ โหติ, ปริกฺขิตฺตฺจ, อนฺโตเขตฺเต จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตเขตฺเต วตฺถพฺพํ. สเจ อปริกฺขิตฺตํ, หตฺถปาสา ¶ จีวรํ น วิชหิตพฺพํ. สเจ นานากุลสฺส เขตฺตํ โหติ, ปริกฺขิตฺตฺจ, อนฺโตเขตฺเต จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา เขตฺตทฺวารมูเล วา วตฺถพฺพํ, ตสฺส หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ. สเจ อปริกฺขิตฺตํ, จีวรํ หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ. เอส นโย ธฺกรณาราเมสุ ทฺวีสุปิ. วิหาเร ปน นิเวสเน วุตฺตสทิโสว วินิจฺฉโย.
รุกฺขมูเล ปน ยํ มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, ตสฺมึ าเน อวิรเฬ ปเทเส ตสฺส ฉายาย ผุฏฺโกาสสฺส อนฺโตเยว นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ วิรฬสาขสฺส รุกฺขสฺส อาตเปน ผุฏฺโกาเส เปติ, อรุณุคฺคมเน จ โส ภิกฺขุ ตสฺส หตฺถปาเส น โหติ, อฺสฺมึ าเน ตสฺส ฉายายปิ โหติ, นิสฺสคฺคิยํ โหติ. สเจ นานากุลสฺส รุกฺโข โหติ, จีวรสฺส หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ.
อชฺโฌกาเส ปน วิฺฌาฏวิอาทีสุ อรฺเสุปิ สมุทฺทมชฺเฌ มจฺฉพนฺธานํ อคมนปถทีปเกสุปิ จีวรํ เปตฺวา ตโต สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตเร ปเทเส ยตฺถ กตฺถจิ วสิตพฺพํ, อิโต อฺตฺถ วสนฺโต วิปฺปวุตฺโถ นาม โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
อิมสฺส ปน วิตฺถารสฺส อิธ อวุตฺตตฺตา, สมนฺตปาสาทิกายฺจ วุตฺตตฺตา ‘‘อยเมตฺถ สงฺเขโป’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถาติ ‘‘ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺยา’’ติ เอตสฺมึ ปเท. สงฺเขโปติ สงฺเขปวณฺณนา. เอตฺถ ปน ปาฬิยํ (ปารา. ๔๗๗) ‘‘คาโม เอกูปจาโร นานูปจาโร’’ติอาทินา อวิเสเสน มาติกํ นิกฺขิปิตฺวาปิ คามนิเวสนอุโทสิตเขตฺตธฺกรณอารามวิหารานํ เอกูปจารนานูปจารตา ‘‘คาโม เอกูปจาโร นาม เอกกุลสฺส คาโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ อปริกฺขิตฺโต จา’’ติอาทินา (ปารา. ๔๗๘) ปริกฺขิตฺตาปริกฺขิตฺตวเสน ¶ วิภตฺตา. อฏฺฏมาฬปาสาทหมฺมิยนาวาสตฺถรุกฺขมูลอชฺโฌกาสานํ ปน เอวํ อวตฺวา ‘‘เอกกุลสฺส อฏฺโฏ โหติ, นานากุลสฺส อฏฺโฏ โหตี’’ติอาทินา (ปารา. ๔๘๔) นเยน เอกกุลนานากุลวเสน จ อนฺเต ‘‘อชฺโฌกาโส เอกูปจาโร นาม อคามเก อรฺเ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา เอกูปจาโร, ตโต ปรํ นานูปจาโรติ (ปารา. ๔๙๔) จ เอวํ เอกูปจารนานูปจารตา วิภตฺตา. ตสฺมา คามาทีสุ ปริกฺขิตฺตํ เอกูปจารํ, อปริกฺขิตฺตํ ¶ นานูปจารนฺติ จ, อฏฺฏาทิสุ ยํ เอกกุลสฺส, ตํ เอกูปจารํ, ยํ นานากุลสฺส, ตํ นานูปจารนฺติ จ คเหตพฺพํ. อชฺโฌกาเส วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ. อุปจาโรติ หิ ‘‘คาโม เอกูปจาโร นานูปจาโร’’ติอาทีสุ ทฺวารํ, ‘‘อชฺโฌกาโส เอกูปจาโร’’ติ เอตฺถ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรสงฺขาตํ ปมาณนฺติ อปเร.
อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ภิกฺขุโน สงฺเฆน ทินฺนา สมฺมุติ ภิกฺขุสมฺมุติ, ตํ วินาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ยํ สงฺโฆ’’ติอาทิ. อวิปฺปวาสสมฺมุตึ เทตีติ อวิปฺปวาสา สมฺมุติ, อวิปฺปวาสาย วา สมฺมุติ อวิปฺปวาสสมฺมุติ, ตํ ตฺติทุติเยน กมฺเมน เทตีติ อตฺโถ.
สนฺตรุตฺตเรนาติ ‘‘อนฺตร’’นฺติ อนฺตรวาสโก วุจฺจติ, ‘‘อุตฺตร’’นฺติ อุตฺตราสงฺโค, สห อนฺตเรน อุตฺตรํ สนฺตรุตฺตรํ, เตน สนฺตรุตฺตเรน, สห อนฺตรวาสเกน อุตฺตราสงฺเคนาติ อตฺโถ. อนฺโตอรุเณ ปจฺจุทฺธเฏติ นิวตฺติตฺวา สมฺปาปุณิตุมสกฺโกนฺเตน ตตฺเถว ตฺวา อนฺโต อรุเณ ปจฺจุทฺธเฏ. ปจฺจาคนฺตพฺพนฺติ ยถา โรโค น กุปฺปติ, ตถา ปุน จีวรสฺส ปิตฏฺานํ อาคนฺตพฺพํ. ยโต ปฏฺาย หิ สตฺถํ วา ปริเยสติ, ‘‘คจฺฉามี’’ติ อาโภคํ วา กโรติ, ตโต ปฏฺาย วฏฺฏติ. ‘‘น ทานิ คมิสฺสามี’’ติ เอวํ ปน ธุรนิกฺเขปํ กโรนฺเตน ปจฺจุทฺธริตพฺพํ ‘‘อติเรกจีวรฏฺาเน สฺสตี’’ติ. เตนาห ‘‘ตตฺเถว วา ิเตน ปจฺจุทฺธริตพฺพ’’นฺติ. โสติ ยสฺส สมฺมุติ ทินฺนา, โส โรโค. ลทฺธกปฺปิยเมว ปุน สมฺมุติทานกิจฺจํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย.
อธิฏฺิตจีวรตาติ ติจีวราธิฏฺานนเยน อธิฏฺิตจีวรตา. วิปฺปวาโส นาม ยทิ พทฺธสีมายํ จีวรํ โหติ, ตโต พหิ อรุณุฏฺาปนํ. อถ อพทฺธสีมายํ, ยถาวุตฺตคามาทีนํ พหิ หตฺถปาสาติกฺกเม อรุณุฏฺาปนํ. พทฺธสีมายํ ปน ยตฺถ กตฺถจิ จีวรํ เปตฺวา อนฺโตสีมายเมว ยตฺถ กตฺถจิ วสิตุํ วฏฺฏติ. อิธ อปจฺจุทฺธรณํ อกิริยาติ สมฺพนฺโธ.
อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อกาลจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
ปุริมสิกฺขาปเท ¶ ¶ วิย เอตฺถาปิ ภิกฺขุนาติ สามิอตฺเถ กรณวจนนฺติ อาห ‘‘นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนา’’ติอาทิ. ‘‘อกาลจีวรํ นาม อนตฺถเต กถิเน เอกาทสมาเส อุปฺปนฺนํ, อตฺถเต กถิเน สตฺตมาเส อุปฺปนฺนํ, กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนํ, เอตํ อกาลจีวรํ นามา’’ติ (ปารา. ๕๐๐) ปทภาชนิยํ วุตฺตตฺตา ‘‘ยฺวายํ อนตฺถเต กถิเน’’ติอาทิมาห. ยฺวายํ จีวรกาโล วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. วสฺสานสฺสาติ วสฺสานสงฺขาตสฺส อุตุโน. ปจฺฉิโม มาโส นาม จีวรมาโส. ตสฺมิฺหิ อนตฺถเตปิ กถิเน อุปฺปนฺนํ จีวรํ อนธิฏฺิตํ, อวิกปฺปิตํ เปตุํ วฏฺฏติ. ปฺจ มาสาติ ปจฺฉิมกตฺติกมาโส, เหมนฺติกา จตฺตาโร จาติ ปฺจ มาสา. อฺทาติ อนตฺถเต กถิเน เอกาทสมาเส, อตฺถเต กถิเน สตฺตมาเส. กาเลปีติ ‘‘อนตฺถเต กถิเน จีวรมาโส, อตฺถเต กถิเน ปฺจ มาสา’’ติ ยถาวุตฺตจีวรกาเลปิ. ‘‘อาทินา นเยนา’’ติ อิมินา ‘‘ททามิ ทชฺชามี’’ติอาทีนํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) สงฺคโห. กิฺจาปิ เจตานิ สพฺพานิ ‘‘อกาลจีวร’’นฺติ วุตฺตานิ, ตถาปิ ปิฏฺิสมเยเยว อุปฺปนฺนานิ ‘‘อกาลจีวร’’นฺติ อิธาธิปฺเปตานิ.
‘‘กาเล สงฺฆสฺส อิทํ อกาลจีวร’’นฺติ ทินฺนํ ปน อกาลจีวรสามฺโต อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ. ยถา ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนํ จีวรํ วุฏฺวสฺเสหิ, เสเสหิ จ สมฺมุขีภูเตหิ ภาเชตุํ ลพฺภตีติ อกาลจีวรํ นาม ชาตํ, ตเถวิทมฺปีติ ตทิทํ อกาลจีวรสามฺํ. ยทิ เอวํ ‘‘ปุคฺคลสฺส วา อิทํ ตุยฺหํ ‘ทมฺมี’ติอาทินา นเยน ทินฺน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, น หิ ปุคฺคลสฺส อาทิสฺส ทินฺนํ เกนจิ ภาชนียํ โหตีติ? นายํ วิโรโธ, อาทิสฺส ทานสามฺโต ลพฺภมานมตฺถํ ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตนฺติ. อตฺตโน วา ธเนนาติ อตฺตโน กปฺปาสสุตฺตาทินา ธเนน. อิมสฺส ‘‘อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ‘‘สีมาย เทตี’’ติอาทิ ปุคฺคลาธิฏฺานนเยน วุตฺตํ. เอตฺถ ปน สีมาย ทานํ เอกา มาติกา, กติกาย ทานํ ทุติยา…เป… ปุคฺคลสฺส ทานํ อฏฺมา.
‘‘ปริกฺเขปารหฏฺาเนนา’’ติ อิมินา อปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ธุวสนฺนิปาตฏฺานาทิโต ปมเลฑฺฑุปาตสฺส อนฺโต อุปจารสีมาติ ทสฺเสติ. อิทานิ ¶ ทุติยเลฑฺฑุปาตสฺสปิ อนฺโต อุปจารสีมาเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ธุวสนฺนิปาตฏฺานมฺปิ สีมาปริยนฺตคตเมว เวทิตพฺพํ. อาวาเส วฑฺฒนฺเต วฑฺฒตีติ สเจ อุปจารโต อพหิภูโต หุตฺวา อาวาโส วฑฺฒตีติ อธิปฺปาโย. มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘ภิกฺขูสุปิ วฑฺฒนฺเตสุ วฑฺฒตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สเจ ¶ วิหาเร สนฺนิปติตภิกฺขูหิ สทฺธึ เอกาพทฺธา หุตฺวา โยชนสตมฺปิ ปูเรตฺวา นิสีทนฺติ, โยชนสตมฺปิ อุปจารสีมาว โหติ, สพฺเพสํ ลาโภ ปาปุณาตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺตํ. ภิกฺขุนีนํ อารามปเวสนเสนาสนาปุจฺฉนานีติ อาคนฺตุกคมิกานํ ภิกฺขุนีนํ อารามปเวสนาปุจฺฉนํ, เสนาสนาปุจฺฉนฺจาติ อตฺโถ. ตถา หิ อาคนฺตุกาย ภิกฺขุนิยา อารามปเวสนํ อาปุจฺฉิตพฺพํ, คมิกาย สงฺฆิกํ ทสวิธํ เสนาสนํ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ ‘‘ภิกฺขุนีน’’นฺติ วุตฺตํ, คมิกสฺส ปน ภิกฺขุสฺสาปิ อิมิสฺสาเยว สีมาย วเสน เสนาสนาปุจฺฉนํ เวทิตพฺพํ.
ปริวาสมานตฺตาโรจนนฺติ ปาริวาสิกมานตฺตจารีนํ ปริวาสาโรจนํ, มานตฺตาโรจนฺจ. วสฺสจฺเฉทนิสฺสยเสนาสนคฺคาหาทิวิธานนฺติ วสฺสจฺเฉทวิธานํ, นิสฺสยคฺคาหวิธานํ, เสนาสนคฺคาหวิธานนฺติ อตฺโถ. อาทิสทฺเทน นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิ, ลาภคฺคาโห อาคนฺตุกวตฺตํ ปูเรตฺวา อารามปเวสนนฺติ เอวมาทิกํ สงฺคณฺหาติ. อิมิสฺสาว สีมาย วเสนาติ อุปจารสีมาเยวาติ ยถาสมฺภวํ อนฺโต, พหิ จ อิมสฺส สพฺพสฺส ลพฺภนโต วุตฺตํ.
ลาภตฺถาย ปิตา สีมา ลาภสีมา (มหาว. ๓๗๙), สา จ โข เนว สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนฺุาตา, น ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปิตา, อปิจ โข ลาภทายเกหิ. เตนาห ‘‘ยํ ราชราชมหามตฺตาทโย’’ติอาทิ. สมนฺตาติ วิหารสฺส สมนฺตา. ยนฺติ สุงฺกสสฺสาทิ. ‘‘สีมํ เปนฺตี’’ติ ปาเสโส. เอกสฺส รฺโ อาณาปวตฺติฏฺานนฺติ โจฬโภโค เกรฬโภโคติ เอวํ เอเกกสฺส รฺโ อาณาปวตฺติฏฺานํ. ทฺวิธา อาโป คโต เอตฺถาติ ทีโป, โอเฆน อนชฺโฌตฺถโต ภูมิภาโค, โสว สีมา ทีปสีมา. เตนาห สมุทฺทนฺเตนา’’ติอาทิ. จกฺกวาฬสีมา จกฺกวาฬปพฺพเตเนว ปริจฺฉินฺนาติ อาห ‘‘เอกจกฺกวาฬปพฺพตปริกฺเขปพฺภนฺตรํ จกฺกวาฬสีมา’’ติ.
เสสาติ ¶ ขณฺฑสีมาทโย. ขณฺฑสีมาย เทมาติ ทินฺนนฺติ ขณฺฑสีมาย เกนจิ กมฺเมน สนฺนิปติตํ สงฺฆํ ทิสฺวา ‘‘ขณฺฑสีมายํ สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทินฺนํ. ขณฺฑสีมาย ิเต รุกฺเข วา ปพฺพเต วา ิโตปิ เหฏฺา วา ปถวิเวมชฺฌคโตปิ ขณฺฑสีมาเยว ิโตติ เวทิตพฺโพ. สมานสํวาสสีมาย ทินฺนนฺติ ‘‘สมานสํวาสสีมาย ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ. เอส นโย เสเสสุปิ. ขณฺฑสีมา สีมนฺตริกฏฺานํ น ปาปุณาติ ตตฺถ สมานสํวาสสีมาย อภาวโตติ อธิปฺปาโย. สมานสํวาสอวิปฺปวาสสีมาสุ ทินฺนสฺส อิทํ นานาตฺตํ – ‘‘อวิปฺปวาสสีมาย ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ คามฏฺานํ น ปาปุณาติ. กสฺมา? ‘‘เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจา’’ติ (มหาว. ๑๔๔) วุตฺตตฺตา ¶ . ‘‘สมานสํวาสสีมาย ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ ปน คาเม ิตานมฺปิ ปาปุณาตีติ. อพฺภนฺตรสีมาอุทกุกฺเขปสีมาสุ ทินฺนนฺติ ตตฺถ อุโปสถาทิอตฺถาย สนฺนิปติเต ทิสฺวา ‘‘อิมิสฺสา อพฺภนฺตรสีมาย เทมา’’ติอาทินา ทินฺนํ. ชนปทรฏฺรชฺชทีปจกฺกวาฬสีมาสุปิ คามสีมาทีสุ วุตฺตสทิโสว วินิจฺฉโยติ อาห ‘‘ชนปทสีมาทีสู’’ติอาทิ. เอโกปิ คนฺตฺวา สพฺเพสํ สงฺคณฺหิตุํ ลภตีติ เอโกปิ คนฺตฺวา อิธ วสฺสคฺเคน ภาเชตฺวา คเหตฺวา อาคนฺตุํ ลภตีติ อตฺโถ. เอโกติ สภาโค เอโก ภิกฺขุ, อยมฺปิ ภาคเมว คเหตุํ ลภติ. เตนาห ‘‘สภาคานํ ภาคํ คณฺหาตี’’ติ.
เอวํ ตาว โย สีมํ ปรามสิตฺวา เทติ, ตสฺส ทาเน วินิจฺฉยํ วตฺวา อิทานิ โย ‘‘อสุกสีมายา’’ติ วตฺตุํ น ชานาติ, เกวลํ ‘‘สีมา’’ติ วจนมตฺตเมว ชานนฺโต วิหารํ อาคนฺตฺวา ‘‘สีมาย ทมฺมี’’ติ วา ‘‘สีมฏฺกสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วา ภณติ, ตตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย ปน วิหารํ ปวิสิตฺวา’’ติอาทิมาห. กตรนฺติ กตรสีมํ. อหเมตํ เภทํ น ชานามีติ อหํ ‘‘อสุกา สีมา’’ติ เอตํ วิภาคํ น ชานามิ. อุปจารสีมฏฺเหิ ภาเชตพฺพํ ลาภสฺส อุปจารสีมาย ปริจฺฉินฺนตฺตาติ อธิปฺปาโย. สาติ สมานลาภกติกา.
ยตฺถ มยฺหํ ธุวการา กรียนฺตีติ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) เอตฺถ ยสฺมึ วิหาเร ตสฺส จีวรทายกสฺส สนฺตกํ สงฺฆสฺส ปากวตฺตํ วา วตฺตติ. ยสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู อตฺตโน ภารํ กตฺวา สทา เคเห โภเชติ, ยตฺถ วา อเนน อาวาโส วา การิโต, สลากภตฺตาทีนิ วา นิพทฺธานิ, อิเม ธุวการา ¶ นาม. เยน ปน สกโลปิ วิหาโร ปติฏฺาปิโต, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เตนาห ‘‘ยตฺถ ตสฺส ปากวตฺตํ วา วตฺตตี’’ติอาทิ. ตตฺถ ปากวตฺตนฺติ ทานวตฺตํ. วตฺตตีติ ปวตฺตติ. ยโตติ ยสฺมา วิหารา. ยตฺถาติ ยสฺมึ วิหาเร. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิหาเรสุ. มาติกํ อาโรเปตฺวาติ เอกสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู พหุตรา, เอกสฺมึ โถกตรา, เอกฺจ วตฺถํ, ธุวการฏฺานฺจ พหุกํ, กตฺถ เทมาติ ปุจฺฉิตฺวา, ยทิ ปน มฺโจ วา ปีํ วา เอกเมว โหติ, ตํ ปุจฺฉิตฺวา ยสฺส วา วิหารสฺส, เอกวิหาเรปิ วา ยสฺส เสนาสนสฺส โส วิจาเรติ, ตตฺถ ทาตพฺพํ. สเจปิ ‘‘อสุกภิกฺขุ คณฺหตู’’ติ วทติ, วฏฺฏติ. อถ ‘‘มยฺหํ ธุวกาเร เทถา’’ติ วตฺวา อวิจาเรตฺวาว คจฺฉติ, สงฺฆสฺสปิ วิจาเรตุํ วฏฺฏติ. เอวํ ปน วิจาเรตพฺพํ – ‘‘สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺาเน เทถา’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ตตฺถ เสนาสนํ ปริปุณฺณํ โหติ, ยตฺถ นปฺปโหติ, ตตฺถ ทาตพฺพํ. สเจ เอโก ภิกฺขุ ‘‘มยฺหํ วสนฏฺาเน เสนาสนปริโภคภณฺฑํ นตฺถี’’ติ วทติ, ตตฺถ ทาตพฺพํ.
สงฺฆสฺส ¶ ทมฺมีติ ทินฺนนฺติ ‘‘อิมานิ จีวรานิ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ เอวํ ทินฺนํ. ตโต พหิทฺธาปีติ อุปจารสีมาโต พหิทฺธาปิ. เตหิ สทฺธินฺติ อุปจารสีมาคเตหิ สทฺธึ. เอกาพทฺธานฺจ ปาปุณาติ ปริสาวเสน วฑฺฒิตา สีมา โหตีติ กตฺวาติ อธิปฺปาโย. ตสฺมาติ ยสฺมา อุปจารสีมาคตานํ ปาปุณาติ, ยสฺมา จ ตโต พหิทฺธาปิ อุปจารสีโมกฺกนฺเตหิ เอกาพทฺธานํ ปาปุณาติ, ตสฺมา. เตสนฺติ อุปจารสีมาคตานํ, ตโต พหิทฺธา เตหิ สทฺธึ เอกาพทฺธานฺจ. คาหเต สตีติ อนฺเตวาสิกาทิเก คณฺหนฺเต สติ. อสมฺปตฺตานมฺปีติ อุปจารสีมายํ ิเตหิ ฆณฺฏึ ปหริตฺวา กาลํ โฆเสตฺวา ลาภภาชนฏฺานํ อสมฺปตฺตานมฺปิ อุปจารสีมาย ปวิฏฺานํ, เตหิ วา สทฺธึ เอกาพทฺธานํ หุตฺวา อตฺตโน วิหารทฺวาเร วา อนฺโตวิหาเรเยว วา ิตานฺจาติ อตฺโถ. ภาโค ทาตพฺโพติ สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปีติ อธิปฺปาโย. ทุติยภาเค ปน เถราสนํ อารุฬฺเห อาคตานํ ปมภาโค น ปาปุณาติ. ทุติยภาคโต วสฺสคฺเคน ทาตพฺพํ.
สเจ ปน ‘‘พหิอุปจารสีมายํ ิตานํ เทถา’’ติ วทนฺติ, น ทาตพฺพํ. ยทิ ปน วิหาโร มหา โหติ, เถราสนโต ปฏฺาย วตฺเถสุ ทียมาเนสุ ¶ อลสชาติกา มหาเถรา ปจฺฉา อาคจฺฉนฺติ, ‘‘ภนฺเต, วีสติวสฺสานํ ทียติ, ตุมฺหากํ ิติกา อติกฺกนฺตา’’ติ น วตฺตพฺพา. ิติกํ เปตฺวา เตสํ ทตฺวา ปจฺฉา ิติกาย ทาตพฺพํ.
‘‘อสุกวิหาเร กิร พหุจีวรํ อุปฺปนฺน’’นฺติ สุตฺวา โยชนนฺตริกวิหารโตปิ ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ, สมฺปตฺตสมฺปตฺตานํ ิตฏฺานโต ปฏฺาย ทาตพฺพํ, อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกาย จีวรกฺขนฺธกวณฺณนายํ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
เอวํ วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺเนสุ วินิจฺฉยํ วตฺวา อิทานิ พหิอุปจารสีมายํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘‘สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺเนสุ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกาพทฺธปริสาย ปาปุณาตีติ สเจ โยชนํ ผริตฺวา ปริสา ิตา โหติ, เอกาพทฺธา เจ, สพฺเพสํ ปาปุณาตีติ อตฺโถ. เอกาพทฺธตา เจตฺถ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตรโต ปริจฺฉินฺทิตพฺพา. เตนาห ‘‘เย ปนา’’ติอาทิ.
อุภโตสงฺฆสฺส ทินฺนนฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) ‘‘อุภโตสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ. ‘‘ทฺเวธาสงฺฆสฺส ทมฺมิ, ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ ทมฺมิ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส จ ทมฺมี’’ติ วุตฺเตปิ อุภโตสงฺฆสฺส ทินฺนเมว โหติ. อุปฑฺฒํ ภิกฺขูนํ, อุปฑฺฒํ ภิกฺขุนีนํ ทาตพฺพนฺติ ทฺเว ภาเค สเม ¶ กตฺวา เอโก ภาโค ภิกฺขูนํ, เอโก ภาโค ภิกฺขุนีนํ ทาตพฺโพ. คเหตุํ ลภติ อุภโตสงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. เจติยสฺสาติ ถูปาทิโน. ตฺหิ ธาตายตนาทิภาเวน จิตตฺตา, โลกสฺส จิตฺตีการฏฺานตาย จ ‘‘เจติย’’นฺติ วุจฺจติ. น โกจิ วิเสโสติ อาห ‘‘อิธ ปน เจติยสฺสา’’ติอาทิ.
‘‘อุภโตสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเต ปน ทฺวาวีสติโกฏฺาเส กตฺวา ทส ภิกฺขูนํ, ทส ภิกฺขุนีนํ, เอโก ปุคฺคลสฺส, เอโก เจติยสฺส ทาตพฺโพ. ตตฺถ ปุคฺคโล สงฺฆโตปิ อตฺตโน วสฺสคฺเคน ปุน คเหตุํ ลภติ, เจติยสฺส เอโกเยว. อยํ ปน วาโร ยถาวุตฺเตเนว นเยน ายตีติ กตฺวา อิธ น วุตฺโต. สมนฺตปาสาทิกายํ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) ปน วุตฺโตเยว.
น ¶ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทาตพฺพํ ‘‘ภิกฺขุนีน’’นฺติ ปุคฺคลิกวเสน วุตฺตตฺตา. ปุคฺคโล วิสุํ น ลภตีติ ปุพฺเพ วิย วิสุํ ปุคฺคลิกโกฏฺาสํ น ลภติ. ปาปุณนฏฺานโต เอกเมว ลภตีติ อตฺตโน วสฺสคฺเคน ปตฺตพฺพฏฺานโต เอกเมว โกฏฺาสํ ลภติ. กสฺมา? ภิกฺขุสงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตา. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนีนฺจ ตุยฺหฺจ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เจติยสฺส เอกปุคฺคลปฏิวีโส ลพฺภติ, ปุคฺคลสฺส วิสุํ น ลพฺภติ. ตสฺมา เอกํ เจติยสฺส ทตฺวา อวเสสํ ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ คเณตฺวา ภาเชตพฺพํ. เตนาห ‘‘เจติยสฺส จาติ วุตฺเต ปนา’’ติอาทิ.
เตหิ สทฺธึ ปุคฺคลเจติยปรามสนํ อนนฺตรนยสทิสเมวาติ เตหิ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ ปุคฺคลสฺส จ เจติยสฺส จ คหณํ อนนฺตรนยสทิสเมวาติ อตฺโถ. ‘‘ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจ ตุยฺหฺจ, ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจ เจติยสฺส จ, ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจ ตุยฺหฺจ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เจติยสฺส เอกปฏิวีโส ลพฺภติ, ปุคฺคลสฺส วิสุํ นตฺถิ, ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ คเณตฺวาว ภาเชตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปุคฺคลสฺส วิสุํ น ลพฺภตีติ ปุคฺคลสฺส วิสุํ ปฏิวีโส น ลพฺภติ, วสฺสคฺเคน เอโกว ลพฺภตีติ อตฺโถ. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเต ปน เจติยสฺส วิสุํ ปฏิวีโส ลพฺภตีติ อาห ‘‘เจติยสฺส ปน ลพฺภตี’’ติ. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เจติยสฺเสว วิสุํ ลพฺภติ, น ปุคฺคลสฺส. เจติยสฺส ปน ลพฺภติเยวาติ ‘‘ภิกฺขูนฺจ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเต ปน เจติยสฺส วิสุํ ปฏิวีโส ลพฺภตีติ ¶ อตฺโถ. ‘‘ภิกฺขูนฺจ ตุยฺหฺจ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เจติยสฺเสว วิสุํ ลพฺภติ, น ปุคฺคลสฺส. ภิกฺขุนิสงฺฆํ อาทึ กตฺวาปิ เอวเมว โยเชตพฺพํ.
เอตฺถาห – ยํ ปเนตรหิ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) ปณฺฑิตมนุสฺสา สธาตุกํ ปฏิมํ วา เจติยํ วา เปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส อุภโตสงฺฆสฺส ทานํ เทนฺติ, ปฏิมาย วา เจติยสฺส วา ปุรโต อาธารเก ปตฺตํ เปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ‘‘พุทฺธานํ เทมา’’ติ, ตตฺถ ยํ ปมํ ขาทนียํ โภชนียํ เทนฺติ, วิหารํ วา อาหริตฺวา ‘‘อิทํ เจติยสฺส เทมา’’ติ ปิณฺฑปาตฺจ มาลาคนฺธาทีนิ จ เทนฺติ, ตตฺถ กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ? วุจฺจเต – มาลาคนฺธาทีนิ ตาว เจติเย อาโรเปตพฺพานิ, วตฺเถหิ ปฏากา, เตเลน ¶ ปทีปา กาตพฺพา, ปิณฺฑปาตมธุผาณิตาทีนิ ปน โย นิพทฺธเจติยชคฺคโก โหติ ปพฺพชิโต วา คหฏฺโ วา, ตสฺส ทาตพฺพานิ. นิพทฺธชคฺคเก อสติ อาหฏภตฺตํ เปตฺวา วตฺตํ กตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อุปกฏฺเ กาเล ภฺุชิตฺวา ปจฺฉาปิ วตฺตํ กาตุํ วฏฺฏติเยว.
มาลาคนฺธาทีสุ จ ยํ กิฺจิ ‘‘อิทํ หริตฺวา เจติยปูชํ กโรถา’’ติ วุตฺเต ทูรมฺปิ หริตฺวา ปูเชตพฺพํ. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส หรา’’ติ วุตฺเตปิ หริตพฺพํ. สเจ ปน ‘‘อหํ ปิณฺฑาย จรามิ, อาสนสาลายํ ภิกฺขู อตฺถิ, เต หริสฺสนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, ตุยฺหํเยว ทมฺมี’’ติ วทติ, ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อถ ปน ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทสฺสามี’’ติ หรนฺตสฺส คจฺฉโต อนฺตราว กาโล อุปกฏฺโ โหติ, อตฺตโน ปาเปตฺวา ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
วสฺสํวุฏฺสงฺฆสฺส ทมฺมีติ วทตีติ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) ‘‘วสฺสํวุฏฺสงฺฆสฺส อิมานิ จีวรานิ ทมฺมี’’ติ วทติ. เตสํ พหิสีมฏฺานมฺปิ ปาปุณาตีติ อตฺถเต กถิเน พหิสีมฏฺานมฺปิ ยาว กถินสฺส อุพฺภารา ปาปุณาติ, ตสฺมา ทิสาปกฺกนฺตสฺสาปิ สติ ปฏิคฺคาหเก ทาตพฺพํ. อนตฺถเต ปน กถิเน อนฺโตเหมนฺเต, เอวฺจ ปน วตฺวา ทินฺนํ ปจฺฉิมวสฺสํวุฏฺานมฺปิ ปาปุณาติ. ยตฺถ กตฺถจีติ เยสุ เกสุจิ วิหาเรสุ. เอวํ วทตีติ ‘‘วสฺสํวุฏฺสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วทติ. ตตฺร สมฺมุขีภูตานํ สพฺเพสํ ปาปุณาติ ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนตฺตา. สเจ ปน ‘‘วสฺสํ วสนฺตานํ ทมฺมี’’ติ วทติ, อนฺโตวสฺเสเยว วสฺสํ วสนฺตาว ลภนฺติ, ฉินฺนวสฺสา น ลภนฺติ. จีวรมาเส ปน ‘‘วสฺสํ วสนฺตานํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปคตานํเยว ปาปุณาติ, ปุริมิกาย วสฺสูปคตานฺจ ฉินฺนวสฺสานฺจ น ปาปุณาติ.
จีวรมาสโต ปฏฺาย ยาว เหมนฺตสฺส ปจฺฉิโม ทิวโส, ตาว ‘‘วสฺสาวาสิกํ เทมา’’ติ วุตฺเต ¶ กถินํ อตฺถตํ วา โหตุ, อนตฺถตํ วา, อตีตวสฺสํวุฏฺานํเยว ปาปุณาติ. คิมฺหานํ ปมทิวสโต ปฏฺาย วุตฺเต ปน มาติกา อาโรเปตพฺพา ‘‘อตีตวสฺสาวาสสฺส ปฺจ มาสา อติกฺกนฺตา, อนาคโต จตุมาสจฺจเยน ภวิสฺสติ, กตรวสฺสาวาสสฺส เทสี’’ติ. สเจ ‘‘อตีตวสฺสํวุฏฺานํ ทมฺมี’’ติ วทติ, ตํอนฺโตวสฺสํวุฏฺานเมว ปาปุณาติ, ทิสา ปกฺกนฺตานมฺปิ สภาคา คณฺหิตุํ ลภนฺติ.
สเจ ¶ ‘‘อนาคเต วสฺสาวาสิกํ ทมฺมี’’ติ วทติ, ตํ เปตฺวา วสฺสูปนายิกทิวเส คเหตพฺพํ. อถ ‘‘อคุตฺโต วิหาโร, โจรภยํ อตฺถิ, น สกฺกา เปตุํ, คณฺหิตฺวา วา อาหิณฺฑิตุ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘สมฺปตฺตานํ ทมฺมี’’ติ วทติ, ภาเชตฺวา คเหตพฺพํ. สเจ วทติ ‘‘อิโต เม, ภนฺเต, ตติเย วสฺเส วสฺสาวาสิกํ น ทินฺนํ, ตํ ทมฺมี’’ติ, ตสฺมึ อนฺโตวสฺเส วุฏฺภิกฺขูนํ ปาปุณาติ. สเจ เต ทิสา ปกฺกนฺตา, อฺโ วิสฺสาสิโก คณฺหาติ, ทาตพฺพํ. อถ เอโกเยว อวสิฏฺโ, เสสา กาลงฺกตา, สพฺพํ เอกสฺเสว ปาปุณาติ. สเจ เอโกปิ นตฺถิ, สงฺฆิกํ โหติ, สมฺมุขีภูเตหิ ภาชิตพฺพํ.
เยหิ นิมนฺติเตหิ ยาคุ ปีตาติ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) นิมนฺติเตหิ เยหิ ภิกฺขูหิ ยาคุ ปีตา, เยหิ ปน ภิกฺขาจารวตฺเตน ฆรทฺวาเรน คจฺฉนฺเตหิ วา ฆรํ ปวิฏฺเหิ วา ยาคุ ลทฺธา, เยสํ วา อาสนสาลโต ปตฺตํ อาหริตฺวา มนุสฺเสหิ นีตา, เยสํ วา เถเรหิ เปสิตา, เตสํ น ปาปุณาติ. สเจ ปน นิมนฺติตภิกฺขูหิ สทฺธึ อฺเปิ พหู อาคนฺตฺวา อนฺโตเคหฺจ พหิเคหฺจ ปูเรตฺวา นิสินฺนา, ทายโก จ เอวํ วทติ ‘‘นิมนฺติตา วา โหนฺตุ, อนิมนฺติตา วา, เยสํ มยา ยาคุ ทินฺนา, สพฺเพสํ อิมานิ วตฺถานิ โหนฺตู’’ติ, สพฺเพสํ ปาปุณาติ. เยหิ ปน เถรานํ หตฺถโต ยาคุ ลทฺธา, เตสํ น ปาปุณาติ. อถ โส ‘‘เยหิ มยฺหํ ยาคุ ปีตา, สพฺเพสํ โหตู’’ติ วทติ, สพฺเพสํ ปาปุณาติ. ภตฺตขชฺชกาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทนปิ จีวรเสนาสนเภสชฺชานํ คหณํ.
ปุคฺคลสฺสาติ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) สมฺมุขาสมฺมุขภูตสฺส ปุคฺคลสฺส. เตนาห ‘‘อิทํ จีวร’’นฺติอาทิ. สเจ ปน ‘‘อิทํ ตุมฺหากฺเจว ตุมฺหากํ อนฺเตวาสิกานฺจ ทมฺมี’’ติ เอวํ วทติ, เถรสฺส จ อนฺเตวาสิกานฺจ ปาปุณาติ. อุทฺเทสํ คเหตุํ อาคโต, คเหตฺวา คจฺฉนฺโต จ อตฺถิ, ตสฺสาปิ ปาปุณาติ. ตุมฺเหหิ สทฺธึ นิพทฺธจาริกภิกฺขูนํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต อุทฺเทสนฺเตวาสิกานํ วตฺตํ กตฺวา อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนิ คเหตฺวา วิจรนฺตานํ สพฺเพสํ ปาปุณาติ. เอตฺถาติ อฏฺสุ มาติกาสุ. ยทิ ปน อยเมตฺถ สงฺเขปกถา, วิตฺถาโร ปน กถํ าตพฺโพติ อาห ¶ ‘‘สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต’’ติ. สมนฺตปาสาทิกายํ จีวรกฺขนฺธกวณฺณนายํ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) วุตฺโตติ อตฺโถ.
‘‘าตเกหิ ¶ วา เม จีวรตฺถาย เปสิตํ, มิตฺเตหิ วา เปสิตํ, เต อาภเต จีวเร ทสฺสนฺตี’’ติ เอวํ าติโต วา มิตฺตโต วา ปจฺจาสา โหตีติ เวทิตพฺพํ. กปฺปิยภณฺเฑนาติ กปฺปาสสุตฺตาทินา อตฺตโน ธเนน. สณฺหนฺติ สุขุมํ. อฺํ ปจฺจาสาจีวรํ ลภิตฺวา เอว กาลพฺภนฺตเร กาเรตพฺพนฺติ อฺํ มูลจีวรสทิสํ ปจฺจาสาจีวรํ ลภิตฺวาเยว มาสพฺภนฺตเร กาเรตพฺพํ. ตฺจ โข สติยาเยว ปจฺจาสาย, อสติยา ปน ปจฺจาสาย มูลจีวรํ ทสาหํ เจ สมฺปตฺตํ, ตทเหว อธิฏฺาตพฺพํ. เตนาห ‘‘สเจ น ลภตี’’ติอาทิ. ปจฺจาสาจีวรมฺปิ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตพฺพนฺติ ปมตรํ อุปฺปนฺนํ ถูลปจฺจาสาจีวรมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ. ปิ-สทฺเทน น เกวลํ มูลจีวรเมวาติ ทสฺเสติ.
อกาลจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปุราณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
‘‘อมฺหากเมว าตี’’ติ ายตีติ าติ, สาว าติกา, น าติกา อฺาติกา, ตาย อฺาติกาย. เตนาห ‘‘น าติกายา’’ติ. มาติโต วา ปิติโต วาติ มาติปกฺขโต วา ปิติปกฺขโต วา. ยาว สตฺตมํ ยุคนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๐๓-๕๐๕) ยาว สตฺตมสฺส ปุริสสฺส, สตฺตมาย วา อิตฺถิยา อายุปฺปมาณํ, ยาว ปิตามหยุคํ ปิตามหิยุคํ มาตามหยุคํ มาตามหิยุคนฺติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ยาว สตฺตมํ ยุคนฺติ ยาว สตฺตมทฺวนฺทนฺติ อตฺโถ. ยุคสทฺโท เจตฺถ เอกเสสนเยน ทฏฺพฺโพ ‘‘ยุโค จ ยุโค จ ยุคา’’ติ. เอวฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวนฺทํ คหิตํ โหติ. เกนจิ อากาเรน อสมฺพทฺธายาติ ภาตุภคินิภาคิเนยฺยปุตฺตปปุตฺตาทีสุ เยน เกนจิ อากาเรน อสมฺพทฺธาย. ปิตา, ปิตุปิตา, ตสฺส ปิตา, ตสฺสาปิ ปิตาติ เอวํ ยาว สตฺตมา ยุคา, ปิตา, ปิตุมาตา, ตสฺสา ปิตา จ มาตา จ ภาตา จ ภคินี จ, ปุตฺตา จ, ธีตโร จาติ เอวมฺปิ อุทฺธฺจ อโธ จ ยาว สตฺตมา ยุคา, ปิตา, ปิตุภาตา, ปิตุภคินี, ปิตุปุตฺตา, ปิตุธีตโร, เตสมฺปิ ปุตฺตธีตุปรมฺปราติ เอวมฺปิ ยาว สตฺตมา ยุคา, มาตา, มาตุมาตา, ตสฺสา มาตา, ตสฺสาปิ มาตาติ เอวํ ยาว สตฺตมา ยุคา, มาตา, มาตุปิตา, ตสฺส ปิตา จ มาตา จ ภาตา จ ภคินี จ ปุตฺตา จ ธีตโร จาติ เอวมฺปิ อุทฺธฺจ อโธ ¶ จ ยาว สตฺตมา ยุคา, มาตา, มาตุภาตา, มาตุภคินี, มาตุปุตฺตา, มาตุธีตโร ¶ , เตสมฺปิ ปุตฺตธีตุปรมฺปราติ เอวมฺปิ ยาว สตฺตมา ยุคา, ตาว เนว มาตุสมฺพนฺเธน, น ปิตุสมฺพนฺเธน ยา สมฺพทฺธา, สา ‘‘อฺาติกา นามา’’ติ วุตฺตํ โหติ.
สากิยานิโย วิยาติ ปฺจสตมตฺตา สากิยานิโย วิย. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ, ตสฺมา ภิกฺขุภาเว ตฺวา ปริวตฺตลิงฺคา ภิกฺขุนิโยปิ อิธ สุทฺธภิกฺขุสงฺเฆ ‘‘อุปสมฺปนฺนา’’ อิจฺเจว เวทิตพฺพา. อุภโตสงฺเฆ วาติ ภิกฺขุนิสงฺเฆ ตฺติจตุตฺเถน, ภิกฺขุสงฺเฆ ตฺติจตุตฺเถนาติ เอวํ อุภโตสงฺเฆ วา. ปุราณจีวรนฺติ เอตฺถ จีวรนฺติ นิวาสนปารุปนุปคเมว อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘รชิตฺวา’’ติอาทิ. กปฺปํ กตฺวาติ กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา. ‘‘อิมินา อทินฺนกปฺปํ ปาจิตฺติยวตฺถุ น โหตีติ ทสฺเสตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๕๐๕) วทนฺติ. ปริโภคสีเสนาติ กาเยน ผุสิตฺวา ปริโภคสีเสน. อํเสติ ชตฺตุมฺหิ. มตฺถเกติ สีสมตฺถเก. สเจ ปน ปจฺจตฺถรณสฺส เหฏฺา กตฺวา นิปชฺชติ, หตฺเถหิ วา อุกฺขิปิตฺวา อากาเส วิตานํ กตฺวา สีเสน อสมฺผุสนฺโต คจฺฉติ, อยํ ปริโภโค นาม น โหติ.
กายวิการํ วา กโรตีติ ยถา สา ‘‘โธวาเปตุกาโม อย’’นฺติ ชานาติ, เอวํ กายวิการํ กโรติ. ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเส ตฺวา อุปริ วา ขิปตี’’ติ อิมินา อุปจารํ มฺุจิตฺวา โอรโต ขิปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทสฺเสติ. อฺสฺส วา หตฺเถ เปเสตีติ อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเส ตฺวา สิกฺขมานสามเณรสามเณริอุปาสกอิตฺถิยาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ อฺสฺส หตฺเถ วา เปเสติ. โสติ อุปาสโก จ สามเณโร จ. อุปสมฺปชฺชิตฺวา โธวตีติ เอตฺถ อุปาสโก ลิงฺเค ปริวตฺเต ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา โธวติ, สามเณโร ลิงฺเค ปริวตฺเต ภิกฺขุนีสุ อุปสมฺปชฺชิตฺวา โธวตีติ ยถาโยคํ อตฺโถ คเหตพฺโพ. สเจ ปน ภิกฺขุนิยา หตฺเถ ทินฺนํ โหติ, สเจ ลิงฺเค ปริวตฺเต โธวติ, วฏฺฏติ.
เอตฺถ จ เอกสฺส ติกฺขตฺตุํ นิสฺสชฺชนาภาวโต ตีณิปิ กาเรนฺตสฺส เอเกน นิสฺสคฺคิยํ, ทฺวีหิ ทฺเว ทุกฺกฏานิ. ทฺเว กาเรนฺตสฺส เอเกน นิสฺสคฺคิยํ, ทุติเยน ทุกฺกฏํ. เตนาห ‘‘โธวนาทีนิ ตีณี’’ติอาทิ. ‘‘เอเกน วตฺถุนา’’ติ ¶ ปมํ กตฺวา นิฏฺาปิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ ปน ‘‘อิมํ จีวรํ รชิตฺวา โธวิตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺเต สา ภิกฺขุนี ปมํ โธวิตฺวา ปจฺฉา รชติ, นิสฺสคฺคิเยน ทุกฺกฏเมว, เอวํ สพฺเพสุ วิปรีตวจเนสุ นโย เนตพฺโพ. สเจ ปน ‘‘โธวิตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺตา โธวติ เจว รชติ จ, โธวาปนปจฺจยา เอว อาปตฺติ, รชเน อนาปตฺติ. เอวํ สพฺพตฺถ. เตนาห ‘‘สเจ ปน‘โธวา’ติ วุตฺตา’’ติอาทิ. ภิกฺขูนํ วเสน เอกโต อุปสมฺปนฺนาย โธวาเปนฺตสฺส ยถาวตฺถุกเมวาติ อาห ‘‘ภิกฺขุนิสงฺฆวเสนา’’ติอาทิ.
อฺสฺส ¶ วา สนฺตกนฺติ อฺสฺส สนฺตกํ ปุราณจีวรํ โธวาเปนฺตสฺสาติ อตฺโถ. นิสีทนปจฺจตฺถรณนฺติ อฺสฺส วา อตฺตโน วา สนฺตกํ นิสีทนฺเจว ปจฺจตฺถรณฺจ. นิวาสนปารุปนุปคสฺเสว จ อิธ ‘‘ปุราณจีวร’’นฺติ อธิปฺเปตตฺตา อตฺตโน สนฺตกมฺปิ นิสีทนปจฺจตฺถรณํ โธวาเปนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว โหติ, น นิสฺสคฺคิยํ. อวุตฺตา วา โธวตีติ อุทฺเทสาย วา โอวาทาย วา อาคตา กิลิฏฺจีวรํ ทิสฺวา ปิตฏฺานโต วา คเหตฺวา, ‘‘เทถ อยฺย, โธวิสฺสามี’’ติ อาหราเปตฺวา วา โธวติ เจว รชติ จ อาโกเฏติ จ, อยํ อวุตฺตา โธวติ นาม. ยาปิ ‘‘อิมํ จีวรํ โธวา’’ติ ทหรํ วา สามเณรํ วา อาณาเปนฺตสฺส ภิกฺขุโน วจนํ สุตฺวา ‘‘อาหรถยฺย, อหํ โธวิสฺสามี’’ติ โธวติ, ตาวกาลิกํ วา คเหตฺวา โธวิตฺวา รชิตฺวา เทติ, อยมฺปิ อวุตฺตา โธวติ นาม.
อฺํ วา ปริกฺขารนฺติ อุปาหนตฺถวิกปตฺตตฺถวิกอํสพทฺธกกายพนฺธนมฺจปีตฏฺฏิกาทึ ยํ กิฺจิ. ‘‘อุปจาเร ตฺวา’’ติ วจนโต เปสิตฺวา โธวเนปิ อนาปตฺติ. อุปจาเรติ อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเส.
ปุราณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉนฺนนฺติ โขมาทีนํ ฉนฺนํ จีวรานํ มชฺเฌ. อุปจารํ มฺุจิตฺวาติ ทฺวาทสหตฺถูปจารํ มฺุจิตฺวา. ปิ-สทฺเทน ธมฺมกถํ กเถนฺตสฺส จตสฺโส ปริสา จีวรานิ จ นานาวิราควตฺถานิ จ อาหริตฺวา ปาทมูเล เปนฺติ, อุปจาเร วา ตฺวา อุปริ ขิปนฺติ, ‘‘สเจ สาทิยติ, ปฏิคฺคหิตเมวา’’ติ เอตฺถ วตฺตพฺพเมว ¶ นตฺถีติ ทสฺเสติ. ขิปตูติ ทิวา วา รตฺติภาเค วา ขิปตุ. ปฏิคฺคหิตเมว โหตีติ กิฺจาปิ ‘‘อิทํ ภิกฺขุนิยา, อิทํ อฺเส’’นฺติ าตุํ น สกฺกา, ตถาปิ อจิตฺตกภาเวน คหิตเมว โหติ. ยสฺส กสฺสจิ ปน อนุปสมฺปนฺนสฺสาติ สิกฺขมานสามเณรสามเณริอุปาสกอุปาสิกาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ อนุปสมฺปนฺนสฺส. ปิตนฺติ ภิกฺขุนิยา ปิตํ. ปํสุกูลํ อธิฏฺหิตฺวาติ ‘‘อสฺสามิกํ อิท’’นฺติ สฺํ อุปฺปาเทตฺวา. อสฺสามิกฺหิ ‘‘ปํสุกูล’’นฺติ วุจฺจติ. อิมินา ‘‘อมฺหากมตฺถาย ปิต’’นฺติอาทิกาย สฺาย คเหตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. อฺตฺร ปาริวตฺตกาติ ปริวตฺเตตพฺพํ ปริวตฺตํ, ปริวตฺตเมว ปาริวตฺตกํ, ปริวตฺเตตฺวา ทิยฺยมานํ, ตํ วินาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ยํ อนฺตมโส หรีฏกกฺขณฺฑมฺปี’’ติอาทิ. ¶ อาโภคํ กตฺวาติ จิตฺเตน สมนฺนาหริตฺวา. สเจ ภิกฺขุนี วสฺสาวาสิกมฺปิ เทติ, ตมฺปิ ยถาวุตฺตวิธานํ อกตฺวา คเหตุํ น วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ.
ปฏิลาเภนาติ คหเณน. ติกปาจิตฺติยนฺติ ตีณิ ปริมาณานิ อสฺสาติ ติกํ,ติกฺจ ตํ ปาจิตฺติยฺจาติ ติกปาจิตฺติยํ, อฺาติกาย าติกสฺิเวมติกอฺาติกสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานีติ อตฺโถ. เอกโตอุปสมฺปนฺนายาติ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย. ตาย หิ หตฺถโต อฺตฺร ปาริวตฺตกา จีวรํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย ปน ปาจิตฺติยเมว. ‘‘ปตฺตตฺถวิกาทิมฺหิ จ อนธิฏฺาตพฺพปริกฺขาเร’’ติ อิมินา ภิสิจฺฉวิมฺปิ สงฺคณฺหาติ. สา หิ มหนฺตาปิ เสนาสนสงฺคหิตตฺตา จีวรสงฺขํ น คจฺฉตีติ เนว อธิฏฺานุปคา, น วิกปฺปนุปคา จ. วุตฺตฺหิ สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘สเจปิ มฺจปฺปมาณา ภิสิจฺฉวิ โหติ, วฏฺฏติเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๑๔). ‘‘หตฺถโต จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ วจนโต ปน อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา เปสิตคฺคหเณปิ อนาปตฺติ. ปฏิคฺคหณโต, ปริวตฺตนากรณโต จ กิริยากิริยํ.
จีวรปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา
เคหสฺส ¶ ปติ เชฏฺโติ คหปติ, ตํ คหปตึ, อิธ ปน อปพฺพชิโต โย โกจิ มนุสฺโส อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘ภิกฺขูสุ อปพฺพชิตมนุสฺส’’นฺติ. เอเสว นโย คหปตานินฺติ เอตฺถาปิ. ‘‘วิฺาเปยฺยา’’ติ อิทํ สุทฺธกตฺตุอตฺเถ จ เหตุกตฺตุอตฺเถ จ วตฺตตีติ อาห ‘‘ยาเจยฺย วา ยาจาเปยฺย วา’’ติ. ยาจาปนฺเจตฺถ อตฺตโน อตฺถาเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ ปน กตฺวา ‘‘อนาณตฺติก’’นฺติ อิทํ สมตฺถิตํ โหติ. อฺตฺร สมยาติ สเมติ เอตฺถ, เอเตน วา สํคจฺฉติ สตฺโต, สภาวธมฺโม วา สหชาตาทีหิ, อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโล, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ, กรณํ วิย จ กปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียติ, ตํ สมยํ เปตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘โย อจฺฉินฺนจีวโร วา โหตี’’ติอาทิ. ตตฺถ ราชาทีสุ เยหิ เกหิจิ อจฺฉินฺนํ จีวรํ เอตสฺสาติ อจฺฉินฺนจีวโร. ยถาห ‘‘อจฺฉินฺนจีวโร นาม ภิกฺขุสฺส จีวรํ อจฺฉินฺนํ โหติ, ราชูหิ วา โจเรหิ วา ธุตฺเตหิ วา เยหิ เกหิจิ วา อจฺฉินฺนํ โหตี’’ติ. อคฺคิอาทีสุ เยน เกนจิ นฏฺํ จีวรเมตสฺสาติ นฏฺจีวโร. ยถาห ‘‘นฏฺจีวโร นาม ภิกฺขุสฺส จีวรํ อคฺคินา วา ทฑฺฒํ โหติ, อุทเกน วา วูฬฺหํ โหติ, อุนฺทูเรหิ วา อุปจิกาหิ วา ขายิตํ โหติ ¶ , ปริโภคชิณฺณํ วา โหตี’’ติ (ปารา. ๕๑๙). สมยาติ อฺตฺรสทฺทาเปกฺขาย อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘ตํ สมย’’นฺติ. อฺสฺมินฺติ อฺสฺมึ สมเย.
ติกปาจิตฺติยนฺติ อฺาตเก อฺาตกสฺิเวมติกฺาตกสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. สมเยติ ยถาวุตฺเต อจฺฉินฺนจีวรกาเล จ นฏฺจีวรกาเล จ. าตกปฺปวาริเต วา วิฺาเปนฺตสฺสาติ าตเก, ปวาริเต จ ‘‘ตุมฺหากํ สนฺถตํ เทถา’’ติ ยาจนฺตสฺส. เอตฺถ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๒๑) จ สงฺฆวเสน ปวาริเต ปมาณเมว ยาจิตุํ วฏฺฏติ, ปุคฺคลิกวเสน ปวาริเต ปน ยํ ยํ ปวาเรนฺติ, ตํ ตเมว วิฺาเปตพฺพํ. โย หิ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปวาเรตฺวา สยเมว สลฺลกฺเขตฺวา กาลานุกาลํ จีวราทีนิ ทิวเส ทิวเส ยาคุภตฺตาทีนิ เทติ, เอวํ เยน เยน อตฺโถ, ตํ ตํ เทติ, ตสฺส วิฺาปนกิจฺจํ นตฺถิ. โย ปน ปวาเรตฺวา พาลตาย ¶ วา สติสมฺโมเสน วา น เทติ, โส วิฺาเปตพฺโพ. โย ‘‘มยฺหํ เคหํ ปวาเรมี’’ติ วทติ, ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ยถาสุขํ นิสีทิตพฺพํ นิปชฺชิตพฺพํ, น กิฺจิ คเหตพฺพํ. โย ปน ‘‘ยํ มยฺหํ เคเห อตฺถิ, ตํ ปวาเรมี’’ติ วทติ, ยํ ตตฺถ กปฺปิยํ, ตํ วิฺาเปตพฺพํ. เคเห ปน นิสีทิตุํ วา นิปชฺชิตุํ วา น ลพฺภติ. ตสฺเสวตฺถายาติ ‘‘อฺสฺสา’’ติ ลทฺธโวหารสฺส ตสฺเสว พุทฺธรกฺขิตสฺส วา ธมฺมรกฺขิตสฺส วา อตฺถาย. อตฺตโน ธเนน คณฺหนฺตสฺสาติ อตฺตโน กปฺปิยภณฺเฑน กปฺปิยโวหาเรเนว คณฺหนฺตสฺส เจตาเปนฺตสฺส, ปริวตฺตาเปนฺตสฺสาติ อตฺโถ.
อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ตตุตฺตริสิกฺขาปทวณฺณนา
ตํ-สทฺโท เจตฺถ ปกตตฺถวจโน. เจติ นิปาตมตฺตํ. เจติ วา ยทีติ อตฺโถ, ตสฺส ‘‘ปวาเรยฺยา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปวาเรยฺย เจติ ยทิ ปวาเรยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘อภีติ อุปสคฺโค’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๕๒๓-๕๒๔) อิมินา ตสฺส อตฺถวิเสสาภาวํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘หริตุนฺติ อตฺโถ’’ติ. ปวารสทฺทสฺส อิจฺฉายํ วตฺตมานตฺตา ‘‘อิจฺฉาเปยฺยา’’ติ วุตฺตํ. อิจฺฉํ อุปฺปาเทยฺยาติ ปจฺจเย อิจฺฉํ อุปฺปาเทยฺย. อุปนิมนฺตนาเยตํ อธิวจนํ. เตนาห ‘‘ยาวตฺตก’’นฺติอาทิ. เนกฺขมฺมนฺติ ปพฺพชฺชํ. ทฏฺูติ ทฏฺุํ. ฉนฺทานุรกฺขณตฺถฺเหตฺถ อนุนาสิกโลโป. เขมโตติ นิพฺภยโต. กาเยน วา วาจาย วา อภิหริตฺวา นิมนฺเตยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ยถา จ กาเยน อภิหเรยฺย, วาจาย จ, ตํ วิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปเนตฺวา’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ สอนฺตรนฺติ อนฺตรวาสกสหิตํ. อุตฺตรนฺติ อุตฺตราสงฺคํ. ปรมนฺติ อวสานํ. อสฺส จีวรสฺสาติ อสฺส สมุทายภูตสฺส หริตพฺพสฺส จีวรสฺส. ตคฺคุณสํวิฺาโณ หิ อยํ พาหิรตฺถสมาโส ยถา ‘‘ลมฺพกณฺโณ’’ติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘นิวาสเนนา’’ติอาทิ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน หิ สพฺเพ ตํปรมํเยว คเหตุํ ลภนฺติ.
ยสฺมา ¶ อจฺฉินฺนสพฺพจีวเรน ติจีวรมตฺตเกเนว ภิกฺขุนา เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, อฺเน ปน อฺถาปิ, ตสฺมา ตํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺรายํ วินิจฺฉโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. อธิฏฺิตจีวรสฺสาติ ติจีวราธิฏฺานนเยน วา ปริกฺขารโจฬวเสน วา เยน เกนจิ อธิฏฺิตจีวรสฺส, อิทฺจ เยภุยฺเยน อธิฏฺหิตฺวา จีวรํ ปริภฺุชโต วุตฺตํ, น ปน อนธิฏฺิตจีวรสฺส จีวเร อจฺฉินฺเน อยํ วิธิ น สมฺภวตีติ. ยสฺส วา ติจีวรโต อธิกมฺปิ จีวรํ อฺตฺถ อตฺถิ, ตตฺถ นตฺถิ, เตนาปิ ตทา ตตฺถ อภาวโต ทฺเว สาทิตุํ วฏฺฏติ. ปกติยาว สนฺตรุตฺตเรน จรตีติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๕๒๓-๕๒๔) อตฺถตกถินตฺตา วา สาสงฺกสิกฺขาปทวเสน วา อวิปฺปวาสสมฺมุติวเสน วา ตติยสฺส อลาเภน วา จรติ. ‘‘ทฺเว นฏฺานี’’ติ อธิการตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทฺเว สาทิตพฺพานี’’ติ. เอกํ สาทิยนฺเตเนว สโม ภวิสฺสตีติ ติณฺณํ จีวรานํ ทฺวีสุ นฏฺเน เอกํ สาทิยนฺเตน สโม ภวิสฺสติ อุภินฺนมฺปิ สนฺตรุตฺตรปรมตาย อวฏฺานโต. ยสฺส เอกํเยว โหติ อฺเน เกนจิ การเณน วินฏฺเสสจีวรตฺตา.
ปฺจสุ นฏฺเสูติ ติจีวรํ อุทกสาฏิกา สํกจฺจิกาติ อิเมสุ ปฺจสุ จีวเรสุ นฏฺเสุ. ‘‘เอกสฺมึ วา นฏฺเ’’ติ วจนวิปริณามํ กตฺวา โยเชตพฺพํ. ตโต อุตฺตรีติ สนฺตรุตฺตรปรมโต อุตฺตริ.
เสสกํ อาหริสฺสามีติ ทฺเว จีวรานิ กตฺวา ‘‘เสสกํ ปุน อาหริสฺสามี’’ติ อตฺโถ. เสสกํ ตุยฺหํเยว โหตูติ วุตฺตสฺสาติ ทานสมเย เอวํ วุตฺตสฺส. สเจ ปน ‘‘เสสกํ อาหริสฺสามี’’ติ วตฺวา คเหตฺวา คมนสมเยปิ ‘‘เสสกํ ตุยฺหํเยว โหตู’’ติ วทนฺติ, ลทฺธกปฺปิยเมว. น อจฺฉินฺนนฏฺการณา ทินฺนนฺติ พาหุสจฺจาทิคุณวเสน ทินฺนํ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘าตกปฺปวาริเต วา วิฺาเปนฺตสฺส, สมเย จ อฺสฺส วา าตกปฺปวาริเต ตสฺเสวตฺถาย วิฺาเปนฺตสฺส’’ติ วุตฺตนเยน.
ตตุตฺตริสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปมอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา
ภิกฺขุํ ¶ ¶ ปเนว อุทฺทิสฺสาติ เอตฺถ ปนาติ นิปาตมตฺตํ, ตถา เอว-สทฺโทปิ. เตนาห ‘‘อิตฺถนฺนามสฺสา’’ติอาทิ. อปทิสิตฺวาติ กเถตฺวา, อารพฺภาติ วา อตฺโถ. อฺาตกสฺส คหปติสฺสาติ อฺาตกคหปตินาติ อตฺโถ. กรณตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํ. อฏฺกถายํ ปน อิทํ สุวิฺเยฺยนฺติ น วิจาริตํ. จีวรํ เจตาเปนฺติ ปริวตฺเตนฺติ เอเตนาติ จีวรเจตาปนฺนํ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๕๒๘-๕๒๙), จีวรมูลํ, น-กาโร ปเนตฺถ อาคโม, ‘‘จีวรเจตาปน’’นฺติปิ ปนฺติ. ตํ ปน ยสฺมา หิรฺาทีสุ อฺตรํ โหติ, ตสฺมา ‘‘หิรฺาทิก’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ หิรฺนฺติ กหาปโณ วุจฺจติ. อาทิสทฺเทน สุวณฺณาทีนํ คหณํ. อุปกฺขฏนฺติ อุปฏฺาปิตํ. ตํ อุปกฺขรณํ เตสํ ตถา สชฺชิตนฺติ อาห ‘‘อุปกฺขฏํ โหตีติ สชฺชิตํ โหตี’’ติ. สํหริตฺวา ปิตนฺติ ราสึ กตฺวา ปิตํ. ปริวตฺตนฺจ อกตสฺส การาปนํ, กตสฺส กิณนนฺติ อาห ‘‘กาเรตฺวา วา กิณิตฺวา วาติ อตฺโถ’’ติ. อจฺฉาเทสฺสามีติ ปารุเปสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘โวหารวจนเมต’’นฺติ. โวหารวจนนฺติ จ อุปจารวจนนฺติ อตฺโถ.
‘‘ตตฺร เจ โส ภิกฺขู’’ติอาทีสุ โก ปทสมฺพนฺโธติ อาห ‘‘ยตฺร โส คหปติ วา’’ติอาทิ. ปุพฺเพ อปฺปวาริโตติ ‘‘ทสฺสามิ, กีทิเสน เต, ภนฺเต, จีวเรน อตฺโถ, กีทิสํ เต จีวรํ เจตาเปมี’’ติ ปุพฺเพ อวุตฺโต. อุปสงฺกมิตฺวาติ คนฺตฺวา. ปทภาชเน ปจุรโวหารวเสน ‘‘ฆรํ คนฺตฺวา’’ติ (ปารา. ๕๒๙) วุตฺตํ. เอตฺถ จ ปจุรโวหารวเสนาติ เยภุยฺยโวหารวเสน. เยภุยฺเยน หิ ฆรสามิกํ ทฏฺุกามา ตสฺส ฆรํ คจฺฉนฺตีติ ตเถว พหุลโวหาโร. วิกปฺปนฺติ วิสิฏฺโ กปฺโป วิกปฺโป, วิ-สทฺโท เจตฺถ วิสิฏฺตฺโถ. เตนาห ‘‘วิสิฏฺกปฺป’’นฺติ. อิมินา วจนตฺถมาห. ‘‘อธิกวิธาน’’นฺติ อิมินา ปน อธิปฺปายตฺถํ. ยถา ปน ตมาปชฺชตีติ เยนากาเรน ตํ วิกปฺปํ อาปชฺชติ. ตํ ทสฺเสตุนฺติ ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ.
‘‘สาธู’’ติ อยํ สทฺโท สมฺปฏิจฺฉนสมฺปหํสนสุนฺทรายาจนาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส ‘‘สาธุ, ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ ¶ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๘๖) สมฺปฏิจฺฉเน ทิสฺสติ, ‘‘สาธุ สาธุ สาริปุตฺตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๔๙; ม. นิ. ๑.๓๔๐) สมฺปหํสเน.
‘‘สาธุ ¶ ธมฺมรุจิ ราชา, สาธุ ปฺาณวา นโร;
สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ, ปาปสฺสากรณํ สุข’’นฺติอาทีสุ. (ชา. ๒.๑๘.๑๐๑) –
สุนฺทเร, ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต ภควา, สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๖๔-๖๘) อายาจเน, อิธาปิ อายาจเนเยว ทฏฺพฺโพติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๘๙; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑ มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๑๑๕ อคฺคิกภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา; พุ. วํ. อฏฺ. ๑.๔๙) อาห ‘‘สาธูติอายาจเน นิปาโต’’ติ. ตตฺถ อายาจเนติ อภิมุขํ ยาจเน, อภิปตฺถนายนฺติ อตฺโถ. ปริวิตกฺเก นิปาโตติ สมฺพนฺโธ. อาลปตีติ อามนฺเตติ. อายตาทีสูติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน วิตฺถตอปฺปิตสณฺหานํ คหณํ. ยสฺมา ปน น อิมสฺส อาปชฺชนมตฺเตเนว อาปตฺติ สีสํ เอติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺส วจเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปโยเคติ สุตฺตปริเยสนาทิปโยเค.
มหคฺฆํ เจตาเปตุกามํ อปฺปคฺฆนฺติ วีสติอคฺฆนกํ จีวรํ เจตาเปตุกามํ ‘‘อลํ มยฺหํ เตน, ทสอคฺฆนกํ วา อฏฺคฺฆนกํ วา เทหี’’ติ วทนฺตสฺสาติ อตฺโถ. เอวรูปนฺติ เอวํ สมภาคํ, อิมินา สมกนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตฺจ โข อคฺฆวเสเนว, น ปมาณวเสน. อคฺฆวฑฺฒนกฺหิ อิทํ สิกฺขาปทํ.
ปมอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุติยอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา
กสฺมา อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อิทฺหี’’ติอาทิ. หีติ การณตฺเถ นิปาโต. น โกจิ วิเสโสติ อาห ‘‘เกวล’’นฺติอาทิ.
ทุติยอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ราชสิกฺขาปทวณฺณนา
ราชโต ¶ โภคฺคนฺติ ราชโต ลทฺธโภคฺคํ. ราชโภคฺโคติ ราชามตฺโต. ราชโต โภโคติ รฺา ¶ ทินฺนํ อิสฺสริยํ. อิมินาติอาทีติ ‘‘อิมินา จีวรเจตาปนฺเนน จีวรํ เจตาเปตฺวา อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ จีวเรน อจฺฉาเทหี’’ติ อิทํ. อาคมนสุทฺธินฺติ มูลสุทฺธึ. ยทิ หิ อิมินา กปฺปิยนีหาเรน อเปเสตฺวา ‘‘อิทํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน เทหี’’ติ เปเสยฺย, โสปิ ทูโต ตํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย ‘‘อิทํ โข, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ อุทฺทิสฺส จีวรเจตาปนฺนํ อาภตํ, ปฏิคฺคณฺหาตุ อายสฺมา จีวรเจตาปนฺน’’นฺติ (ปารา. ๕๓๘), ตทา ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ กปฺปิยการกํ ปุฏฺเน ตํ นิทฺทิสิตุํ น วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. อกปฺปิยวตฺถุํ อารพฺภาติ หิรฺาทึ อารพฺภ. อีทิเสน ทูตวจเนนาติ ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ อายสฺมา จีวรเจตาปนฺน’’นฺติ เอวรูเปน ทูตวจเนน. ตสฺมาติ ยสฺมา สมฺปฏิจฺฉิตุํ อกปฺปิยํ โหติ, ตสฺมา. สุวณฺณนฺติ ชาตรูปํ. รชตนฺติ รูปิยํ. กหาปเณนาติ สุวณฺณมโย วา รูปิยมโย วา ปากติโก วา กหาปโณ. มาสโกติ โลหมาสโก วา โหตุ, ทารุมาสโก วา โหตุ, ชตุมาสโก วา โหตุ, โย โย ยตฺถ ยตฺถ ชนปเท ยทา ยทา โวหารํ คจฺฉติ, อนฺตมโส อฏฺิมโยปิ จมฺมมโยปิ รุกฺขผลพีชมโยปิ สมุฏฺาปิตรูโปปิ อสมุฏฺาปิตรูโปปิ สพฺโพ อิธ มาสโกติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ รูปิยสิกฺขาปเท วกฺขาม.
มุตฺตาติ หตฺถิกุมฺภชาทิกา อฏฺวิธา มุตฺตา. ตถา หิ หตฺถิกุมฺภํ วราหทาํ, ภุชงฺคสีสํ, วลาหกํ, เวฬุ, มจฺฉสิโร, สงฺโข, สิปฺปีติ อฏฺ มุตฺตาโยนิโย. ตตฺถ ยา มจฺฉสงฺขสิปฺปิชาตา, สา สามุทฺทิกา, ภุชงฺคชาปิ กาจิ สามุทฺทิกา โหติ. อิตรา อสามุทฺทิกา. ยสฺมา ปน พหุลํ สามุทฺทิกาว มุตฺตา โลเก ทิสฺสนฺติ, ตตฺถาปิ สิปฺปิชาว, อิตรา กทาจิ. ตสฺมา สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘มุตฺตาติ สามุทฺทิกมุตฺตา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๑๗๒) วุตฺตํ. มณีติ เปตฺวา เวฬุริยาทิเก อนฺตมโส ชาติผลิกํ อุปาทาย สพฺโพปิ นีลปีตาทิวณฺณเภโท มณีติ เวทิตพฺโพ, ปจิตฺวา กโต ปน กาจมณิเยเวโก ปตฺตาทิภณฺฑมูลตฺถํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. เวฬุริโย นาม วํสวณฺณมณิ. สงฺโขติ ธมนสงฺโข โธตวิทฺโธ รตนมิสฺโส, ปานียสงฺโข ¶ ปน รตนามิสฺสกโต, โส จ อฺชนาทิเภสชฺชตฺถาย, ภณฺฑมูลตฺถาย จ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. สิลาติ โธตวิทฺธา รตนสํยุตฺตา มุคฺควณฺณา สิลา. รตเนน ปน อมิสฺสา สตฺถกนิสานาทิอตฺถาย ปฏิคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏติ. เอตฺถ จ ‘‘รตนสํยุตฺตาติ สุวณฺเณน สทฺธึ โยเชตฺวา ปจิตฺวา กตา’’ติ วทนฺติ. ปวาฬนฺติ โธตมฺปิ อโธตมฺปิ สพฺพํ ปวาฬํ. โลหิตงฺโกติ รตฺตมณิ. มสารคลฺลนฺติ กพรมณิ. ยํ ‘‘มรกต’’นฺติปิ วุจฺจติ.
สตฺต ธฺานีติ สานุโลมานิ สาลิอาทีนิ สตฺต ธฺานิ. นีวาราทิอุปธฺสฺส ปน สาลิอาทิมูลธฺนฺโตคธตฺตา ‘‘สตฺต ธฺานี’’ติ วุตฺตํ. ทาสิทาสเขตฺตวตฺถุปุปฺผารามผลารามาทโยติ ¶ เอตฺถ ทาสี นาม อนฺโตชาตธนกฺกีตกรมรานีตปฺปเภทา. ตถา ทาโส. เขตฺตํ นาม ยสฺมึ ปุพฺพณฺณํ รุหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ อปรณฺณํ รุหติ. ยตฺถ วา อุภยมฺปิ รุหติ, ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถาย อกตภูมิภาโค วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปิตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตาเนว. วสฺสิกาทีนํ ปุปฺผนโก ปุปฺผาราโม. อมฺพผลาทีนํ ผลนโก ผลาราโม. น เกวลฺจ อตฺตโนเยวตฺถาย สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, สเจปิ โกจิ ชาตรูปรชตํ อาเนตฺวา ‘‘อิทํ สงฺฆสฺส ทมฺมิ, อารามํ วา กโรถ, เจติยํ วา โภชนสาลาทีนํ วา อฺตร’’นฺติ วทติ, อิทมฺปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ. ‘‘ยสฺส กสฺสจิ หิ อฺสฺส อตฺถาย สมฺปฏิจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙) มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘เจติยสงฺฆคณปุคฺคลานํ วา อตฺถาย สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏนฺตี’’ติ.
สเจ ปน สงฺฆํ วา คณํ วา ปุคฺคลํ วา อนามสิตฺวา ‘‘อิทํ หิรฺสุวณฺณํ เจติยสฺส เทม, วิหารสฺส เทม, นวกมฺมสฺส เทมา’’ติ วทนฺติ, ปฏิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติ. ‘‘อิเม อิทํ ภณนฺตี’’ติ กปฺปิยการกานํ อาจิกฺขิตพฺพํ. ‘‘เจติยาทีนํ อตฺถาย ตุมฺเห คเหตฺวา เปถา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘อมฺหากํ คเหตุํ น วฏฺฏตี’’ติ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ.
เวยฺยาวจฺจกโรติ กิจฺจกโร. อิธ ปน สพฺโพ กิจฺจกโรว ‘‘เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘กปฺปิยการโก’’ติ. เอโส โขติ ‘‘อสุกวีถิยํ อสุกฆเร อสุกนาโม’’ติ ปรมฺมุขํ วทติ. อิตรมฺปีติ ปรมฺมุขานิทฺทิฏฺมฺปิ. ‘‘อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนา’’ติ เอตํ โจทนาลกฺขณนิทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ โจทนาลกฺขณนิทสฺสนนฺติ วาจาย ¶ โจทนาลกฺขณนิทสฺสนํ. เตนาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. อิทํ วา วจนํ วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตสฺส วา อตฺโถ ยาย กายจิ ภาสาย วตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เทหิ เม จีวรํ, อาหร เม จีวรํ, ปริวตฺเตหิ เม จีวรํ, เจตาเปหิ เม จีวร’’นฺติ เอตานิ ปน วจนานิ เอเตสํ วา อตฺโถ ยาย กายจิ ภาสาย น วตฺตพฺโพ. เตนาห ‘‘เทหิ เม’’ติอาทิ. สาเธยฺยาติ นิปฺผาเทยฺย. อิจฺเจตํ กุสลนฺติ เอวํ ยาวตติยํ โจทเนน ตสฺส จีวรสฺส ยเทตํ อภินิปฺผาทนํ, เอตํ กุสลํ สาธุ สุฏฺูติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอตํ สุนฺทร’’นฺติ.
ฉกฺขตฺตุํ ปรโม ปริจฺเฉโท อสฺสาติ ฉกฺขตฺตุปรมํ. อิทฺหิ ‘‘าตพฺพ’’นฺติ อิมิสฺสา กิริยาย วิเสสนํ, ฉกฺขตฺตุปรมํ านํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ภาวนปุํสกวจนเมต’’นฺติ, เอตํ ภาเว าตพฺพนฺติ วุตฺตธาตฺวตฺถมตฺเต สาเธตพฺเพ นปุํสกลิงฺควจนนฺติ อตฺโถ. น นิสีทิตพฺพนฺติ ‘‘อิธ, ภนฺเต, นิสีทถา’’ติ วุตฺเตปิ น นิสีทิตพฺพํ ¶ . น อามิสํ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ ยาคุขชฺชกาทิเภทํ กิฺจิ อามิสํ ‘‘คณฺหถ, ภนฺเต’’ติ ยาจิยมาเนนาปิ น คณฺหิตพฺพํ. น ธมฺโม ภาสิตพฺโพติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙) ‘‘มงฺคลํ วา อนุโมทนํ วา ภาสถา’’ติ ยาจิยมาเนนาปิ น กิฺจิ ภาสิตพฺพํ. านํ ภฺชตีติ ิตึ วินาเสติ. ตฺวา จีวรํ คเหตุํ อาคเตน หิ ตํ อุทฺทิสฺส ตุณฺหีภูเตน าตพฺพเมว, น นิสชฺชาทิกํ กาตพฺพํ. อิมินา ปน ตํ กตนฺติ านํ วินาสิตํ โหติ. เตนาห ‘‘อาคตการณํ วินาเสตี’’ติ. ‘‘อาคตการณํ นาม านเมว, ตสฺมา ‘น กาตพฺพ’นฺติ วาริตสฺส กตตฺตา นิสชฺชาทีสุ กเตสุ ฉสุ าเนสุ เอกํ านํ ภฺชตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๕๓๗-๕๓๙) อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูเตน อุทฺทิสฺส าตพฺพํ. ‘‘น อฺํ กิฺจิ กาตพฺพ’’นฺติ หิ อิทํ านลกฺขณํ. เตเนวาห ‘‘อิท’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘จตุกฺขตฺตุํ ปฺจกฺขตฺตุํ, ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูเตน อุทฺทิสฺส าตพฺพ’’นฺติ วจนํ. เอตฺถ จ ‘‘นิสีทนาทิมฺหิ กเต ปุน จีวรํ คเหตุํ น ลภตี’’ติ เกจิ. ‘‘ทฺเว านานิ ปริหายนฺตี’’ติ อฺเ. ‘‘เอกํ านํ ปริหายตี’’ติ อปเร. อุภยํ กโรตีติ โจเทติปิ ติฏฺติปิ.
‘‘ตตฺร ตตฺร าเน ติฏฺตี’’ติ อิทํ โจทกสฺส ิตฏฺิตฏฺานโต อปกฺกมฺม ตตฺร ตตฺร จีวรํ อุทฺทิสฺส านํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถาติ เอเตสุ ทฺวีสุ โจทนาฏฺาเนสุ.
กึ ¶ ปน สพฺพกปฺปิยการเกสุ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๖๕) เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ? น ปฏิปชฺชิตพฺพํ. อยฺหิ กปฺปิยการโก นาม สงฺเขปโต ทุวิโธ นิทฺทิฏฺโ จ อนิทฺทิฏฺโ จ. ตตฺถ จ นิทฺทิฏฺโ ทุวิโธ ภิกฺขุนา นิทฺทิฏฺโ, ทูเตน นิทฺทิฏฺโติ. อนิทฺทิฏฺโปิ ทุวิโธ มุขเววฏิกกปฺปิยการโก, ปรมฺมุขกปฺปิยการโกติ. เตสุ ภิกฺขุนา นิทฺทิฏฺโ สมฺมุขาสมฺมุขวเสน จตุพฺพิโธ โหติ, ตถา ทูเตน นิทฺทิฏฺโปิ.
กถํ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุสฺส จีวรตฺถาย ทูเตน อกปฺปิยวตฺถุํ ปหิณติ, ทูโต จ ตํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิทํ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนาเมน ตุมฺหากํ จีวรตฺถาย ปหิตํ, คณฺหถ น’’นฺติ วทติ. ภิกฺขุ ‘‘อิทํ น กปฺปตี’’ติ ปฏิกฺขิปติ. ทูโต ‘‘อตฺถิ ปน เต, ภนฺเต, เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ ปุจฺฉติ, ปฺุตฺถิเกหิ จ อุปาสเกหิ ‘‘ภิกฺขูนํ เวยฺยาวจฺจํ กโรถา’’ติ อาณตฺตา วา ภิกฺขูนํ วา สนฺทิฏฺา สมฺภตฺตา เกจิ เวยฺยาวจฺจกรา โหนฺติ, เตสํ อฺตโร ตสฺมึ ขเณ ภิกฺขุสฺส สนฺติเก นิสินฺโน โหติ, ภิกฺขุ ตํ นิทฺทิสติ ‘‘อยํ ภิกฺขูนํ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ ¶ . ทูโต ตสฺส หตฺเถ อกปฺปิยวตฺถุํ ทตฺวา ‘‘เถรสฺส จีวรํ กิณิตฺวา เทหี’’ติ คจฺฉติ, อยํ ภิกฺขุนา สมฺมุขานิทฺทิฏฺโ.
โน เจ ภิกฺขุสฺส (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๗; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๖๕) สนฺติเก นิสินฺโน โหติ, อปิจ โข ภิกฺขุ นิทฺทิสติ ‘‘อสุกสฺมึ นาม คาเม อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขูนํ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ. โส คนฺตฺวา ตสฺส หตฺเถ อกปฺปิยวตฺถุํ ทตฺวา ‘‘เถรสฺส จีวรํ กิณิตฺวา ทเทยฺยาสี’’ติ อาคนฺตฺวา ภิกฺขุสฺส อาโรเจตฺวา คจฺฉติ, อยเมโก ภิกฺขุนา อสมฺมุขานิทฺทิฏฺโ.
น เหว โข โส ทูโต อตฺตนา อาคนฺตฺวา อาโรเจติ, อปิจ โข อฺํ ปหิณติ ‘‘ทินฺนํ มยา, ภนฺเต, ตสฺส หตฺเถ จีวรเจตาปนฺนํ, จีวรํ คณฺเหยฺยาถา’’ติ, อยํ ทุติโย ภิกฺขุนา อสมฺมุขานิทฺทิฏฺโ.
น เหว โข อฺํ ปหิณติ, อปิจ โข คจฺฉนฺโตว ภิกฺขุํ วทติ ‘‘อหํ ตสฺส หตฺเถ จีวรเจตาปนฺนํ ทสฺสามิ, ตุมฺเห จีวรํ คณฺเหยฺยาถา’’ติ, อยํ ตติโย ภิกฺขุนา อสมฺมุขานิทฺทิฏฺโติ เอวํ เอโก สมฺมุขานิทฺทิฏฺโ ตโย อสมฺมุขานิทฺทิฏฺาติ อิเม จตฺตาโร ภิกฺขุนา นิทฺทิฏฺเวยฺยาวจฺจกรา นาม. เอเตสุ อิมสฺมึ ราชสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ.
อปโร ¶ ภิกฺขุ ปุริมนเยเนว ทูเตน ปุจฺฉิโต นตฺถิตาย วา อวิจาเรตุกามตาย วา ‘‘นตฺถมฺหากํ กปฺปิยการโก’’ติ วทติ, ตสฺมิฺจ ขเณ โกจิ มนุสฺโส อาคจฺฉติ, ทูโต ตสฺส หตฺเถ อกปฺปิยวตฺถุํ ทตฺวา ‘‘อิมสฺส หตฺถโต จีวรํ คณฺเหยฺยาถา’’ติ วตฺวา คจฺฉติ, อยํ ทูเตน สมฺมุขานิทฺทิฏฺโ.
อปโร ทูโต คามํ ปวิสิตฺวา อตฺตนา อภิรุจิตสฺส กสฺสจิ หตฺเถ อกปฺปิยวตฺถุํ ทตฺวา ปุริมนเยเนว อาคนฺตฺวา วา อาโรเจติ, อฺํ วา ปหิณติ, ‘‘อหํ อสุกสฺส นาม หตฺเถ จีวรเจตาปนฺนํ ทสฺสามิ, ตุมฺเห จีวรํ คณฺเหยฺยาถา’’ติ วตฺวา วา คจฺฉติ, อยํ ตติโย ทูเตน อสมฺมุขานิทฺทิฏฺโติ เอวํ เอโก สมฺมุขานิทฺทิฏฺโ, ตโย อสมฺมุขานิทฺทิฏฺาติ อิเม จตฺตาโร ทูเตน นิทฺทิฏฺเวยฺยาวจฺจกรา นาม. เอเตสุ เมณฺฑกสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ.
วุตฺตฺเหตํ ¶ –
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา, เต กปฺปิยการกานํ หตฺเถ หิรฺํ อุปนิกฺขิปนฺติ ‘อิมินา อยฺยสฺส ยํ กปฺปิยํ, ตํ เทถา’ติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยํ ตโต กปฺปิยํ, ตํ สาทิตุํ, น ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, เกนจิ ปริยาเยน ชาตรูปรชตํ สาทิตพฺพํ ปริเยสิตพฺพนฺติ วทามี’’ติ (มหาว. ๒๙๙).
เอตฺถ จ โจทนาย ปริมาณํ นตฺถิ. มูลํ อสาทิยนฺเตน สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ โจทนาย วา าเนน วา กปฺปิยภณฺฑํ สาทิตุํ วฏฺฏติ. โน เจ เทติ, อฺํ กปฺปิยการกํ เปตฺวาปิ อาหราเปตพฺพํ. สเจ อิจฺฉติ, มูลสามิกานมฺปิ กเถตพฺพํ. โน เจ อิจฺฉติ, น กเถตพฺพํ.
อปโร ภิกฺขุ ปุริมนเยเนว ทูเตน ปุจฺฉิโต ‘‘นตฺถมฺหากํ กปฺปิยการโก’’ติ วทติ, ตทฺโ สมีเป ิโต สุตฺวา ‘‘อาหร, โภ, อหํ อยฺยสฺส จีวรํ เจตาเปตฺวา ทสฺสามี’’ติ วทติ. ทูโต ‘‘หนฺท, โภ, ทเทยฺยาสี’’ติ ตสฺส หตฺเถ ทตฺวา ภิกฺขุสฺส อนาโรเจตฺวาว คจฺฉติ, อยํ มุขเววฏิกกปฺปิยการโก.
อปโร (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๖๕) ภิกฺขุโน อุปฏฺากสฺส วา อฺสฺส วา หตฺเถ อกปฺปิยวตฺถุํ ทตฺวา ‘‘เถรสฺส จีวรํ ทเทยฺยาสี’’ติ เอตฺโตว ปกฺกมติ, อยํ ปรมฺมุขกปฺปิยการโกติ ¶ อิเม ทฺเว อนิทฺทิฏฺกปฺปิยการกา นาม. เอเตสุ อฺาตกอปฺปวาริเตสุ วิย ปฏิปชฺชิตพฺพํ.
สเจ สยเมว จีวรํ อาเนตฺวา เทนฺติ, คเหตพฺพํ. โน เจ, น กิฺจิ วตฺตพฺพา. เตนาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ. กปฺปิยการเกติ สมฺมุขาสมฺมุขวเสน จตฺตาโร กปฺปิยการเกติ อตฺโถ. ‘‘ทายโก สยเมวา’’ติ อิมินา ภิกฺขุํ ปฏิกฺขิปติ, น ทูตํ. ตสฺมา ทูเตน นิทฺทิฏฺโปิ ยถารุจิ โจเทตุํ วฏฺฏติ. มุขํ วิวริตฺวา สยเมว กปฺปิยการกตฺตํ อุปคโตติ มุขเววฏิกกปฺปิยการโก. เอวนฺติ ‘‘เอโส โข’’ติอาทินา ยถาวุตฺเตน อากาเรน. ทสฺสิตา โหนฺติ สงฺเขปโตติ อธิปฺปาโย.
วุตฺตโจทนาฏฺานปริมาณโตติ วุตฺตโจทนาปริมาณโต จ วุตฺตฏฺานปริมาณโต จ. สนฺติกนฺติ สมีปํ. ตตฺถาติ เอตฺถ กถมยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘สมีปตฺเถ หิ อิทํ ภุมฺมวจน’’นฺติ ¶ . อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘คงฺคายํ โคยูถานิ จรนฺติ, กูเป คคฺคกูล’’นฺติอาทีสุ วิย ยสฺมา สมีปาธาเร อิทํ สตฺตมีวิภตฺติวจนํ, ตสฺมา อยมตฺโถ ลพฺภตีติ. เอวํ อกโรนฺโตติ สามํ วา อคจฺฉนฺโต, ทูตํ วา อปาเหนฺโต.
อชฺชณฺโห, ภนฺเต, อาคเมหีติ, ภนฺเต, อชฺช เอกทิวสํ อมฺหากํ ติฏฺ, อธิวาเสหีติ อตฺโถ. ติกปาจิตฺติยนฺติ อติเรเกสุ โจทนาฏฺาเนสุ อติเรกสฺิเวมติกอูนกสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. ติกฺขตฺตุํ โจทนาย ฉกฺขตฺตุํ าเนน, อูนกติกฺขตฺตุํ โจทนาย อูนกจฺฉกฺขตฺตุํ าเนน ลทฺเธปิ อนาปตฺติ. อปฺปิตตาติ ปติฏฺาปิตตา, ‘‘สฺตฺโต โส มยา’’ติอาทินา (ปารา. ๕๓๘) กถิตตาติ วุตฺตํ โหติ.
ราชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
จีวรวคฺโค ปโม.
๒. เอฬกโลมวคฺโค
๑. โกสิยสิกฺขาปทวณฺณนา
โกสิยมิสฺสกนฺติ ¶ ‘‘โกสการกา’’ติ ลทฺธโวหารานํ ปาณกานํ โกสโต นิพฺพตฺตํ อํสุ โกสิยํ, เตน มิสฺสํ โกสิยมิสฺสกํ. เตน ปน โกสิเยน อปฺปเกนาปิ มิสฺสิตํ โกสิยมิสฺสกเมว, น อิทํ อพฺโพหาริกนฺติ วตฺตุํ ลพฺภา. เตนาห ‘‘เอเกนาปี’’ติอาทิ. โกสิยํสุนาติ กิมิโกสสมฺภเวน อํสุนา. ‘‘อนฺตมโส’’ติอาทิกํ ปน อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อจิตฺตกตฺตา วุตฺตํ. สนฺถตํ นาม สนฺถริตฺวา กตํ อวายิมํ. เตนาห ‘‘สเม ภูมิภาเค’’ติอาทิ. อิมสฺเสว วจนสฺส อนุสาเรนาติ อิมสฺเสว ปมสนฺถตสฺส นิสฺสชฺชนวิธานวจนานุสาเรน. สพฺพสนฺถตนฺติ สพฺพสนฺถตนิสฺสชฺชนวิธานํ.
อฺสฺสตฺถาย การาปเน ทุกฺกฏตฺตา อตฺตโน อตฺถาย การาปนวเสน ‘‘สาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตํ. อตฺตนา วิปฺปกตปริโยสาปนนเยนาติ ‘‘อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ¶ ปาจิตฺติยํ. อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. ปเรหิ วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. ปเรหิ วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๕๔๕) อิมินา นเยน. วิตานาทิกรเณติ วิตานภูมตฺถรณสาณิปาการภิสิพิพฺโพหนกรเณ. ยถา จ วิตานาทิกรเณ, เอวํ เตนากาเรน ปริโภเคปิ อนาปตฺติ. ‘‘อวายิม’’นฺติ (ปารา. ๕๔๔) วุตฺตตฺตา วายิตฺวา กโรนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติ.
โกสิยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สุทฺธกาฬกสิกฺขาปทวณฺณนา
กาฬกานนฺติ สภาเวน วา รชเนน วา กาฬกานํ. ยถาห ‘‘กาฬกํ นาม ทฺเว กาฬกานิ ชาติยา กาฬกํ วา รชนกาฬกํ วา’’ติ. อฺเหิ อมิสฺสิตานนฺติ อฺเหิ อมิสฺสิตกาฬกานนฺติ อตฺโถ. ‘‘ยถา ปเม ‘เอเกนาปิ โกสิยํสุนา’ติ (กงฺขา. อฏฺ. โกสิยสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ, ตถา อิธาปิ ¶ ‘เอเกนาปิ อฺเน อมิสฺเสตฺวา’ติ อวุตฺตตฺตา อฺเน ปน มิสฺสกโภเคปิ อปฺายมานรูปกํ เจ ‘สุทฺธกาฬก’มิจฺเจว วุจฺจตี’’ติ (วชิร. ฏี. ปาราชิก ๕๔๗) วทนฺติ.
เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ สนฺถต’’นฺติอาทินา (ปารา. ๕๔๙) นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ. เสสนฺติ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏจตุกฺกปาจิตฺติยาทิกํ. องฺเคสุ ปน ‘‘สุทฺธกาฬกภาโว’’ติ อยํ วิเสโส.
สุทฺธกาฬกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทฺเวภาคสิกฺขาปทวณฺณนา
คเหตพฺพาติ ยถา กาฬกา อธิกา น โหนฺติ, ตถา คเหตพฺพา. เปตฺวา เจตฺถ กาฬกโอทาเต อวเสสา โคจริเยสุเยว สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๕๕๒) ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ ทฺเว ภาคาติ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท กาฬกานํ อธิกคฺคหณสฺส ปฏิกฺเขปวเสน สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺตตฺตา. ตสฺมา กาฬกานํ ภาคทฺวยโต อธิกํ น วฏฺฏติ, อูนกํ วฏฺฏติ. เตนาห ¶ ‘‘เอกสฺสาปี’’ติอาทิ. เอกสฺสาปิ กาฬกโลมสฺส อติเรกภาเวติ ตุลาย ธารยิตฺวา ปิเตสุ อนฺตมโส วาตเวเคนปิ ปหิตสฺส เอกสฺสาปิ กาฬกโลมสฺส อธิกภาเว สตีติ อตฺโถ. ‘‘ตติยํ โอทาตานํ, จตุตฺถํ โคจริยาน’’นฺติ อิทํ ปน เหฏฺิมปริจฺเฉโท เตสํ อธิกคฺคหเณ ปฏิกฺเขปาภาวโต. ตสฺมา เตสํ วุตฺตปฺปมาณโต อธิกมฺปิ วฏฺฏติ.
เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, สนฺถตํ อนาทิยิตฺวา ทฺเว ตุเล สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ, ตุลํ โอทาตานํ, ตุลํ โคจริยานํ สนฺถตํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๕๔) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ. อาทาย จ วุตฺตปริจฺเฉเทน อนาทาย จ กรณโต กิริยากิริยํ. เสสนฺติ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏจตุกฺกปาจิตฺติยาทิกํ. อยํ ปน วิเสโส – ตุลํ โอทาตานํ ตุลํ โคจริยานํ อาทิยิตฺวา กรเณ, พหุตรํ โอทาตานํ พหุตรํ โคจริยานํ อาทิยิตฺวา กรเณ ¶ , สุทฺธํ โอทาตานํ สุทฺธํ โคจริยานํ อาทิยิตฺวา กรเณ จ อนาปตฺตีติ.
องฺเคสุ ปน ปมงฺคํ กาฬกานํ ทฺเวภาคโต อติเรกภาโวติ ทฏฺพฺพํ. อิมานิ ตีณิ น เกวลํ อนิสฺสฏฺาเนว ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏนฺตีติ อาห ‘‘อิมานิ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏนฺตี’’ติ อิมินา ยทิ ปริภฺุชติ, ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติ.
ทฺเวภาคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ฉพฺพสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
ยํ สนฺถตสมฺมุตึ เทตีติ สมฺพนฺโธ. คิลานสฺส ภิกฺขุโนติ ยสฺส วินา สนฺถตา น ผาสุ โหติ, น สกฺโกติ จ สนฺถตํ อาทาย ปกฺกมิตุํ, เอวํภูตสฺส คิลานสฺส ภิกฺขุโน. สนฺถตสมฺมุตึ เทตีติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ คิลาโน น สกฺโกติ สนฺถตํ อาทาย ปกฺกมิตุ’’นฺติอาทินา (ปารา. ๕๖๐) ปทภาชเน วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย สนฺถตสมฺมุตึ เทติ.
สาติ สนฺถตสมฺมุติ. วูปสนฺโต วา ปุน กุปฺปตีติ วูปสนฺโต วา โส อาพาโธ ปุน กุปฺปติ, อนุวสฺสมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติ, ปุน สมฺมุติทานกิจฺจํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. น เกวลํ ตสฺมึเยว โรเค กุปฺปิเต, อถ โข อฺสฺมึ โรเค กุปฺปิเตปิ คตคตฏฺาเน อนุวสฺสํ กาตุํ ลภติ. เตเนว หิ สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘สเจ อโรโค หุตฺวา ปุน มูลพฺยาธินาว คิลาโน โหติ ¶ , โสเยว ปริหาโร, นตฺถฺํ ‘สมฺมุติกิจฺจ’นฺติ ผุสฺสเทวตฺเถโร อาห. อุปติสฺสตฺเถโร ปน โส วา พฺยาธิ ปฏิกุปฺปตุ, อฺโ วา, สกึ ‘คิลาโน’ติ นามํ ลทฺธํ ลทฺธเมว, ปุน ‘สมฺมุติกิจฺจํ นตฺถี’ติ อาหา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๕๗) อุปติสฺสตฺเถรวาโท ปจฺฉา วุตฺโต.
เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, สนฺถตํ อูนกฉพฺพสฺสานิ การาปิตํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๖๒) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ. ‘‘เสสํ ปมสทิสเมวา’’ติ อิมินา ‘‘อตฺตนา กตํ ปเรหิ ปริโยสาเปตี’’ติอาทิกํ อติทิฏฺํ. อยํ ปน วิเสโส – ปริปุณฺเณ ฉพฺพสฺเส วา อติเรกฉพฺพสฺเส ¶ วา อนาปตฺติ. องฺเคสุ จ ฉพฺพสฺสานํ อนฺโตภาโว นานาตฺตํ.
ฉพฺพสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา
นิสีทนสนฺถตนฺติ ‘‘นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจตี’’ติ เอตฺถ ปทภาชนิยํ (ปารา. ๕๖๘) วุตฺตตฺตา สทสํ สนฺถตํ, เอตฺถ จ นิสีทนคฺคหณํ สนฺถเต จีวรสฺานิวารณตฺถํ, ยโต เต ภิกฺขู กมฺพลจีวรสฺาย สนฺถตํ ฉฑฺเฑตฺวา ธุตงฺคานิ สมาทิยึสุ. สยนาสนปฺปโยชนตฺตา สนฺถตสฺส ‘‘ปุราณสนฺถตํ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ สนฺถเต. วิทตฺถิมตฺตนฺติ สุคตวิทตฺถิมตฺตํ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท จายํ ‘‘อนาปตฺติ อลภนฺโต โถกตรํ อาทิยิตฺวา กโรตี’’ติ (ปารา. ๕๗๐) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา. เอกเทเสติ อิทานิ กตฺตพฺพนวสนฺถตสฺส เอกปฺปเทเส. วิชเฏตฺวาติ วิทฺธํเสตฺวา. อนาทาติ ย-การโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘สติ ปุราณสนฺถเต อคฺคเหตฺวา’’ติ.
เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, นิสีทนสนฺถตํ อนาทิยิตฺวา ปุราณสนฺถตสฺส สามนฺตา สุคตวิทตฺถึ การาปิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๖๘) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ. สนฺถตวิสฺสชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตนฺติ ภควตา สนฺถตานิ วิปฺปกิณฺณานิ ทิสฺวา ‘‘สทฺธาเทยฺยวินิปาตเน การณํ นตฺถิ, ปริโภคุปายํ เนสํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๖๖) สนฺถตวิสฺสชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. กิริยากิริยตฺตา อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ‘‘เสสํ ตติยสทิสเมวา’’ติ วุตฺตํ, ทฺเวภาคสิกฺขาปทสทิสเมวาติ อตฺโถ. อยํ ปน วิเสโส – ปุราณสนฺถตสฺส ¶ สามนฺตา สุคตวิทตฺถิยา อาทาย กรเณ, อลภนฺตสฺส โถกตรํ อาทาย กรเณ, สพฺพถา อลภนฺตสฺส อนาทาย กรเณ จ อนาปตฺตีติ. องฺเคสุ ปเนตฺถ ปมงฺคปุราณสนฺถตสฺส สามนฺตา สุคตวิทตฺถิอนาทิยนาติ ทฏฺพฺพํ.
นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เอฬกโลมสิกฺขาปทวณฺณนา
อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสาติ ¶ อทฺธานเมว มคฺโค อทฺธานมคฺโค, ตํ ปฏิปนฺนสฺสาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อทฺธานสงฺขาต’’นฺติอาทิ. อทฺธานสทฺเทน วิเสสิตตฺตา ปน ‘‘ทีฆมคฺค’’นฺติ วุตฺตํ. อทฺธานคมนสมยสฺส วิภงฺเค ‘‘อทฺธโยชนํ คจฺฉิสฺสามีติ ภฺุชิตพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต (ปาจิ. ๒๑๘) อทฺธโยชนมฺปิ อทฺธานมคฺโค โหติ. เอฬกโลมานิ เจตานิ อทฺธานมคฺคโต อฺตฺถ อุปฺปนฺนานิ ปฏิคฺคเหตุํ น วฏฺฏนฺติ, ยโต ‘‘อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสา’’ติอาทิกํ วุตฺตนฺติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘สพฺพฺเจต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ สพฺพฺเจตนฺติ ‘‘ภิกฺขุโน ปเนว อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺส เอฬกโลมานิ อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติอาทิกํ เอตํ สพฺพํ. วตฺถุมตฺตทีปนเมวาติ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน โกสเลสุ ชนปเท สาวตฺถึ คจฺฉนฺตสฺส อนฺตรามคฺเค เอฬกโลมานิ อุปฺปชฺชึสู’’ติอาทิกสฺส (ปารา. ๕๗๑) วตฺถุมตฺตสฺส ทีปนเมว. ยตฺถ กตฺถจีติ อทฺธานโต อฺตฺถาปิ ยตฺถ กตฺถจิ าเนสุ. สหตฺถาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘สหตฺเถนา’’ติ. ลกฺขณวจนฺเจตํ, ตสฺมา เยน เกนจิ สรีราวยเวนาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เตนาห ‘‘อตฺตนา หริตพฺพานีติ อตฺโถ’’ติ. อสนฺเต หารเกติ เอตฺถ ปทานํ อนฺโตคธาวธารณโต อวธารณตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘อสนฺเตเยวา’’ติอาทิ.
เอตฺถ จ ‘‘อิมานิ เม, ภนฺเต, เอฬกโลมานิ ติโยชนํ อติกฺกามิตานิ นิสฺสคฺคิยานี’’ติอาทินา (ปารา. ๕๗๓) นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ. ติกปาจิตฺติยนฺติ อติเรกติโยชเน อติเรกติโยชนสฺิเวมติกอูนกสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. วาสาธิปฺปาเยน คนฺตฺวา ตโต ปรํ หรเณติ ยตฺถ คโต, ตตฺถ อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนํ วา ปจฺจยาทีนํ วา อลาเภน ตโต ปรํ อฺตฺถ หรเณ, ตโตปิ อฺตฺถาติ เอวํ โยชนสตมฺปิ หรเณ อนาปตฺติ. อจฺฉินฺนํ วา นิสฺสฏฺํ วาติ โจเรหิ อจฺฉินฺนํ วา วินยกมฺมกตํ วา. กตภณฺฑนฺติ กตํ ภณฺฑํ กมฺพลโกชวสนฺถตาทิ ยํ กิฺจิ อนฺตมโส สุตฺตเกน พทฺธมตฺตมฺปิ. เตนาห ‘‘อนฺตมโส’’ติอาทิ. โย ปน ตนุกปตฺตตฺถวิกนฺตเร (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๗๕) วา อาโยคอํสพทฺธกกายพนฺธนาทีนํ ¶ อนฺตเรสุ วา ปิปฺผลิกาทีนํ มลรกฺขณตฺถํ สิปาฏิกายํ วา อนฺตมโส วาตาพาธิโก กณฺณจฺฉิทฺเทปิ โลมานิ ปกฺขิปิตฺวา คจฺฉติ ¶ , อาปตฺติเยว. สุตฺตเกน ปน พนฺธิตฺวา ปกฺขิตฺตํ กตภณฺฑฏฺาเน ติฏฺติ, เวณึ กตฺวา หรติ, อิทํ นิธานมุขํ นาม, อาปตฺติเยว.
ปมปฺปฏิลาโภติ อตฺตโน อตฺถาย เอฬกโลมานํ ปมุปฺปตฺติ. เอเตน อจฺฉินฺนนิสฺสฏฺปฺปฏิลทฺธานํ ปฏิกฺเขโป. อฺสฺส อชานนฺตสฺส ยาเน ปกฺขิปิตฺวาติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๗๒) คจฺฉนฺเต รถาทิเก วา หตฺถิปิฏฺิอาทีสุ วา สามิกสฺส อชานนฺตสฺเสว ‘‘หริสฺสตี’’ติ ปกฺขิปิตฺวา. อคจฺฉนฺเตปิ เอเสว นโย. สเจ ปน อคจฺฉนฺเต รถาทิมฺหิ วา หตฺถิปิฏฺิอาทีสุ วา เปตฺวา อาโรหิตฺวา สาเรติ, เหฏฺา วา คจฺฉนฺโต โจเทติ, ปกฺโกสนฺโต วา อนุพนฺธาเปติ, ‘‘อฺํ หราเปตี’’ติ (ปารา. ๕๗๕) วจนโต อนาปตฺติ. เอตฺถ จ ‘‘อชานนฺตสฺส ยาเน’’ติ อิมินา ชานนฺตสฺส เจ ยาเน ปกฺขิปติ, อฺํ หราเปติ นามาติ ทสฺเสติ. อหรณปจฺจาหรณนฺติ หรณปจฺจาหรณานมภาโว.
เอฬกโลมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
สกฺเกสูติ ‘‘สกฺยา วต, โภ กุมารา’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๖๗) อุทานํ ปฏิจฺจ ‘‘สกฺยา’’ติ ลทฺธนามานํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหิสทฺเทน ‘‘สกฺกา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมึ สกฺเกสุ ชนปเท. ฉพฺพคฺคิยา นาม ปณฺฑุกโลหิตกาทโย ฉมูลกา, เตสํ สิสฺสา จ.
เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ชาตรูปสิกฺขาปทวณฺณนา
รชตนฺติ น เกวลํ รูปิยเมว อิธาธิปฺเปตํ, อถ โข ยํ กิฺจิ โวหารคมนียํ กหาปณาทิ จ เอตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. ตตฺถ กหาปโณติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๕๘๔) สุวณฺณมโย วา รูปิยมโย วา ปากติโก วา. โลหมาสโก นาม ตมฺพโลหาทีหิ กตมาสโก. ทารุมาสโก นาม สารทารุนา วา เวฬุเปสิกาย วา ¶ อนฺตมโส ตาลปณฺเณนปิ ¶ รูปํ ฉินฺทิตฺวา กตมาสโก. ชตุมาสโก นาม ลาขาย วา นิยฺยาเสน วา รูปํ สมุฏฺาเปตฺวา กตมาสโก. ‘‘เย โวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา ปน ปเทน โย โย ยตฺถ ยตฺถ ชนปเท ยทา ยทา โวหารํ คจฺฉติ, อนฺตมโส อฏฺิมโยปิ จมฺมมโยปิ รุกฺขผลพีชมโยปิ สมุฏฺาปิตรูโปปิ อสมุฏฺาปิตรูโปปิ สพฺโพ สงฺคหิโต. ตเทวาติ ชาตรูปรชตเมว. หิรฺํ นาม กหาปโณ.
‘‘สาทิยตี’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘คณฺหิตุกาโม โหตี’’ติ. น เกวลํ กายวาจาหิ ปฏิกฺขิตฺตเมว ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ, อถ โข มนสาปิ ปฏิกฺขิตฺตํ ปฏิกฺขิตฺตเมว โหตีติ อาห ‘‘กายวาจาหี’’ติอาทิ. สเจ ปน กายวาจาหิ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา จิตฺเตน อธิวาเสติ, กายวาจาหิ กตฺตพฺพสฺส ปฏิกฺเขปสฺส อกรณโต อกิริยสมุฏฺานํ กายวจีทฺวาเร อาปตฺตึ อาปชฺชติ. มโนทฺวาเร ปน อาปตฺติ นาม นตฺถิ.
เอโก สตํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๕๘๔) วา สหสฺสํ วา ปาทมูเล เปติ ‘‘ตุยฺหิทํ โหตู’’ติ, ภิกฺขุ ‘‘นยิทํ กปฺปตี’’ติ ปฏิกฺขิปติ. อุปาสโก ‘‘ปริจฺจตฺตํ มยา ตุมฺหาก’’นฺติ คโต, อฺโ ตตฺถ อาคนฺตฺวา ปุจฺฉติ ‘‘กึ, ภนฺเต, อิท’’นฺติ. ยํ เตน จ อตฺตนา จ วุตฺตํ, ตํ อาจิกฺขิตพฺพํ. โส เจ วทติ ‘‘โคเปสฺสามิ, ภนฺเต, คุตฺตฏฺานํ ทสฺเสถา’’ติ, สตฺตภูมิกมฺปิ ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ‘‘อิทํ คุตฺตฏฺาน’’นฺติ อาจิกฺขิตพฺพํ, ‘‘อิธ นิกฺขิปาหี’’ติ น วตฺตพฺพํ. เอตฺตาวตา กปฺปิยฺจ อกปฺปิยฺจ นิสฺสาย ิตํ โหติ, ทฺวารํ ปิทหิตฺวา รกฺขนฺเตน วสิตพฺพํ. สเจ กิฺจิ วิกฺกายิกภณฺฑํ ปตฺตํ วา จีวรํ วา อาคจฺฉติ, ‘‘อิทํ คเหสฺสถ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘อุปาสก, อตฺถิ อมฺหากํ อิมินา อตฺโถ, วตฺถุ จ เอวรูปํ นาม สํวิชฺชติ, กปฺปิยการโก นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ โส วทติ ‘‘อหํ กปฺปิยการโก ภวิสฺสามิ, ทฺวารํ วิวริตฺวา เทถา’’ติ, ทฺวารํ วิวริตฺวา ‘‘อิมสฺมึ โอกาเส ปิต’’นฺติ วตฺตพฺพํ, ‘‘อิมํ คณฺหา’’ติ น วตฺตพฺพํ. เอวฺจ กปฺปิยฺจ อกปฺปิยฺจ นิสฺสาย ิตเมว โหติ. โส เจตํ คเหตฺวา ตสฺส กปฺปิยภณฺฑํ เทติ, วฏฺฏติ. สเจ อธิกํ คณฺหาติ, ‘‘น มยํ ตว ภณฺฑํ คณฺหาม, นิกฺขมาหี’’ติ วตฺตพฺโพ.
สงฺฆมชฺเฌเยว ¶ นิสฺสชฺชิตพฺพนฺติ เอตฺถ ยสฺมา รูปิยํ นาม อกปฺปิยํ, ตสฺมา ‘‘นิสฺสชฺชิตพฺพํ สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา’’ติ น วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ตํ ปฏิคฺคหิตมตฺตเมว, น เตน กิฺจิ กปฺปิยภณฺฑํ เจตาปิตํ, ตสฺมา อุปาเยน ปริโภคทสฺสนตฺถํ ‘‘สงฺฆมชฺเฌเยว นิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน เตลาทีนํ คหณํ. โสติ โย คหฏฺโ ‘‘สปฺปิ ¶ วา เตลํ วา วฏฺฏติ อุปาสกา’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต, โส. อฺเน ลภิตฺวาติ ภิกฺขุนา วา อารามิเกน วา อตฺตโน วสฺสคฺเคน ลภิตฺวา. ตโต นิพฺพตฺตรุกฺขจฺฉายาปีติ นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา อาหฏพีชโต นิพฺพตฺตรุกฺขปริจฺเฉเทน ิตจฺฉายาปิ, ปริจฺเฉทาติกฺกนฺตา ปน อาคนฺตุกตฺตา วฏฺฏติ. โน เจ ฉฑฺเฑตีติ อถ เนว คเหตฺวา คจฺฉติ, น ฉฑฺเฑติ, ‘‘กึ มยฺหํ อิมินา พฺยาปาเรนา’’ติ เยนกามํ ปกฺกมติ. ปฺจงฺคสมนฺนาคโต ‘‘โย น ฉนฺทาคตึ คจฺเฉยฺย, น โทสาคตึ คจฺเฉยฺย, น โมหาคตึ คจฺเฉยฺย, น ภยาคตึ คจฺเฉยฺย, ฉฑฺฑิตาฉฑฺฑิตฺจ ชาเนยฺยา’’ติ (ปารา. ๕๘๔) เอวํ วุตฺตปฺจงฺเคหิ สมนฺนาคโต. สมฺมนฺนิตพฺโพติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ รูปิยฉฑฺฑกํ สมฺมนฺเนยฺยา’’ติอาทินา ปทภาชเน วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย สมฺมนฺนิตพฺโพ.
อนิมิตฺตํ กตฺวา คูถํ วิย ฉฑฺเฑตพฺพนฺติ ปติตฏฺานํ สลฺลกฺขณวเสน นิมิตฺตํ อกตฺวา คูถํ วิย ฉฑฺเฑตพฺพํ, อกฺขีนิ นิมีเลตฺวาว นทิยา วา ปปาเต วา วนคหเน วา คูถํ วิย อนเปกฺเขน ปติโตกาสํ อสมนฺนาหรนฺเตน ปาเตตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘คูถํ วิย ฉฑฺเฑตพฺพ’’นฺติ. ติกปาจิตฺติยนฺติ รูปิยสฺิเวมติกอรูปิยสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. อรูปิเย รูปิยสฺิโนติ ขรปตฺตาทีสุ สุวณฺณาทิสฺิโน. รตนสิกฺขาปทนเยนาติ ‘‘อชฺฌาราเม วา อชฺฌาวสเถ วา’’ติ (ปาจิ. ๕๐๕) เอตฺถ วุตฺตวิธินา.
ชาตรูปสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา
กตาทิวเสนาติ ¶ กตอกตกตากตวเสน. สุวณฺณาทิจตุพฺพิธมฺปิ นิสฺสคฺคิยวตฺถุ อิธ รูปิยคฺคหเณน คหิตนฺติ อาห ‘‘ชาตรูปรชตปริวตฺตน’’นฺติ. อิทฺจ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘ปุริมสิกฺขาปเทน หี’’ติอาทิ. ปริวตฺตนนฺติ สาทิตรูปิยสฺส ปริวตฺตนํ. ปุริมนยานุสาเรนาติ ‘‘อหํ, ภนฺเต, นานปฺปการกํ รูปิยสํโวหารํ สมาปชฺชึ, อิทํ เม นิสฺสคฺคิย’’นฺติอาทินา (ปารา. ๕๘๙).
รูปิยสํโวหารวตฺถุสฺมินฺติ ปฏิคฺคหณสฺเสว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปฏิคฺคหิตปริวตฺตเน โทสํ อทิสฺวา รูปิยปริวตฺตเน. ตสฺส วาติ ปริวตฺติตสฺส วา. ธนสฺส วาติ อตฺตโน มูลธนสฺส วา ¶ . อตฺตโน วา หิ อรูปิเยน ปรสฺส รูปิยํ เจตาเปยฺย, อตฺตโน วา รูปิเยน ปรสฺส อรูปิยํ, อุภยถาปิ รูปิยสํโวหาโร กโตว โหตีติ.
รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา
รูปิยสํโวหารสฺส ปน เหฏฺาสิกฺขาปเทน คหิตตฺตา กปฺปิยภณฺฑานเมเวตฺถ คหณนฺติ อาห ‘‘จีวราทีน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ จีวราทีนํ กปฺปิยภณฺฑานนฺติ อนฺตมโส ทสิกสุตฺตํ อุปาทาย จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยานํ เยสํ เกสฺจิ กปฺปิยภณฺฑานํ. กยํ นาม ปรภณฺฑสฺส คหณํ. วิกฺกยํ นาม อตฺตโน ภณฺฑสฺส ทานํ. เตนาห ‘‘อิมินา อิมํ เทหี’’ติอาทิ. ปรสฺสาติ เปตฺวา ปฺจ สหธมฺมิเก อฺสฺส. เอตฺถ จ ‘‘อหํ, ภนฺเต, นานปฺปการกํ กยวิกฺกยํ สมาปชฺชึ, อิทํ เม นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติอาทินา (ปารา. ๕๙๕) นเยน นิสฺสชฺชิตพฺพํ. เตนาห ‘‘วุตฺตลกฺขณวเสนา’’ติอาทิ. นนุ เจตฺถ จีวรโธวเน วา เกสจฺเฉทเน วา ภูมิโสธนาทินวกมฺเม วา ปรภณฺฑํ อตฺตโน หตฺถคตํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ นาม นตฺถิ, ตตฺถ กึ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘อสนฺเต ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพเมวา’’ติ. ยถา นิสฺสคฺคิยวตฺถุมฺหิ ปริภุตฺเต วา นฏฺเ วา ปาจิตฺติยํ เทเสติ, เอวํ อิธาปิ เทเสตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโย.
อิทํ ¶ อมฺหากํ อตฺถีติ อิทํ ปฏิคฺคหิตํ เตลํ วา สปฺปิ วา อมฺหากํ สํวิชฺชติ. อมฺหากฺจ อิมินา จ อิมินา จ อตฺโถติ อมฺหากฺจ ตทฺเน อิมินา จ อิมินา จ อปฺปฏิคฺคหิตเกน อตฺโถ. ‘‘รูปิยสํโวหาเร วุตฺตนยเมวา’’ติ อิมินา ‘‘ติกปาจิตฺติยํ อกยวิกฺกเย กยวิกฺกยสฺิโน จ เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมํ นยมติทิสติ.
กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอฬกโลมวคฺโค ทุติโย.
๓. ปตฺตวคฺโค
๑. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
อวิกปฺปิโตติ ¶ ‘‘อิมํ ปตฺตํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติอาทินา นเยน อวิกปฺปิโต. อฑฺฒาฬฺหโกทนํ คณฺหาตีติ มคธนาฬิยา ทฺวินฺนํ ตณฺฑุลนาฬีนํ โอทนํ คณฺหาติ. ‘‘มคธนาฬิ นาม อฑฺฒเตรสปลา โหตี’’ติ อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตํ. ‘‘สีหฬทีเป ปกตินาฬิ มหนฺตา, ทมิฬนาฬิ ขุทฺทกา, มคธนาฬิ ปมาณยุตฺตา, ตาย มคธนาฬิยา ทิยฑฺฒนาฬิ เอกา สีหฬนาฬิ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๒) มหาอฏฺกถายํ วุตฺตํ. อนุตฺตณฺฑุลนฺติ ปากโต อุกฺกนฺตํ ตณฺฑุลํ อุตฺตณฺฑุลํ, น อุตฺตณฺฑุลํ อนุตฺตณฺฑุลํ. สพฺพสมฺภารสงฺขโตติ ชีรกาทิสพฺพสมฺภาเรหิ สงฺขโต. อาโลปสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ พฺยฺชนํ อาโลปสฺส อนุรูปพฺยฺชนํ.
เอวํ อุกฺกฏฺปตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มชฺฌิโมมกานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อุกฺกฏฺโต’’ติอาทิมาห. ตตฺรายํ นโย – สเจ นาฬิโกทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ วุตฺตนเยเนว เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, อยํ มชฺฌิโม นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฏฺติ, อยํ มชฺฌิโมมโก นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ น สมฺปาปุณาติ, อนฺโตคธเมว โหติ, อยํ มชฺฌิมุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. สเจ ปตฺโตทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, อยํ โอมโก นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฏฺติ, อยํ โอมโกมโก นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ ¶ น สมฺปาปุณาติ, อนฺโตคธเมว โหติ, อยํ โอมกุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโตติ. เตนาห ‘‘เตสมฺปิ วุตฺตนเยเนว เภโท เวทิตพฺโพ’’ติ.
อิทานิ เตสุ อธิฏฺานวิกปฺปนานธิฏฺานาวิกปฺปนุปเค ทสฺเสตุํ ‘‘อิจฺเจเตสู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโติ อุกฺกฏฺโต อุกฺกฏฺโ. ตโต หิ โส ‘‘อปตฺโต’’ติ วุตฺโต. โอมโกมโกติ โอมกโต โอมโก. ตโต หิ โส ‘‘อปตฺโต’’ติ วุตฺโต. เอเต ปน ภาชนปริโภเคน ปริภฺุชิตพฺพา, น อธิฏฺานุปคา น วิกปฺปนุปคา, อิตเร ปน สตฺต อธิฏฺหิตฺวา วา วิกปฺเปตฺวา วา ปริภฺุชิตพฺพา. เตนาห ‘‘เสสา สตฺต ปตฺตา ปมาณยุตฺตา นามา’’ติ.
ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา สตฺต ปตฺตา ปมาณยุตฺตา, ตสฺมา. สมณสารุปฺเปน ปกฺกนฺติ เอตฺถ อโยปตฺโต ปฺจหิ ปาเกหิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๘) ปกฺโก สมณสารุปฺเปน ปกฺโก โหติ, มตฺติกาปตฺโต ทฺวีหิ ปาเกหิ. สเจ เอโก ปาโก อูโน โหติ, น อธิฏฺานุปโค. ยถา จ สมณสารุปฺเปน ปกฺโกเยว อธิฏฺานุปโค, ตถา อุโภปิ ยํ มูลํ ทาตพฺพํ, ตสฺมึ ทินฺเนเยว อธิฏฺานุปคา. ยทิ ปน อปฺปกมฺปิ อทินฺนํ โหติ, น อธิฏฺานุปคา. เตนาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘กากณิกมตฺตํ นาม ทิยฑฺฒวีหี’’ติ วทนฺติ. สเจปิ ปตฺตสามิโก วทติ ‘‘ยทา ตุมฺหากํ มูลํ ภวิสฺสติ, ตทา ทสฺสถ, อธิฏฺหิตฺวา ปริภฺุชถา’’ติ, เนว อธิฏฺานุปโค โหติ. ปากสฺส หิ อูนตฺตา ปตฺตสงฺขํ น คจฺฉติ. มูลสฺส สกลสฺส วา เอกเทสสฺส วา อทินฺนตฺตา สกภาวํ น อุเปติ, อฺสฺเสว สนฺตโก โหติ. ตสฺมา ปาเก จ มูเล จ นิฏฺิเตเยว อธิฏฺานุปโค โหติ. โย อธิฏฺานุปโค, สฺเวว วิกปฺปนุปโค จ. เตนาห ‘‘อปจฺจุทฺธรนฺเตนา’’ติอาทิ. อปจฺจุทฺธรนฺเตน วิกปฺเปตพฺโพติ ปุราณปตฺตํ อปจฺจุทฺธรนฺเตน นโว ปตฺโต วิกปฺเปตพฺโพติ อตฺโถ, เปตพฺโพติ อธิปฺปาโย. กงฺคุสิตฺถนฺติ สตฺตนฺนํ ธฺานํ ลามกธฺสิตฺถนฺติ อาห ‘‘กงฺคุสิตฺถนิกฺขมนมตฺเตน ฉิทฺเทนา’’ติ.
ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา
อสฺสาติ ¶ อิมสฺส ปตฺตสฺส. เตน อูนปฺจพนฺธเนนาติ เตน อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อุปลกฺขิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. อูนปฺจพนฺธโน หิ ปตฺโต เอตฺถ ลกฺขณภาเวน คหิโต. เตเนวาห ‘‘อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขเณ กรณวจน’’นฺติ. ตตฺถ อิตฺถมฺภูตสฺสาติ กฺจิ ปการํ ปตฺตสฺส. ลกฺขียเต อเนนาติ ลกฺขณํ, ตสฺมึ กรณวจนํ, ตติยาวิภตฺตีติ อตฺโถ. ‘‘ปกาโร’’ติ จ สามฺสฺส เภทโก วิเสโส วุจฺจติ. ตถา หิ อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตนาติ เอตฺถ ภิกฺขุภาวสามฺสฺส อูนปฺจพนฺธนปตฺตภาโว ปกาโร, ตํ ภิกฺขุ อาปนฺโน, ตสฺส ปตฺโต ลกฺขณํ. ยทิ อปริปุณฺณปฺจพนฺธโน ปตฺโต อูนปฺจพนฺธโน นาม โหติ, อถ กสฺมา อิมสฺส ปทภาชนิยํ อพนฺธโนปิ วุตฺโตติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ วากฺโยปฺาเส. พนฺธโนกาเส สติ วา อสติ วา พนฺธนวิรหิโต ปตฺโต อพนฺธโน, ปฺจพนฺธนานํ โอกาโส อสฺสาติ ปฺจพนฺธโนกาโส. อปตฺโตติ ปตฺโต นาม น โหตีติ อตฺโถ, ปากติกํ กาตุํ อสมตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. อิทฺจ อฺสฺส วิฺาปเน การณวจนํ. เตนาห ‘‘ตสฺมา อฺํ วิฺาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ.
พนฺธนฺจ ¶ นาเมตํ ยสฺมา พนฺธโนกาเส สติ โหติ, อสติ น โหติ, ตสฺมา ตสฺส ลกฺขณํ, พนฺธนวิธิฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมึ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. มุขวฏฺฏิสมีเป ปน ปตฺตเวธเกน วิชฺฌิยมาเน กปาลสฺส พหลตฺตา ภิชฺชติ, ตสฺมา เหฏฺา วิชฺฌิตพฺโพ. เตนาห ‘‘เหฏฺิมปริยนฺเต’’ติอาทิ. สุขุมํ วา ฉิทฺทํ กตฺวา พนฺธิตพฺโพติ สุขุเม ฉิทฺเท ติปุปฏฺฏาทีหิ ปโยชนํ นตฺถิ, สุตฺตํ ปกฺขิปิตฺวาว อธิฏฺาตพฺโพติ อธิปฺปาโย. น เกวลํ ติปุสุตฺตกาทินาว พนฺธิตพฺโพติ อาห ‘‘ผาณิต’’นฺติอาทิ. ผาณิตํ ฌาเปตฺวา ปาสาณจุณฺเณนาติ ปาสาณจุณฺเณน สทฺธึ ผาณิตํ ปจิตฺวา ตถาปกฺเกน ปาสาณจุณฺเณนาติ อตฺโถ. นิสฺสชฺชิตพฺโพติ ‘‘อยํ เม, ภนฺเต, ปตฺโต อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน เจตาปิโต นิสฺสคฺคิโย, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ (ปารา. ๖๑๓) นิสฺสชฺชิตพฺโพ. เตนาห ‘‘นิสฺสชฺชนฺเตนา’’ติอาทิ. สมฺมเตนาติ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ ปตฺตคฺคาหาปกํ สมฺมนฺเนยฺย, เอสา ตฺติ ¶ . สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ ปตฺตคฺคาหาปกํ สมฺมนฺนติ, ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ปตฺตคฺคาหาปกสฺส สมฺมุติ, โส ตุณฺหสฺส. ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย. สมฺมโต สงฺเฆน อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ปตฺตคฺคาหาปโก, ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ (ปารา. ๖๑๔) –
เอวํ ปทภาชเน วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย สมฺมเตน. ปตฺตสฺส วิชฺชมานคุณํ วตฺวาติ ‘‘อยํ, ภนฺเต, ปตฺโต ปมาณยุตฺโต สุนฺทโร เถรานุรูโป’’ติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๑๕) วิชฺชมานานิสํสํ วตฺวา. ปตฺตปริยนฺโตติ ปริยนฺเต ิตปตฺโต. อเทเสติ มฺจปีจฺฉตฺตนาคทนฺตกาทิเก อเทเส. ปตฺตสฺส หิ นิกฺขิปนเทโส ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาธารก’’นฺติอาทินา นเยน ขนฺธเก วุตฺโตเยว. อปริโภเคนาติ ยาคุรนฺธนรชนปจนาทินา อยุตฺตปริโภเคน. อนฺตรามคฺเค ปน พฺยาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน อฺสฺมึ ภาชเน อสติ มตฺติกาย ลิมฺปิตฺวา ยาคุํ ปจิตุํ, อุทกํ วา ตาเปตุํ วฏฺฏติ. วิสฺสชฺเชตีติ อฺสฺส เทติ. สเจ ปน สทฺธิวิหาริโก วา อนฺเตวาสิโก วา อฺํ วรปตฺตํ เปตฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ สารุปฺโป, อยํ เถรสฺสา’’ติ คณฺหาติ, วฏฺฏติ. อฺโ วา ตํ คเหตฺวา อตฺตโน ปตฺตํ เทติ, วฏฺฏติ. ‘‘มยฺหเมว ปตฺตํ อาหรา’’ติ วตฺตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ.
าตกปฺปวาริเตติ เอตฺถ สงฺฆวเสน ปวาริตฏฺาเน ปฺจพนฺธเนเนว วฏฺฏติ, ปุคฺคลวเสน ปน ปวาริตฏฺาเน ¶ อูนปฺจพนฺธเนนาปิ. อกตวิฺตฺติ นาม ‘‘วท, ภนฺเต, ปจฺจเยนา’’ติ เอวํ อกตฏฺาเน วิฺตฺติ.
อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
อุคฺคเหตฺวาติ อุคฺคหิตกํ กตฺวา, อปฺปฏิคฺคหิตํ สยเมว คเหตฺวาติ อตฺโถ. สตฺตาหาติกฺกเมปิ อนาปตฺติกตา เจตฺถ อนชฺโฌหรณียตํ อาปนฺนตฺตาติ เวทิตพฺพํ. กสฺมา เอเตน อิทํ ทสฺสิตํ โหตีติ อาห ‘‘ตานิ หี’’ติอาทิ. ภิสกฺกสฺส อิมานิ เตน อนฺุาตตฺตาติ เภสชฺชานิ, เยสํ ¶ เกสฺจิ สปฺปายานเมตํ อธิวจนํ. เตนาห ‘‘เภสชฺชกิจฺจํ กโรนฺตุ วา, มา วา, เอวํ ลทฺธโวหารานี’’ติ. อิทานิ สตฺตาหกาลิกํ นิสฺสคฺคิยวตฺถุภูตํ สปฺปินวนีตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สปฺปิ นาม ควาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อาทิสทฺเทน อชิกาทีนํ คหณํ. ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปตี’’ติ อิมินา ปากเฏหิ โคอชิกาทีหิ อฺานิปิ มิคโรหิตาทีนิ สงฺคณฺหาติ. เยสฺหิ ขีรํ อตฺถิ, สปฺปิปิ เตสํ อตฺถิเยว. ตํ ปน สุลภํ วา โหตุ, ทุลฺลภํ วา, อสํโมหตฺถํ วุตฺตํ. มกฺขิกามธุเมวาติ ขุทฺทกภมรมธุกรีหิ ตีหิ มกฺขิกาหิ กตํ มธุเมว. อุจฺฉุรสนฺติ สุทฺโธทกสมฺภินฺนานํ วเสน ทุวิธมฺปิ อุจฺฉุรสํ. ‘‘อคิลานสฺส คุโฬทก’’นฺติ (มหาว. ๒๘๔) ปน อุทฺทิสฺส อนฺุาตตฺตา อุทกสมฺภินฺโน อคิลานสฺส วฏฺฏติ. ‘‘อวตฺถุกปกฺกา วา’’ติ อิมินา สวตฺถุกปกฺกา น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘เอตํ สวตฺถุกปกฺกํ วฏฺฏติ, โน วฏฺฏตีติ ปุจฺฉํ กตฺวา อุจฺฉุผาณิตํ ปจฺฉาภตฺตํ โนวฏฺฏนกํ นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตนฺติ สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) วุตฺตํ. อุจฺฉุวิกตีติ อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺตา รสลสิกาทิกา. ปกตตฺตานํ ปฏินิทฺเทสตฺตา ตํ-สทฺทสฺส เตน ปกตานํ เภสชฺชานํ เอว คหณํ, น เตสํ วตฺถูนนฺติ อาห ‘‘ตานิ เภสชฺชานี’’ติอาทิ. น เตสํ วตฺถูนีติ เตสํ สปฺปิอาทีนํ การณานิ ขีราทีนิ อปฺปฏิคฺคเหตฺวาติ อตฺโถ.
วสาเตลนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวส’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) เอวํ อนฺุาตวสานํ เตลํ. ยานีติ ยานิ เภสชฺชานิ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวสํ กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ ¶ กาเล สํสฏฺํ เตลปริโภเคน ปริภฺุชิตุ’’นฺติ เอวํ เตลตฺถํ วสาปฏิคฺคหณสฺส อนฺุาตตฺตา ‘‘วสาเตลํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. กาเลติ ปุเรภตฺตํ. สํสฏฺนฺติ ปริสฺสาวิตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา อนฺุาตํ, ตสฺมา. ‘‘อจฺฉวส’’นฺติ วจเนน เปตฺวา มนุสฺสวสํ สพฺเพสํ อกปฺปิยมํสานํ วสาย อนฺุาตตฺตา ‘‘เปตฺวา มนุสฺสวส’’นฺติ วุตฺตํ.
สามํ ปจิตฺวาติ กาเลเยว สามํ ปจิตฺวา. นิพฺพตฺติตเตลมฺปีติ กาเลเยว อตฺตนา วิเวจิตเตลมฺปิ. ติวิธมฺปิ เจตํ กาเลเยว วฏฺฏติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘กาเล เจ, ภิกฺขเว, ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล ¶ สํสฏฺํ, ตํ เจ ปริภฺุเชยฺย, อนาปตฺตี’’ติ. ปจฺฉาภตฺตํ ปน ปฏิคฺคเหตุํ วา กาตุํ วา น วฏฺฏติเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘วิกาเล เจ, ภิกฺขเว, ปฏิคฺคหิตํ วิกาเล นิปฺปกฺกํ วิกาเล สํสฏฺํ, ตํ เจ ปริภฺุเชยฺย, อาปตฺติ ติณฺณํ ทุกฺกฏานํ. กาเล เจ, ภิกฺขเว, ปฏิคฺคหิตํ วิกาเล นิปฺปกฺกํ วิกาเล สํสฏฺํ, ตํ เจ ปริภฺุเชยฺย, อาปตฺติ ทฺวินฺนํ ทุกฺกฏานํ. กาเล เจ, ภิกฺขเว, ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ วิกาเล สํสฏฺํ, ตํ เจ ปริภฺุเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๖๒). ‘‘สตฺตาหํ นิรามิสปริโภเคน วฏฺฏตี’’ติ อิมินา ปน ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺํ เตลปริโภเคน ปริภฺุชิตุ’’นฺติ อิทํ นิรามิสปริโภคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ.
ยํ ปเนตฺถ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) สุขุมรชสทิสํ มํสํ วา นฺหารุ วา อฏฺิ วา โลหิตํ วา โหติ, ตํ อพฺโพหาริกํ. สเจ ปน อนุปสมฺปนฺโน ตาย ปฏิคฺคหิตวสาย เตลํ กตฺวา เทติ, ตํ กถนฺติ อาห ‘‘อนุปสมฺปนฺเนนา’’ติอาทิ. ตทหูติ ยสฺมึ อหนิ ปฏิคฺคหิตํ, ตทหุ. ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย ปน สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏติ. ตตฺราปิ อพฺโพหาริกํ อพฺโพหาริกเมว. ยาวกาลิกวตฺถูนํ อฺเสํ วตฺถุํ ปจิตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ยาวกาลิกวตฺถูนนฺติ ยาวกาลิกํ วตฺถุ เอเตสนฺติ ยาวกาลิกวตฺถูนิ, เตสํ, ยาวกาลิกวตฺถุมนฺตานนฺติ อตฺโถ. อฺเสนฺติ วสาเตลโต อฺเสํ สปฺปิอาทีนํ. วตฺถุนฺติ ขีราทิกํ ยาวกาลิกภูตํ วตฺถุํ, ปจิตุํ น วฏฺฏติเยว, สามํปากตฺตาติ อธิปฺปาโย.
นิพฺพตฺติตสปฺปึ วาติ ยาวกาลิกวตฺถุโต วิเวจิตสปฺปึ วา. ยถา ตตฺถ ทธิคตํ วา ตกฺกคตํ วา ขยํ คมิสฺสติ, เอวํ ฌาปิตํ วาติ อตฺโถ. นวนีตํ วาติ ตกฺกพินฺทูนิปิ ทธิคุฬิกาโยปิ อปเนตฺวา สุโธตนวนีตํ ปจิตุํ วฏฺฏติ สามํปกฺกาภาวโตติ อธิปฺปาโย. ยทิ สยํปจิตสตฺตาหกาลิเกน สทฺธึ อามิสํ ภฺุชติ, ตํ อามิสํ สยํปจิตสตฺตาหกาลิเกน มิสฺสิตํ อตฺตโน ยาวกาลิกภาวํ สตฺตาหกาลิเกน คณฺหาเปติ. ตถา ¶ จ ยาวกาลิกํ อปกฺกมฺปิ สยํปกฺกภาวํ อุปคจฺฉตีติ ‘‘ตํ ปน ตทหุปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ยถา สยํปกฺกสตฺตาหกาลิกํ วสาเตลํ, สยํภชฺชิตสาสปาทิยาวชีวิกวตฺถูนํ เตลฺจ สามิสํ ตทหุปุเรภตฺตมฺปิ น วฏฺฏติ, ตถา นวนีตสปฺปีติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺจ –
‘‘ยาวกาลิกอาทีนิ ¶ , สํสฏฺานิ สหตฺตนา;
คาหาปยนฺติ สพฺภาว’’นฺติ จ;
‘‘เตเหว ภิกฺขุนา ปตฺตํ, กปฺปเต ยาวชีวิกํ;
นิรามิสํว สตฺตาหํ, สามิเส สามปากตา’’ติ จ.
ขีราทิโตติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ติลาทีนํ คหณํ. สามิสานิปีติ น เกวลํ นิรามิสาเนวาติ อตฺโถ. ปจฺฉาภตฺตโต ปน ปฏฺาย น วฏฺฏนฺติเยว. สตฺตาหาติกฺกเมปิ อนาปตฺติ สวตฺถุกานํ ปฏิคฺคหิตตฺตา. ‘‘ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา’’ติ (ปารา. ๖๒๒) หิ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺายา’’ติอาทิ. ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตเกหิ กตํ ปน อพฺภฺชนาทีสุ อุปเนตพฺพํ, ปุเรภตฺตมฺปิ จ อุคฺคหิตเกหิ กตํ. อุภเยสมฺปิ สตฺตาหาติกฺกเมปิ อนาปตฺติ. อนฺโตสตฺตาเหติ สตฺตาหพฺภนฺตเร. อพฺภฺชนาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน มุทฺธนิเตลอรุมกฺขนฆรธูปนาทีนํ คหณํ. อธิฏฺหิตฺวาติ ‘‘อิทานิ น มยฺหํ อชฺโฌหรณตฺถาย ภวิสฺสติ, อิทํ สปฺปิ จ เตลฺจ วสา จ มุทฺธนิเตลตฺถํ วา อพฺภฺชนตฺถํ วา ภวิสฺสติ, มธุ อรุมกฺขนตฺถํ วา ผาณิตํ ฆรธูปนตฺถํ วา ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา.
โก ปเนตฺถ ยาวกาลิกยาวชีวิกวตฺถูสุ วิเสโสติ อาห ‘‘ยาวชีวิกานี’’ติอาทิ. ยาว อรุณสฺส อุคฺคมนา ติฏฺตีติ สตฺตมทิวเส กตเตลํ สเจ ยาว อรุณุคฺคมนา ติฏฺตีติ อตฺโถ. ปาฬิยํ อนาคตสปฺปิอาทีนนฺติ เอตฺถ ตาว มิคโรหิตาทีนํ สปฺปิ ปาฬิยํ อนาคตสปฺปิ, ตถา นวนีตํ, นาฬิเกรนิมฺพโกสมฺพกรมนฺทสาสปอาทีนํ เตลํ ปน ปาฬิยํ อนาคตเตลํ, ตถา มธุกปุปฺผผาณิตํ ปาฬิยํ อนาคตผาณิตนฺติ เวทิตพฺพํ. น สพฺพํ มธุกปุปฺผผาณิตํ ผาณิตคติกนฺติ อาห ‘‘สีตุทเกนา’’ติอาทิ. สีตุทเกน กตนฺติ มธุกปุปฺผานิ สีตุทเก ปกฺขิปิตฺวา อมทฺทิตฺวา ปุปฺผรเส อุทกคเต สติ ตํ อุทกํ คเหตฺวา ปจิตฺวา กตํ. ‘‘ผาณิตคติกเมวา’’ติ อิมินา สตฺตาหกาลิกนฺติ ทสฺเสติ, น ปน นิสฺสคฺคิยวตฺถุนฺติ. ตสฺมา สตฺตาหํ อติกฺกามยโต ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ สมนฺตปาสาทิกายํ สีตุทเกน กตํ มธุกปุปฺผผาณิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสํ วฏฺฏติ ¶ , ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย ¶ สตฺตาหํ นิรามิสเมว, สตฺตาหาติกฺกเม วตฺถุคณนาย ทุกฺกฏ’’นฺติ. สเจ ปน ขีรํ ปกฺขิปิตฺวา กตํ, ยาวกาลิกํ. ขณฺฑสกฺขรํ ปน ขีรชลฺลิกํ อปเนตฺวา โสเธนฺติ, ตสฺมา วฏฺฏติ, อมฺพชมฺพุปนสกทลิขชฺชุริจิฺจาทีนํ สพฺเพสํ ยาวกาลิกผลานํ ผาณิตํ ยาวกาลิกเมวาติ อาห ‘‘อมฺพผาณิตาทีนิ ยาวกาลิกานี’’ติ.
กายิกปริโภคํ วฏฺฏตีติ กายสฺส วา กาเย อรุโน วา มกฺขนํ วฏฺฏติ, อชฺโฌหริตุํ ปน น วฏฺฏติ. ยนฺติ สตฺตาหาติกฺกนฺตํ เภสชฺชํ. นิรเปกฺโข ปริจฺจชิตฺวาติ อนเปกฺโข สามเณรสฺส ทตฺวา. ตนฺติ เอวํ ปริจฺจชิตฺวา ปุน ลทฺธเภสชฺชํ. เอวฺหิ ทินฺนํ เภสชฺชํ สเจ โส สามเณโร อภิสงฺขริตฺวา วา อนภิสงฺขริตฺวา วา ตสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺย, คเหตฺวา นตฺถุกมฺมํ วา กาตพฺพํ, อฺํ วา กฺจิ ปริโภคํ. เตนาห ‘‘อชฺโฌหริตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ. สเจ โส พาโล โหติ, ทาตุํ น ชานาติ, อฺเน ภิกฺขุนา วตฺตพฺโพ ‘‘อตฺถิ เต, สามเณร, เภสชฺช’’นฺติ, ‘‘อาม, ภนฺเต, อตฺถี’’ติ. ‘‘อาหร, เถรสฺส เภสชฺชํ กริสฺสามา’’ติ, เอวมฺปิ วฏฺฏติ. วตฺถุคณนายาติ สปฺปิอาทิวตฺถุคณนาย เจว สปฺปิปิณฺฑาทิวตฺถุคณนาย จ. มิสฺสิเตสุ ปน เอกํ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, เภสชฺชํ สตฺตาหาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ (ปารา. ๖๒๓) นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สาธารณปฺตฺติ. สตฺตาหํ อนติกฺกนฺเตปิ อติกฺกนฺตสฺิโน เจว เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อติกฺกนฺเต อนติกฺกนฺตสฺิโนปิ เวมติกสฺสปิ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยเมว, ตถา อนธิฏฺิตาวิสฺสชฺชิตานฏฺาวินฏฺาทฑฺฒาวิลุตฺเตสุ อธิฏฺิตาทิสฺิโน. อนฺโตสตฺตาหํ อธิฏฺิเต, วิสฺสชฺชิเต, นฏฺเ, วินฏฺเ, ทฑฺเฒ, อจฺฉินฺเน, วิสฺสาเสน คหิเต อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาจารวิปตฺติ. สปฺปิอาทีนํ อตฺตโน สนฺตกตา, คณนุปคตา, สตฺตาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. กถินสมุฏฺานํ, อกิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนํ. เตนาห ‘‘เสสํ จีวรวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพ’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา).
เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา
ปจฺฉิมมาสสฺส ¶ ¶ ปมทิวสโต ปฏฺายาติ เชฏฺมูลปุณฺณมาสิยา ปจฺฉิมปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย. ตาวาติ ตาว ปริมาเณ กาเล. เชฏฺมูลปุณฺณมาสิยา ปจฺฉิมปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย ยาว กตฺติกปุณฺณมา, อิมสฺมึ ปฺจมาเสติ อตฺโถ. กาโล วสฺสิกสาฏิกายาติอาทินาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘สมโย วสฺสิกสาฏิกาย, อฺเปิ มนุสฺสา วสฺสิกสาฏิกจีวรํ เทนฺตี’’ติ (ปารา. ๖๒๘) อิเมสํ คหณํ. เทถ เม วสฺสิกสาฏิกจีวรนฺติอาทิกายาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปน ‘‘อาหรถ เม วสฺสิกสาฏิกจีวรํ, ปริวตฺเตถ เม วสฺสิกสาฏิกจีวรํ, เจตาเปถ เม วสฺสิกสาฏิกจีวร’’นฺติ อิเมสํ คหณํ. อตฺตโน อฺาตกอปฺปวาริเตสุ ตทุภยํ กโรนฺตสฺส กึ โหตีติ อาห ‘‘อฺาตกอปฺปวาริตฏฺาเน’’ติอาทิ. ‘‘วตฺตเภเท ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทํ วสฺสิกสาฏิกํ ปุพฺเพ อเทนฺเต สนฺธาย วุตฺตํ. เย ปน ปุพฺเพปิ เทนฺติ, เตสุ วตฺตเภโท นตฺถิ. วุตฺตฺหิ สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘เย มนุสฺสา ปุพฺเพปิ วสฺสิกสาฏิกจีวรํ เทนฺติ, อิเม ปน สเจปิ อตฺตโน อฺาตกอปฺปวาริตา โหนฺติ, วตฺตเภโท นตฺถิ เตสุ สตุปฺปาทกรณสฺส อนฺุาตตฺตา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๘). อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยนฺติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ อฺาตกํ คหปตึ วา คหปตานึ วา จีวรํ วิฺาเปยฺย อฺตฺร สมยา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๕๑๘) อิมินา สิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. อิทํ ปน ปกติยา วสฺสิกสาฏิกทายเกสุปิ โหติเยว.
คิมฺหานํ ปจฺฉิมทฺธมาสสฺส ปมทิวสโต ปฏฺายาติ เอตฺถ เชฏฺมูลกาฬปกฺขูโปสถสฺส ปจฺฉิมปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย ยาว อาสาฬฺหิปุณฺณมา, อยมทฺธมาโส คิมฺหานํ ปจฺฉิมทฺธมาโส นาม, ตสฺส ปมทิวสโต ปฏฺายาติ อตฺโถ, อทฺธมาสสฺส ปมปาฏิปททิวสโต ปฏฺายาติ วุตฺตํ โหติ. กตฺติกมาสสฺส ปจฺฉิมทิวโส นาม ปจฺฉิมกตฺติกมาสสฺส ปุณฺณมา. เอตฺตาวตาติ ‘‘มาโส เสโส คิมฺหานนฺติ ภิกฺขุนา วสฺสิกสาฏิกจีวรํ ปริเยสิตพฺพํ, อทฺธมาโส เสโส คิมฺหานนฺติ กตฺวา นิวาเสตพฺพ’’นฺติ เอตฺตเกน คณเนน. ปริเยสนกฺเขตฺตนฺติ ปริเยสนสฺส เขตฺตํ. เอตสฺมิฺหิ มาเส วสฺสิกสาฏิกํ อลทฺธํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏติ. กรณนิวาสนกฺเขตฺตมฺปีติ กรณกฺเขตฺตฺเจว นิวาสนกฺเขตฺตฺจ. ปิ-สทฺเทน ปริเยสนกฺเขตฺตํ ¶ สมฺปิณฺเฑติ. เอตสฺมิฺหิ อทฺธมาเส ปริเยสิตุํ, กาตุํ, นิวาเสตฺุจ วฏฺฏติ, อธิฏฺาตุํเยว น วฏฺฏติ. ยํ ปน สมนฺตปาสาทิกายํ กตฺถจิ โปตฺถเก ‘‘เชฏฺมูลปุณฺณมาสิยา ปจฺฉิมปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย ยาว กาลปกฺขุโปสโถ, อยเมโก อทฺธมาโส ปริเยสนกฺเขตฺตฺเจว กรณกฺเขตฺตฺจ. เอตสฺมิฺหิ อนฺตเร วสฺสิกสาฏิกํ อลทฺธํ ปริเยสิตุํ ¶ , ลทฺธํ กาตฺุจ วฏฺฏติ, นิวาเสตุํ, อธิฏฺาตฺุจ น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๘) วจนํ ทิสฺสติ, ตํ ปมาทลิขิตํ มาติกาย วิโรธโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อทฺธมาโส เสโส คิมฺหานนฺติ กตฺวา นิวาเสตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๖๒๗) หิ ปาฬิ. สพฺพมฺปีติ ปริเยสนํ, กรณํ, นิวาสนํ, อธิฏฺานฺจาติ สพฺพมฺปิ. อิมินา อิเม จตฺตาโร มาสา ปริเยสนกรณนิวาสนาธิฏฺานานํ จตุนฺนมฺปิ เขตฺตนฺติ ทสฺเสติ. เอเตสุ หิ จตูสุ มาเสสุ อลทฺธํ ปริเยสิตุํ, ลทฺธํ กาตุํ, นิวาเสตุํ, อธิฏฺาตฺุจ วฏฺฏติ.
วสฺสํ อุกฺกฑฺฒียตีติ สํวจฺฉรํ อุทฺธํ กฑฺฒียติ วฑฺฒียติ, อารุยฺหตีติ อตฺโถ, วสฺสานสฺส ปมมาสํ อุกฺกฑฺฒิตฺวา คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสเมว กโรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. วสฺสูปนายิกทิวเส อธิฏฺาตพฺพาติ วสฺสานโต ปุพฺเพเยว ทสาหสฺส อติกฺกนฺตตฺตา วสฺสูปนายิกทิวเสเยว อธิฏฺาตพฺพา. ตฺหิ ทิวสํ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏติ. อนฺโตวสฺเส ปน ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ ตสฺมึเยว อนฺโตวสฺเส ลทฺธทิวสโต ปฏฺาย ทสาหํ นาติกฺกาเมตพฺพา, ทสาหาติกฺกเม นิฏฺิตา ปน ตทเหว อธิฏฺาตพฺพา. ทสาเห อปฺปโหนฺเต จีวรกาลํ นาติกฺกาเมตพฺพา. อยํ ตาว กตาย ปริหาโร. อกตาย ปน โก ปริหาโรติ อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ. เอกาหมฺปิ น ลภติ อิโต อฺสฺส ปริหารสฺสาภาวโตติ อธิปฺปาโย.
โส กุโต โหตีติ อาห ‘‘ยาว เหมนฺตสฺส ปมทิวโส’’ติ, เชฏฺมูลปุณฺณมาสิโต ปฏฺาย ยาว กตฺติกปุณฺณมาสิยา ปจฺฉิมปาฏิปททิวโส, ตาวาติ อตฺโถ. เอเตสุ สตฺตสุ ปิฏฺิสมยมาเสสูติ ปฏิโลมกฺกเมน วุตฺเตสุ กตฺติกปุณฺณมาสิยา ปจฺฉิมปาฏิปทาทีสุ เชฏฺมูลปุณฺณมาสาวสาเนสุ เอเตสุ สตฺตสุ ปิฏฺิสมยนามเกสุ มาเสสุ. สตุปฺปาทกรเณนาติ ‘‘กาโล วสฺสิกสาฏิกายา’’ติอาทินา นเยน สตุปฺปาทกรเณน. วิฺาเปนฺตสฺสาติ ‘‘เทถ ¶ เม วสฺสิกสาฏิกจีวร’’นฺติอาทินา (ปารา. ๖๒๘) นเยน วิฺตฺตึ กโรนฺตสฺส. เตน สิกฺขาปเทน อนาปตฺตีติ อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, อิมินา ปน สิกฺขาปเทน อาปตฺติเยว อสมยตฺตา. วุตฺตฺเหตํ ภทนฺตพุทฺธทตฺตาจริเยน –
‘‘กตฺวา ปน สตุปฺปาทํ, วสฺสสาฏิกจีวรํ;
นิปฺผาเทนฺตสฺส ภิกฺขุสฺส, สมเย ปิฏฺิสมฺมเต.
‘‘โหติ ¶ นิสฺสคฺคิยาปตฺติ, าตกาฺาตกาทิโน;
เตสุเยว จ วิฺตฺตึ, กตฺวา นิปฺผาทเน ตถา’’ติ.
เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, วสฺสิกสาฏิกจีวรํ อติเรกมาเส เสเส คิมฺหาเน ปริยิฏฺํ อติเรกทฺธมาเส เสเส คิมฺหาเน กตฺวา ปริทหิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อิมินา (ปารา. ๖๒๘) นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
วสฺสิกสาฏิกปริเยสนวตฺถุสฺมินฺติ ปฏิกจฺเจว วสฺสิกสาฏิกปริเยสนวตฺถุสฺมึ. ติกปาจิตฺติยนฺติ อติเรกมาสทฺธมาเสสุ อติเรกสฺิเวมติกอูนกสฺีนํ ปริเยสนนิวาสนวเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ, เอกเสสนิทฺเทโส จายํ, สามฺนิทฺเทโส วา. อูนกมาสทฺธมาเสสูติ อูนกมาเส เจว อูนกทฺธมาเส จ. อติเรกสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ ‘‘ปริเยสนนิวาสนํ กโรนฺตสฺสา’’ติ ปาเสโส. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อูนกมาเส เสเส คิมฺหาเน อติเรกสฺิโน, เวมติกสฺส วา ปริเยสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อูนกทฺธมาเส เสเส คิมฺหาเน จ อติเรกสฺิโน, เวมติกสฺส วา นิวาเสนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ทุกฺกฏํ อติทิสติ, ตฺจ ทุกฺกฏํ อุทกผุสิตคณนาย อกตฺวา นฺหานปริโยสานวเสน ปโยเค ปโยเค กาเรตพฺพํ, ตฺจ โข วิวฏงฺคเณ อากาสโต ปติตอุทเกเนว นฺหายนฺตสฺส, น นฺหานโกฏฺกวาปิอาทีสุ ฆเฏหิ อาสิตฺตูทเกน นฺหายนฺตสฺส. เตเนวาห ‘‘สติยา วสฺสิกสาฏิกายา’’ติอาทิ. โปกฺขรณิยาทีสุ ปน นคฺคสฺส นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ, โปกฺขรณิยาทีสุ ปน สติยาปิ วสฺสิกสาฏิกาย นคฺคสฺส นฺหายนฺตสฺส นตฺถิ ทุกฺกฏาปตฺตีติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ อนฺตราปตฺติยา อนาปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิสฺสคฺคิเยน อนาปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺฉินฺนจีวรสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อจฺฉินฺนจีวรสฺสาติ อจฺฉินฺนเสสจีวรสฺส. ตสฺสาปิ อสมเย นิวาสโต อนาปตฺติ. เอส นโย นฏฺจีวรสฺส วาติ เอตฺถาปิ. ยถา เจตฺถ นิวาเสนฺตานํ เตสํ อนาปตฺติ, เอวํ ตตฺถ ปริเยสนฺตานมฺปีติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ ปน มหคฺฆวสฺสิกสาฏิกํ เปตฺวา นฺหายนฺตสฺส โจรูปทฺทโว อาปทา นามาติ อาห ‘‘อนิวตฺถ’’นฺติอาทิ. อาปทาสุ วา นิวาสยโตติ อาปทาสุ วิชฺชมานาสุ อสมเย นิวาเสนฺตสฺส. ยํ ปน สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘อจฺฉินฺนจีวรสฺสาติ เอตํ วสฺสิกสาฏิกํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. เตสฺหิ นคฺคานํ กาโยวสฺสาปเน อนาปตฺติ. เอตฺถ จ มหคฺฆวสฺสิกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา นฺหายนฺตสฺส โจรูปทฺทโว อาปทา นามา’’ติ อจฺฉินฺนจีวราทิโน นิสฺสคฺคิเยน อนาปตฺตึ ¶ อทสฺเสตฺวา นคฺคสฺส นฺหายโต ทุกฺกเฏเนว อนาปตฺติทสฺสนํ, ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ. สพฺพสิกฺขาปเทสุ หิ มูลาปตฺติยา เอว อาปตฺติปฺปสงฺเค อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ อนาปตฺติวาโร อารภียติ, น อนฺตราปตฺติยาติ, ตสฺมา อุปปริกฺขิตพฺพํ. สจีวรตาติ อนฺตรวาสกอุตฺตราสงฺเคหิ สจีวรตา.
วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทวณฺณนา
‘‘ทตฺวา’’ติ ยํ กิฺจิ ปจฺจาสีสมานสฺเสว ทานมิห อธิปฺเปตํ, น นิสฺสฏฺทานนฺติ อาห ‘‘เวยฺยาวจฺจาทีนี’’ติอาทิ. สกสฺายาติ ‘‘สก’’นฺติ สฺาย. อิมินา ปาราชิกาภาวํ ทสฺเสติ. จชิตฺวา ทินฺนมฺปิ หิ สกสฺาย คณฺหโต นตฺถิ ปาราชิกํ. อจฺฉินฺทนฺตสฺสาติ เอกโต อพทฺธานิ, วิสุํ ปิตานิ จ พหูนิ อจฺฉินฺทโต, ‘‘สงฺฆาฏึ อาหร, อุตฺตราสงฺคํ อาหรา’’ติ เอวํ อาหราปยโต จ. เตนาห ‘‘วตฺถุคณนาย อาปตฺติโย’’ติ. ‘‘มยา ทินฺนานิ สพฺพานิ อาหรา’’ติ วทโตปิ เอกวจเนเนว สมฺพหุลา อาปตฺติโย. เอกํ จีวรํ ปน เอกาพทฺธานิ จ พหูนิ อจฺฉินฺทโต เอกา อาปตฺติ. ‘‘อจฺฉินฺทา’’ติ อาณตฺติยา ทุกฺกฏนฺติ ‘‘มยา ทินฺนานิ สพฺพานิ คณฺหา’’ติ อาณตฺติยา เอกํ ทุกฺกฏํ, อจฺฉินฺเนสุ ปน ¶ เอกวจเนเนว สมฺพหุลา ปาจิตฺติโย. เตนาห ‘‘อจฺฉินฺเนสุ วตฺถุคณนาย อาปตฺติโย’’ติ. อจฺฉินฺเนสูติ เตนาณตฺเตน อจฺฉินฺเนสุ จีวเรสุ. ยตฺถ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘อจฺฉินฺเนสุ ยตฺตกานิ อาณตฺตานิ, เตสํ คณนาย อาปตฺติโย’’ติ ปาโ, ตตฺถ ยตฺตกานิ อาณตฺตานีติ ยตฺตกานิ จีวรานิ คณฺหิตุํ อาณตฺตานีติ อตฺโถ. ยํ ปน สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘จีวรํ ‘คณฺหา’ติ อาณาเปติ, เอกํ ทุกฺกฏํ. อาณตฺโต พหูนิ คณฺหาติ, เอกํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๓๓) วุตฺตํ, ตํ เอกาพทฺธํ สนฺธาย. เอวฺจ กตฺวา สมนฺตปาสาทิกาย สทฺธึ อิมาย อฏฺกถาย น โกจิ วิโรโธ. สเจ ปน ‘‘สงฺฆาฏึ คณฺห, อุตฺตราสงฺคํ คณฺหา’’ติ อาณาเปติ, วาจาย วาจาย ทุกฺกฏํ. อจฺฉินฺเนสุ วตฺถุคณนาย อาปตฺติโย. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ภิกฺขุสฺส สามํ ทตฺวา อจฺฉินฺนํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๖๓๓) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
ติกปาจิตฺติยนฺติ อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. อฺํ ปริกฺขารนฺติ ปตฺตาทึ อฺํ ปริกฺขารํ, อนฺตมโส สูจิมฺปีติ อตฺโถ. น ¶ เกวลํ อนุปสมฺปนฺนสฺส จีวรํเยว อจฺฉินฺทโต ทุกฺกฏนฺติ อาห ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส จา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยํ กิฺจีติ จีวรํ วา โหตุ, ปตฺตาทิ, ยํ กิฺจิ ปริกฺขารํ วา. ตสฺส วิสฺสาสํ คณฺหนฺตสฺสาติ ยสฺส ทินฺนํ, ตสฺส วิสฺสาเสน คณฺหนฺตสฺส, ตติยตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. อุปสมฺปนฺนตาติ อจฺฉินฺทนสมเย อุปสมฺปนฺนภาโว. กิฺจาปิ อุปสมฺปนฺนภาโว ปาฬิยํ, มาติกฏฺกถายฺจ ทานคฺคหเณสุ ทิสฺสติ, ตถาปิ อนุปสมฺปนฺนกาเล จีวรํ ทตฺวา อุปสมฺปนฺนกาเล อจฺฉินฺทนฺตสฺส อาปตฺติโต อจฺฉินฺทนกาเลเยว อุปสมฺปนฺนตา องฺคนฺติ เวทิตพฺพํ.
จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉพฺพิธํ โขมสุตฺตาทินฺติ ‘‘สุตฺตํ นาม ฉ สุตฺตานิ โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺค’’นฺติ (ปารา. ๖๓๘) เอวํ วุตฺตํ ฉพฺพิธํ โขมสุตฺตาทึ. ตตฺถ ¶ โขมนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๓๖-๓๘) โขมวาเกหิ กตสุตฺตํ. กปฺปาสิกนฺติ กปฺปาสโต นิพฺพตฺตํ. โกเสยฺยนฺติ โกสิยํสูหิ กนฺติตฺวา กตสุตฺตํ. กมฺพลนฺติ เอฬกโลมสุตฺตํ. สาณนฺติ สาณวาเกน กตสุตฺตํ. ภงฺคนฺติ ปาเฏกฺกํ วากสุตฺตเมวาติ เอเก. ปฺจหิปิ มิสฺเสตฺวา กตสุตฺตํ ปน ‘‘ภงฺค’’นฺติ เวทิตพฺพํ. เตสํ อนุโลมนฺติ เตสํ โขมาทีนํ อนุโลมํ ทุกูลํ ปตฺตุณฺณํ โสมารปฏฺฏํ จีนปฏฺฏํ อิทฺธิชํ เทวทินฺนนฺติ ฉพฺพิธํ สุตฺตํ.
ตุรีติ วายนูปกรโณ เอโก ทณฺโฑ, วีตวีตฏฺานํ ยตฺถ สํหริตฺวา เปนฺติ. เวมนฺติ วายนูปกรโณ เอโก ทณฺโฑ, สุตฺตํ ปเวเสตฺวา เยน อาโกเฏนฺโต ฆนภาวํ สมฺปาเทนฺติ. ตสฺส สพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏนฺติ ตนฺตวายสฺส เย เต ตุริเวมสชฺชนาทิกา ปโยคา, เตสุ สพฺเพสุ ปโยเคสุ ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ, ตสฺส ตนฺตวายสฺส ปโยเค ปโยเค ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตุริอาทีนํ อภาเว เตสํ กรณตฺถํ วาสิผรสุอาทีนํ มคฺคนนิสานรุกฺขจฺเฉทนาทิสพฺพปฺปโยเคปิ เอเสว นโย. ตนฺตูนํ อตฺตโน สนฺตกตฺตา วีตวีตฏฺานํ ปฏิลทฺธเมว โหตีติ อาห ‘‘ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหตี’’ติ, วิกปฺปนุปคปจฺฉิมจีวรปฺปมาเณ วีเต นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ทีฆโต วิทตฺถิมตฺเต, ติริยฺจ หตฺถมตฺเต วีเต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ สามํ สุตฺตํ วิฺาเปตฺวา ตนฺตวาเยหิ วายาปิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
เตเนวาติ ¶ วิฺาปิตตนฺตวาเยเนว. เอวํ อิธ ทุกฺกฏนฺติ อิธาปิ ตนฺตวาเยเนว ทีฆโต วิทตฺถิมตฺเต, ติริยํ หตฺถมตฺเต วีเต ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. อกปฺปิยสุตฺตมเยติ วิฺาปิตสุตฺตมเย. อิตรสฺมินฺติ อวิฺตฺติสุตฺตมเย ปริจฺเฉเท. ตโต เจ อูนตราติ วุตฺตปฺปมาณโต เจ อูนตรา, อนฺตมโส (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๓๖-๖๓๘) อจฺฉิมณฺฑลปฺปมาณาปีติ อธิปฺปาโย. กปฺปิยตนฺตวาเยนปิ อกปฺปิยสุตฺตํ วายาเปนฺตสฺส ยถา ปุพฺเพ นิสฺสคฺคิยํ, เอวมิธ ทุกฺกฏํ. เตเนว กปฺปิยฺจ อกปฺปิยฺจ สุตฺตํ วายาเปนฺตสฺส สเจ ปจฺฉิมจีวรปฺปมาณา วา อูนกา วา อกปฺปิยสุตฺตปริจฺเฉทา โหนฺติ, เตสุ ปริจฺเฉทคณนาย ทุกฺกฏํ. กปฺปิยสุตฺตปริจฺเฉเทสุ อนาปตฺติ. อถ เอกนฺตริเกน วา สุตฺเตน, ทีฆโต วา กปฺปิยํ ติริยํ อกปฺปิยํ กตฺวา วีตํ โหติ, ปมาณยุตฺเต ปริจฺเฉเท ปริจฺเฉเท ทุกฺกฏํ.
ยทิ ¶ ปน (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๓๖-๖๓๘) ทฺเว ตนฺตวายา โหนฺติ เอโก กปฺปิโย เอโก อกปฺปิโย, สุตฺตฺจ อกปฺปิยํ, เต เจ วาเรน วินนฺติ, อกปฺปิยตนฺตวาเยน วีเต ปมาณยุตฺเต ปริจฺเฉเท ปริจฺเฉเท ปาจิตฺติยํ, อูนตเร ทุกฺกฏํ. อิตเรน วีเต อุภยตฺถ ทุกฺกฏํ. สเจ ทฺเวปิ เวมํ คเหตฺวา เอกโต วินนฺติ, ปมาณยุตฺเต ปริจฺเฉเท ปริจฺเฉเท ปาจิตฺติยํ. อถ สุตฺตํ กปฺปิยํ, จีวรฺจ เกทารพทฺธาทีหิ สปริจฺเฉทํ, อกปฺปิยตนฺตวาเยน วีเต ปริจฺเฉเท ปริจฺเฉเท ทุกฺกฏํ, อิตเรน วีเต อนาปตฺติ. สเจ ทฺเวปิ เอกโต วินนฺติ, ปมาณยุตฺเต ปริจฺเฉเท ปริจฺเฉเท ทุกฺกฏํ. อถ สุตฺตมฺปิ กปฺปิยฺจ อกปฺปิยฺจ, เต เจ วาเรน วินนฺติ, อกปฺปิยตนฺตวาเยน อกปฺปิยสุตฺตมเยสุ ปจฺฉิมจีวรปฺปมาเณสุ ปริจฺเฉเทสุ วีเตสุ ปริจฺเฉทคณนาย ปาจิตฺติยํ, อูนตเรสุ กปฺปิยสุตฺตมเยสุ จ ทุกฺกฏํ. กปฺปิยตนฺตวาเยน อกปฺปิยสุตฺตมเยสุ ปมาณยุตฺเตสุ วา อูนเกสุ วา ทุกฺกฏเมว, กปฺปิยสุตฺตมเยสุ อนาปตฺติ.
อถ เอกนฺตริเกน วา สุตฺเตน, ทีฆโต วา อกปฺปิยํ ติริยํ อกปฺปิยํ กตฺวา วินนฺติ, อุโภปิ วา เต เวมํ คเหตฺวา เอกโต วินนฺติ, อปริจฺเฉเท จีวเร ปมาณยุตฺเต ปริจฺเฉเท ปริจฺเฉเท ทุกฺกฏํ, สปริจฺเฉเท ปริจฺเฉทวเสน ทุกฺกฏานิ. เตนาห ‘‘เอเตเนว อุปาเยนา’’ติอาทิ.
เอตฺถ จ ตนฺตวาโย ตาว อฺาตกอปฺปวาริตโต วิฺตฺติยา ลทฺโธ อกปฺปิโย, เสโส กปฺปิโย. สุตฺตมฺปิ สามํ วิฺาปิตํ อกปฺปิยํ, เสสํ, าตกาทิวเสน อุปฺปนฺนฺจ กปฺปิยนฺติ เวทิตพฺพํ. ติกปาจิตฺติยนฺติ วายาปิเต วายาปิตสฺิเวมติกอวายาปิตสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. จีวรตฺถาย วิฺาปิตสุตฺตนฺติ สามํ วา อฺเน วา จีวรตฺถาย วิฺาปิตสุตฺตํ ¶ . กิฺจาปิ ปาฬิยํ ‘‘สามํ สุตฺตํ วิฺาเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ตถาปิ อิธ ‘‘จีวรตฺถาย สามํ วิฺาปิตสุตฺต’’นฺติ อวตฺวา เกวลํ ‘‘จีวรตฺถาย วิฺาปิตสุตฺต’’นฺติ องฺเคสุ วุตฺตตฺตา อฺเน จีวรตฺถาย วิฺาปิตสุตฺตมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ. อกปฺปิยวิฺตฺติยาติ ‘‘จีวรํ เม, อาวุโส, วายถา’’ติ เอวํภูตาย อกปฺปิยวิฺตฺติยา.
สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหาเปสการสิกฺขาปทวณฺณนา
จีวรสามิเกหิ ¶ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต หุตฺวาติ ‘‘กีทิเสน เต, ภนฺเต, จีวเรน อตฺโถ, กีทิสํ เต จีวรํ วายาเปมิ, วท, ภนฺเต, ยทิจฺฉสี’’ติ จีวรสามิเกหิ ปุพฺเพ อวุตฺโต หุตฺวา. เอตฺถ จ อายตาทีหิ ตีหิ สุตฺตวฑฺฒนากาเรน สห วายนาการํ ทสฺเสติ, สุวีตาทีหิ จตูหิ วายนาการเมว. ‘‘กิฺจิมตฺตํ อนุปทชฺเชยฺยามา’’ติอาทิ ตสฺส กตฺตพฺพาการมตฺตทสฺสนํ, น ปน องฺคทสฺสนํ สุตฺตวฑฺฒนวเสเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตาติ อาห ‘‘น ภิกฺขุโน ปิณฺฑปาตทานมตฺเตนา’’ติอาทิ. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริเตน อฺาตกสฺส คหปติกสฺส ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๖๔๓) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ. ติกปาจิตฺติยนฺติ อฺาตเก อฺาตกสฺิเวมติกาตกสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ.
มหาเปสการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
ปมปทสฺสาติ ‘‘ทสาหานาคต’’นฺติ ปทสฺส. ปุริมนเยเนวาติ อจฺจนฺตสํโยควเสเนว. ตานิ ทิวสานีติ เตสุ ทิวเสสุ. อจฺจนฺตเมวาติ นิรนฺตรเมว, เตสุ ทสาเหสุ ยตฺถ กตฺถจิ ทิวเสติ วุตฺตํ โหติ. ปวารณามาสสฺสาติ ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส. โส หิ อิธ ปมปวารณาโยคโต ‘‘ปวารณามาโส’’ติ วุตฺโต. ชุณฺหปกฺขปฺจมิโต ปฏฺายาติ สุกฺกปกฺขปฺจมึ อาทึ กตฺวา. ปวารณามาสสฺส ชุณฺหปกฺขปฺจมิโตติ วา ปวารณามาสสฺส ปกาสนโต ปุริมสฺส ชุณฺหปกฺขสฺส ปฺจมิโต ปฏฺายาติ อตฺโถ. โย ปเนตฺถ ‘‘กามฺเจส (สารตฺถ. ฏี. ๒.๖๕๐) ‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’นฺติ (ปารา. ๔๖๓) อิมินาว ¶ สิทฺโธ, อฏฺุปฺปตฺติวเสน ปน อปุพฺพํ วิย อตฺถํ ทสฺเสตฺวา สิกฺขาปทํ ปิต’’นฺติ ปาโ ทิสฺสติ, โส ปมาทปาโ ‘‘ทสาหานาคต’’นฺติ อิมินา วิโรธโตติ ทฏฺพฺพํ. กิฺจ ‘‘ชุณฺหปกฺขปฺจมิโต ปฏฺายา’’ติ วุตฺตตฺตา อฏฺกถาเยว ปุพฺพาปรวิโรโธปิ สิยา.
อจฺเจกจีวรนฺติ ¶ อจฺจายิกจีวรํ วุจฺจติ, โส จ อจฺจายิกภาโว ทายกสฺส คมิกาทิภาเวนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘คมิกคิลานคพฺภินิอภินวุปฺปนฺนสทฺธานํ ปุคฺคลาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ คมิโก นาม ‘‘เสนาย วา คนฺตุกาโม โหติ, ปวาสํ วา คนฺตุกาโม โหตี’’ติ (ปารา. ๖๔๙) วุตฺโต. อฺตเรน ‘‘วสฺสาวาสิกํ ทสฺสามี’’ติ เอวํ อาโรเจตฺวา ทินฺนนฺติ คมิกาทีนํ อฺตเรน คมนาทีหิ การเณหิ ทาตุกาเมน ทูตํ วา เปเสตฺวา, สยํ วา อาคนฺตฺวา ‘‘วสฺสาวาสิกํ ทสฺสามี’’ติ เอวํ อาโรเจตฺวา ทินฺนํ จีวรํ. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, อจฺเจกจีวรํ จีวรกาลสมยํ อติกฺกามิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๖๔๙) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
เสสนฺติ ‘‘สาธารณปฺตฺตี’’ติอาทิกํ. อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ อติเรกจีวเร อติเรกจีวรสฺิอาทิโน ทสาหาติกฺกโม, อิธ อจฺเจกจีวเร อจฺเจกจีวรสฺิอาทิโน จีวรกาลาติกฺกโม. ตถา อนจฺเจกจีวเร อจฺเจกจีวรสฺิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. ชาติปฺปมาณสมฺปนฺนสฺส อจฺเจกจีวรสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, ทสาหานาคตาย กตฺติกเตมาสิกปุณฺณมาย อุปฺปนฺนภาโว, อนธิฏฺิตอวิกปฺปิตตา, จีวรกาลาติกฺกโมติ จตุรงฺคภาโวว เอตฺถ วิเสโส.
อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา
อุปสมฺปชฺชนฺติอาทีสุ วิยาติ ‘‘ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (วิภ. ๕๐๘) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ อุทฺธริตพฺเพ ‘‘อุปสมฺปชฺช’’นฺติ อุทฺธฏํ. ตทิห นิทสฺสนํ กตํ. อาทิสทฺเทน ปน ‘‘อนาปุจฺฉํ วา คจฺเฉยฺยา’’ติอาทีนํ (ปาจิ. ๑๑๑, ๑๑๕) สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อุปคนฺตฺวาติ อุปสทฺทสฺสตฺถมาห. วสิตฺวาติ อกฺขณฺฑํ วสิตฺวา. ‘‘เยน ยสฺส หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺมฺปิ จ ตสฺส ต’’นฺติ วจนโต ‘‘อิมสฺส…เป… อิมินา สมฺพนฺโธ’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมสฺสาติ ‘‘อุปวสฺส’’นฺติ ปทสฺส. วินยปริยาเยน อรฺลกฺขณํ อทินฺนาทานปาราชิเก ¶ อาคตํ. ตตฺถ หิ ‘‘คามา วา อรฺา วา’’ติ อนวเสสโต อวหารฏฺานปริคฺคเหน ¶ ตทุภยํ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘เปตฺวา คามฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. คามูปจาโร หิ โลเก คามสงฺขเมว คจฺฉตีติ. อิธ ปน สุตฺตนฺตปริยาเยน ‘‘ปฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. ๖๕๔) อาคตํ อารฺกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย. น หิ โส วินยปริยายิเก อรฺเ วสนฺโต ‘‘อารฺโก ปนฺถเสนาสโน’’ติ (ม. นิ. ๑.๖๑) สุตฺเต วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ อาคตเมว ลกฺขณํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพปจฺฉิมานิ อาโรปิเตน อาจริยธนุนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อาจริยธนุ นาม ปกติหตฺเถน นววิทตฺถิปมาณํ. ชิยาย ปน อาโรปิตาย จตุหตฺถปมาณ’’นฺติ วทนฺติ. คามสฺสาติ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส. อินฺทขีลโตติ อุมฺมารโต. ปริกฺเขปารหฏฺานโตติ ปริยนฺเต ิตฆรสฺส อุปจาเร ิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ปมเลฑฺฑุปาตโต. กิตฺตเกน มคฺเคน มินิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ. มชฺฌิมฏฺกถายํ ปน ‘‘วิหารสฺสาปิ คามสฺเสว อุปจารํ นีหริตฺวา อุภินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺตรา มินิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. โจรานํ นิวิฏฺโกาสาทิทสฺสเนนาติ อาราเม, อารามูปจาเร จ โจรานํ นิวิฏฺโกาสาทิทสฺสเนน การเณน. อาทิสทฺเทน ภุตฺโตกาสฏฺิโตกาสนิสินฺโนกาสนิปนฺโนกาสานํ คหณํ. โจเรหิ มนุสฺสานํ หตวิลุตฺตาโกฏิตภาวทสฺสนโตติ อาราเม, อารามูปจาเร จ หตวิลุตฺตาโกฏิตภาวทสฺสนโต.
อนฺตรฆเร นิกฺขิเปยฺยาติ อนฺตเร อนฺตเร ฆรานิ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อนฺตรฆรํ, คาโม, ตสฺมึ เปยฺยาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อารฺกสฺสา’’ติอาทิ. ตฺจาติ นิกฺขิปนฺจ. ‘‘มหาปวารณาย ปวาริโต โหตี’’ติ อิทํ วสฺสจฺเฉทํ อกตฺวา วุฏฺภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น ปน ปวารณาย องฺคภาวํ. เตเนว หิ พฺยติเรกํ ทสฺเสนฺเตน สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๓-๖๕๔) วุตฺตํ ‘‘สเจ ปจฺฉิมิกาย วา อุปคโต โหติ ฉินฺนวสฺโส วา, นิกฺขิปิตุํ น ลภตี’’ติ. กตฺติกมาโส นาม ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺาย ยาว อปรกตฺติกปุณฺณมา, ตาว เอกูนตฺตึส รตฺตินฺทิวา. เอว-สทฺเทน กตฺติกมาสโต ปรํ น ลภตีติ ทสฺเสติ. อูนปฺปมาเณ ตาว อรฺลกฺขณาโยคโต น ลภตุ, กสฺมา คาวุตโต อติเรกปฺปมาเณ น ลภตีติ อาห ‘‘ยตฺร ¶ หี’’ติอาทิ. นิมนฺติโต ปน อทฺธโยชนมฺปิ โยชนมฺปิ คนฺตฺวา วสิตุํ ปจฺเจติ, อิทมปฺปมาณํ. สาสงฺกสปฺปฏิภยเมว โหตีติ สาสงฺกฺเจว สปฺปฏิภยฺจ โหติ. เอว-สทฺเทน อนาสงฺกอปฺปฏิภเยหิ องฺคยุตฺเตปิ เสนาสเน วสนฺโต นิกฺขิปิตุํ น ลภตีติ ทสฺเสติ. เอตฺตาวตา ปุริมิกาย อุปคนฺตฺวา อกฺขณฺฑํ กตฺวา วุฏฺวสฺโส ยํ คามํ โคจรคามํ กตฺวา ปฺจธนุสติกปจฺฉิเม อารฺกเสนาสเน วิหรติ, ตสฺมึ คาเม จีวรํ เปตฺวา สกลกตฺติกมาสํ ตสฺมึเยว เสนาสเน เตน จีวเรน วินา วตฺถุํ อนุชานิตฺวา ¶ อิทานิ วิหารโต อฺตฺถ วสนฺตสฺส ฉารตฺตํ วิปฺปวาสํ อนุชานนฺโต ‘‘สิยา จ ตสฺส ภิกฺขุโน’’ติอาทิมาห. อสมาทานจารฺหิ อตฺถตกถินา เอว ลภนฺติ, เนตเรติ เอตฺถ อิทมฺปิ การณํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพนฺติ โย ภิกฺขุ วิหาเร วสนฺโต ตโต อฺตฺถ คมนกิจฺเจ สติ อนฺตรฆเร จีวรํ นิกฺขิปติ, เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน ฉารตฺตปรมํ วิปฺปวสิตพฺพํ, ฉ รตฺติโย ตมฺหา วิหารา อฺตฺถ วสิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺหิ ภทนฺเตน พุทฺธทตฺตาจริเยน –
‘‘ยํ คามํ โคจรํ กตฺวา, ภิกฺขุ อารฺเก วเส;
ตสฺมึ คาเม เปตุํ ตํ, มาสเมกํ ตุ วฏฺฏติ.
‘‘อฺตฺเถว วสนฺตสฺส, ฉารตฺตปรมํ มตํ;
อยมสฺส อธิปฺปาโย, ปฏิจฺฉนฺโน ปกาสิโต’’ติ.
เตเนวาห ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺยาติ ฉารตฺตโต อุตฺตริ ตสฺมึ เสนาสเน สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺาเปยฺยา’’ติอาทิ. ตถา อสกฺโกนฺเตนาติ คตฏฺานสฺส ทูรตาย เสนาสนํ อาคนฺตฺวา สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺเตน. เอวมฺปิ อสกฺโกนฺเตน ตตฺเรว ิเตน ปจฺจุทฺธริตพฺพํ ‘‘อติเรกจีวรฏฺาเน สฺสตี’’ติ. วสิตฺวาติ อรุณํ อุฏฺาเปตฺวา. ภิกฺขุสมฺมุติ อุโทสิตสิกฺขาปเท วุตฺตาว.
เสสนฺติ ‘‘อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺตี’’ติอาทิกํ. ตตฺถ หิ องฺเคสุ ยํ รตฺติวิปฺปวาโส จตุตฺถมงฺคํ, ตํ อิธ ฉารตฺตโต อุตฺตริ วิปฺปวาโส โหตีติ อยเมว วิเสโส.
สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา
นนุ ¶ จายํ สงฺฆสฺส ปริณโต, น ปริจฺจตฺโต, อถ กถํ สงฺฆสนฺตโก โหตีติ อาห ‘‘โส หี’’ติอาทิ. ตตฺถ โสติ ลาโภ. เอเกน ปริยาเยนาติ ปริณตภาวสงฺขาเตน เอเกน ปริยาเยน. ‘‘ลภิตพฺพ’’นฺติ อิมินา ลาภสทฺทสฺส กมฺมสาธนมาห. จีวราทิวตฺถุนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ¶ อนฺตมโส จุณฺณปิณฺฑมฺปิ ทนฺตกฏฺมฺปิ ทสิกสุตฺตมฺปิ. ปริณตนฺติ สงฺฆสฺส นินฺนํ สงฺฆสฺส โปณํ สงฺฆสฺส ปพฺภารํ หุตฺวา ิตนฺติ อตฺโถ. เยน ปน การเณน โส ปริณโต โหติ, ตํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทสฺสาม กริสฺสามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺตโน ปริณาเมนฺตสฺสาติ ‘‘อิทํ มยฺหํ เทหี’’ติ สงฺฆสฺส ปริณตภาวํ ตฺวา อตฺตโน ปริณาเมตฺวา คณฺหนฺตสฺส. ปโยเคติ ปริณามนปฺปโยเค. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ อตฺตโน ปริณามิกํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สงฺฆเจติยปุคฺคเลสูติ เอตฺถ จ อนฺตมโส สุนขํ อุปาทาย โย โกจิ สตฺโต ‘‘ปุคฺคโล’’ติ เวทิตพฺโพ. อฺสงฺฆาทีนนฺติ อฺสงฺฆเจติยปุคฺคลานํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สงฺฆสฺส ปริณตํ อฺสฺส สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา, เจติยสฺส ปริณตํ อฺสฺส เจติยสฺส วา สงฺฆสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา, ปุคฺคลสฺส ปริณตํ อฺสฺส ปุคฺคลสฺส วา สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณาเมนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ.
อิทานิ อนาปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘อปริณตสฺิโน’’ติอาทิมาห. ปริณเต, อปริณเต จ อปริณตสฺิโน จาติ สมฺพนฺโธ, ปริณเต, อปริณเต จาติ อุภยตฺถาปิ อนาปตฺตีติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ปริณเต อปริณตสฺี อตฺตโน ปริณาเมติ, อนาปตฺติ. อปริณเต อปริณตสฺี อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. ๖๖๐). เทยฺยธมฺโมติ จตฺตาโร ปจฺจยา. อาทิสทฺเทน ‘‘ปฏิสงฺขารํ วา ลเภยฺย, จิรฏฺิติโก วา อสฺส, ยตฺถ วา ปน ตุมฺหากํ จิตฺตํ ปสีทติ, ตตฺถ เทถา’’ติ (ปารา. ๖๖๑) วจนานํ คหณํ. สเจ ปน ทายกา ‘‘มยํ ¶ สงฺฆภตฺตํ กตฺตุกามา, เจติยปูชํ กตฺตุกามา, เอกสฺส ภิกฺขุโน ปริกฺขารํ ทาตุกามา, ตุมฺหากํ รุจิยา ทสฺสาม. ภณถ, กตฺถ เทมา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๖๐) วทนฺติ, เอวํ วุตฺเต เตน ภิกฺขุนา ‘‘ยตฺถ อิจฺฉถ, ตตฺถ เทถา’’ติ วตฺตพฺพา.
ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปตฺตวคฺโค ตติโย.
อิติ กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
วินยตฺถมฺชูสายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ
นิสฺสคฺคิยวณฺณนา นิฏฺิตา.