📜
ปาจิตฺติยกณฺฑํ
๑. มุสาวาทวคฺโค
๑. มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
สมฺปชานมุสาวาเทติ ¶ ¶ เอตฺถ มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ, วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิฺาปนํ, สมฺปชานสฺส มุสาวาโท สมฺปชานมุสาวาโท, ตสฺมึ สมฺปชานมุสาวาเทติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปุพฺเพ’’ติอาทิ. โส จ ปน มุสาวาโท ปุพฺพภาคกฺขเณ, ตงฺขเณ จ วิชานนฺตสฺส โหติ ‘‘ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘มุสา ภณิสฺส’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘มุสา ภณามี’’’ติ (ปาจิ. ๔) วุตฺตตฺตาติ อาห ‘‘ปุพฺเพปิ ชานิตฺวา วจนกฺขเณปิ ชานนฺตสฺสา’’ติ. เอตฺหิ ทฺวยํ องฺคภูตํ, อิตรํ ปน โหตุ วา, มา วา, อการณเมตํ. นนุ เจตํ ภณนเมว ายตีติ อาห ‘‘ภณนฺจ นามา’’ติอาทิ. อภูตสฺสาติ อตจฺฉสฺส.
หตฺถกํ สกฺยปุตฺตนฺติ เอตฺถ หตฺถโกติ ตสฺส เถรสฺส นามํ. สกฺยานํ ปุตฺโตติ สกฺยปุตฺโต. พุทฺธกาเล กิร สกฺยกุลโต อสีติ ปุริสสหสฺสานิ ปพฺพชึสุ, เตสํ โส อฺตโร. อวชานิตฺวา ปฏิชานนาทิวตฺถุสฺมินฺติ เอตฺถ อวชานิตฺวา ปฏิชานนํ นาม ติตฺถิเยหิ สทฺธึ กเถนฺโต อตฺตโน วาเท กฺจิ โทสํ สลฺลกฺเขนฺโต ‘‘นายํ มม วาโท’’ติ อวชานิตฺวา ปุน กเถนฺโต กเถนฺโต นิทฺโทสตํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘มเมว อยํ วาโท’’ติ ปฏิชานาติ. อาทิสทฺเทน ปฏิชานิตฺวา อวชานนํ, อฺเนฺํ ปฏิจรณํ, สมฺปชานมุสาภาสนํ, สงฺเกตํ กตฺวา วิสํวาทกรณฺจ สงฺคณฺหาติ. อิทานิ อาปตฺติเภททสฺสนตฺถํ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนตฺถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
อนุปธาเรตฺวา สหสา ภณนฺตสฺสาติ อวีมํสิตฺวา เวเคน ทิฏฺมฺปิ ‘‘อทิฏฺํ เม’’ติอาทินา ภณนฺตสฺส ¶ . ‘‘อฺํ ภณิสฺสามี’’ติ อฺํ ภณนฺตสฺสาติ โย มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ปกฺขลนฺโต ‘‘จีวร’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘จีร’’นฺติอาทีนิ ภณติ, อยํ ‘‘อฺํ ภณิสฺสามี’’ติ อฺํ ภณติ นาม. โย ปน สามเณเรน ‘‘อปิ, ภนฺเต, มยฺหํ อุปชฺฌายํ ปสฺสิตฺถา’’ติ ¶ วุตฺโต เกฬึ กุรุมาโน ‘‘ตว อุปชฺฌาโย ทารุสกฏํ โยเชตฺวา คโต ภวิสฺสตี’’ติ วา สิงฺคาลสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กสฺสายํ สทฺโท’’ติ วุตฺโต ‘‘มาตุยา เต ยาเนน คจฺฉนฺติยา กทฺทเม ลคฺคจกฺกํ อุทฺธรนฺตานํ อยํ สทฺโท’’ติ วา เอวํ เนว ทวา, น รวา อฺํ ภณติ, โส อาปตฺตึ อาปชฺชติเยว. อฺา ปูรณกถา นาม โหติ – เอโก คาเม โถกํ เตลํ ลภิตฺวา วิหารํ อาคโต สามเณรํ ภณติ ‘‘ตฺวํ อชฺช กุหึ คโต, คาโม เอกเตโล อโหสี’’ติ วา, ปจฺฉิกาย ปิตํ ปูวขณฺฑํ ลภิตฺวา ‘‘อชฺช คาเม ปจฺฉิกาหิ ปูเว จาเรสุ’’นฺติ วา, อยํ มุสาวาโทว โหติ. วิสํวาทนปุเรกฺขารตาติ วิสํ วาเทนฺติ เอเตนาติ วิสํวาทนํ, วฺจนาธิปฺปายวสปฺปวตฺตํ จิตฺตํ, ตสฺส ปุเรกฺขารตา วิสํวาทนปุเรกฺขารตา, วิสํวาทนจิตฺตสฺส ปุรโต กรณนฺติ อตฺโถ.
มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
โอมสวาเทติ ขุํสนครหณวจเน. ยสฺมา ปน ตํ เนว กณฺณสุขํ, น หทยสุขํ, ตสฺมา เตน กณฺณฺเจว หทยฺจ วิชฺฌตีติ อาห ‘‘โอวิชฺฌนวจเน’’ติ, ชาติอาทีหิ ฆเฏตฺวา วจเนติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘ชาตินามา’’ติอาทิ. ตตฺถ ชาติ นาม พฺราหฺมณาทิ อุกฺกฏฺา เจว จณฺฑาลาทิ หีนา จ ชาติ. นามํ นาม อวกณฺณกาทิ หีนฺเจว พุทฺธรกฺขิตาทิ อุกฺกฏฺฺจ นามํ. โคตฺตํ นาม โกสิยาทิ หีนฺเจว โคตมาทิ อุกฺกฏฺฺจ โคตฺตํ. กมฺมํ นาม ปุปฺผฉฑฺฑกาทิ หีนฺเจว กสิวณิชฺชาทิ อุกฺกฏฺฺจ กมฺมํ. สิปฺปํ นาม นฬการาทิ หีนฺเจว มุทฺทาคณนาทิ อุกฺกฏฺฺจ สิปฺปํ. อาพาโธ นาม สพฺโพปิ โรโค หีโนเยว. อถ วา มธุเมโห อุกฺกฏฺโ, เสโส หีโนติ เวทิตพฺโพ. ลิงฺคํ นาม อติทีฆาทิ หีนฺเจว นาติทีฆาทิ อุกฺกฏฺฺจ ลิงฺคํ. กิเลโส นาม ราคาทิโก สพฺโพปิ กิเลโส. อาปตฺติ นาม โสตาปตฺตาทิกา อุกฺกฏฺา เจว ปาราชิกาทิ อนุกฺกฏฺา จ อาปตฺติ. อกฺโกโส นาม ‘‘โอฏฺโสี’’ติอาทิโก หีโน เจว ‘‘ปณฺฑิโตสี’’ติอาทิโก (ปาจิ. ๑๕) อุกฺกฏฺโ จ อกฺโกโส.
ยถา ¶ ¶ ตถาติ ปาฬิอาคตานาคตปทานํ เยน เกนจิ อากาเรน. อิมสฺมึ สิกฺขาปเท เปตฺวา ภิกฺขุํ ภิกฺขุนิอาทโย สพฺเพ สตฺตา อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ิตาติ อาห ‘‘อิธ จา’’ติอาทิ. ทวกมฺยตา นาม เกฬิหสาธิปฺปายตา. สพฺพตฺถาติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺเนสุ เจว ปาฬิอาคตานาคตปเทสุ จาติ สพฺพตฺถ. อตฺถธมฺมอนุสาสนิปุเรกฺขารานนฺติ เอตฺถ ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทิกาย ปาฬิยา อตฺถํ วณฺเณนฺโต อตฺถปุเรกฺขาโร นาม. ปาฬึ วาเจนฺโต ธมฺมปุเรกฺขาโร นาม. อนุสิฏฺิยํ ตฺวา ‘‘อิทานิปิ จณฺฑาโลสิ, ปาปํ มา อกาสิ. มา ตโมตมปรายโณ อโหสี’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๓๕) นเยน กเถนฺโต อนุสาสนิปุเรกฺขาโร นามาติ เวทิตพฺโพ.
โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เปสฺุสิกฺขาปทวณฺณนา
ภิกฺขุเปสฺุเติ ปิสตีติ ปิสุณา, ยาย วาจาย สมคฺเค สตฺเต อวยวภูเต วคฺเค ภินฺเน กโรติ, สา วาจา ปิสุณา, ปิสุณา เอว เปสฺุํ, ตาย วาจาย สมนฺนาคโต ปิสุโณ, ตสฺส กมฺมํ เปสฺุํ, ภิกฺขุสฺส เปสฺุํ ภิกฺขุเปสฺุํ, ตสฺมึ ภิกฺขุเปสฺุเ, ภิกฺขุโต สุตฺวา ภิกฺขุนา, ภิกฺขุสฺส วา อุปสํหฏเปสฺุเติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ชาติอาทีหี’’ติอาทิ. ตฺจ โข ทฺวีหิ การเณหิ อุปสํหรตีติ อาห ‘‘ภิกฺขุโน ปิยกมฺยตาย วา’’ติอาทิ. ตตฺถ ภิกฺขุโน ปิยกมฺยตายาติ ยสฺส ตํ ภาสติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ‘‘เอวมหํ เอตสฺส ปิโย ภวิสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปิยภาวํ ปตฺถยมานตาย. เภทาธิปฺปาเยนาติ ‘‘เอวมยํ เตน สทฺธึ ภิชฺชิสฺสตี’’ติ ปรสฺส ปเรน เภทํ อิจฺฉนฺเตน. อถ วา ปิยสฺุกรณโต เปสฺุํ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๓๖) นิรุตฺตินเยน, ยาย วาจาย ยสฺส ตํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ, ปรสฺส จ สฺุภาวํ กโรติ, สา วาจา, ‘‘ภิกฺขุสฺส เปสฺุํ ภิกฺขุเปสฺุ’’นฺติอาทินา เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ชาติอาทีหิ อกฺโกสวตฺถูหี’’ติอาทินา วุตฺตนเยน.
ปาฬิมุตฺตกอกฺโกสูปสํหาเรติ ¶ ‘‘โจโรสี’’ติอาทินา อกฺโกสสฺส อุปสํหาเร. ‘‘อนกฺโกสวตฺถุภูตํ ปน เปสฺุกรํ ตสฺส กิริยํ, วจนํ วา ปิยกมฺยตาย อุปสํหรนฺตสฺส กิฺจาปิ อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ น ทิสฺสติ, ตถาปิ ทุกฺกเฏน ภวิตพฺพ’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๓๖) วทนฺติ. ปาปครหิตาย วทนฺตสฺสาติ เอกํ อกฺโกสนฺตํ, เอกฺจ ¶ ขมนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อโห นิลฺลชฺโช, อีทิสมฺปิ นาม ภวนฺตํ ปุน วตฺตพฺพํ มฺิสฺสตี’’ติ เอวํ เกวลํ ปาปครหิตาย ภณนฺตสฺส.
เปสฺุสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
ปทโส ธมฺมํ วาเจยฺยาติ เอกโต ปทํ ปทํ ธมฺมํ วาเจยฺย, โกฏฺาสํ โกฏฺาสํ วาเจยฺยาติ อตฺโถ. ยสฺมา น เกวลํ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหธมฺมํเยว ปทโส วาเจนฺตสฺส อาปตฺติ, ตสฺมา ‘‘สงฺคีติตฺตยํ อนารุฬฺหมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน (ปาจิ. อฏฺ. ๔๕) สีลูปเทส ธุตงฺคปฺหอารมฺมณกถา พุทฺธิกทณฺฑกฺาณวตฺถุอสุภกถาทีนํ คหณํ. เมณฺฑกมิลินฺทปฺเหสุ เถรสฺส สกปฺปฏิภาเน อนาปตฺติ. ยํ รฺโ สฺาปนตฺถํ อาหริตฺวา วุตฺตํ, ตตฺถ อาปตฺติ. วณฺณปิฏกองฺคุลิมาลปิฏกรฏฺปาลคชฺชิตอาฬวกคชฺชิตคูฬฺหมคฺคคูฬฺหเวสฺสนฺตรคูฬฺหวินยเวทลฺลปิฏกาทีนิ ปน อพุทฺธวจนานิเยว.
ยสฺมา ปน ตํ ปทํ จตุพฺพิธํ โหติ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปทานุปทอนฺวกฺขรานุพฺยฺชเนสู’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปทนฺติ เอโก คาถาปาโท อธิปฺเปโต. อนุปทนฺติ ทุติยปาโท. อนฺวกฺขรนฺติ เอเกกํ อกฺขรํ. อนุพฺยฺชนนฺติ ปุริมพฺยฺชเนน สทิสํ ปจฺฉาพฺยฺชนํ. ยํ กิฺจิ วา เอกํ อกฺขรํ อนฺวกฺขรํ. อกฺขรสมูโห อนุพฺยฺชนํ. อกฺขรานุพฺยฺชนสมูโห ปทํ. ปมํ ปทํ ปทเมว, ทุติยํ อนุปทนฺติ เอวเมตฺถ นานากรณํ เวทิตพฺพํ. เอเตสุ ปทาทีสุ ยํ กฺจิ โกฏฺาสํ ภิกฺขฺุจ ภิกฺขุนิฺจ เปตฺวา อวเสสปุคฺคเลหิ สทฺธึ เอกโต ภณนฺตสฺส ปทาทิคณนาย ปาจิตฺติยนฺติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺถ ¶ คาถาพนฺเธสุ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๕) ตาว ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. ๑, ๒) เอกเมกํ ปทํ สามเณเรน สทฺธึ เอกโต อารภิตฺวา เอกโตเยว นิฏฺาเปนฺตสฺส ปทคณนาย ปาจิตฺติยํ. เถเรน ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ วุตฺเต ตํ ปทํ อปาปุณิตฺวา ‘‘มโนเสฏฺา มโนมยา’’ติ วจนกาเล ปตฺเตน สามเณเรน เอกโต ภณนฺตสฺส อนุปทคณนาย. ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๓๕๓, ๓๕๖) วจนกาเล เตน สทฺธึ ‘‘รู’’ การมตฺตเมว วาเจนฺตสฺส อนฺวกฺขรคณนาย. เอส นโย คาถาพนฺเธปิ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๕๓, ๓๕๖) อิมํ สุตฺตํ วาจยมาโน เถเรน ‘‘รูปํ ¶ อนิจฺจ’’นฺติ วุจฺจมาเน สามเณโร สีฆปฺตาย ‘‘เวทนา อนิจฺจา’’ติ อิมํ อนิจฺจปทํ เถรสฺส ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ เอเตน อนิจฺจปเทน สทฺธึ เอกโต ภณนฺโต วาจํ นิจฺฉาเรติ, เอวํ วาเจนฺตสฺส อนุพฺยฺชนคณนาย ปาจิตฺติยนฺติ เวทิตพฺพํ.
ติกปาจิตฺติยนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อนุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ เอกโต อุทฺเทสคฺคหเณ เอกโต ภณนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอส นโย ‘‘สชฺฌายกรเณ, ตสฺส สนฺติเก อุทฺเทสคฺคหเณ’’ติ เอตฺถาปิ. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – อุปสมฺปนฺโน จ อนุปสมฺปนฺโน จ นิสีทิตฺวา อุทฺทิสาเปนฺติ. อาจริโย ‘‘นิสินฺนานํ ภณามี’’ติ เตหิ สทฺธึ เอกโต วทติ, อาจริยสฺเสว อาปตฺติ. อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ คณฺหนฺตสฺส อนาปตฺติ. ทฺเวปิ ิตา คณฺหนฺติ, เอเสว นโย. ทหรภิกฺขุ นิสินฺโน, สามเณโร ิโต, ‘‘นิสินฺนสฺส ภณามี’’ติ ภณโต อนาปตฺติ. สเจ ทหโร ติฏฺติ, อิตโร นิสีทติ, ‘‘ิตสฺส ภณามี’’ติ ภณโตปิ อนาปตฺติ. สเจ พหูนํ ภิกฺขูนํ อนฺตเร เอโก สามเณโร นิสินฺโน โหติ, ตสฺมึ นิสินฺเน ปทโส ธมฺมํ วาเจนฺตสฺส อจิตฺตกา อาปตฺติ. สเจ สามเณโร อุปจารํ มฺุจิตฺวา ิโต วา นิสินฺโน วา โหติ, เยสํ วาเจติ, เตสุ อปริยาปนฺนตฺตา เอเกน ทิสาภาเคน ปลายนกคนฺถํ นาม คณฺหาตีติ สงฺขํ คจฺฉติ, ตสฺมา อนาปตฺติ.
สชฺฌายกรเณติ อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ เอกโต สชฺฌายกรเณ. ตสฺส สนฺติเก อุทฺเทสคฺคหเณติ อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก อุทฺเทสคฺคหเณ. เยภุยฺเยน ปคุณคนฺถํ ภณนฺตสฺสาติ สเจ เอกคาถาย เอโก ¶ ปาโท นาคจฺฉติ, อวเสสา อาคจฺฉนฺติ, อยํ เยภุยฺเยน ปคุณคนฺโถ นาม. เอเตน นเยน สุตฺเตปิ เวทิตพฺโพ, ตํ ภณนฺตสฺส. โอสาเรนฺตสฺส จาติ ปริสามชฺเฌ สุตฺตํ อุจฺจาเรนฺตสฺส จ.
ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปมสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา
อิธ ‘‘ภิกฺขุํ เปตฺวา อวเสโส อนุปสมฺปนฺโน นามา’’ติ (ปาจิ. ๕๒) วจนโต ติรจฺฉานคโตปิ อนุปสมฺปนฺโนเยว, โส จ โข น สพฺโพ, เมถุนธมฺมาปตฺติยา วตฺถุภูโตวาติ อาห ‘‘อนฺตมโส’’ติอาทิ. ตสฺส จ ปริจฺเฉโท เมถุนธมฺมาปตฺติยา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ทิรตฺตติรตฺตนฺติ ¶ เอตฺถ ทิรตฺตวจเนน น โกจิ วิเสสตฺโถ ลพฺภติ, เกวลํ โลกโวหารวเสน พฺยฺชนสิลิฏฺตาย, มุขารุฬฺหตาย เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา รตฺตีนนฺติ ปน วจนตฺถมตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, นิรนฺตรติรตฺตทสฺสนตฺถํ วา ทิรตฺตคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สหเสยฺยนฺติ เอกโต เสยฺยํ. เสยฺยาติ จ กายปฺปสารณสงฺขาตํ สยนมฺปิ วุจฺจติ ‘‘สยนํ เสยฺยา’’ติ กตฺวา, ยสฺมึ เสนาสเน สยนฺติ, ตมฺปิ ‘‘สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา’’ติ กตฺวา. ตทุภยมฺปิ อิธ สามฺเน, เอกเสสนเยน วา คหิตนฺติ อาห ‘‘สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺเน’’ติอาทิ.
ตตฺถ ยํ เสนาสนํ อุปริ ปฺจหิ ฉทเนหิ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑), อฺเน วา เกนจิ อนฺตมโส วตฺเถนาปิ สพฺพเมว ปริจฺฉนฺนํ, ภูมิโต ปฏฺาย ยาว ฉทนํ อาหจฺจ, อนาหจฺจาปิ วา สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธน ปากาเรน วา อฺเน วา เกนจิ อนฺตมโส วตฺเถนาปิ ปริกฺขิตฺตํ, อิทํ สพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺนํ นาม. ยสฺส ปน อุปริ พหุตรํ านํ ฉนฺนํ, อปฺปํ อจฺฉนฺนํ, สมนฺตโต จ พหุตรํ ปริกฺขิตฺตํ, อปฺปํ อปริกฺขิตฺตํ, อิทํ เยภุยฺเยน ฉนฺนํ เยภุยฺเยน ปริจฺฉนฺนํ นาม. ตสฺมึ สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺเน, เยภุยฺเยน ฉนฺนปริจฺฉนฺเน วา.
วิทเหยฺยาติ กเรยฺย, ตฺจ โข อตฺถโต สมฺปาทนนฺติ อาห ‘‘สมฺปาเทยฺยา’’ติ. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ ‘‘เสนาสนสงฺขาตํ เสยฺยํ ปวิสิตฺวา กายปฺปสารณสงฺขาตํ ¶ เสยฺยํ กปฺเปยฺย วิทเหยฺย สมฺปาเทยฺยา’’ติ. ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพโธ วฑฺฒกิหตฺเถน คเหตพฺโพ. เอกูปจาโรติ วลฺชนทฺวารสฺส เอกตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. สตคพฺภํ วา จตุสาลํ เอกูปจารํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ วาติ ปุริมปุริมทิวเส ยตฺถ วุฏฺํ, ตสฺมึเยว เสนาสเน วา. อฺตฺถ วา ตาทิเสติ ยถาวุตฺตลกฺขเณน สมนฺนาคเต อฺสฺมึ ปุพฺเพ อวุฏฺเสนาสเน วา. เตน วาติ เยน สห ปุริมปุริมทิวเส วุฏฺํ, เตน วา. อฺเน วาติ เยน สห ปุริมปุริมสฺมึ ทิวเส วุฏฺํ, ตโต อฺเน วา. สงฺเขโปติ สงฺเขปวณฺณนา. ยทิ เอวํ วิตฺถาโร กถํ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘วิตฺถาโร ปนา’’ติอาทิ.
อุปฑฺฒจฺฉนฺนปริจฺฉนฺนาทีสูติ อาทิสทฺเทน ‘‘สพฺพจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, เยภุยฺเยน ฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, สพฺพปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, เยภุยฺเยน ปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๓) อฏฺกถายํ วุตฺตานํ คหณํ. ตติยาย รตฺติยา ปุรารุณา นิกฺขมิตฺวา ปุน วสนฺตสฺสาติ ตติยาย รตฺติยา อรุณโต ปุเรตรเมว นิกฺขมิตฺวา อรุณํ พหิ อุฏฺาเปตฺวา จตุตฺถทิวเส อตฺถงฺคเต สูริเย ปุน วสนฺตสฺส. สพฺพจฺฉนฺนสพฺพาปริจฺฉนฺนาทีสูติ ¶ เอตฺถ ปน อาทิสทฺเทน ‘‘สพฺพปริจฺฉนฺเน สพฺพอจฺฉนฺเน, เยภุยฺเยน อจฺฉนฺเน เยภุยฺเยน อปริจฺฉนฺเน’’ติ (ปาจิ. ๕๔) ปาฬิยํ อาคตานํ, ‘‘อุปฑฺฒจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน อนาปตฺติ, อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน อนาปตฺติ, จูฬกจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๓) อฏฺกถายํ อาคตานฺจ คหณํ.
ปมสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา
มนุสฺสิตฺถิยาติ ชีวมานกมนุสฺสิตฺถิยา. ‘‘มติตฺถี ปน กิฺจาปิ ปาราชิกวตฺถุภูตา, อนุปาทินฺนปกฺเข ปน ิตตฺตา สหเสยฺยาปตฺตึ น กโรตี’’ติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย ๕๕) วทนฺติ. อทิสฺสมานรูปาหิ ปน ยกฺขิเปตีหิ, เมถุนสฺส อวตฺถุภูตาย ¶ จ ติรจฺฉานคติตฺถิยา อนาปตฺติ. ปมทิวเสปีติ ปมสฺมึ วิย สิกฺขาปเท น จตุตฺเถเยว ทิวเส, อถ โข อิธ ปมทิวเสปีติ อตฺโถ. อิมินา อิธ ทิวสปริจฺเฉโท นตฺถีติ ทสฺเสติ. องฺเคสุ ปน ปาจิตฺติยวตฺถุกเสนาสนํ, ตตฺถ มาตุคาเมน สห นิปชฺชนํ, สูริยตฺถงฺคมนนฺติ ตีณิ องฺคานีติ อยมฺปิ วิเสโส ทฏฺพฺโพ.
ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉปฺปฺจวาจาหีติ ฉหิ ปฺจหิ วาจาหิ. วาจาปริจฺเฉโท ปเนตฺถ กถํ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อุตฺตริ ฉปฺปฺจวาจาหี’’ติอาทิ. สพฺพตฺถาติ สุตฺเต, อฏฺกถายฺจ. สเจ อฏฺกถํ, ธมฺมปทํ, ชาตกาทิวตฺถุํ วา กเถตุกาโม โหติ, ฉปฺปทมตฺตเมว กเถตุํ วฏฺฏติ. ปาฬิยา สทฺธึ กเถนฺเตน เอกํ ปทํ ปาฬิโต, ปฺจ อฏฺกถาโตติ เอวํ ฉ ปทานิ อนติกฺกมิตฺวาว กเถตพฺโพ. ปุริเสนาติ มนุสฺสปุริเสน. เตนาห ‘‘มนุสฺสวิคฺคหํ คเหตฺวา ปนา’’ติอาทิ.
ติกปาจิตฺติยนฺติ มาตุคาเม มาตุคามสฺิเวมติกอมาตุคามสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. อฺสฺส วา มาตุคามสฺสาติ เอกสฺส มาตุคามสฺส เทเสตฺวา นิสินฺเน ปุน อาคตสฺส อฺสฺส มาตุคามสฺส, เอวํ ปน เอกาสเน นิสินฺเนน มาตุคามสตสฺสาปิ เทเสตุํ วฏฺฏติ ¶ . ‘‘วิฺุมนุสฺสิตฺถิยา’’ติ วจนโต อวิฺิตฺถิยาปิ เทสยโต อนาปตฺติ. อิริยาปถปริวตฺตาภาโวติ อตฺตโน วา มาตุคามสฺส วา อิริยาปถปริวตฺตาภาโว. กปฺปิยการกสฺสาภาโวติ วิฺุสฺส กปฺปิยการกสฺสาภาโว, ทุติยานิยเต วุตฺตลกฺขณสฺส มนุสฺสสฺส อภาโวติ วุตฺตํ โหติ. กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ อุตฺตริ ฉปฺปฺจวาจาหิ ธมฺมเทสนา กิริยา, กปฺปิยการกสฺส อคฺคหณํ อกิริยาติ ทฏฺพฺพํ.
ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา
นิปฺปริยาเยนาติ ¶ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา (ปาจิ. ๗๑) อุชุกเมว. ปริยาเยน อาโรจิตนฺติ ‘‘โย เต วิหาเร วสิ, โส ภิกฺขุ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิ, สมาปชฺชติ, สมาปนฺโน’’ติอาทินา (ปาจิ. ๗๕) อฺาปเทเสน ภณิตํ. ปรินิพฺพานกาเล (ปาจิ. อฏฺ. ๗๗), ปน อนฺตรา วา อติกฑฺฒิยมาเนน อุปสมฺปนฺนสฺส ภูตํ อาโรเจตุํ วฏฺฏติ. อนติกฑฺฒิยมาเนนาปิ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๗๗) ตถารูเป การเณ สติ อาโรเจตุํ วฏฺฏติเยว. เตเนว อฺตเรน ทหรภิกฺขุนา อุปวทิโต อฺตโร เถโร ‘‘อาวุโส, อุปริมคฺคตฺถาย วายามํ มา อกาสิ, ขีณาสโว ตยา อุปวทิโต’’ติ อาห. เถเรน จ ‘‘อตฺถิ เต, อาวุโส, อิมสฺมึ สาสเน ปติฏฺา’’ติ ปุฏฺโ ทหรภิกฺขุ ‘‘อาม, ภนฺเต, โสตาปนฺโน อาห’’นฺติ อโวจ. ‘‘การโก อย’’นฺติ ตฺวาปิ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสเนน สมุตฺเตชนาย, สมฺปหํสนาย จ อริยา อตฺตานํ ปกาเสนฺติเยว. เตนาห ‘‘ตถารูเป การเณ สติ อุปสมฺปนฺนสฺส อาโรจยโต’’ติ. สุตปริยตฺติสีลคุณํ ปน อนุปสมฺปนฺนสฺสปิ อาโรเจตุํ วฏฺฏติ. กสฺมา น อิธ อุมฺมตฺตกาทโย คหิตาติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. อาทิสทฺเทน ขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏานํ คหณํ. ตสฺมึ สตีติ อุมฺมตฺตกาทิภาเว สติ. อิธ น คหิตาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ปทภาชนิยํ น คหิตา. อจิตฺตกนฺติ ปณฺณตฺติชานนจิตฺตาภาเวน อจิตฺตกํ. กุสลาพฺยากตจิตฺเตหิ ทฺวิจิตฺต’’นฺติ อิทํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน อริยปุคฺคเลเยว สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ ปณฺณตฺตึ อชานนฺตา ฌานลาภิโน ปุถุชฺชนา วตฺถุมฺหิ โลภวเสน อกุสลจิตฺเตนาปิ น อาโรเจนฺตีติ. ทุกฺขเวทนาย วา อภาวโต ‘‘ทฺวิเวทน’’นฺติ อิมสฺส อนุรูปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวินฺนํ ¶ ‘อาปตฺติกฺขนฺธานนฺติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ. อายตึ สํวรตฺถายาติ ‘‘เอวเมส ปเรสุ หิโรตฺตปฺเปนาปิ อายตึ ¶ สํวรํ อาปชฺชิสฺสตี’’ติ อายตึ สํวรตฺถาย. อาปตฺตีนฺจ กุลานฺจ ปริยนฺตํ กตฺวา วา อกตฺวา วาติ ‘‘เอตฺตกา อาปตฺติโย อาโรเจตพฺพา, เอตฺตเกสุ กุเลสุ อาโรเจตพฺพา’’ติ เอวํ อาปตฺตีนฺจ กุลานฺจ ปริยนฺตํ กตฺวา วา อกตฺวา วา.
อทุฏฺุลฺลายาติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสํ เปตฺวา อวเสสปฺจาปตฺติกฺขนฺธสงฺขาตาย อทุฏฺุลฺลาย อาปตฺติยา. อวเสเส ฉ อาปตฺติกฺขนฺเธติ สงฺฆาทิเสสวชฺชิเต เสเส ฉ อาปตฺติกฺขนฺเธ. ปุริมปฺจสิกฺขาปทวีติกฺกมสงฺขาตํ ทุฏฺุลฺลนฺติ ปาณาติปาตเวรมณิอาทิกสฺส อาทิโต ปฺจสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกมสงฺขาตํ ทุฏฺุลฺลํ. อิตรํ อทุฏฺุลฺลํ วา อชฺฌาจารนฺติ ตโต อฺํ วิกาลโภชนาทิกปฺจกํ, สุกฺกวิสฏฺิกายสํสคฺคทุฏฺุลฺลอตฺตกามฺเจติ อทุฏฺุลฺลํ วา อชฺฌาจารํ. วตฺถุมตฺตนฺติ ‘‘อยํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อาปนฺโน, ทุฏฺุลฺลํ, อตฺตกามํ, กายสํสคฺคํ อาปนฺโน’’ติ เอวํ วตฺถุมตฺตํ วา อาโรเจนฺตสฺส. อาปตฺติมตฺตนฺติ ‘‘อยํ ปาราชิกํ อาปนฺโน, สงฺฆาทิเสสํ, ถุลฺลจฺจยํ, ปาจิตฺติยํ, ปาฏิเทสนียํ, ทุกฺกฏํ, ทุพฺภาสิตํ อาปนฺโน’’ติ เอวํ อาปตฺติมตฺตํ วา อาโรเจนฺตสฺส. วุตฺตลกฺขณสฺสาติ ‘‘ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺนสฺสา’’ติ กงฺขา. อฏฺ. ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา) เอวํ วุตฺตลกฺขณสฺส. สวตฺถุโกติ วตฺถุนา สห ฆฏิโต.
ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปาสาณสกฺขรกถลมรุมฺพวาลุกาทีสูติ เอตฺถ มุฏฺิปฺปมาณโต อุปริ ปาสาณาติ เวทิตพฺพา. มุฏฺิปฺปมาณา สกฺขรา. กถลาติ กปาลขณฺฑานิ. มรุมฺพาติ กฏสกฺขรา. วาลุกา วาลิกาเยว. อฺตรสฺส ตติยภาโค โหตีติ ตติโย ภาโค โหติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยโต ปํสุํ วา มตฺติกํ วา อาหราเปตฺวา วิสุํ วิสุํ กเต ทฺเว โกฏฺาสา ปํสุ วา มตฺติกา วา เอโก ปาสาณาทีสุ อฺตโร โหติ, อยํ มิสฺสกปถวี นามาติ. โอวฏฺโ นาม เทเวน โอวฏฺโ (ปาจิ. ๘๖). วุตฺตนฺติ ปทภาชนิยํ, สีหฬฏฺกถายเมว วา วุตฺตํ ¶ . อธิกตรปาสาณาทิมิสฺสาติ ¶ อธิกตรปาสาณาทีหิ มิสฺสา, อทฑฺฒาปิ วุตฺตปฺปมาณโต อธิกตรปาสาณาทิมิสฺสาติ อธิปฺปาโย. วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ, เตน อูนกจตุมาโสวฏฺปถวึ สงฺคณฺหาติ. สุทฺธปาสาณาทิเภทายาติ สุทฺธา ปาสาณา เอตฺถาติ สุทฺธปาสาณา, สา อาทิ ยสฺส เภทสฺส โส สุทฺธปาสาณาทิ. อาทิ-สทฺเทน สุทฺธสกฺขราทีนํ คหณํ. สุทฺธปาสาณาทิเภโท ยสฺสา สา สุทฺธปาสาณาทิเภทา, ตาย สุทฺธปาสาณาทิเภทาย, สุทฺธปาสาณาทิปฺปการายาติ อตฺโถ.
สยํ ขณตีติ เอตฺถ โย อนฺตมโส ปาทงฺคุฏฺเกนปิ ขณติ, อุทกมฺปิ ฉฑฺเฑนฺโต ภินฺทติ, ปาทงฺคุฏฺเกนปิ วิลิขติ, ปตฺตมฺปิ ปจนฺโต ทหติ, โส สพฺโพ ขณติเยวาติ เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘ขณนเภทนวิเลขนปจนาทีหิ วิโกเปตีติ. ปตฺตํ ปจนฺเตน (ปาจิ. อฏฺ. ๘๗) หิ ปุพฺเพ ปกฺกฏฺาเนเยว ปจิตพฺโพ. อทฑฺฒาย ปถวิยา อคฺคึ เปตุํ น วฏฺฏติ. ปตฺตปจนกปาลสฺส ปน อุปริ อคฺคึ เปตุํ วฏฺฏติ. ทารูนํ อุปริ เปติ, โส อคฺคิ ตานิ ทหนฺโต คนฺตฺวา ปถวึ ทหติ, น วฏฺฏติ. อิฏฺกปาสาณาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺราปิ หิ อิฏฺกาทีนํเยว อุปริ เปตุํ วฏฺฏติ. กสฺมา? เตสํ อนุปาทานตฺตา. น หิ ตานิ อคฺคิสฺส อุปาทานสงฺขํ คจฺฉนฺติ. สุกฺขขาณุรุกฺขาทีสุปิ อคฺคึ ทาตุํ น วฏฺฏติ. สเจ ปน ‘‘ปถวึ อปตฺตเมว นิพฺพาเปตฺวา คมิสฺสามี’’ติ เทติ, วฏฺฏติ. ปจฺฉา นิพฺพาเปตุํ น สกฺโกติ, อวิสยตฺตา อนาปตฺติ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ขณนเภทนวิลิขนปจนาทีหี’’ติ วุตฺเตเนว นเยน. นิยเมตฺวาติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา. อิตโรติ อาณาปโก.
‘‘โปกฺขรณึ ขณา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๖) วทติ, วฏฺฏติ. ขตาเยว โปกฺขรณี นาม โหติ, ตสฺมา อยํ กปฺปิยโวหาโร. เอส นโย ‘‘วาปึ, ตฬากํ, อาวาฏํ ขณา’’ติอาทีสุปิ. ‘‘อิมํ โอกาสํ ขณ, อิมสฺมึ โอกาเส โปกฺขรณึ ขณา’’ติ ปน วตฺตุํ น วฏฺฏติ. ‘‘กนฺทํ ขณ มูลํ ขณา’’ติ อนิยเมตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘อิมํ วลฺลึ ขณ, อิมสฺมึ โอกาเส กนฺทํ วา มูลํ วา ขณา’’ติ วตฺตุํ น วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘โอกาสํ อนิยเมตฺวา…เป… ภณนฺตสฺสา’’ติ. อาตเปน สุกฺขกทฺทโม จ ผลติ, ตตฺร โย เหฏฺา ปถวิยา อสมฺพทฺโธ, ตเมว อปเนตุํ วฏฺฏติ. เอส นโย โคกณฺฏเกปิ ¶ . เตนาห ‘‘อาตเปน…เป… อสมฺพทฺธ’’นฺติ. ตตฺถ โคกณฺฏโก (ปาจิ. อฏฺ. ๘๖) นาม คาวีนํ ขุรจฺฉินฺนกทฺทโม วุจฺจติ. สเจ ปน เหฏฺิมตเลน ภูมิสมฺพนฺโธ, วิโกเปตุํ น วฏฺฏติ. ภิชฺชิตฺวา ปติตนทิตฏนฺติ ภิชฺชิตฺวา นทิสามนฺตา ปติตํ โอมกจาตุมาสํ โอวฏฺํ นทิตฏํ. สเจ ปน ภิชฺชิตฺวา อุทเกเยว ปกติ, เทเว อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺเปิ อุทเกเยว อุทกสฺส ปติตตฺตา ¶ วฏฺฏติ. มหนฺตมฺปิ นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑนฺติ มหนฺตมฺปิ กสิตฏฺาเน เหฏฺา ปถวิยา อสมฺพทฺธํ นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑํ. เอวมาทิสทฺเทน กูฏาสิฺจนโยคฺคตนุกกทฺทมาทีนํ คหณํ. อสฺจิจฺจ รุกฺขาทิปวฏฺฏเนน ภินฺทนฺตสฺสาติ ปาสาณรุกฺขาทีนิ วา ปวฏฺเฏนฺตสฺส, กตฺตรทณฺเฑน วา อาหจฺจ อาหจฺจ คจฺฉนฺตสฺส ปถวี ภิชฺชติ, สา ‘‘เตน ภินฺทิสฺสามี’’ติ เอวํ สฺจิจฺจ อภินฺนตฺตา อสฺจิจฺจ ภินฺนา นาม โหติ, อิติ อสฺจิจฺจ รุกฺขาทิปฺปวฏฺฏเนน ภินฺทนฺตสฺส อนาปตฺติ. อสติยา ปาทงฺคุฏฺกาทีหิ วิลิขนฺตสฺสาติ โย อฺวิหิโต เกนจิ สทฺธึ กิฺจิ กเถนฺโต ปาทงฺคุฏฺเกน วา กตฺตรยฏฺิยา วา ปถวึ วิลิขนฺโต ติฏฺติ, ตสฺส เอวํ อสติยา ปาทงฺคุฏฺกาทีหิ วิลิขนฺตสฺส อนาปตฺติ.
ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
มุสาวาทวคฺโค ปโม.
๒. ภูตคามวคฺโค
๑. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา
‘‘ภวนฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๙๐) อิมินา วิรุฬฺหมูเล นีลภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานเก ตรุณคจฺเฉ ทสฺเสติ. ‘‘อเหสุ’’นฺติ อิมินา ปน วฑฺฒิตฺวา ิเต มหนฺเต รุกฺขคจฺฉาทิเก ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ชายนฺตี’’ติอาทิ. เอตฺถ จ ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ชายนฺติ วฑฺฒนฺตี’’ติ, ‘‘อเหสุ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘ชาตา วฑฺฒิตา’’ติ. คาโมติ สมูโห. ปติฏฺิตหริตติณรุกฺขาทีนนฺติ ภูมิยํ ปติฏฺิตสฺส หริตติณสฺส เจว หริตรุกฺขาทีนฺจ. อาทิสทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทโย เวทิตพฺพา. นิมิตฺตตฺเถ จ ภุมฺมํ. โย อตฺโถ สมฺปชฺชติ, ตมาห ‘‘ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติอาทินา.
นนุ ¶ จ รุกฺขาทโย จิตฺตรหิตตาย น ชีวา, จิตฺตรหิตตา จ ปริผนฺทาภาวโต, ฉินฺเนปิ วิรุหนโต, วิสทิสชาติกภาวโต, จตุโยนิยํ อปริยาปนฺนโต จ เวทิตพฺพา, วุฑฺฒิ ปน ปวาฬสิลาลวณานมฺปิ วิชฺชตีติ น เตสํ ชีวภาเว การณํ, วิสยคฺคหณฺจ เนสํ ปริกปฺปนามตฺตํ ¶ สุปนํ วิย จิฺจาทีนํ, ตถา โทหฬาทโย, อถ กสฺมา ภูตคามสฺส ปาตพฺยตาย ปาจิตฺติยํ อิจฺฉิตนฺติ? สมณอสารุปฺปโต, ตนฺนิสฺสิตสตฺตานุรกฺขณโต จ. เตเนวาห ‘‘ชีวสฺิโน หิ โมฆปุริสา มนุสฺสา รุกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. ๘๙). สาสปพีชกเสวาลมฺปีติ สาสปพีชกสงฺขาตํ เสวาลมฺปิ, สาสปเสวาลํ, พีชกเสวาลมฺปีติ อตฺโถ. ตตฺถ สาสปเสวาโล นาม สาสปมตฺโต ขุทฺทกเสวาโล. พีชกเสวาโล นาม อุปริ ขุทฺทกปตฺโต เหฏฺา ขุทฺทกมูโล เสวาโล.
มูลพีชขนฺธพีชผฬุพีชอคฺคพีชพีชพีชานนฺติ เอตฺถ มูลเมว พีชํ มูลพีชํ. เอวํ เสเสสุปิ. ตตฺถ มูลพีชํ หลิทฺทิอาทิกํ. ขนฺธพีชํ อสฺสตฺถาทิกํ. ผฬุพีชํ อุจฺฉุอาทิกํ. อคฺคพีชํ หิริเวราทิกํ. พีชํพีชํ ปุพฺพณฺณาทิกํ. ภาชนคตนฺติ สราวาทิภาชนคตํ. นิกฺขนฺตํ มูลมตฺตํ เอตสฺมาติ นิกฺขนฺตมูลมตฺตํ. มตฺต สทฺเทน เจตฺถ ปณฺณสฺส นิกฺขมนํ ปฏิกฺขิปติ. เอส นโย นิกฺขนฺตองฺกุรมตฺตนฺติ เอตฺถาปิ. สเจ ปน มูลฺจ ปณฺณฺจ นิคฺคตํ, ภูตคามสงฺขํ คจฺฉติ. วิทตฺถิมตฺตา ปตฺตวฏฺฏิ นิคฺคจฺฉตีติ วิทตฺถิมตฺตา อนีลวณฺณา ปตฺตวฏฺฏิ นิกฺขมติ. เตนาห ‘‘นิกฺขนฺเต’’ติอาทิ. หริโต น โหตีติ นีลวณฺโณ น โหติ. มุคฺคาทีนํ ปน ปณฺเณสุ อุฏฺิเตสุ, วีหิอาทีนํ วา องฺกุเร หริเต ภูตคามสงฺคหํ คจฺฉนฺติ. เอส นโย อมฺพฏฺิอาทีสุ.
ภูตคามพีชคาเมติ เอตฺถ ภูตคามโต วิโยชิตํ วิรุหนสมตฺถเมว มูลพีชาทิกํ พีชคาโม นามาติ เวทิตพฺพํ. อุภยตฺถาติ ภูตคามพีชคาเมสุ. อตถาสฺิสฺสาติ อภูตคามาพีชคามสฺิสฺส. โก ปน วาโท อภูตคามาพีชคาเมสุ อภูตคามาพีชคามสฺิสฺส. อสฺจิจฺจาติ ปาสาณรุกฺขาทีนิ วา ปวฏฺเฏนฺตสฺส, สาขํ วา กฑฺฒนฺตสฺส, กตฺตรทณฺเฑน วา ภูมึ ปหริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ติณานิ กุปฺปนฺติ. ตานิ เตน ‘‘วิโกเปสฺสามี’’ติ เอวํ สฺจิจฺจ อวิโกปิตตฺตา อสฺจิจฺจ วิโกปิตานิ นาม โหนฺติ. อิติ อสฺจิจฺจ วิโกเปนฺตสฺส อนาปตฺติ.
อสติยาติ ¶ อฺวิหิโต เกนจิ สทฺธึ กิฺจิ กเถนฺโต ปาทงฺคุฏฺเกน วา หตฺเถน วา ติณํ วา ลตํ วา วิโกเปนฺโต ติฏฺติ, เอวํ อสติยา วิโกเปนฺตสฺส อนาปตฺติ.
อชานิตฺวาติ เอตฺถ อพฺภนฺตเร ‘‘พีชคาโม’’ติ วา ‘‘ภูตคาโม’’ติ วา น ชานาติ, ‘‘วิโกเปมี’’ติ ปน ชานาติ. เอวํ ติเณ วา ปลาลปฺุเช วา ขณิตฺตึ วา กุทาลํ วา สงฺโคปนตฺถาย ¶ เปติ, ฑยฺหมานหตฺโถ วา อคฺคึ ปาเตติ. ตตฺร เจ ติณานิ ฉิชฺชนฺติ วา ฑยฺหนฺติ วา, เอวํ อชานิตฺวา วิโกเปนฺตสฺส อนาปตฺติ.
เยน เกนจิ อคฺคินาติ กฏฺคฺคิโคมยคฺคิอาทีสุ เยน เกนจิ อคฺคินา, อนฺตมโส โลหขณฺเฑนปิ อาทิตฺเตน. ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺวาวาติ ยาย กายจิ ภาสาย ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺวาว. เอว-สทฺเทน ปมํ อคฺคินา ผุสิตฺวา ปจฺฉา ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ ทสฺเสติ. ‘‘ปมํ อคฺคึ นิกฺขิปิตฺวา ตํ อนุทฺธริตฺวาว ‘กปฺปิย’นฺติ วุตฺเต ปน วฏฺฏตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๙๓) วทนฺติ. เอส นโย เสเสสุปิ. ตเถวาติ ‘กปฺปิย’นฺติ วตฺวาว. อสฺสมหึสสูกรมิคโครูปานํ ปน ขุรา อติขิณา, ตสฺมา เตหิ น กาตพฺพํ, กตมฺปิ อกตํ โหตีติ อาห ‘‘เปตฺวา โคมหึสาทีนํ ขุเร’’ติ. หตฺถินขา ปน ขุรา น โหนฺติ, ตสฺมา เตหิ วฏฺฏติ. ติรจฺฉานานนฺติ สีหพฺยคฺฆทีปิมกฺกฏานํ, สกุนฺตานฺจ. เตสฺหิ นขา ติขิณา โหนฺติ, ตสฺมา เตหิ กาตพฺพํ. ‘‘อนฺตมโส ฉินฺทิตฺวา อาหเฏนปี’’ติ อิมินา เยหิ กาตุํ วฏฺฏติ, เตหิ ตตฺถชาตเกหิ กาตพฺพนฺติ เอตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. ‘‘สตฺเถ วุตฺตนเยเนวา’’ติ อิมินา เฉทํ วา เวธํ วา ทสฺเสนฺเตน ‘‘กปฺปิยนฺติ วตฺวาวา’’ติ วุตฺตมติทิสติ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ ‘‘กปฺปิยนฺติ วตฺวาว กาตพฺพ’’นฺติอาทินา กปฺปิยํ กโรนฺเตน กตฺตพฺพาการเมว ทสฺสิตํ, ตถาปิ ภิกฺขุนา ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ วุตฺเตเยว อนุปสมฺปนฺเนน ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺวา อคฺคิปริชิตาทิ กาตพฺพนฺติ คเหตพฺพํ. อวจนํ ปน ‘‘ปุนปิ กปฺปิยํ กโรหีติ กาเรตฺวาว ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ ปมเมว วุตฺตตฺตา.
เอกสฺมึ…เป… กปฺปิเย กเต สพฺพํ กตํ โหตีติ เอกํเยว ‘‘กปฺปิยํ กโรมี’’ติ อธิปฺปาเยนปิ กปฺปิเย กเต เอกาพทฺธตฺตา สพฺพํ กตํ ¶ โหติ. ทารุกํ วิชฺฌตีติ ชานิตฺวา วา อชานิตฺวา วา วิชฺฌติ วา วิชฺฌาเปติ วา, วฏฺฏติเยว. ภตฺตสิตฺเถ วิชฺฌตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตํ วิชฺฌติ, น วฏฺฏตีติ วลฺลิอาทีนํ ภาชนคติกตฺตาติ อธิปฺปาโย. ภินฺทาเปตฺวา กปฺปิยํ กาเรตพฺพนฺติ พีชโต มุตฺตสฺส กฏาหสฺส ภาชนคติกตฺตา วุตฺตํ. อพีชนฺติ องฺกุรชนนสมตฺถพีชรหิตตรุณมฺพผลาทิ. เตนาห ‘‘ยํ ปน ผลํ ตรุณํ โหติ, อพีช’’นฺติ. นิพฺพตฺตพีชํ นาม พีชํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิสุํ กตฺวา ปริภฺุชิตุํ สกฺกุเณยฺยํ อมฺพปนสาทิผลํ. เตนาห ‘‘พีชํ อปเนตฺวา ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ. ตตฺถ กปฺปิยกรณกิจฺจํ นตฺถิ, สยเมว กปฺปิยานีติ อธิปฺปาโย.
ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อฺวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา
ยมตฺถนฺติ ¶ ‘‘ตฺวํ กิร ทุกฺกฏาปตฺตึ อาปนฺโน’’ติอาทิกํ ยํ กิฺจิ อตฺถํ. ตโต อฺนฺติ ปุจฺฉิตตฺถโต อฺมตฺถํ. อฺเนฺํ ปฏิจรณสฺสาติ วินยธเรน ยํ วจนํ โทสปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ, ตโต อฺเน วจเนน ปฏิจฺฉาทนสฺส. ปฏิจฺฉาทนตฺโถปิ หิ จรสทฺโท โหติ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ. วุตฺตนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ.
สาวเสสํ อาปตฺตึ อาปนฺโนติ เอตฺถ เปตฺวา ปาราชิกํ เสสา สาวเสสาปตฺติ นาม, ตํ อาปนฺโน. อนุยฺุชิยมาโนติ ‘‘กึ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติ ปุจฺฉิยมาโน. อฺเน วจเนนาติ ‘‘โก อาปนฺโน? กึ อาปนฺโน? กิสฺมึ อาปนฺโน? กถํ อาปนฺโน? กํ ภณถ? กึ ภณถา’’ติ อฺเน วจเนน. อฺนฺติ ‘‘กึ ตฺวํ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติอาทิกํ อนุยฺุชกวจนํ. ตถา ตถา วิกฺขิปตีติ เตน เตน ปกาเรน วิกฺขิปติ. กึ วุตฺตํ โหติ? โส (ปาจิ. อฏฺ. ๙๔) กิฺจิ วีติกฺกมํ ทิสฺวา ‘‘อาวุโส, อาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติ สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา อนุยฺุชิยมาโน ‘‘โก อาปนฺโน’’ติ วทติ. ตโต ‘‘ตฺว’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อหํ กึ อาปนฺโน’’ติ วทติ. อถ ‘‘ปาจิตฺติยํ วา ทุกฺกฏํ วา’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ กิสฺมึ อาปนฺโน’’ติ ¶ วทติ. ตโต ‘‘อมุกสฺมึ นาม วตฺถุสฺมิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อหํ กถํ อาปนฺโน, กึ กโรนฺโต อาปนฺโนมฺหี’’ติ ปุจฺฉติ. อถ ‘‘อิทํ นาม กโรนฺโต อาปนฺโน’’ติ วุตฺเต ‘‘กํ ภณถา’’ติ วทติ. ตโต ‘‘ตํ ภณามา’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ ภณถา’’ติ เอวมเนเกหิ ปกาเรหิ วิกฺขิปตีติ วุตฺตํ โหติ.
โย ปน ภิกฺขุ สาวเสสํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, ตํ น กเถตุกาโม ตุณฺหีภาเวน วิเหเสตีติ สมฺพนฺโธ. วิเหเสตีติ จิรนิสชฺชาจิรภาสเนหิ ปิฏฺิอาคิลายนตาลุโสสาทิวเสน สงฺฆํ วิเหเสติ, ปริสฺสมํ เตสํ กโรตีติ อตฺโถ. ปริสฺสโม หิ วิเหสา นาม. อฺวาทกกมฺมนฺติ อฺวาทกสฺส ภิกฺขุโน อฺวาทกาโรปนตฺถํ กาตพฺพํ ตฺติทุติยกมฺมํ. วิเหสกกมฺมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตสฺมึ สงฺเฆน กเตติ ตสฺมึ อฺวาทกกมฺเม จ วิเหสกกมฺเม จ สงฺเฆน ตฺติทุติยกมฺมวาจาย กเต. ตถา กโรนฺตานนฺติ ตํ ปการํ กโรนฺตานํ, อฺวาทกฺจ วิเหสกฺจ กโรนฺตานนฺติ อตฺโถ.
‘‘วิเหสเกติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺตี’’ติ อวจนฺเจตฺถ ‘‘อาปตฺติกรา จ โหติ อฺวาทกสิกฺขาปทาทีสุ วิยา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตตฺตาเยว ปฺายตีติ ¶ กตฺวา. เอส นโย อุปริ สิกฺขาปเทสุ. ธมฺมกมฺเม ติกปาจิตฺติยนฺติ ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺิเวมติกอธมฺมกมฺมสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อนาโรปิเตติ กมฺมวาจาย อนาโรปิเต, อปฺปติฏฺาปิเตติ อตฺโถ. เคลฺเนาติ เยน กเถตุํ น สกฺโกติ, มุเข ตาทิเสน พฺยาธินา. สงฺฆสฺส ภณฺฑนาทีนิ ภวิสฺสนฺตีติ สงฺฆมชฺเฌ กถิเต ตปฺปจฺจยา สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ วา กลโห วา วิคฺคโห วา วิวาโท วา สงฺฆเภโท วา สงฺฆราชิ วา ภวิสฺสนฺตีติ อิมินา วา อธิปฺปาเยน น กเถนฺตสฺส. เอตฺถ จ อธมฺเมนาติ อภูเตน วตฺถุนา.
‘‘สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานี’’ติ อวิเสสํ อติทิสิตฺวา วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สิยา กิริยํ อฺเนฺํ ปฏิจรนฺตสฺส. สิยา อกิริยํ ตุณฺหีภาเวน วิเหเสนฺตสฺส.
อฺวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา
เยน ¶ วจเนนาติ ‘‘ฉนฺทาย อิตฺถนฺนาโม อิทํ นาม กโรตี’’ติอาทิเกน เยน วจเนน. เตนาห ‘‘ฉนฺทายา’’ติอาทิ. ตตฺถ ฉนฺทายาติ ฉนฺเทน ปกฺขปาเตน. ‘‘อกฺขราย วาเจตี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๔๖) วิย ลิงฺควิปลฺลาโส เอส. อิทํ นาม กโรตีติ อตฺตโน สนฺทิฏฺสมฺภตฺตานํ ปณีตํ เสนาสนํ วา ปฺเปติ, ภตฺตาทิกํ วาติ อธิปฺปาโย. เสนาสนปฺาปกาทิเภทนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ภตฺตุทฺเทสกยาคุภาชกผลภาชกาทีนํ คหณํ. อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ เฌ-สทฺโท โอโลกนตฺโถปิ โหตีติ อาห ‘‘อวฺาย โอโลกาเปนฺตี’’ติ. จินฺตนตฺโถเยว วา คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ลามกโต วา จินฺตาเปนฺตี’’ติ. ตเถว วทนฺตาติ ‘‘ฉนฺทาย อิตฺถนฺนาโม อิทํ นาม กโรตี’’ติอาทีนิ วทนฺตา. วุตฺตนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ. ‘‘ขิยฺยนเก’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๐๕) อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ.
อสมฺมตสฺสาติ สงฺเฆน กมฺมวาจาย อสมฺมตสฺส. เกวลํ ‘‘ตเวโส ภาโร’’ติ สงฺเฆน อาโรปิตภารสฺส, ภิกฺขูนํ วา ผาสุวิหารตฺถาย สยเมว ภารํ วหนฺตสฺส, ยตฺร วา ทฺเว ตโย ภิกฺขู วิหรนฺติ, ตตฺร ตาทิสํ กมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโย. ยสฺส กสฺสจีติ อุปสมฺปนฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ. อนุปสมฺปนฺนสฺส ปน สมฺมตสฺส วา อสมฺมตสฺส ¶ วาติ เอตฺถ ปน (ปาจิ. อฏฺ. ๑๐๖) กิฺจาปิ อนุปสมฺปนฺนสฺส เตรส สมฺมติโย ทาตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตถาปิ โย อุปสมฺปนฺนกาเล ลทฺธสมฺมุติโก ปจฺฉา อนุปสมฺปนฺนภาเว ิโต, ตํ สนฺธาย ‘‘สมฺมตสฺส วา’’ติ วุตฺตํ. ยสฺส ปน พฺยตฺตสฺส สามเณรสฺส เกวลํ สงฺเฆน วา สมฺมเตน วา ภิกฺขุนา ‘‘ตฺวํ อิทํ กมฺมํ กโรหี’’ติ ภาโร กโต, ตํ สนฺธาย ‘‘อสมฺมตสฺส วา’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา อุชฺฌาปนฺจ ขิยฺยนฺจ มุสาวาทวเสน ปวตฺตํ, ตสฺมา อาทิกมฺมิกสฺส อิมินาว อนาปตฺติ, มุสาวาเทน ปน อาปตฺติเยวาติ คเหตพฺพํ.
อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
มฺจํ ¶ วาติ มสารโก, พุนฺทิกาพทฺโธ, กุฬีรปาทโก, อาหจฺจปาทโกติ อิเมสุ จตูสุ ยํ กฺจิ มฺจํ วา. ปีํ วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ภิสึ วาติ อุณฺณภิสิ, โจฬภิสิ, วากภิสิ, ติณภิสิ, ปณฺณภิสีติ อิมาสุ ปฺจสุ ภิสีสุ ยํ กฺจิ ภิสึ วา. เตนาห ‘‘มฺจาทีสู’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘มฺจสงฺเขเปนา’’ติ อิมินา ปีสงฺเขปํ ปฏิกฺขิปติ. กปฺปิยจมฺเมนาติ มิคาเชฬกจมฺเมน. เอตฺถ ปน มิคจมฺเม เอณิมิโค, วาตมิโค, ปสทมิโค, กุรุงฺคมิโค, มิคมาตุโก, โรหิตมิโคติ เอเตสํเยว จมฺมานิ วฏฺฏนฺติ, อฺเสํ ปน –
มกฺกโฏ กาฬสีโห จ, สรโภ กทลีมิโค;
เย จ วาฬมิคา เกจิ, เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏตีติ. (มหาว. อฏฺ. ๒๕๙);
ตตฺถ วาฬมิคาติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉา. น เกวลฺจ เอเตเยว, เยสํ ปน จมฺมํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ, เต เปตฺวา อวเสสา อนฺตมโส โคมหึสสสพิฬาราทโยปิ สพฺเพ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘วาฬมิคา’’ตฺเวว เวทิตพฺพา. เอเตสฺหิ สพฺเพสํ จมฺมํ น วฏฺฏติ. ตาลีสปตฺตนฺติ สุทฺธํ ตมาลปตฺตํ, อฺเน มิสฺสํ ปน วฏฺฏติ. ติณวากโจเฬสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. กึ ปเนตฺถ พิพฺโพหเน วิย นิสีทิตฺุจ นิปชฺชิตฺุจ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. น เกวลฺเจทเมวาติ อาห ‘‘ปมาณปริจฺเฉโทปิ เจตฺถ นตฺถี’’ติ, ‘‘เอตฺตกเมว กาตพฺพ’’นฺติ ภิสิยา ¶ ปมาณนิยโมปิ นตฺถีติ อตฺโถ. มฺจภิสิปีภิสิภูมตฺถรณภิสิจงฺกมนภิสิปาทปฺุฉนภิสีติ เอตาสํ ปน อนุรูปโต สลฺลกฺเขตฺวา อตฺตโน รุจิวเสน ปมาณํ กาตพฺพํ. อนฺโต สํเวลฺลิตฺวา พทฺธนฺติ ยถา เวมชฺฌํ สํขิตฺตํ โหติ, เอวํ มชฺเฌ สุฏฺุ เวเตฺวา พทฺธํ.
เย อฏฺ มาสาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อวสฺสิกสงฺเกตา’’ติ เอตสฺเสว วิวรณํ ‘‘วสฺสานมาสาติ เอวํ อปฺาตา’’ติ, อปฺปติตา อปฺปสิทฺธาติ อตฺโถ. ‘‘อสฺิตา’’ติปิ ปาโ, ตตฺถ อวิฺาตาติ อตฺโถ. อฏฺ มาสาติ จตฺตาโร เหมนฺติกา, จตฺตาโร คิมฺหิกา มาสาติ อฏฺ มาสา. โอวสฺสกมณฺฑเปติ สาขามณฺฑปปทรมณฺฑปานํ ยตฺถ กตฺถจิ โอวสฺสเก มณฺฑเป. ยตฺถาติ เยสุ ชนปเทสุ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ชนปเทสุ ¶ . กากาทีนํ นิพทฺธวาสรุกฺขมูเลติ ยตฺถ ธุวนิวาเสน กากา วา กุลาลา วา อฺเ วา สกุนฺตา กุลาวเก กตฺวา วสนฺติ, ตาทิสสฺส กากาทีนํ นิพทฺธวาสสฺส ยสฺส กสฺสจิ รุกฺขสฺส เหฏฺา. ยตฺถ ปน โคจรปฺปสุตา สกุนฺตา วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺติ, ตสฺส รุกฺขสฺส มูเล นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏติ. ‘‘กทาจิปี’’ติ อิมินา น เกวลํ วสฺสิกสงฺเกเตเยวาติ ทสฺเสติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ ปเทเส. ยทาติ ยสฺมึ กาเล.
โสติ ยสฺสตฺถาย สนฺถโต, โส. ปกติสนฺถเตติ ปกติยาว สนฺถเต, ยํ เนวตฺตนา สนฺถตํ, น ปเรน สนฺถราปิตํ, ตสฺมินฺติ วุตฺตํ โหติ. ลชฺชี โหตีติ ลชฺชนสีโล โหติ, ปริกฺขารวินาสเน ภีโตติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อตฺตโน ปลิโพธํ วิย มฺตี’’ติ, อิมินา อลชฺชึ อาปุจฺฉิตฺวา คนฺตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. นิรเปกฺโขติ ‘‘อาคนฺตฺวา อุทฺธริสฺสามี’’ติ อเปกฺขารหิโต, อิมินา สาเปกฺโข เจ คจฺฉติ, อนาปตฺตีติ ทสฺเสติ. เตเนว หิ อนาปตฺติวาเร ‘‘โอตาเปนฺโต คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. ๑๑๓) วุตฺตํ. อฺตฺถ คจฺฉนฺโตติ ตํ มคฺคํ อติกฺกมิตฺวา อฺตฺถ คจฺฉนฺโต. เลฑฺฑุปาตูปจารโต พหิ ิตตฺตา ‘‘ปาทุทฺธาเรน กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, อฺตฺถ คจฺฉนฺตสฺส ปมปาทุทฺธาเร ทุกฺกฏํ, ทุติยปาทุทฺธาเร ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ.
ติกปาจิตฺติยํ สงฺฆิเก สงฺฆิกสฺิเวมติกปุคฺคลิกสฺีนํ วเสน. อิมินาว นเยน ติกทุกฺกฏมฺปิ เวทิตพฺพํ. จิมิลิกาทีนํ อตฺโถ ทุติยสิกฺขาปเท ทสฺสิโตว. ปาทปฺุฉนี (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๒) นาม รชฺชุเกหิ วา ปิโลติกาหิ วา ปาทปฺุฉนตฺถํ กตา. ผลกปีํ นาม ผลกมยํ ปีํ. น เกวลํ จิมิลิกาทีนิเยว อชฺโฌกาเส เปตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อาห ‘‘ยํ วา ปนา’’ติอาทิ. ยํ กิฺจิ ทารุภณฺฑํ, ยํ กิฺจิ มตฺติกาภณฺฑนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนฺตมโส ปตฺตาธารกมฺปี’’ติ อิมินา ตาลวณฺฏพีชนิปตฺตปานียอุฬอุงฺกปานียสงฺขาทีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ.
อรฺเ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๐) ปณฺณกุฏีสุ วสนฺตานํ สีลสมฺปทาย ปสนฺนจิตฺตา มนุสฺสา มฺจปีาทีนิ เทนฺติ ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภฺุชถา’’ติ, ตตฺถ กึ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘อารฺเกน ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อสติ อโนวสฺสเกติ ปพฺภาราทิอโนวสฺสกฏฺาเน อสติ. อิทฺจ ลกฺขณวจนํ ‘‘สภาคานํ ¶ อภาเว’’ติ จ อิจฺฉิตพฺพตฺตา. อารฺเกน หิ ภิกฺขุนา ตตฺถ วสิตฺวา อฺตฺถ คจฺฉนฺเตน สามนฺตวิหาเร ภิกฺขูนํ เปเสตฺวา คนฺตพฺพํ. สภาคานํ อภาเว อโนวสฺสเก นิกฺขิปิตฺวา คนฺตพฺพํ. อโนวสฺสเก อสติ รุกฺเข ลคฺเคตฺวา คนฺตพฺพํ.
น เกวลํ อิทํเยว กตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ยถา วา’’ติอาทิ. ยถา วา อุปจิกาหิ น ขชฺชตีติ ยถา ปิเต อุปจิกาหิ เสนาสนํ น ขชฺชติ, เอวํ ตถา ปาสาณานํ อุปริ ปนํ กตฺวาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – จตูสุ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๖) ปาสาเณสุ มฺจํ เปตฺวา มฺเจ อวเสสมฺจปีานิ อาโรเปตฺวา อุปริ ภิสิอาทิกํ ราสึ กตฺวา ทารุภณฺฑํ มตฺติกาภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา คมิกวตฺตํ ปูเรตฺวา คนฺตพฺพนฺติ.
อพฺโภกาสิเกนาปิ ‘‘อหํ อุกฺกฏฺอพฺโภกาสิโก’’ติ จีวรกุฏิมฺปิ อกตฺวา อสมเย อชฺโฌกาเส ปฺเปตฺวา นิสีทิตุํ วา นิปชฺชิตุํ วา น วฏฺฏตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อพฺโภกาสิเกนา’’ติอาทิ. สเจ ปน จตุคฺคุเณนปิ จีวเรน กตกุฏิ อเตเมนฺตํ รกฺขิตุํ เนว สกฺโกติ, สตฺตาหวทฺทลิกาทีนิ ภวนฺติ, ภิกฺขุโน กายานุคติกตฺตา วฏฺฏติ. รุกฺขมูลิกสฺสาปิ เอเสว นโย.
ยสฺมึ วิสฺสาสคฺคาโห รุหติ, ตสฺส สนฺตกํ อตฺตโน ปุคฺคลิกมิว โหตีติ อาห ‘‘วิสฺสาสิกปุคฺคลิเก’’ติ. ยสฺมึ ปน วิสฺสาโส น รุหติ, ตสฺส สนฺตเก ทุกฺกฏเมว. อมนุสฺโสติ ยกฺโข วา เปโต วา. ปลิพุทฺธํ โหตีติ อุปทฺทุตํ โหติ.
ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
ยํ ¶ กิฺจิ จมฺมนฺติ กปฺปิยากปฺปิยํ ยํ กิฺจิ จมฺมํ. นนุ ‘‘น, ภิกฺขเว, มหาจมฺมานิ ธาเรตพฺพานิ สีหจมฺมํ พฺยคฺฆจมฺมํ ทีปิจมฺมํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๕๕) ขนฺธเก สีหจมฺมาทีนํ ปฏิกฺเขโป กโตติ อาห ‘‘สีหจมฺมาทีนฺหี’’ติอาทิ. ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโปติ อตฺตโน สนฺตกํ ¶ กตฺวา ตํ ตํ วิหารํ หริตฺวา มฺจปีาทีสุ อตฺถริตฺวา ปริโภเคเยว ปฏิกฺเขโป, เสนาสนสนฺตกํ กตฺวา ภูมตฺถรณวเสน ปน ปริโภเค เนวตฺถิ โทโส. เตนาห ‘‘เสนาสนปริโภเค ปน อกปฺปิยจมฺมํ นาม นตฺถี’’ติ. ปาวาเรนฺติ สฺฉาเทนฺติ สรีรํ เอเตนาติ ปาวาโร. โกชโวติ อุทฺทโลมิเอกนฺตโลมิอาทิโกชวตฺถรณํ. เสสนฺติ ภิสิ นิสีทนํ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโรติ อวสิฏฺํ เสนาสนํ. ตตฺถ ภิสีติ มฺจกภิสิ วา ปีกภิสิ วา. นิสีทนนฺติ สทสํ เวทิตพฺพํ. ติณสนฺถาโรติ เยสํ เกสฺจิ ติณานํ สนฺถาโร. เอส นโย ปณฺณสนฺถาเร. เอตฺถ จ ภิสิ เหฏฺา วุตฺตตฺตา ปากฏา. นิสีทนํ นิสีทนสิกฺขาปเทเนว (ปาจิ. ๕๓๑ อาทโย) ปากฏํ. ติณสนฺถารปณฺณสนฺถารานิ ปน โลกปสิทฺธานิเยว. เตเนวาห ‘‘ปากฏเมวา’’ติ.
เนว อุทฺธเรยฺย, น อุทฺธราเปยฺยาติ อตฺตนา วา อุทฺธริตฺวา ปติรูเป าเน น เปยฺย, ปเรน วา ตถา น กาเรยฺย. เตนาห ‘‘ยถา ปิต’’นฺติอาทิ. ตํ เปนฺเตน จ ‘‘จตูสุ ปาสาเณสู’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๖) ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อนฺโตเคเห อโนวสฺสเก นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ ปน เสนาสนํ โอวสฺสติ, ฉทนตฺถฺจ ติณํ วา อิฏฺกา วา อานีตา โหนฺติ. สเจ อุสฺสหติ, ฉาเทตพฺพํ. โน เจ สกฺโกติ, โย โอกาโส อโนวสฺสโก, ตตฺถ นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ สพฺพมฺปิ โอวสฺสติ, อุสฺสหนฺเตน อนฺโตคาเม อุปาสกานํ ฆเร เปตพฺพํ. สเจ เตปิ ‘‘สงฺฆิกํ นาม, ภนฺเต, ภาริยํ, อคฺคิทาหาทีนํ ภายามา’’ติ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ, อชฺโฌกาเส ปาสาณานํ อุปริ มฺจํ เปตฺวา เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว นิกฺขิปิตฺวา ติเณหิ จ ปณฺเณหิ จ ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ. ยฺหิ ตตฺถ องฺคมตฺตมฺปิ อวสิสฺสติ, ตํ อฺเสํ ตตฺถ อาคตานํ ภิกฺขูนํ อุปการํ ภวิสฺสตีติ. อุปจารนฺติ สพฺพปจฺฉิมเสนาสนโต ทฺเว เลฑฺฑุปาตา.
อยเมตฺถ อาปุจฺฉิตพฺพานาปุจฺฉิตพฺพวินิจฺฉโย – (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๘) ยา ตาว ภูมิยํ ทีฆสาลา วา ปณฺณสาลา วา โหติ, ยํ วา รุกฺขตฺถมฺเภสุ กตเคหํ อุปจิกานํ อุฏฺานฏฺานํ โหติ, ตโต ปกฺกมนฺเตน อาปุจฺฉิตฺวาว ปกฺกมิตพฺพํ. ตสฺมิฺหิ กติปยานิ ทิวสานิ อชคฺคิยมาเน วมฺมิกาว สนฺติฏฺนฺติ. ยํ ปน ปาสาณปิฏฺิยํ วา ปาสาณตฺถมฺเภสุ วา ¶ กตเสนาสนํ สิลุจฺจยเลณํ วา สุธาลิตฺตเสนาสนํ วา, ยตฺถ อุปจิกาสงฺกา นตฺถิ, ตโต ¶ ปกฺกมนฺตสฺส อาปุจฺฉิตฺวาปิ อนาปุจฺฉิตฺวาปิ คนฺตุํ วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘ยตฺถ ปนา’’ติอาทิ. สเจ ตาทิเสปิ เสนาสเน เอเกน ปสฺเสน อุปจิกา อาโรหนฺติ, อาปุจฺฉิตฺวาว คนฺตพฺพํ. อาปุจฺฉนํ ปน วตฺตนฺติ อาปุจฺฉนํ คมิกวตฺตํ. อิทฺจ อิติกตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน วตฺตเภททุกฺกฏนฺติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๑๑๘) ทสฺสนตฺถํ. เกจิ ปน ‘‘ทุกฺกฏนฺติ ทสฺสนตฺถ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ วตฺตกฺขนฺธกฏฺกถาย ‘‘ยํ ปาสาณปิฏฺิยํ วา ปาสาณตฺถมฺเภสุ วา กตเสนาสนํ, ยตฺถ อุปจิกานาโรหนฺติ, ตํ อนาปุจฺฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๖๐) วุตฺตตฺตา. อาปุจฺฉนฺเตน ปน ภิกฺขุมฺหิ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๖) สติ ภิกฺขุ อาปุจฺฉิตพฺโพ, ตสฺมึ อสติ สามเณโร, ตสฺมึ อสติ อารามิโก, ตสฺมิมฺปิ อสติ เยน วิหาโร การาปิโต, โส วิหารสามิโก, ตสฺส วา กุเล โย โกจิ อาปุจฺฉิตพฺโพ.
‘‘อุปจาเร’’ติ เอตสฺเสว วิวรณํ ‘‘พหิ อาสนฺเน’’ติ, วิหารสฺส พหิ อาสนฺนฏฺาเนติ อตฺโถ. อุปฏฺานสาลาย วาติ โภชนสาลายํ วา. ทุกฺกฏเมวาติ วุตฺตปฺปการฺหิ ทสวิธํ เสยฺยํ อนฺโตคพฺภาทิมฺหิ คุตฺตฏฺาเน ปฺเปตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ยสฺมา เสยฺยาปิ เสนาสนมฺปิ อุปจิกาหิ ปลุชฺชติ, วมฺมิกราสิเยว โหติ, ตสฺมา ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. พหิ ปน อุปฏฺานสาลาทีสุ ปฺเปตฺวา คจฺฉนฺตสฺส เสยฺยามตฺตเมว นสฺเสยฺย านสฺส อคุตฺตตาย, น เสนาสนํ, ตสฺมา เอตฺถ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. มฺจปีํ ปน ยสฺมา น สกฺกา สหสา อุปจิกาหิ ขายิตุํ, ตสฺมา ตํ วิหาเรปิ สนฺถริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. วิหารูปจาเร ปน ตํ วิหารจาริกํ อาหิณฺฑนฺตา ทิสฺวาว ปฏิสาเมนฺติ.
อุทฺธรณานิ กตฺวาติ เอตฺถ อุทฺธริตฺวา คจฺฉนฺเตน มฺจปีกวานํ สพฺพํ อปเนตฺวา (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๘) สํหริตฺวา จีวรวํเส ลคฺเคตฺวา คนฺตพฺพํ. ปจฺฉา อาคนฺตฺวา วสนกภิกฺขุนาปิ ปุน มฺจปีํ วา ปฺเปตฺวา สยิตฺวา คจฺฉนฺเตน ตเถว กาตพฺพํ. อนฺโตกุฏฺฏโต เสยฺยํ พหิกุฏฺเฏ ปฺเปตฺวา วสนฺเตน คมนกาเล ปุน คหิตฏฺาเนเยว ปฏิสาเมตพฺพํ. อุปริปาสาทโต โอโรเปตฺวา เหฏฺาปาสาเท วสนฺตสฺสาปิ เอเสว นโย. รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเนสุ มฺจปีํ ปฺเปตฺวาปิ คมนกาเล ปุน คหิตฏฺาเนเยว เปตพฺพํ. อุทฺธราเปตฺวา คมเนปิ เอเสว นโย. อาปุจฺฉิตฺวา คจฺฉนฺเตน ปน ¶ ‘‘ภิกฺขุมฺหิ สติ ภิกฺขุ อาปุจฺฉิตพฺโพ’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๖) เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อาปุจฺฉิตฺวา คนฺตพฺพํ.
ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
‘‘ชาน’’นฺติ ¶ วุตฺเต ‘‘อนุฏฺาปนีโย ‘อย’นฺติ ชานนฺโต’’ติ อยํ วิเสโส กุโต ลพฺภตีติ อาห ‘‘เตเนวสฺสา’’ติอาทิ. นนุ ปทภาชเนปิ วุฑฺฒภาวาทิชานนเมว วุตฺตํ, น ตุ อนุฏฺาปนียภาวนฺติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘วุฑฺโฒ หี’’ติอาทิ. พหูปการตนฺติ ‘‘ภณฺฑาคาริกตฺตาทิพหุอุปการภาวํ’’. น เกวลํ อิทเมวาติ อาห ‘‘คุณวิสิฏฺตฺจา’’ติอาทิ, เตน พหูปการตฺเตปิ คุณวิสิฏฺตฺตาภาเว, คุณวิสิฏฺตฺเตปิ พหูปการตฺตาภาเว ทาตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ‘‘ภณฺฑาคาริกสฺส พหูปการตํ, ธมฺมกถิกาทีนํ คุณวิสิฏฺตฺจ สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๑๑๙-๑๒๑) เกจิ. ธุววาสตฺถายาติ นิจฺจวาสตฺถาย. สมฺมนฺนิตฺวาติ อปโลกเนน กมฺเมน สมฺมนฺนิตฺวา. กามฺเจตฺถ คิลานสฺสาปิ สงฺโฆเยว อนุจฺฉวิกํ เสนาสนํ เทติ, คิลาโน ปน อปโลเกตฺวา สงฺเฆน อทินฺนเสนาสโนปิ น ปีเฬตพฺโพ อนุกมฺปิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ วิสุํ วุตฺโต.
สมนฺตา ทิยฑฺโฒ หตฺโถติ มชฺเฌ ปฺตฺตํ มฺจปีํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอกปสฺเสน เจ ปโหนกทิสา ทิสฺสติ, ตโต คเหตพฺพํ. ปาทโธวนปาสาณโตติ ทฺวาเร นิกฺขิตฺตปาทโธวนปาสาณโต. นิสีทนฺตสฺส วา นิปชฺชนฺตสฺส วา ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ นิสีทนมตฺเตน, นิปชฺชนมตฺเตเนว วา ปาจิตฺติยํ. ปุนปฺปุนํ กโรนฺตสฺสาติ อุฏฺายุฏฺาย นิสีทโต วา นิปชฺชโต วา.
สงฺฆิเก สงฺฆิกสฺิเวมติกปุคฺคลิกสฺีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํ. ติกทุกฺกฏํ ปน ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสฺิเวมติกอฺปุคฺคลิกสฺีนํ วเสน. วิหารสฺส อุปจาเรติ ตสฺส พหิ อาสนฺนปฺปเทเส.
อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา
อเนกโกฏฺกานีติ ¶ อเนกทฺวารโกฏฺกานิ. ‘‘นิกฺขมาติ วจนํ สุตฺวา อตฺตโน รุจิยา เจ นิกฺขมติ, อนาปตฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๑๒๖) วทนฺติ.
ตสฺส ¶ ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเนติ ตสฺส สนฺตกํ ยํ กิฺจิ ปตฺตจีวรปริสฺสาวนธมฺมกรณมฺจปีภิสิพิพฺโพหนาทิเภทํ อนฺตมโส รชนฉลฺลิปิ อตฺถิ, ตสฺส ปริกฺขารสฺส นิกฺกฑฺฒเน. ตฺจาติ ทุกฺกฏํ ปรามสติ. นิกฺกฑฺฒาปเนปิ เอเสว นโย. คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา ปิเตสุ ปน เอกาว อาปตฺติ.
ภณฺฑนการกกลหการกเมว สกลสงฺฆารามโต นิกฺกฑฺฒิตุํ ลภติ. โส หิ ปกฺขํ ลภิตฺวา สงฺฆมฺปิ ภินฺเทยฺย. อลชฺชิอาทโย ปน อตฺตโน วสนฏฺานโตเยว นิกฺกฑฺฒิตพฺพา. สกลสงฺฆารามโต นิกฺกฑฺฒิตุํ น วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘สกลสงฺฆารามโตปี’’ติอาทิ.
นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา
อุปริเวหาสกุฏิยาติ อุปริมตเล อสนฺถตปทราย กุฏิยา. เตนาห ‘‘อุปริ อจฺฉนฺนตลายา’’ติอาทิ. ยา หิ กาจิ อุปริ อจฺฉนฺนตลา ทฺวิภูมิกกุฏิกา วา ติภูมิกาทิกุฏิกา วา, สา ‘‘เวหาสกุฏี’’ติ วุจฺจติ. อิทฺหิ เวหาสกุฏิลกฺขณํ. ยทิ เอวํ กสฺมา ปทภาชเน ‘‘มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อสีสฆฏฺฏา’’ติ (ปาจิ. ๑๓๑) วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปทภาชเน ปนา’’ติอาทิ. อิธ อธิปฺเปตํ กุฏึ ทสฺเสตุนฺติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท อธิปฺเปตํ เวหาสกุฏึ ทสฺเสตุํ. มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสาติ ปมาณมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส. สพฺพเหฏฺิมาหิ ตุลาหิ สีสํ น ฆฏฺเฏตีติ อสีสฆฏฺฏา. องฺเค วิชฺฌิตฺวาติ อฏนิโย วิชฺฌิตฺวา. ปเวสิตปาทกนฺติ ปเวสิตปาทสิขํ. ตสฺมาติ ‘‘ภูมตฺเถ วา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ การณภาเวน ปจฺจามสติ. ยสฺมา อาหจฺจปาทกาทีสุ ยถาวุตฺโต อตฺโถ โหติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ.
สหสาติ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา. อเวหาสกุฏิกายาติ ภูมิยํ กตปณฺณสาลาทีสุ, ตตฺถ อนาปตฺติ. น หิ สกฺกา ตตฺถ ปรสฺส ปีฬา ¶ กาตุํ. สีสฆฏฺฏายาติ ยา สีสํ ฆฏฺฏา โหติ, ตตฺถาปิ อนาปตฺติ. น หิ สกฺกา ตตฺถ เหฏฺาปาสาเท อโนณเตน วิจริตุํ, ตสฺมา อสฺจรณฏฺานตฺตา ปรปีฬา น ภวิสฺสติ. อุปริตลํ วา ปทรสฺจิตนฺติ อุปริมตลํ ทารุผลเกหิ ฆนสนฺถตํ. กิฺจิ คณฺหาติ วาติ อุปริ นาคทนฺตกาทีสุ ลคฺคิตํ จีวราทึ ยํ กิฺจิ คณฺหาติ วา. ลคฺคติ วาติ เอตฺถาปิ เอเสว ¶ นโย. ปฏิปกฺขภูตา อาณิ ปฏาณิ. ยสฺสา ทินฺนาย นิสีทนฺเตปิ ปาทา น นิปตนฺติ, เอวํภูตา อาณิ มฺจปีานํ ปาทสิขาสุ ทินฺนา โหตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปาทสีสาน’’นฺติอาทิ.
เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา
ปิฏฺสงฺฆาฏสฺสาติ ทฺวารพนฺธสฺส. สามนฺตา อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ ปเทโสติ ยสฺส (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๕) เวมชฺเฌ ทฺวารํ โหติ, อุปริภาเค จ อุจฺจา ภิตฺติ, ตสฺส ตีสุ ทิสาสุ สามนฺตา อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ ปเทโส. ขุทฺทกสฺส ปน วิหารสฺส ทฺวีสุ ทิสาสุ. ตตฺราปิ ยํ ภิตฺตึ วิวริยมานํ กวาฏํ อาหนติ, สา อปริปุณฺณูปจาราปิ โหติ. สเจ ปน ทฺวารสฺส อโธภาเคปิ เลโปกาโส อตฺถิ, ตมฺปิ ลิมฺปิตุํ วฏฺฏติ. อคฺคฬฏฺปนายาติ เอตฺถ อคฺคฬสทฺเทน ตํสมฺพนฺธโต ทฺวารผลกสหิตํ ทฺวารพนฺธนํ อธิปฺเปตํ. เตนาห ‘‘สกวาฏกสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘นิจฺจลภาวตฺถายา’’ติ อิมินา ตฺจ โข ปนํ อิธ นิจฺจลภาเวนาติ ทสฺเสติ. โก ปเนตฺถ อธิปฺปาโยติ อาห ‘‘กวาฏฺหี’’ติอาทิ. กมฺปตีติ จลติ. ยาว ทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺปนาย ปุนปฺปุนํ ลิมฺปิตพฺโพ วา เลปาเปตพฺโพ วาติ อคฺคฬฏฺปนตฺถาย ยาว ทฺวารโกสา ปุนปฺปุนํ อตฺตนา ลิมฺปิตพฺโพ วา, ปเรหิ เลปาเปตพฺโพ วาติ อตฺโถ.
นนุ จายมตฺโถ เนว มาติกายํ, น ปทภาชเน วุตฺโต, อถ กุโต ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. กิฺจาปีติ ยทิปิ. อฏฺุปฺปตฺติยนฺติ สิกฺขาปทสฺส นิทาเน. อธิการโตติ อนุวตฺตนโต. อาโลกํ สนฺเธติ ปิเธตีติ อาโลกสนฺธิ. เตนาห ‘‘อาโลกสนฺธีติ วาตปานกวาฏกา วุจฺจนฺตี’’ติ. ตตฺถ วาตปานกวาฏกาติ วาตปานผลกา. อนฺุาตปฺปเทสโต ¶ ปน อฺตฺถ ปุนปฺปุนํ วิลิมฺปิตุํ วา วิลิมฺปาเปตุํ วา น วฏฺฏติ. ‘‘มตฺติกาย กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ปุน จตุตฺถเลเป ทินฺเน ปาจิตฺติย’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๑๓๕) เกจิ. ‘‘ปุนปฺปุนํ เลปทานสฺส วุตฺตปฺปมาณโต อฺตฺถ ปฏิกฺขิตฺตมตฺตํ เปตฺวา ปาจิตฺติยสฺส อวุตฺตตฺตา ทุกฺกฏ’’นฺติ อปเร.
อธิฏฺาตพฺพนฺติ สํวิธาตพฺพํ. อปฺปหริเตติ เอตฺถ อปฺปสทฺโท ‘‘อปฺปิจฺโฉ’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๕๒, ๓๓๖; สํ. นิ. ๒.๑๔๘) วิย อภาวตฺโถติ อาห ‘‘อหริเต’’ติ. สาลิวีหิอาทิ ¶ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๓๐) ปุพฺพณฺณํ ‘‘ปุรกฺขตํ สสฺสผล’’นฺติ กตฺวา, ตพฺพิปริยายโต มุคฺคมาสาทิ อปรณฺณํ. วุตฺตนฺติ วปิตํ. ‘‘ตสฺมึ ตฺวา อธิฏฺหนฺโต ทุกฺกฏํ อาปชฺชตี’’ติ อิมินา ยสฺมึ ปเทเส สมนฺตา วุตฺตปฺปมาเณ ปริจฺเฉเท ปุพฺพณฺณาทีนิ น สนฺติ, ตตฺถ วิหาโร กาเรตพฺโพ. ยตฺถ ปน สนฺติ, ตตฺถ การาเปตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ตเถวาติ มุขวฏฺฏิอนฺเตน. ตสฺมึ าตพฺพํ ปตนฺตสฺส วิหารสฺส อปตโนกาสตฺตา, ตสฺส ภิกฺขุโน อุปริ น ปเตยฺยาติ อธิปฺปาโย. ยถาปริจฺฉินฺนสฺส ปน โอกาสสฺส อพฺภนฺตรํ วิหารสฺส ปตนฺตสฺส โอกาโส โหตีติ อปฺปหริเตปิ ตสฺมึ ตฺวา อธิฏฺาตุํ น ลภติ. เตนาห ‘‘ตสฺส อนฺโต อหริเตปิ าตุํ น ลภตี’’ติ.
ตโต เจ อุตฺตรีติ ติณฺณํ มคฺคานํ วา ปริยายานํ วา อุปริ จตุตฺเถ มคฺเค วา ปริยาเย วาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘มคฺเคน ฉาทิยมาเน’’ติอาทิ. ตตฺถ มคฺเคน ฉาทิยมาเนติ อปริกฺขิปิตฺวา อุชุกเมว ฉาทิยมาเน. ปริยาเยนาติ ปริกฺเขเปน. ตตฺถ มคฺเคน ฉาทนํ อิฏฺกสิลาสุธาหิ ลพฺภติ, ปริยาเยน ฉาทนํ ติณปณฺเณหีติ อาห ‘‘อิฏฺกสิลาสุธาหี’’ติอาทิ. ตสฺมา ยถา อิจฺฉติ, ตถา ทฺเว มคฺเค วา ทฺเว ปริยาเย วา อธิฏฺหิตฺวา ตติยํ มคฺคํ วา ปริยายํ วา ‘‘เอวํ ฉาเทหี’’ติ อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพํ. สเจ น ปกฺกมติ, ตุณฺหีภาเวน าตพฺพํ. สพฺพมฺปิ เจตํ ฉทนํ ฉทนูปริ เวทิตพฺพํ. อุปรูปริฉนฺโน หิ วิหาโร จิรํ อโนวสฺสโก โหตีติ มฺมานา เอวํ ฉาเทนฺติ. ติณมุฏฺิคณนายาติ ติณกรฬคณนาย.
ติกปาจิตฺติยนฺติ อติเรกทฺวตฺติปริยาเย อติเรกสฺิเวมติกอูนกสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. เสตวณฺณาทิกรเณติ เสตวณฺณกาฬวณฺณเครุกปริกมฺมมาลากมฺมลตากมฺมมกรทนฺตกปฺจปฏิกานํ ¶ กรเณ. เลณคุหาติณกุฏิกาทีสูติ เอตฺถ เลณนฺติ ทฺวารพทฺธํ. คุหาติ เกวลา ปพฺพตคุหา. ติณกุฏิกา ปากฏา เอว.
มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกสฺมึ ฆเฏ เอกาว อาปตฺตีติ เอกสฺมึ อุทกฆเฏ เอกาว อาปตฺติ. เอส นโย สพฺพภาชเนสุ ¶ . วิจฺฉินฺทนฺตสฺสาติ ธารํ วิจฺฉินฺทนฺตสฺส. เอเกกํ ปกฺขิปนฺตสฺสาติ เอเกกํ ติณํ วา ปณฺณํ วา มตฺติกํ วา อฺํ วา กฏฺโคมยาทึ ปกฺขิปนฺตสฺส. ปริยาทานนฺติ ขยํ.
‘‘ปทีเป (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๑๔๐) ปติตฺวา ปฏงฺคาทิปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ชานนฺตสฺสาปิ กุสลจิตฺเตน ปทีปุชฺชลนํ วิย ‘‘สิฺจเนน ปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ปุพฺพภาเค ชานนฺตสฺสาปิ ‘‘อิทํ ชลํ สิฺจามี’’ติ สิฺจนฺตสฺส วธกจิตฺตํ น โหตีติ อาห ‘‘วินา วธกเจตนายา’’ติอาทิ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘ปณฺณตฺติวชฺช’’นฺติ อิทมฺปิ สมตฺถิตํ โหติ. ติจิตฺตนฺติ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน ติจิตฺตํ. ตถา หิ ปณฺณตฺตึ มทฺทิตฺวา สิฺจนฺตสฺส วา สิฺจาเปนฺตสฺส วา อกุสลจิตฺเตน โหติ, ‘‘อาสนํ โธวิสฺสามี’’ติ จิตฺเตน โธวนตฺถํ สิฺจนฺตสฺส วา สิฺจาเปนฺตสฺส วา กุสลจิตฺเตน โหติ, ปณฺณตฺตึ อชานตา อรหตา สิฺจนาทิกรเณ อพฺยากตจิตฺเตน โหตีติ กุสลากุสลาพฺยากตจิตฺตวเสน ติจิตฺตํ โหติ.
สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภูตคามวคฺโค ทุติโย.
๓. โอวาทวคฺโค
๑. โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺงฺคสมนฺนาคตสฺสาติ ‘‘สีลวา โหตี’’ติอาทีหิ (ปาจิ. ๑๔๗) อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส. อนฺุาตาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส นิทาเน อนฺุาตา ¶ . ‘‘วสฺสสตูปสมฺปนฺนายา’’ติอาทิ วกฺขมานอฏฺครุธมฺมทสฺสนํ. ตตฺถ สามีจิกมฺมนฺติ มคฺคสมฺปทานพีชนปานียาปุจฺฉนาทิกํ อนุจฺฉวิกํ วตฺตํ. อาทิสทฺเทน –
‘‘น ภิกฺขุนิยา อภิกฺขุเก อาวาเส วสฺสํ วสิตพฺพํ, อนฺวทฺธมาสํ ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุสงฺฆโต ทฺเว ธมฺมา ปจฺจาสีสิตพฺพา อุโปสถปุจฺฉกฺจ โอวาทูปสงฺกมนฺจ, วสฺสํวุฏฺาย ภิกฺขุนิยา อุภโตสงฺเฆ ตีหิ าเนหิ ปวาเรตพฺพํ ทิฏฺเน ¶ วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺนาย ภิกฺขุนิยา อุภโตสงฺเฆ ปกฺขมานตฺตํ จริตพฺพํ, ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขิตสิกฺขาย สิกฺขมานาย อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปทา ปริเยสิตพฺพา, น ภิกฺขุนิยา เกนจิ ปริยาเยน ภิกฺขุ อกฺโกสิตพฺโพ ปริภาสิตพฺโพ, อชฺชตคฺเค โอวโฏ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูสุ วจนปโถ, อโนวโฏ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีสุ วจนปโถ’’ติ (จูฬว. ๔๐๓; อ. นิ. ๘.๕๑) –
อิเม สตฺต ธมฺเม สงฺคณฺหาติ. ครุธมฺเมติ ครุเก ธมฺเม. เต หิ คารวํ กตฺวา ภิกฺขุนีหิ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ครุธมฺมา’’ติ วุจฺจนฺติ.
อฺเน วา ธมฺเมนาติ เปตฺวา อฏฺ ครุธมฺเม อฺเน เยน เกนจิ ธมฺเมน. ภิกฺขุนีสุ อุปสมฺปนฺนมตฺตํ วา โอวทโตติ ภิกฺขุนีสุ อุปสมฺปนฺนมตฺตํ ครุธมฺเมน โอวทโต วา. ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย ยถาวตฺถุกเมว. ‘‘อธมฺมกมฺเม’’ติอาทีสุ ภิกฺขุโนวาทสมฺมุติกมฺมํ ‘‘กมฺม’’นฺติ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สมฺมตสฺสาปี’’ติอาทิ. วคฺเค ภิกฺขุนิสงฺเฆ โอวทโต ติกปาจิตฺติยนฺติ วคฺเค ภิกฺขุนิสงฺเฆ โอวทโต วคฺคสฺิเวมติกสมคฺคสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. ตถา เวมติกสฺส จาติ อธมฺมกมฺเม เวมติกสฺส จ วคฺเค ภิกฺขุนิสงฺเฆ โอวทโต ติกปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. เอส นโย ธมฺมกมฺมสฺิโน จาติ เอตฺถาปิ. ยถา จ วคฺเค ภิกฺขุนิสงฺเฆ โอวทโต นว ปาจิตฺติยานิ, เอวํ อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺิโน สมคฺเค ภิกฺขุนิสงฺเฆ โอวทโต ตสฺมึ สงฺเฆ วคฺคสฺิเวมติกสมคฺคสฺีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํ, ตถา เวมติกสฺส จ ธมฺมกมฺมสฺิโน จาติ นว ปาจิตฺติยานิ. เตนาห ‘‘สมคฺเคปิ ภิกฺขุนิสงฺเฆ นวา’’ติอาทิ. ธมฺมกมฺเม ปน อธมฺมกมฺมสฺิโน วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ โอวทโต ¶ ติกทุกฺกฏํ, ตถา เวมติกสฺส, ธมฺมกมฺมสฺิโน จาติ นว ทุกฺกฏานิ. สมคฺคํ ปน ภิกฺขุนิสงฺฆํ โอวทโต อฏฺาติ สตฺตรส ทุกฺกฏานิ. เตนาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. อฺํ ธมฺมนฺติ อฺํ สุตฺตนฺตํ วา อภิธมฺมํ วา. ‘‘สมคฺคามฺหายฺยา’’ติ วจเนน หิ โอวาทํ ปจฺจาสีสนฺติ. ตสฺมา เปตฺวา โอวาทํ อฺํ ธมฺมํ ภณนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. โอวาทฺจ อนิยฺยาเตตฺวาติ ‘‘เอโส ภคินิ โอวาโท’’ติ อวตฺวา. ปริปุจฺฉํ เทตีติ ตสฺสาเยว ปคุณาย ครุธมฺมปาฬิยา อตฺถํ ภณติ. โอสาเรหีติ อุจฺจาเรหิ, กเถหีติ อตฺโถ. โอสาเรตีติ อฏฺครุธมฺมปาฬึ วทติ. ปฺหํ ปุฏฺโติ ครุธมฺมนิสฺสิตํ วา ขนฺธาทินิสฺสิตํ วา ปฺหํ ภิกฺขุนิยา ปุฏฺโ.
โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกโตอุปสมฺปนฺนนฺติ ¶ ภิกฺขุนิสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนมตฺตํ. อิโต ปรมฺปิ จ ยตฺถ ยตฺถ ‘‘เอกโตอุปสมฺปนฺน’’นฺติ วุจฺจติ, สพฺพตฺถ อยเมว อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา
สํวาสายาติ อุโปสถาทิอตฺถํ. อิตรนฺติ อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนํ.
ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา
ตณฺหาทิฏฺีหิ อามสิตพฺพโต อามิสํ, จีวราทิ, อามิสเมว เหตุ อามิสเหตุ. เตนาห ‘‘จีวราทีนํ อฺตรเหตู’’ติ. อาทิสทฺเทน ปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนานํ คหณํ. อวณฺณกามตายาติ อยสกามตาเยว.
ธมฺมกมฺเมติอาทีสุ ¶ ภิกฺขุโนวาทสมฺมุติกมฺมํ ‘‘กมฺม’’นฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ติกปาจิตฺติยนฺติ ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺิเวมติกอธมฺมกมฺมสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. ตเถว อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ เวทิตพฺพํ. อสมฺมตนฺติ สมฺมเตน วา สงฺเฆน วา ภารํ กตฺวา ปิตํ อุปสมฺปนฺนํ. นนุ โอวาทสมฺมุติ อุปสมฺปนฺนสฺเสว ทียติ, น สามเณรสฺสาติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. สมฺมเตน วา สงฺเฆน วา ปิโต ปน พหุสฺสุโต สามเณโร ‘‘อสมฺมโต’’ติ เวทิตพฺโพ. ปกติยา จีวราทิเหตุ โอวทนฺตํ ปน เอวํ ภณนฺตสฺสาติ ปกติยา จีวราทิเหตุ โอวทนฺตํ ‘‘เอส จีวราทิเหตุ โอวทตี’’ติ สฺาย เอวํ ภณนฺตสฺส. ‘‘น จีวราทิเหตุ โอวทตี’’ติ สฺาย ปน เอวํ ภณนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. อนามิสนฺตรตาติ อามิสจิตฺตาภาโว, ‘‘อามิสเหตุ โอวทิสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺตอชฺฌาสยาภาโวติ อตฺโถ. จิตฺตปริยาโย เหตฺถ อนฺตรสทฺโท ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. ๒๐) วิย.
อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรทานสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจมสิกฺขาปทํ ¶ อุตฺตานตฺถเมว.
จีวรทานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา
สูจึ ปเวเสตฺวา ปเวเสตฺวา นีหรเณติ อาราปเถ อาราปเถ ปาจิตฺติยํ. ‘‘สิพฺพิสฺสามี’’ติ ปน วิจาเรนฺตสฺส, ฉินฺทนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏํ. สตกฺขตฺตุมฺปิ วิชฺฌิตฺวา สกึ นีหรนฺตสฺสาติ สกลสูจึ อนีหรนฺโต ทีฆสุตฺตปฺปเวสนตฺถํ สตกฺขตฺตุมฺปิ วิชฺฌิตฺวา สกึ นีหรนฺตสฺส. ‘‘สิพฺพา’’ติ วุตฺโตติ สกึ ‘‘จีวรํ สิพฺพา’’ติ วุตฺโต. นิฏฺาเปตีติ สพฺพํ สูจิกมฺมํ ปริโยสาเปติ. ตสฺส อาราปเถ อาราปเถ ปาจิตฺติยนฺติ อาณตฺตสฺส สูจึ ปเวเสตฺวา ปเวเสตฺวา นีหรเณ เอกเมกํ ปาจิตฺติยํ.
อุทายิตฺเถรนฺติ ¶ ลาฬุทายิตฺเถรํ. วุตฺตลกฺขณํ สิพฺพนํ วา สิพฺพาปนํ วาติ ‘‘สูจึ ปเวเสตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตลกฺขณํ สิพฺพนํ วา สิพฺพาปนํ วา.
จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
สํวิทหิตฺวาติ ‘‘เอหิ, อสุกคามํ คจฺฉามา’’ติ วา ‘‘สฺเว อหํ คจฺฉามิ, ตฺวมฺปิ อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วา วตฺวา. ตฺจ โข สํวิทหนํ อตฺถโต สงฺเกตกมฺมนฺติ อาห ‘‘คมนกาเล สงฺเกตํ กตฺวาติ อตฺโถ’’ติ. อกปฺปิยภูมิยํ สํวิทหนฺตสฺสาติ อนฺโตคาเม, ภิกฺขุนิอุปสฺสยทฺวาเร, รถิกาย, อฺเสุ วา จตุกฺกสิงฺฆาฏกหตฺถิสาลาทีสุ ตฺวา สํวิทหนฺตสฺส. เตนาห ‘‘ตตฺถ เปตฺวา’’ติอาทิ. อาสนฺนสฺสาปีติ อจฺจาสนฺนสฺสาปิ, รตนมตฺตนฺตรสฺสาปีติ อธิปฺปาโย. อฺสฺส คามสฺสาติ ยโต นิกฺขมติ, ตโต อฺสฺส คามสฺส. ตํ โอกฺกมนฺตสฺสาติ ตํ อนฺตรคามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส. สเจ ทูรํ คนฺตุกาโม โหติ, คามูปจารคณนาย โอกฺกมนฺเต โอกฺกมนฺเต ปุริมนเยเนว อาปตฺติ. เตนาห ‘‘อิติ คามูปจาโรกฺกมนคณนาย ปาจิตฺติยานี’’ติ. ตสฺส ตสฺส ปน คามสฺส อติกฺกมเน อนาปตฺติ. คาเม อสตีติ อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คาเม อสติ. ตสฺมึ ปน คาเม สติ คามนฺตรคณนาเยว ¶ ปาจิตฺติยานิ. อทฺธโยชนคณนาย ปาจิตฺติยนฺติ อทฺธโยชเน อทฺธโยชเน ปาจิตฺติยํ, เอกเมกํ อทฺธโยชนํ อติกฺกมนฺตสฺส ‘‘อิทานิ อติกฺกมิสฺสามี’’ติ ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติยปาเท ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. อิมสฺมิฺหิ นเย อติกฺกมเน อาปตฺติ, โอกฺกมเน อนาปตฺติ.
วิสงฺเกเตนาติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๘๕) เอตฺถ ‘‘ปุเรภตฺตํ คมิสฺสามา’’ติ วตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ คจฺฉนฺติ, ‘‘อชฺช วา คมิสฺสามา’’ติ สฺเว คจฺฉนฺติ, เอวํ กาลวิสงฺเกเตเยว อนาปตฺติ. ทฺวารวิสงฺเกเต, ปน มคฺควิสงฺเกเต, วา สติปิ อาปตฺติเยว. อาปทาสูติ รฏฺเภเท จกฺกสมารุฬฺหา ชานปทา ปริยายนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ อนาปตฺติ. จกฺกสมารุฬฺหาติ จ อิริยาปถจกฺกํ วา สกฏจกฺกํ วา ¶ สมารุฬฺหาติ อตฺโถ. มาตุคามสิกฺขาปเทนาติ (ปาจิ. ๔๑๓ อาทโย) สปฺปาณกวคฺเค สตฺตมสิกฺขาปเทน.
สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา
กีฬาปุเรกฺขาโรติ โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน กีฬาปุเรกฺขาโร. ตเถวาติ กีฬาวเสเนว. อคามกตีรปสฺเสนาติ อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คามานํ อภาวโต อคามกตีรปสฺเสน. ปาฬิยํ ‘‘อุทฺธํคามินึ วา อโธคามินึ วา’’ติ (ปาจิ. ๑๘๖) วจนโต ปน วาปิสมุทฺทาทีสุ กีฬาปุเรกฺขารตายปิ คจฺฉนฺตสฺส อนาปตฺติ. เตนาห ‘‘สมุทฺเท ปน ยถาสุขํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ. วิสงฺเกเตนาติ อิธาปิ กาลวิสงฺเกเตเนว อนาปตฺติ, ติตฺถวิสงฺเกเตน, ปน นาวาวิสงฺเกเตน วา คจฺฉนฺตสฺส อาปตฺติเยว.
เสสนฺติ สทฺธึ สมุฏฺานาทีหิ อวเสสํ, เกจิ ปน ‘‘กีฬาปุเรกฺขาโร ‘สํวิทหิตฺวา’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๑๘๘) วจนโต อิมํ สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตํ โลกวชฺชํ, ตสฺมา เสสํ นาม เปตฺวา ‘ปณฺณตฺติวชฺชํ ติจิตฺต’นฺติ อิทํ ทฺวยํ อวเสส’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. กีฬาปุเรกฺขารตาย หิ อภิรุหิตฺวาปิ คามนฺตโรกฺกมเน, อทฺธโยชนาติกฺกเม วา สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกเรยฺย, นิทฺทํ วา โอกฺกเมยฺย, กมฺมฏฺานํ วา มนสิ กโรนฺโต คจฺเฉยฺย, กุโต จสฺส อกุสลจิตฺตสมงฺคิตา, เยนิทํ สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตํ, โลกวชฺชฺจ สิยาติ.
นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา
ปริปาจิตนฺติ ¶ ปริปากมาปาทิตํ, ยถา ลภติ, ตถา กตฺวา ปิตนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘เนว ตสฺสา’’ติอาทิ ตสฺสาติ โย ปริภฺุเชยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน. ภิกฺขุสฺส คุณํ ปกาเสตฺวาติ ‘‘อยฺโย ภาณโก, อยฺโย พหุสฺสุโต’’ติอาทินา (ปาจิ. ๑๙๕) คุณํ ปกาเสตฺวา ¶ . ปิณฺฑปาตนฺติ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ. กมฺมสาธโนยํ สมารมฺภสทฺโทติ อาห ‘‘สมารทฺธ’’นฺติ. ปฏิยาทิตสฺสาติ สมฺปาทิตสฺส. ยสฺมา าตกปฺปวาริเตหิ ภิกฺขุสฺส อตฺถาย อสมารทฺโธปิ ปิณฺฑปาโต อตฺถโต สมารทฺโธว โหติ ยถาสุขํ หราเปตพฺพโต, ตสฺมา ‘‘าตกปฺปวาริตานํ วา สนฺตก’’นฺติ วุตฺตํ.
อุภยตฺถาติ ปริปาจิตาปริปาจิเตสุ. อวเสเสติ ภิกฺขุนิปริปาจิเตปิ ยาคุขชฺชกผลาผลาทิเก สพฺพตฺถ. นิมิตฺโตภาสปริกถาวิฺตฺติวเสน ปน อวเสเสปิ ทุกฺกฏโต น มุจฺจติ.
ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
อุปรีติ อเจลกวคฺเค. อุปนนฺทสฺส จตุตฺถสิกฺขาปเทนาติ อปฺปฏิจฺฉนฺเน มาตุคาเมน สทฺธึ รโหนิสชฺชสิกฺขาปเทน (ปาจิ. ๒๘๔ อาทโย). ตฺหิ อุปนนฺทตฺเถรํ อารพฺภ ปฺตฺเตสุ จตุตฺถภาวโต ‘‘อุปนนฺทสฺส จตุตฺถสิกฺขาปท’’นฺติ วุตฺตํ. ยทิ เอกปริจฺเฉทํ, อถ กสฺมา วิสุํ ปฺตฺตนฺติ อาห ‘‘อฏฺุปฺปตฺติวเสน ปน วิสุํ ปฺตฺต’’นฺติ. ตตฺถ อฏฺุปฺปตฺติวเสนาติ อตฺถสฺส อุปฺปตฺติวเสน, ภิกฺขุนิยา เอว รโหนิสชฺชาย อุปฺปตฺติวเสนาติ อตฺโถ. อยํ เหตฺถาธิปฺปาโย – จตุตฺถสิกฺขาปทวตฺถุโต อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส วตฺถุโน ปมํ อุปฺปนฺนตฺตา เอกปริจฺเฉเทปิ อิทํ ปมํ วิสุํ ปฺตฺตนฺติ.
รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
โอวาทวคฺโค ตติโย.
๔. โภชนวคฺโค
๑. อาวสถสิกฺขาปทวณฺณนา
‘‘อคิลาโน’’ติ ¶ เอตฺถ อนฺตมโส ทฺวิคาวุตํ คนฺตุํ สมตฺโถ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อทฺธโยชนมฺปิ คนฺตุํ สมตฺเถนา’’ติ. อาวสถปิณฺโฑติ ¶ อาวสเถ ปิณฺโฑ, สาลาทีสุ อโนทิสฺส ยาวทตฺถํ ปฺตฺตํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อิเมสํ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ อิเมสํ วาติ อิเมสํ ปาสณฺฑานํ วา. เอตฺตกานํ วาติ อิมสฺมึ ปาสณฺเฑ เอตฺตกานํ ปาสณฺฑานํ วา. ปาสณฺฑนฺติ ฉนฺนวุติวิธํ สมณปริพฺพาชกาทึ. เต หิ ตณฺหาปาสฺเจว ทิฏฺิปาสฺจ เฑนฺติ โอฑฺเฑนฺตีติ ปาสณฺฑาติ วุจฺจนฺติ. อโนทิสฺสาติ อนุทฺทิสิตฺวา, อปริจฺฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ. สาลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจีติ สาลารุกฺขมูลอพฺโภกาสาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ าเนสุ. เอกทิวสเมว ภฺุชิตพฺโพติ เอกทิวสํ สกึเยว ภฺุชิตพฺโพ, เอกสฺมึ ทิวเส ปุนปฺปุนํ ภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ. ทุติยทิวสโต ปฏฺายาติ ภุตฺตทิวสสฺส ทุติยทิวสโต ปฏฺาย. อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยนฺติ อาโลเป อาโลเป กพเฬ กพเฬ ปาจิตฺติยํ. นานากุเลหิ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๐๖) ปน นานาฏฺาเนสุ ปฺตฺตํ, เอกสฺมึ าเน เอกทิวสํ ภฺุชิตฺวา ทุติยทิวเส อฺตฺถ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, ปฏิปาฏึ ปน เขเปตฺวา ปุน อาทิโต ปฏฺาย ภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ. เอกปูคนานาปูคเอกคามนานาคาเมสุปิ เอเสว นโย. โยปิ เอกกุลสฺส วา นานากุลานํ วา เอกโต ปฺตฺโต ตณฺฑุลาทีนํ อภาเวน อนฺตรนฺตรา ฉิชฺชติ, โสปิ น ภฺุชิตพฺโพ. สเจ ปน ‘‘น สกฺโกม ทาตุ’’นฺติ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปุน กลฺยาณจิตฺเต อุปฺปนฺเน ทาตุํ อารภนฺติ, เอตํ ปุน เอกทิวสํ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
ติกปาจิตฺติยนฺติ อคิลาเน อคิลานสฺิเวมติกคิลานสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. คิลานสฺส คิลานสฺิโนติ คิลานสฺส ปน ‘‘คิลาโน อห’’นฺติ สฺิโน อนุวสิตฺวา ภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติ. สกึ ภฺุชตีติ เอกทิวสํ ภฺุชติ. ‘‘คจฺฉนฺโต วา’’ติ อิทํ อทฺธโยชนวเสน คเหตพฺพํ, ตถา ‘‘ปจฺจาคจฺฉนฺโต’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๒๐๘) อิทมฺปีติ วทนฺติ. เกนจิ อุปทฺทเวนาติ นทิปูรโจรภยาทินา เกนจิ อุปทฺทเวน. อฺนฺติ ยาคุขชฺชกผลาผลาทิเภทํ ยํ กิฺจิ อฺํ. อนุวสิตฺวาติ ปุน วสิตฺวา.
อาวสถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
คณโภชเนติ ¶ ¶ คเณน ลทฺธตฺตา คณสฺส สนฺตเก โภชเน. เตนาห ‘‘คณสฺส โภชเน’’ติ. นนุ เจตฺถ ‘‘คณสฺส โภชเน’’ติ วุจฺจติ, โส จ โข คโณ ‘‘กตฺถจิ ทฺวีหิ, กตฺถจิ ตีหี’’ติอาทินา อเนกธา อธิปฺเปโต, อิธ กติหีติ อาห ‘‘อิธ จา’’ติอาทิ. ตํ ปเนตํ คณโภชนํ ทฺวีหิ ปกาเรหิ ปสวติ นิมนฺตนโต วา วิฺตฺติโต วาติ อาห ‘‘เตสํ นิมนฺตนโต วา’’ติอาทิ. ตตฺถ นิมนฺตนโต วาติ อกปฺปิยนิมนฺตนโต วา. โอทนาทีนํ ปฺจนฺนนฺติ โอทนสตฺตุกุมฺมาสมจฺฉมํสานํ ปฺจนฺนํ.
‘‘โอทเนน นิมนฺเตมิ, โอทนํ เม คณฺหถา’’ติอาทินา นเยน เยน เกนจิ เววจเนน วา ภาสนฺตเรน วา ปฺจนฺนํ โภชนานํ นามํ คเหตฺวา นิมนฺเตตีติ สมฺพนฺโธ. จตฺตาโรติ เอกฏฺาเน วา นานาฏฺาเนสุ วา ิเต จตฺตาโร ภิกฺขู. ลกฺขณวจนฺเจตํ, ตสฺมา จตฺตาโร วา ตโต วา อธิเก ภิกฺขูติ อตฺโถ. เววจเนน วาติ ภตฺตอนฺนาทิปริยายสทฺเทน วา. ภาสนฺตเรน วาติ อนฺธทมิฬาทิภาสนฺตเรน วา. ปฺจนฺนํ โภชนานํ นามํ คเหตฺวาติ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรสฺส นามํ คเหตฺวา. โอทเนน นิมนฺเตมีติ ตุมฺเห ภนฺเต โอทเนน นิมนฺเตมิ. อาทิสทฺเทน ‘‘อากงฺขถ โอโลเกถ อธิวาเสถ ปฏิมาเนถ, สตฺตุนา นิมนฺเตมิ, สตฺตุํ เม คณฺหถ อากงฺขถ โอโลเกถ อธิวาเสถ ปฏิมาเนถา’’ติอาทีนํ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๑๗-๒๑๘) คหณํ. เอกโต วาติ เอกตฺถ ิเต วา นิสินฺเน วา ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, โอทเนน นิมนฺเตมี’’ติอาทินา เอวํ เอกโต นิมนฺติตา. นานาโต วา นิมนฺติตาติ จตฺตาริ ปริเวณานิ วา วิหาเร วา คนฺตฺวา นานาโต วา นิมนฺติตา. เอกฏฺาเน ิเตสุเยว วา เอโก ปุตฺเตน, เอโก ปิตราติ เอวมฺปิ นิมนฺติตา นานาโตเยว นิมนฺติตา นาม โหนฺติ. เอกโต คณฺหนฺติติ อฺมฺสฺส ทฺวาทสหตฺถูปจาเร ิตา คณฺหนฺติ.
กสฺมา ปน นานาโต ภุตฺเตปิ คณโภชนํ โหตีติ อาห ‘‘ปฏิคฺคหณเมว เหตฺถ ปมาณ’’นฺติ. ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ปาฬิยํ ‘‘คณโภชนํ นาม ยตฺถ จตฺตาโร ภิกฺขู ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน โภชเนน นิมนฺติตา ภฺุชนฺติ, เอตํ คณโภชนํ นามา’’ติ (ปาจิ. ๒๑๘) วุตฺตํ? ตํ ปฏิคฺคหณนิยมนตฺถเมว ¶ . น หิ อปฺปฏิคฺคหิตกํ ภิกฺขู ภฺุชนฺตีติ ‘‘ภฺุชนฺตี’’ติ ปทํ ปฏิคฺคหณนิยมวจนํ โหติ. เอกโต วา นานาโต วา วิฺาเปตฺวาติ จตฺตาโร ภิกฺขู เอกโต ิตา วา นิสินฺนา วา อุปาสกํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ จตุนฺนมฺปิ ภตฺตํ เทหี’’ติ วา ปาเฏกฺกํ ปวิสิตฺวา ‘‘มยฺหํ ภตฺตํ เทหิ, มยฺหํ ภตฺตํ เทหี’’ติ วา เอกโต วา นานาโต ¶ วา วิฺาเปตฺวา. ตสฺส ทุวิธสฺสาปีติ ยฺจ นิมนฺตนโต ลทฺธํ คณโภชนํ, ยฺจ วิฺตฺติโต ลทฺธํ, ตสฺส ทุวิธสฺสาปิ คณโภชนสฺส. เอวํ ปฏิคฺคหเณติ เอกโต ปฏิคฺคหเณ.
ปาทานมฺปิ ผลิตตฺตาติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๑๗-๒๑๘) อนฺตมโส ปาทานมฺปิ ยถา มหาจมฺมสฺส ปรโต มํสํ ทิสฺสติ, เอวํ ผลิตตฺตา. น สกฺกา ปิณฺฑาย จริตุนฺติ วาลิกาย วา สกฺขราย วา ผุฏฺมตฺเต ทุกฺขุปฺปตฺติโต อนฺโตคาเม ปิณฺฑาย จริตุํ น สกฺโกติ. จีวเร กริยมาเนติ สาฏกฺจ สุตฺตฺจ ลภิตฺวา จีวเร กริยมาเน. ยํ กิฺจิ จีวเร กตฺตพฺพกมฺมนฺติ จีวรวิจารณฉินฺทนโมฆสุตฺตาโรปนาทิ ยํ กิฺจิ จีวเร กตฺตพฺพํ กมฺมํ, อนฺตมโส สูจิเวธนมฺปีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อทฺธโยชนมฺปี’’ติอาทิ อวกํสโต วุตฺตํ. โย ปน ทูรํ คนฺตุกาโม, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, คจฺฉนฺโต อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คาวุเตปิ ภฺุชิตุํ ลภติ, คโต ปน เอกทิวสํ. ยทา นาวํ อภิรุหิตุกาโม วา โหติ อารุฬฺโห วา โอรุฬฺโห วา, อยํ นาวาภิรุหนสมโย นามาติ อาห ‘‘นาวาภิรุหนสมเยปิ เอเสว นโย’’ติ. อยํ ปน วิเสโส – อภิรุฬฺเหน อิจฺฉิตฏฺานํ คนฺตฺวาปิ ยาว น โอโรหติ, ตาว ภฺุชิตพฺพํ. จตฺตาโร ภิกฺขูติ อนฺติมปริจฺเฉโท. ยตฺถ ปน สตํ วา สหสฺสํ วา สนฺนิปติตํ, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตสฺมา ตาทิเส กาเล ‘‘มหาสมโย’’ติ อธิฏฺหิตฺวา ภฺุชิตพฺพํ. โย โกจิ ปพฺพชิโตติ สหธมฺมิเกสุ วา ติตฺถิเยสุ วา อฺตโร.
เย จ ทฺเว ตโย เอกโต คณฺหนฺตีติ เยปิ อกปฺปิยนิมนฺตนํ สาทิยิตฺวา ทฺเว วา ตโย วา เอกโต คณฺหนฺติ, เตสมฺปิ อนาปตฺติ. ปณีตโภชนสูโปทนวิฺตฺตีหิ ปน อาปตฺติเยวาติ วทนฺติ, อุปปริกฺขิตพฺพํ. นิจฺจภตฺตาทีสูติ นิจฺจภตฺเต สลากภตฺเต ปกฺขิเก อุโปสถิเก ปาฏิปทิเก. ตตฺถ นิจฺจภตฺตนฺติ ธุวภตฺตํ วุจฺจติ. ‘‘นิจฺจภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ ¶ , พหูนมฺปิ เอกโต คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. สลากภตฺตาทีสุปิ เอเสว นโย.
คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
คณโภชเน วุตฺตนเยเนวาติ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, โอทเนน นิมนฺเตมิ, โอทนํ เม คณฺหถา’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๒๑๗-๒๑๘) นเยน เยน เกนจิ เววจเนน วา ภาสนฺตเรน วา ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรสฺส นามํ คเหตฺวา นิมนฺเตตีติ วุตฺเตเนว นเยน ¶ . นิมนฺติตสฺสาติ อกปฺปิยนิมนฺตเนน นิมนฺติตสฺส. อวิกปฺเปตฺวาติ สมฺมุขาสมฺมุขวเสน อวิกปฺเปตฺวา, อปริจฺจชิตฺวาติ อตฺโถ. อยฺหิ ภตฺตวิกปฺปนา นาม สมฺมุขาปรมฺมุขาปิ วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘โย ภิกฺขุ ปฺจสุ สหธมฺมิเกสู’’ติอาทิ.
อฺตฺร นิมนฺตนโภชนวตฺถุสฺมินฺติ อฺตฺร ปมํ นิมนฺติตา หุตฺวา อฺสฺมึ นิมนฺตเน ภฺุชนวตฺถุสฺมึ. ยทิ ติวิธา อนุปฺตฺติ, อถ กสฺมา ปริวาเร ‘‘จตสฺโส อนุปฺตฺติโย’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปริวาเร ปนา’’ติอาทิ. วิกปฺปนมฺปิ คเหตฺวาติ วิกปฺปนานุชานนมฺปิ อนุปฺตฺติสมานนฺติ อนุปฺตฺติภาเวน คเหตฺวา. เอกสํสฏฺานีติ เอกสฺมึ มิสฺสิตานิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๒๙) – ทฺเว ตีณิ กุลานิ นิมนฺเตตฺวา เอกสฺมึ าเน นิสีทาเปตฺวา อิโต จิโต จ อาหริตฺวา ภตฺตํ อากิรนฺติ, สูปพฺยฺชนํ อากิรนฺติ, เอกมิสฺสกํ โหติ, เอตฺถ อนาปตฺตีติ. สเจ ปน มูลนิมนฺตนํ เหฏฺา โหติ, ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อุปริ, ตํ อุปริโต ปฏฺาย ภฺุชนฺตสฺส อาปตฺติ. หตฺถํ ปน อนฺโต ปเวเสตฺวา ปมนิมนฺตนโต เอกมฺปิ กพฬํ อุทฺธริตฺวา ภุตฺตกาลโต ปฏฺาย ยถา ตถา วา ภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติ. ทฺเว ตีณิ นิมนฺตนานิ เอกโต วา กตฺวา ภฺุชตีติ ทฺเว ตีณิ นิมนฺตนานิ เอกโต ปกฺขิปิตฺวา มิสฺเสตฺวา เอกํ กตฺวา ภฺุชตีติ อตฺโถ. ‘‘สกเลน คาเมน วา’’ติอาทีสุ สกเลน คาเมน เอกโต หุตฺวา นิมนฺติตสฺเสว ยตฺถ กตฺถจิ ภฺุชโต อนาปตฺติ. ปูเคปิ เอเสว นโย. นิมนฺติยมาโน วา ‘‘ภิกฺขํ คเหสฺสามี’’ติ วทตีติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหา’’ติ นิมนฺติยมาโน ¶ ‘‘น มยฺหํ ตว ภตฺเตน อตฺโถ, ภิกฺขํ คเหสฺสามี’’ติ ภณติ. กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ โภชนํ กิริยํ, อวิกปฺปนํ อกิริยํ.
ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา
ปเหณกตฺถายาติ ปณฺณาการตฺถาย. ปาเถยฺยตฺถายาติ มคฺคํ คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺคตฺถาย. สตฺตูติ พทฺธสตฺตุ, อพทฺธสตฺตุ จ. ทฺวตฺติปตฺตปูเร ปฏิคฺคเหตฺวาติ มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมเลขาย สมํ ปูเร ทฺวตฺติปตฺตปูเร คเหตฺวาติ อตฺโถ. อิมสฺส จตฺถสฺส เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ปากฏตฺตา ตตฺถ กตฺตพฺพปฺปการเมว ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิมาห. เสสนฺติ ตโต เอกปตฺตโต อฺํ ปตฺตํ. สเจ ตโย ปตฺตปูรา คหิตา ทฺเว, สเจ ทฺเว คหิตา, เอกนฺติ วุตฺตํ โหติ.
คมเน ¶ วา ปฏิปฺปสฺสทฺเธติ อนฺตรามคฺเค อุปทฺทวํ ทิสฺวา, อนตฺถิกตาย วา ‘‘มยํ อิทานิ น เปสิสฺสาม น คมิสฺสามา’’ติ เอวํ คมเน อุปจฺฉินฺเน เทนฺตานนฺติ อตฺโถ.
กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา
ภุตฺตวาติ กตภตฺตกิจฺโจ. สาสปมตฺตมฺปิ อชฺโฌหริตนฺติ เอวํ ปริตฺตมฺปิ โภชนํ สงฺขาทิตฺวา วา อสงฺขาทิตฺวา วา คิลิตํ. ปวาริโตติ ปฏิกฺเขปิโต. โย หิ ภฺุชนฺโต ปริเวสเกน อุปนีตํ โภชนํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ, โส เตน ปวาริโต ปฏิกฺขิปิโต นาม โหติ. พฺยฺชนํ ปน อนาทิยิตฺวา อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘กตปฺปวารโณ กตปฺปฏิกฺเขโปติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. โสปิ จ ปฏิกฺเขโป ยสฺมา น ปฏิกฺเขปมตฺเตน, อถ โข ปฺจงฺควเสน. เตนสฺส ปทภาชเน ‘‘อสนํ ปฺายตี’’ติอาทิ (ปาจิ. ๒๓๙) วุตฺตํ.
โภชนํ ¶ ปฺายตีติ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ ปตฺตาทีสุ ทิสฺสติ. เตนาห ‘‘ปวารณปฺปโหนกํ เจ โภชน’’นฺติอาทิ. สาลีติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) อนฺตมโส นีวารํ อุปาทาย สพฺพาปิ สาลิชาติ. วีหีติ สพฺพาปิ วีหิชาติ. ยวโคธุเมสุ เภโท นตฺถิ. กงฺคูติ เสตรตฺตกาฬเภทา สพฺพาปิ กงฺคุชาติ. วรโกติ อนฺตมโส วรกโจรกํ อุปาทาย สพฺพาปิ เสตวณฺณา วรกชาติ. กุทฺรูสโกติ กาฬโกทฺรโว เจว สามากาทิเภทา จ สพฺพาปิ ติณธฺชาติ.
นีวารวรกโจรกา เจตฺถ ‘‘ธฺานุโลมา’’ติ วทนฺติ. ยาคุนฺติ อมฺพิลยาคุขีรยาคุอาทิเภทํ ยํ กิฺจิ ยาคุํ. อิมินาว ปายาสสฺสาปิ คหิตตฺตา ‘‘อมฺพิลปายาสาทีสุ อฺตรํ ปจามาติ วา’’ติ น วุตฺตํ. ปวารณํ ชเนตีติ อนติริตฺตโภชนาปตฺตินิพนฺธนํ ปฏิกฺเขปํ สาเธติ. สเจ ปน โอธิ น ปฺายติ, ยาคุสงฺคหํ คจฺฉติ, ปวารณํ น ชเนติ. ปุน ปวารณํ ชเนติ ฆนภาวคมนโต ปฏฺาย โภชนสงฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโย.
อุทกกฺชิกขีราทีนิ อากิริตฺวาติ อุทกฺเจว กฺชิกฺจ ขีราทีนิ จ อากิริตฺวา เตหิ สทฺธึ อมทฺทิตฺวา ภตฺตมิสฺสเก กตฺวา. เตนาห ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติอาทิ. สเจ ปน ภตฺเต อุทกกฺชิกขีราทีนิ อากิริตฺวา มทฺทิตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ เทนฺติ, ปวารณา ¶ น โหติ. ยาคุยาปีติ เอวํ ยาคุสงฺคหํ คตาย วา อฺาย วา ยาคุยาปิ. สุทฺธรสโก, ปน รสกยาคุ วา น ชเนติ.
ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรวเสน วิปฺปกตโภชนภาวสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา ‘‘ทฺเวปิ ขาทิตานิ โหนฺติ…เป… น ปวาเรตี’’ติ วุตฺตํ. อกปฺปิยมํสํ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙), อกปฺปิยโภชนฺจ พุทฺธปฏิกุฏฺํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณาย อวตฺถุตาย น ปวารณา โหตีติ อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ. ยฺหิ ภิกฺขุโน ขาทิตุํ วฏฺฏติ, ตํ เอว ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติ. อิทํ ปน ชานนฺโต อกปฺปิยตฺตา ปฏิกฺขิปติ. อชานนฺโตปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺาเน ิตเมว ปฏิกฺขิปติ นาม, ตสฺมา น ปวาเรติ. สเจ ปน อกปฺปิยมํสํ ขาทนฺโต กปฺปิยมํสํ วา โภชนํ วา ปฏิกฺขิปติ, ปวาเรติ. กสฺมา? วตฺถุตาย. ยฺหิ เตน ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ ปวารณาย วตฺถุ. ยํ ปน ขาทติ, ตํ ¶ กิฺจาปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺาเน ิตํ, ขาทิยมานํ ปน มํสภาวํ น ชหติ, ตสฺมา ปวาเรติ. โก ปน วาโท กปฺปิยมํสํ ขาทโต กปฺปิยมํสโภชนปฺปฏิกฺเขเป. เอส นโย อกปฺปิยโภชนํ ขาทโต กปฺปิยโภชนปฺปฏิกฺเขเป.
โภชเน สตีติ ปฺจสุ โภชเนสุ เอกสฺมิมฺปิ โภชเน สติ. อฺํ วุตฺตลกฺขณํ โภชนนฺติ ปตฺตาทิคตโต อฺํ วุตฺตลกฺขณํ ปฺจสุ โภชเนสุ เอกมฺปิ โภชนํ. ‘‘นิรเปกฺโข โหตี’’ติ เอตสฺเสว วิวรณํ ‘‘ยํ ปตฺตาทีสู’’ติอาทิ. น เกวลํ นิรเปกฺโข วาติ อาห ‘‘อฺตฺร วา’’ติอาทิ. โส ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรตีติ ตสฺมึ เจ อนฺตเร อฺํ โภชนํ อภิหฏํ, ตํ โส ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรติ. กสฺมา? วิปฺปกตโภชนภาวสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา.
‘‘อุปนาเมตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) อิมินา กายาภิหารํ ทสฺเสติ. หตฺเถ วา อาธารเก วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ, เตน ‘‘อูรูสุ วา’’ติ วิกปฺเปติ. ทูเร นิสินฺนสฺส ทหรภิกฺขุสฺส ปตฺตํ เปเสตฺวา ‘‘อิโต โอทนํ คณฺหาหี’’ติ วทติ, คณฺหิตฺวา ปน คโต ตุณฺหี ติฏฺติ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปโต เอเสว นโย. กสฺมา? ภิกฺขุสฺส ทูรภาวโต, ทูตสฺส จ อนภิหรณโต. สเจ ปน คเหตฺวา อาคโต ภิกฺขุ ‘‘อิมํ ภตฺตํ คณฺหา’’ติ วทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติ. เอวํ วุตฺเตปีติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหา’’ติ วุตฺเตปิ.
ภตฺตปจฺฉึ คเหตฺวา ปริวิสนฺตสฺสาติ เอเกน หตฺเถน ภตฺตปจฺฉึ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน กฏจฺฉุํ ¶ คเหตฺวา ปริวิสนฺตสฺส. อฺโ ‘‘อหํ ธาเรสฺสามี’’ติ คหิตมตฺตกเมว กโรตีติ อฺโ อาคนฺตฺวา ‘‘อหํ ปจฺฉึ ธาเรสฺสามิ, ตฺวํ โอทนํ เทหี’’ติ วตฺวา คหิตมตฺตกเมว กโรติ. อภิหฏาว โหตีติ ปริเวสเกเนว อภิหฏาว โหติ. อิทานิ อสติ ตสฺส ทาตุกามาภิหาเร คหณสมเยปิ ปฏิกฺขิปโต น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุทฺธเฏติ อุทฺธเฏ ภตฺเต. กฏจฺฉุอภิหาโรเยว หิ ตสฺส อภิหาโรติ อธิปฺปาโย. อนนฺตรสฺส ทิยฺยมาเนติ อนนฺตรสฺส ภิกฺขุโน ภตฺเต ทิยฺยมาเน. กายวิกาเรนาติ ‘‘องฺคุลึ วา หตฺถํ วา มจฺฉิกพีชนึ วา จีวรกณฺณํ วา ¶ จาเลติ, ภมุกาย วา อาการํ กโรติ, กุทฺโธ วา โอโลเกตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) เอวํ วุตฺเตน องฺคุลิจลนาทินา กายวิกาเรน. ‘‘อลํ มา เทหี’’ติอาทินา วจีวิกาเรนาติ ‘‘อล’’นฺติ วา ‘‘น คณฺหามี’’ติ วา ‘‘มา อากิรา’’ติ วา ‘‘อปคจฺฉา’’ติ วา เอวํ เยน เกนจิ วจีวิกาเรน.
อภิหเฏ ปน ภตฺเต ปวารณาย ภีโต หตฺเถ อปเนตฺวา ปุนปฺปุนํ ปตฺเต โอทนํ อากิรนฺตํ ‘‘อากิร อากิร, โกฏฺเฏตฺวา ปูเรหี’’ติ วทโต ปวารณา น โหติ. เอส นโย ภตฺตํ อภิหรนฺตํ ภิกฺขุํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กึ, อาวุโส, อิโตปิ กิฺจิ คณฺหิสฺสสิ, ทมฺมิ เต กิฺจี’’ติ วทโตปิ.
‘‘รสํ ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ อปฺปวารณาชนกสฺส นามํ คเหตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘ตํ สุตฺวา ปฏิกฺขิปโต ปวารณา นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. มํสรสนฺติ เอตฺถ ปน น เกวลํ มํสสฺส รสํ ‘‘มํสรส’’มิจฺเจว วิฺายติ, อถ โข มํสฺจ รสฺจ มํสรสนฺติ เอวํ ปวารณาชนกนามวเสนาปิ. ตสฺมา ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณาว โหตีติ อาห ‘‘มํสรสนฺติ วุตฺเต ปน ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหตี’’ติ. ปรโต มจฺฉมํสํ พฺยฺชนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ยสฺมึ อิริยาปเถ ปวาเรติ, ตํ อวิโกเปนฺเตเนว ภฺุชิตพฺพนฺติ โย คจฺฉนฺโต (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) ปวาเรติ, เตน คจฺฉนฺเตเนว ภฺุชิตพฺพํ. กทฺทมํ วา อุทกํ วา ปตฺวา ิเตน อติริตฺตํ กาเรตพฺพํ. สเจ อนฺตรา นที ปูรา โหติ, นทิตีเร คุมฺพํ อนุปริยายนฺเตน ภฺุชิตพฺพํ. อถ นาวา วา เสตุ วา อตฺถิ, ตํ อภิรุหิตฺวาปิ จงฺกมนฺเตเนว ภฺุชิตพฺพํ, คมนํ น อุปจฺฉินฺทิตพฺพํ. เอส นโย อิตรอิริยาปเถสุปิ. ตํ ตํ อิริยาปถํ โกเปนฺเตน อติริตฺตํ กาเรตพฺพํ. โย อุกฺกุฏิโกว นิสีทิตฺวา ปวาเรติ, เตน อุกฺกุฏิเกเนว ภฺุชิตพฺพํ. ตสฺส ปน เหฏฺา ปลาลปีํ วา กิฺจิ วา นิสีทนํ ทาตพฺพํ. ปีเก นิสีทิตฺวา ปวาริเตน ปน อาสนํ อจาเลตฺวาว จตสฺโส ทิสา ปริวตฺตนฺเตน ภฺุชิตุํ ลพฺภติ. มฺเจ นิสีทิตฺวา ปวาริเตน อิโต วา เอตฺโต วา สํสริตุํ น ลพฺภติ. สเจ ปน สห ¶ มฺเจน อุกฺขิปิตฺวา อฺตฺร เนนฺติ, วฏฺฏติ. นิปชฺชิตฺวา ปวาริเตนาปิ นิปนฺเนเนว ภฺุชิตพฺพํ. ปริวตฺตนฺเตน เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส านํ นาติกฺกเมตพฺพํ.
อลเมตํ สพฺพนฺติ เอตํ สพฺพํ อลํ ปริยตฺตํ, อิทมฺปิ เต อธิกํ, อิโต อฺํ น ลจฺฉสีติ อธิปฺปาโย. โย อติริตฺตํ กโรตีติ โย ‘‘อลเมตํ ¶ สพฺพ’’นฺติ อติริตฺตํ กโรติ. ปฏิปกฺขนเยนาติ ‘‘กปฺปิยกตํ, ปฏิคฺคหิตกตํ, อุจฺจาริตกตํ, หตฺถปาเส กตํ, ภุตฺตาวินา กตํ, ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา อวุฏฺิเตน กตํ ‘อลเมตํ สพฺพ’นฺติ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. ๒๓๙) อิเมหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ ยํ อติริตฺตํ กปฺปิยํ กตํ, ยฺจ คิลานาติริตฺตํ, ตทุภยมฺปิ อติริตฺตนฺติ เอวํ ตสฺเสว ปฏิปกฺขนเยน. เอตฺถ จ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, อยํ กิร อาจิณฺโณ. วินยธรา ปน ‘‘สกึ เอว วตฺตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ.
กสฺมา ตํ โส ปุน กาตุํ น ลภตีติ อาห ‘‘ยฺหี’’ติอาทิ. ตตฺถ ยฺหิ อกตนฺติ เยน ปมํ กปฺปิยํ กตํ, เตน ยํ อกตํ, ตํ กาตพฺพํ. ปมภาชเน ปน กาตุํ น ลพฺภติ. เยน จ อกตนฺติ อฺเน ภิกฺขุนา เยน ปมํ น กตํ, เตน จ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. วุตฺตนฺติ สีหฬฏฺกถาสุ วุตฺตํ. อฺสฺมึ ปน ภาชเนติ ยสฺมึ ปน ภาชเน ปมํ กตํ, ตโต อฺสฺมึ ปตฺเต วา กุณฺเฑ วา ปจฺฉิยํ วา ยตฺถ กตฺถจิ ปุรโต เปตฺวา โอนามิตภาชเน.
อฺตฺร ภฺุชนวตฺถุสฺมินฺติ ภุตฺตาวินา ปวาริเตน หุตฺวา อฺตฺร ภฺุชนวตฺถุสฺมึ. ติกปาจิตฺติยนฺติ อนติริตฺเต อนติริตฺตสฺิเวมติกอติริตฺตสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. อชฺโฌหรโต จ ทุกฺกฏนฺติ อชฺโฌหรโต อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ทุกฺกฏํ. สเจ ปน อามิสสํสฏฺานิ โหนฺติ, อาหารตฺถายปิ อนาหารตฺถายปิ ปฏิคฺคเหตฺวา อชฺโฌหรนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว. เตสํ อนฺุาตปริโภควเสนาติ ยามกาลิกาทีนํ อนฺุาตปริโภควเสน, ยามกาลิกํ ปิปาสาย สติ ปิปาสจฺเฉทนตฺถํ, สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกฺจ เตน เตน อุปสเมตพฺพเก อาพาเธ สติ ตสฺส อุปสมนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. อิทมฺปิ อชฺโฌหรณโต กายกมฺมํ, วาจาย ‘‘อติริตฺตํ กโรถ ภนฺเต’’ติ อการาปเนน วจีกมฺมนฺติ อาห ‘‘สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสาเนวา’’ติ. กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ ปฏิกฺขิปิตฺวา ภฺุชนํ กิริยํ. อติริตฺตสฺส อกรณํ อกิริยนฺติ เวทิตพฺพํ.
ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา
สุตฺวา ¶ ¶ วาติ อฺเน วา เตเนว วา อาโรจิตํ สุตฺวา. ‘‘ภุตฺตสฺมึ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๒๔๓) วุตฺตตฺตา โภชนปริโยสาเน ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํ.
ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
วิกาเลติ เอตฺถ อรุณุคฺคมนโต ปฏฺาย ยาว มชฺฌนฺหิโก, อยํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม. ตทฺโ วิกาโล ‘‘วิคโต กาโล’’ติ กตฺวา. เตนาห ‘‘วิคเต กาเล’’ติอาทิ. ิตมชฺฌนฺหิโกปิ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๔๘-๒๔๙) กาลสงฺคหํ คจฺฉติ. ตโต ปฏฺาย ปน ขาทิตุํ วา ภฺุชิตุํ วา น สกฺกา. สหสา ปิวิตุํ สกฺกา ภเวยฺย, กุกฺกุจฺจเกน ปน น กาตพฺพํ. กาลปริจฺเฉทชานนตฺถฺจ กาลตฺถมฺโภ โยเชตพฺโพ. กาลพฺภนฺตเรว ภตฺตกิจฺจํ กาตพฺพํ. ‘‘ยํ กิฺจิ…เป… ขาทนียํ วา’’ติ อิมินา ยํ ตาว สกฺขลิโมทกาทิ ปุพฺพณฺณาปรณฺณมยํ, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. โภชนียํ นาม ปฺจ โภชนานิ.
สติ ปจฺจเยติ ปิปาสาทิการเณ วิชฺชมาเน. โรมฏฺกสฺสาติ โรมฏฺกสฺส ภิกฺขุโน อชฺโฌหริตฺวา อุคฺคิริตฺวา มุเขว ปิโต พหิ มุขทฺวารา วินิคฺคโต โภชนสฺส มคฺคา พหิ นิคฺคโต ‘‘โรมฏฺโ’’ติ ปวุจฺจติ. อิธ ปน อชฺโฌหริตฺวา อุคฺคิริตฺวา มุเขว ปิโตติ อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘น จ, ภิกฺขเว’’ติอาทิ. เปตฺวา โรมฏฺกํ เสสานํ อาคตํ อุคฺคารํ มุเข สนฺธาเรตฺวา คิลนฺตานํ อาปตฺติ. สเจ ปน อสนฺธาเรนฺตเมว ปรคลํ คจฺฉติ, วฏฺฏติ.
วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา
‘‘กาโร กรณํ กิริยาติ อตฺถโต เอก’’นฺติ เอเตน การสทฺทสฺส ภาวตฺถตํ ทสฺเสติ. สมฺมา นิธานํ ปนํ สนฺนิธิ. ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา เอกรตฺตํ วีตินามิตสฺเสตํ ¶ นาม’’นฺติ อิมินา ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ เอกรตฺตํ วีตินามิเต อิมสฺส ทุทฺโธตภาวํ ทสฺเสติ. กิฺจาปิ ยามกาลิกํ ขาทนียํ, โภชนียํ วา น โหติ, ‘‘อนาปตฺติ ยามกาลิกํ ยาเม นิทหิตฺวา ภฺุชตี’’ติอาทิ วจนโต ปน ตตฺถาปิ ยามาติกฺกเม สนฺนิธิปจฺจยา ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพนฺติ ‘‘ยํ กิฺจิ ยาวกาลิกํ วา ยามกาลิกํ วา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ทุทฺโธตภาวเมว วิภาเวตุํ ‘‘ยํ องฺคุลิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ องฺคุลิยา ฆํสนฺตสฺส เลขา ปฺายตีติ ยํ ปตฺตํ โธตํ องฺคุลิยา ฆํสนฺตสฺส ปตฺเต องฺคุลิเลขา ปฺายติ, โส ปตฺโต ทุทฺโธโต โหตีติ อตฺโถ. เตลวณฺณปตฺเต ปน องฺคุลิเลขา ปฺายติ, สา อพฺโพหาริกา. สฺเนโหติ เตลํ. สนฺทิสฺสตีติ ยาคุยา อุปริ สนฺทิสฺสติ. ตาทิเส ปตฺเตปีติ ปฏิคฺคหณํ อวิสฺสชฺชิตฺวา สยํ วา อฺเน วา โภชนํ นีหริตฺวา น สมฺมา โธเต ปตฺเตปิ. ปุนทิวเส ภฺุชนฺตสฺส ปาจิตฺติยนฺติ ปตฺเต ลคฺคํ อวิชหิตปฺปฏิคฺคหณํ โหตีติ ทุติยทิวเส ภฺุชนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. ปริจฺจตฺเต ปน ปตฺเต ปุนทิวเส ภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติ.
ยํ ปนาติ ยํ โภชนํ ปน. อปริจฺจตฺตเมว หีติ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน วา อนุปสมฺปนฺนสฺส นิรเปกฺขทาเนน วา อปริจฺจตฺตเมว. กปฺปิย โภชนนฺติ อนฺตมโส เอกสิตฺถมตฺตมฺปิ กปฺปิยโภชนํ. อกปฺปิเยสูติ อกปฺปิยมํเสสุ. เสเสสูติ มนุสฺสมํสโต อวเสเสสุ หตฺถิอสฺสสุนขอหิสีหพฺยคฺฆทีปิอจฺฉตรจฺฉมํเสสุ เจว อปฺปฏิเวกฺขิเต อุทฺทิสฺสกตมํเส จ. ปาฬิยํ ‘‘สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ อาหารตฺถาย ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๒๕๕) สนฺนิหิเตสุ สตฺตาหกาลิกยาวชีวิเกสุ ปุเรภตฺตมฺปิ อาหารตฺถาย อชฺโฌหรเณปิ ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา ยามกาลิเกปิ อาหารตฺถาย อชฺโฌหรเณปิ วิสุํ ทุกฺกเฏนาปิ ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อาหารตฺถาย อชฺโฌหรโต ทุกฺกเฏน สทฺธึ ปาจิตฺติย’’นฺติ. สพฺพวิกปฺเปสูติ ‘‘กปฺปิยโภชนํ ภฺุชนฺตสฺสา’’ติอาทินา วุตฺเตสุ สพฺเพสุ วิกปฺเปสุ อปรมฺปิ ปาจิตฺติยํ วฑฺฒติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๓) – กปฺปิยโภชเน ทฺเว ปาจิตฺติยานิ, มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจเยน สทฺธึ ทฺเว ปาจิตฺติยานิ, อวเสเสสุ ปน อกปฺปิยมํเสสุ ทุกฺกเฏน สทฺธึ ทฺเว ปาจิตฺติยานิ. ยามกาลิกํ สติ ปจฺจเย สามิเสน มุเขน ¶ อชฺโฌหรโต ทฺเว ปาจิตฺติยานิ, นิรามิเสน เอกเมว. อาหารตฺถาย อชฺโฌหรโต วิกปฺปทฺวเยปิ ทุกฺกเฏน สทฺธินฺติ.
อวเสเสสูติ ยามกาลิกาทิโต อวเสเสสุ. ปาจิตฺติยํ วฑฺฒติเยวาติ อปรมฺปิ ปาจิตฺติยํ วฑฺฒติเยว. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ วิกาเล อชฺโฌหรติ, ปกติโภชเน สนฺนิธิปจฺจยา ¶ จ วิกาลโภชนปจฺจยา จ ทฺเว ปาจิตฺติยานิ, อกปฺปิยมํเสสุ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจเยน สทฺธึ ทฺเว ปาจิตฺติยานิ, อวเสเสสุ ทุกฺกเฏน สทฺธึ ทฺเวติ.
เพลฏฺสีโส นาม ชฏิลสหสฺสสฺส อพฺภนฺตเร เอโก มหาเถโร. ติกปาจิตฺติยนฺติ สนฺนิธิการเก สนฺนิธิการกสฺิเวมติกอสนฺนิธิการกสฺีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. สํสฏฺานีติ สํสฏฺรสานิ. สมฺภินฺนรสํ สนฺธาเยว หิ ‘‘ตทหุปฏิคฺคหิตํ กาเล กปฺปตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. เอตฺถ จ อสมฺภินฺนรสนฺติ อมิสฺสิตรสํ. อิทฺจ สีตลปายาสาทินา สห ลทฺธํ สปฺปิปิณฺฑาทิกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘สุโธตํ วา’’ติ อิทํ ปน ปิณฺฑปาเตน สทฺธึ ลทฺธํ ตกฺโกลชาติผลาทึ, ยาคุอาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา ทินฺนสิงฺคีเวราทิกฺจ สนฺธาย วุตฺตํ.
เตนาติ สตฺตาหกาลิเกน. ตทหุ ปฏิคฺคหิตํ อสฺสาติ ตทหุปฏิคฺคหิตํ, เตน ตทหุปฏิคฺคหิเตน. เอส นโย ‘‘ทฺวีหปฏิคฺคหิเตนา’’ติอาทีสุปิ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตมฺปิ วฏฺฏติ, ตสฺมา. ปฏิคฺคหิตํ สตฺตาหํ กปฺปตีติ วุตฺตนฺติ ‘‘สตฺตาหกาลิเกน, ภิกฺขเว, ยาวชีวิกํ ปฏิคฺคหิตํ สตฺตาหํ กปฺปติ, สตฺตาหาติกฺกนฺเต น กปฺปตี’’ติ (มหาว. ๓๐๕) เภสชฺชกฺขนฺธเก วุตฺตํ. กิฺจาปิ มุเข เอกรตฺตํ น วุตฺตํ, ตถาปิ มุเข ปกฺขิตฺตเมว ยสฺมา สนฺนิธิ นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘มุขสนฺนิธี’’ติ วุตฺตํ.
จตสฺโส กปฺปิยภูมิโยติ อุสฺสาวนนฺติกา, โคนิสาทิกา, คหปติ, สมฺมุตีติ จตสฺโส กปฺปิยกุฏิโย. ตตฺถ อุสฺสาวนนฺติกา (มหาว. อฏฺ. ๒๙๕) นาม เคเห กริยมาเน สมฺปริวาเรตฺวา ิเตหิ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรม, กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ วา ‘‘กปฺปิยกุฏิ กปฺปิยกุฏี’’ติ วา วทนฺเตหิ ปิตปมิฏฺกถมฺภาทิกา สงฺฆสฺส วา เอกสฺส ภิกฺขุโน วา กุฏิ. โย ปน อาราโม เยภุยฺเยน วา อปริกฺขิตฺโต โหติ, สกโลปิ วา ¶ , โส ‘‘โคนิสาที’’ติ วุจฺจติ. คหปตีติ ยา เปตฺวา ภิกฺขุํ เสเสหิ ‘‘กปฺปิยกุฏึ เทมา’’ติ ทินฺนา, เตสํ วา สนฺตกา. สมฺมุติ นาม กมฺมวาจาย สาเวตฺวา กตา. กถํ ปเนตาสํ วินิจฺฉโย ชานิตพฺโพติ อาห ‘‘ตาสํ วินิจฺฉโย สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต’’ติ.
สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
‘‘ปณีตโภชนานี’’ติ ¶ อิทํ มชฺเฌ ปทโลปํ กตฺวา นิทฺทิฏฺนฺติ อาห ‘‘ปณีตสํสฏฺานี’’ติอาทิ. สพฺโพปิ ‘‘โอทโก’’ติ วุตฺตลกฺขโณ มจฺโฉติ ‘‘มจฺโฉ นาม โอทโก วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. ๒๖๐) เอวํ วิภงฺเค วุตฺตลกฺขโณ, สพฺโพปิ มจฺโฉ เอว. โย โกจิ อุทเก ชาโต มจฺโฉ นามาติ วุตฺตํ โหติ. มหานามสิกฺขาปเทนาติ –
‘‘อคิลาเนน ภิกฺขุนา จตุมาสปจฺจยปวารณา สาทิตพฺพา อฺตฺร ปุนปวารณาย อฺตฺร นิจฺจปวารณาย. ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ –
อิมินา สิกฺขาปเทน (ปาจิ. ๓๐๖). เอตฺถ หิ สงฺฆวเสน คิลานปจฺจยปวารณาย ปวาริตฏฺาเน สเจ ตตฺถ รตฺตีหิ วา เภสชฺเชหิ วา ปริจฺเฉโท กโต โหติ ‘‘เอตฺติกาเยว รตฺติโย, เอตฺตกานิ วา เภสชฺชานิ วิฺาเปตพฺพานี’’ติ, ตโต รตฺติปริยนฺตโต วา เภสชฺชปริยนฺตโต วา อุตฺตริ นเภสชฺชกรณีเยน วา เภสชฺชํ, อฺเภสชฺชกรณีเยน วา อฺํ เภสชฺชํ วิฺาเปนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. ตสฺมา อคิลาโน คิลานสฺีปิ หุตฺวา ปฺจ เภสชฺชานิ วิฺาเปนฺโต นเภสชฺชกรณีเยน เภสชฺชํ วิฺาเปนฺโต นาม โหตีติ ‘‘มหานามสิกฺขาปเทน กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ.
โย ปน นเภสชฺชตฺถาย วิฺาเปติ, อถ โข เกวลํ อตฺตโน ภฺุชนตฺถาย, โส สูโปทนวิฺตฺติยาเยว กาเรตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘สุทฺธานิ สปฺปิอาทีนิ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนฺโต ปาจิตฺติยํ นาปชฺชติ ¶ , เสขิเยสุ สูโปทนวิฺตฺติทุกฺกฏํ อาปชฺชตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๙). สูโปทนวิฺตฺติยา กาเรตพฺโพติ ‘‘น สูปํ วา โอทนํ วา อคิลาโน’’ติอาทินา (ปาจิ. ๖๑๓) สิกฺขาปเทน กาเรตพฺโพ, ทุกฺกเฏน กาเรตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. อิมินาติ อิมินา ปณีตโภชนสิกฺขาปเทน.
‘‘สปฺปิภตฺตํ เทหี’’ติ วุตฺเต กึ โหตีติ อาห ‘‘สปฺปิภตฺตํ ‘เทหี’ติ วุตฺเต ปนา’’ติอาทิ. สูโปทนวิฺตฺติยา ทุกฺกฏเมว โหตีติ สมฺพนฺโธ. กสฺมาติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. อถ ยถา ‘‘ปณีตโภชนานี’’ติ, เอวํ ‘‘สปฺปิภตฺต’’นฺติ อิทมฺปิ กสฺมา น วิฺายตีติ เจ? อเนกนฺติกตฺตา. ตถา หิ ‘‘ปณีตโภชนานี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปณีตสํสฏฺานิ โภชนานิ ¶ ปณีตโภชนานี’’ติ อยมตฺโถ เอกนฺตโต ปฺายติ, ‘‘สปฺปิภตฺต’’นฺติ วุตฺเต ปน ‘‘สปฺปิมยํ ภตฺตํ สปฺปิภตฺต’’นฺติปิ วิฺายมานตฺตา ‘สปฺปิสํสฏฺํ ภตฺตํ สปฺปิภตฺต’’นฺติ อยมตฺโถ น เอกนฺตโต ปฺายติ. เอส นโย ‘‘นวนีตภตฺตํ เทหี’’ติอาทีสุปิ.
ปุริมนเยเนวาติ ‘‘ภตฺตํ ทตฺวา สปฺปึ กตฺวา ภฺุชา’’ติ ปุริเมเนว นเยน. สเจ ปน ‘‘สปฺปินา’’ติ วุตฺเต เกวลํ เสเสสุ นวนีตาทีสุ อฺตเรน เทติ, วิสงฺเกตเมว โหติ. อนาปตฺตีติ วิสงฺเกตตฺตา สพฺพาหิเยว อาปตฺตีหิ อนาปตฺติ. ‘‘กิฺจาปิ อนาปตฺติ, อตฺตโน ปน ปโยเคน นิพฺพตฺตตฺตา น ภฺุชิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. กปฺปิยสปฺปินาติ กปฺปิยมํสสปฺปินา. เอส นโย อกปฺปิยสปฺปินาติ เอตฺถาปิ. กปฺปิยากปฺปิยตา หิ มํสานํเยว, น สปฺปิอาทีนํ. เปตฺวา เอกํ มนุสฺสวสาเตลํ สพฺเพสํ ขีรทธิสปฺปินวนีตวสาเตเลสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ.
ปริโภเคปิ ทุกฺกฏเมว อิธ อนธิปฺเปตตฺตาติ อธิปฺปาโย. สเจ อสติ อกปฺปิยสปฺปิมฺหิ ปุริมนเยเนว อกปฺปิยนวนีตาทีนิ เทติ ‘‘สปฺปึ กตฺวา ภฺุชา’’ติ, อกปฺปิยสปฺปินาว ทินฺนํ โหติ. ยถา จ ‘‘กปฺปิยสปฺปินา เทหี’’ติ วุตฺเต อกปฺปิยสปฺปินา เทติ, วิสงฺเกตํ, เอวํ ‘‘‘อกปฺปิยสปฺปินา’ติ วุตฺเต กปฺปิยสปฺปินา เทตี’’ติ เอตฺถาปิ ปฏิปาฏิยา เอกเมกํ วิตฺถาเรตฺวา วุจฺจมาเนปิ อยเมวตฺโถ วตฺตพฺโพ สิยา, โส จ สงฺเขเปนปิ สกฺกา วิฺาตุนฺติ วิตฺถารนยํ หิตฺวา อิมินาว ¶ นเยน สพฺพปเทสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ วุตฺตํ. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เยน เยน วิฺตฺติ โหติ, ตสฺมึ วา ตสฺส มูเล วา ลทฺเธ ตํ ตํ ลทฺธเมว โหติ. สเจ ปน อฺํ ปาฬิยา อาคตํ วา อนาคตํ วา เทติ, วิสงฺเกตนฺติ. นานาฏฺาเน วาติ ตสฺมึเยว ฆเร สปฺปึ, อิตรสฺมึ นวนีตนฺติอาทินา นานาฏฺาเน วา.
ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา
กาเยนาติ หตฺถาทีสุ เยน เกนจิ สรีราวยเวน, อนฺตมโส ปาทงฺคุลิยาปิ คณฺหนฺโต กาเยน คณฺหาติ นามาติ เวทิตพฺโพ. ทาเนปิ เอเสว นโย. กายปฺปฏิพทฺเธนาติ ปตฺตาทีสุ เยน เกนจิ สรีรสมฺพทฺเธน อุปกรเณน. ทาเนปิ เอเสว นโย. กฏจฺฉุอาทีสุ เยน เกนจิ อุปกรเณน ทินฺนํ กายปฺปฏิพทฺเธน ทินฺนํเยว โหติ. อฺตเรนาติ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วาติ อตฺโถ. ตตฺถ นิสฺสคฺคิเยนาติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕) กายโต จ กายปฺปฏิพทฺธโต ¶ จ โมเจตฺวา หตฺถปาเส ิตสฺส กาเย วา กายปฺปฏิพทฺเธ วา ปาติยมานฺหิ นิสฺสคฺคิเยน ปโยเคน ทินฺนํ นาม โหติ. ตสฺสาติ ปฏิคฺคหิตกสฺส. วุตฺตวิปลฺลาสวเสนาติ วุตฺตสฺส ปฏิปกฺขวเสน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อฺตเรน ทิยฺยมาเน กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา คณฺหาติ, เอตํ ปฏิคฺคหิตํ นามาติ.
สํหาริเมนาติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน สํหาริเมน, อิมินา อสํหาริเม ผลเก วา ปาสาเณ วา ปฏิคฺคหณํ น รุหตีติ ทสฺเสติ. ธาเรตุํ สมตฺเถนาติ สนฺธาเรตุํ โยคฺเคน, อิมินา สุขุเมสุ ตินฺติณิกาทิปณฺเณสุ ปฏิคฺคหณํ น รุหตีติ ทสฺเสติ. อตตฺถชาตกรุกฺขปณฺเณนาติ ชาตฏฺานโต จุเตน ปทุมินิปณฺณาทินา, อิมินา ปน มหนฺเตปิ ตตฺถชาตเก ปทุมินิปณฺเณ วา กึสุกปณฺณาทิมฺหิ วา ปฏิคฺคเหตุํ น วฏฺฏติ. น หิ ตํ กายปฺปฏิพทฺธสงฺขํ คจฺฉตีติ ทสฺเสติ. ยถา จ ¶ ตตฺถชาตเก, เอวํ ขาณุเก พนฺธิตฺวา ปิตมฺจาทิมฺหิปิ. นนุ ปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺเธนาปิ ปตฺตาธาราทินา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ปฏิคฺคหณํ รุหติ, อถ กสฺมา กายกายปฺปฏิพทฺเธหิเยว ปฏิคฺคหณํ อิธ วุตฺตํ, น ปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺเธนาปีติ อาห ‘‘ปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺธํ นาม อิธ นตฺถี’’ติ. เกจิ ปน ‘‘อาธารเกน ปฏิคฺคหณํ กายปฺปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺเธน ปฏิคฺคหณํ นาม โหติ, ตสฺมา น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ วจนมตฺตเมว. อตฺถโต ปน สพฺพมฺปิ ตํ กายปฺปฏิพทฺธเมว โหตีติ ทสฺเสติ.
อกลฺลโกติ คิลาโน. มุเขน ปฏิคฺคณฺหาตีติ สหตฺเถน คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ อสกฺโกนฺโต มุเขน ปฏิคฺคณฺหาติ. อภิหฏภาชนโต ปติตรชมฺปิ วฏฺฏติ อภิหฏตฺตาติ อธิปฺปาโห.
ตสฺมึ ตฺวาติ ตาทิเส หตฺถปาเส ตฺวา. ยนฺติ ยํ ภารํ. มชฺฌิโม ปุริโสติ ถามมชฺฌิมปุริโส. วินเย ปฺตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํ. ตํ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวาติ ปิณฺฑาย จริตฺวา วิหารํ วา อาสนสาลํ วา คนฺตฺวา ตํ ภิกฺขํ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา, อิทฺจ ปุพฺพาโภคสฺส อนุรูปวเสน วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน ตํสนฺตกํ นาม น โหติ, ตสฺมา วินาปิ ตสฺส ทานาทึ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
อสฺสุเขฬสิงฺฆาณิกาทีสูติ เอตฺถ อสฺสุ นาม อกฺขิชลํ. เขโฬ นาม ลาลา. สิงฺฆาณิกาติ อนฺโตสีสโต ปูติเสมฺหภาวํ อาปนฺนํ มตฺถลุงฺคํ คลิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน โอตริตฺวา ¶ นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ิตํ วุจฺจติ, อาทิสทฺเทน มุตฺตกรีสเสมฺหทนฺตมลอกฺขิคูถกณฺณคูถกานํ, สรีเร อุฏฺิตโลณสฺส จ คหณํ. านโตติ อกฺขิกูปาทิโต. อนฺตรา เจ คณฺหาติ, กึ โหตีติ อาห ‘‘อุคฺคหิตกํ นาม โหตี’’ติ, ทุฏฺุ คหิตกํ นาม โหตีติ อตฺโถ. ผลินินฺติ ผลวนฺตํ. ตตฺถชาตกผลินิสาขาย วาติ ตสฺมึ รุกฺเข ชาตาย ผลินิสาขาย วา. ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏนฺติ ‘‘น กตฺตพฺพ’’นฺติ วาริตสฺส กตตฺตา ทุฏฺุ อาจิณฺณํ จริตนฺติ ทุรุปจิณฺณํ, ตสฺมึ ทุกฺกฏํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏฺจ อาปชฺชตีติ อตฺโถ.
อาหรียตีติ อาหาโร, อชฺโฌหริตพฺพํ ยํ กิฺจิ, อิธ ปน จตฺตาริ กาลิกานิ อธิปฺเปตานีติ อาห ‘‘ยํ กิฺจี’’ติอาทิ. ตตฺถ อรุณุคฺคมนโต ¶ ยาว ิตมชฺฌนฺหิกา ภฺุชิตพฺพโต ยาว กาโล อสฺสาติ ยาวกาลิกํ. อรุณุคฺคมนโต ยาว ยามาวสานา ปิปาสาย สติ ปิปาสจฺเฉทนตฺถํ ปาตพฺพโต ยาโม กาโล อสฺสาติ ยามกาลิกํ. ยาว สตฺตาหํ นิทหิตฺวา ปริภฺุชิตพฺพโต สตฺตาหํ กาโล อสฺสาติ สตฺตาหกาลิกํ. ยาวชีวมฺปิ ปริหริตฺวา ปริภฺุชิตพฺพโต ยาว ชีวํ เอตสฺสาติ ยาวชีวิกํ. เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ.
วนมูลปตฺตปุปฺผผลาทีติ เอตฺถ ตาว มูลํ นาม มูลกขารกจจฺจุตมฺพกาทีนํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน มนุสฺสานํ ขาทนียตฺถฺเจว โภชนียตฺถฺจ ผรณกํ สูเปยฺยปณฺณมูลํ. ปตฺตํ นาม มูลกขารกจจฺจุตมฺพกาทีนํ ตาทิสํเยว ปตฺตํ. ปุปฺผํ นาม มูลกขารกาทีนํ ตาทิสํเยว ปุปฺผํ. ผลํ นาม ปนสลพุชาทีนํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน มนุสฺสานํ ขาทนียตฺถฺเจว โภชนียตฺถฺจ ผรณกํ ผลํ. อาทิสทฺเทน กนฺทมูลาทีนํ คหณํ.
อมฺพปานนฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๐) อาเมหิ วา ปกฺเกหิ วา อมฺเพหิ กตปานํ. ตตฺถ อาเมหิ กโรนฺเตน อมฺพตรุณาทีนิ ภินฺทิตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อาตเป อาทิจฺจปาเกน ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ตทหุปฏิคฺคหิเตหิ มธุสกฺกรกปฺปูราทีหิ โยเชตฺวา กาตพฺพํ. เอวํ กตํ ปุเรภตฺตเมว กปฺปติ. อนุปสมฺปนฺเนน กตํ ลภิตฺวา ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสปริโภเคนาปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ นิรามิสปริโภเคน ยาว อรุณุคฺคมนา วฏฺฏติ. เอส นโย สพฺพปาเนสุ.
เตสุ ปน ชมฺพุปานนฺติ ชมฺพุผเลหิ กตปานํ. โจจปานนฺติ อฏฺิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํ. โมจปานนฺติ อนฏฺิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํ. มธุกปานนฺติ มธุกานํ ชาติรเสน กตปานํ. ตํ ปน อุทกสมฺภินฺนํ วฏฺฏติ, สุทฺธํ น วฏฺฏติ. มุทฺทิกาปานนฺติ มุทฺทิกา อุทเก มทฺทิตฺวา อมฺพปานํ วิย กตปานํ ¶ . สาลูกปานนฺติ รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ สาลูเก มทฺทิตฺวา กตปานํ. ผารุสกปานนฺติ ผารุสเกหิ อมฺพปานํ วิย กตปานํ. อิมินาว นเยน เวตฺตปานาทีนิ เวทิตพฺพานิ. เอตานิ จ ปน สพฺพานิ ปานานิ อคฺคิปากานิ น วฏฺฏนฺติ. เตนาห ‘‘สีโตทเกนา’’ติอาทิ. อวเสเสสุปิ ¶ อนฺุาตผลปตฺตปุปฺผรเสสูติ ธฺผลปกฺกสากมธุกปุปฺผรสโต อวเสเสสุ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ผลรสํ เปตฺวา ธฺผลรส’’นฺติอาทินา (มหาว. ๓๐๐) อนฺุาตเกสุ ผลปตฺตปุปฺผรเสสุปิ.
ขาทนียตฺถนฺติ ขาทนีเยน กตฺตพฺพกิจฺจํ. เนว ผรตีติ น นิปฺผาเทติ. อนาหาเรปิ อุทเก อาหารสฺายาติ ‘‘อาหารํ อาหเรยฺยา’’ติ ปทสฺส ปทภาชเน (ปาจิ. ๒๖๕) วุตฺตมตฺถํ สมฺมา อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อาหรียตีติ อาหาโร’’ติ อนาหาเรปิ อุทเก อาหารสฺาย กุกฺกุจฺจายนฺตานํ. ทนฺตโปเน จ ‘‘มุขทฺวารํ อาหฏํ อิท’’นฺติ สฺายาติ มุขทฺวารํ อนาหฏมฺปิ ทนฺตโปนํ ‘‘มุขทฺวารํ อาหฏํ อิทํ ทนฺตโปน’’นฺติ วิปลฺลตฺถสฺาย กุกฺกุจฺจายนฺตานํ. ยถาสุขํ ปาตุนฺติ ปฏิคฺคเหตฺวา วา อปฺปฏิคฺคเหตฺวา วา ยถากามํ ปาตุํ. ทนฺตโปนปริโภเคนาติ ทนฺตกฏฺปริโภเคน, ทนฺตโธวนาทินาติ อตฺโถ, อิมินา ตสฺส ปน รสํ คิลิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
จตฺตาริ มหาวิกฏานีติ คูถํ, มุตฺตํ, ฉาริกา, มตฺติกา (มหาว. ๒๖๘) จ ‘‘อาสยาทิวเสน วิรูปานิ ชาตานี’’ติ กตฺวา วิกฏานีติ วา อปกติโภชนตฺตา วิกฏานิ ‘‘วิรูปานิ ชาตานี’’ติ วา อตฺโถ. สติ ปจฺจเยติ การเณ สติ, สปฺปทฏฺเติ อตฺโถ. ธูมาทิอพฺโพหาริกาภาโวติ ธูมปุปฺผคนฺธทนฺตขยาทิอพฺโพหาริกาภาโว.
ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
โภชนวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. อเจลกวคฺโค
๑. อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา
อเจลกสฺสาติ ¶ ยสฺส กสฺสจิ ปพฺพชฺชาสมาปนฺนสฺส นคฺคสฺส. ปริพฺพาชกสฺสาติ เปตฺวา ภิกฺขฺุจ สามเณรฺจ อวเสสสฺส ยสฺส กสฺสจิ ปพฺพชฺชาสมาปนฺนสฺส. ปริพฺพาชิกายาติ เปตฺวา ภิกฺขุนึ, สิกฺขมานํ, สามเณริฺจ อวเสสาย ยาย กายจิ ปพฺพชฺชาสมาปนฺนาย. เอเต จ สพฺเพ อฺติตฺถิยา เวทิตพฺพา. เตนาห ‘‘เอเตสํ อเจลกาทีนํ อฺติตฺถิยาน’’นฺติ.
เตสนฺติ ¶ อฺติตฺถิยานํ. ภาชนํ นิกฺขิปิตฺวาติ อามิสภริตํ ภาชนํ นิกฺขิปิตฺวา. พาหิราเลปนฺติ เตลาทึ.
อเจลกาทโย ยสฺมา, ติตฺถิยาว มตา อิธ;
ตสฺมา ติตฺถิยนาเมน, ติกจฺเฉโท กโต ตโย.
อติตฺถิยสฺส นคฺคสฺส, ตถา ติตฺถิยลิงฺคิโน;
คหฏฺสฺสาปิ ภิกฺขุสฺส, กปฺปตีติ วินิจฺฉโย.
อติตฺถิยสฺส จิตฺเตน, ติตฺถิยสฺส จ ลิงฺคิโน;
โสตาปนฺนาทิโน ทาตุํ, กปฺปตีตีธ โน มติ.
อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา
คามํ วา นิคมํ วาติ เอตฺถ นครมฺปิ คามคฺคหเณเนว คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปวิสิสฺสามาติ เอตฺถ คเหตฺวา ‘‘คนฺตฺวา’’ติ ปาเสโส, อสมนฺนาหาโร วา ตสฺสา อิตฺถิยา ตสฺมึ คาเม สนฺนิหิตภาวํ อชานนฺโต วา ‘‘เอหาวุโส, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามา’’ติ ภิกฺขุํ ¶ คเหตฺวา คนฺตฺวาติ อตฺโถ. ยํ กิฺจิ อามิสนฺติ ยาคุอาทิกํ ยํ กิฺจิ อามิสํ. อุยฺโยเชยฺยาติ อตฺตโน กีฬานุรูปํ อิตฺถึ ทิสฺวา อุยฺโยเชยฺย ปหิเณยฺย. เตนาห ‘‘มาตุคาเมน สทฺธิ’’นฺติอาทิ. อาทิสทฺเทน วุตฺตาวเสสํ กายวจีทฺวารวีติกฺกมํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘คจฺฉา’’ติอาทีนิ วตฺวาติ ‘‘คจฺฉาวุโส, น เม ตยา สทฺธึ กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหติ, เอกกสฺส เม กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๒๗๕) วตฺวา. เอตํ อนาจารเมวาติ เอตํ ยถาวุตฺตํ หสนาทิอนาจารเมว. น อฺํ ปติรูปํ การณนฺติ เปตฺวา วุตฺตปฺปการํ อนาจารํ อุภินฺนํ เอกโต น ยาปนาทึ อฺํ ปติรูปการณํ ปจฺจยํ กริตฺวา น โหตีติ อตฺโถ. อสฺสาติ อุยฺโยชกสฺส. โสติ โย อุยฺโยชิโต, โส.
อนุปสมฺปนฺเนติ สามเณเร. โสว อิธ อนุปสมฺปนฺโนติ อธิปฺเปโตติ วทนฺติ. อุภินฺนมฺปีติ อุปสมฺปนฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส วาติ ทฺวินฺนมฺปิ. กลิสาสนาโรปเนติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๗๗) กลีติ โกโธ, ตสฺส สาสนํ อาณํ กลิสาสนํ ¶ , ตสฺสาโรปเนติ อตฺโถ, ‘‘อปฺเปว นาม อิมินาปิ อุพฺพาฬฺโห ปกฺกเมยฺยา’’ติ โกธวเสน านนิสชฺชาทีสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปสฺสถ โภ อิมสฺส านํ นิสชฺชํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ, ขาณุ วิย ติฏฺติ, สุนโข วิย นิสีทติ, มกฺกโฏ วิย อิโต จิโต จ วิโลเกตี’’ติ เอวํ อมนาปวจนสฺส ภณเนติ วุตฺตํ โหติ. สุทฺธจิตฺเตน ปเนวํ ภณเน โทโส นตฺถิ. เอวมาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘มหคฺฆํ ภณฺฑํ ปสฺสิตฺวา โลภธมฺมํ อุปฺปาเทสฺสตี’’ติ อุยฺโยเชติ, ‘‘มาตุคามํ ปสฺสิตฺวา อนภิรตึ อุปฺปาเทสฺสตี’’ติ อุยฺโยเชติ, ‘‘คิลานสฺส วา โอหิยฺยกสฺส วา วิหารปาลสฺส วา ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ขาทนียํ วา นีหรา’’ติ อุยฺโยเชติ, ‘‘น อนาจารํ อาจริตุกาโม สติ กรณีเย อุยฺโยเชตี’’ติ (ปาจิ. ๒๗๘) เอเตสํ คหณํ.
อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
‘‘สโภชเน’’ติ พาหิรตฺถสมาโสยํ, อุภสทฺเท อุการสฺส จ โลโปติ อาห ‘‘สห อุโภหิ ชเนหี’’ติอาทิ. ตตฺถ อุโภหิ ชเนหีติ ชายา จ ปติ จาติ อุโภหิ ชเนหิ. ภฺุชิตพฺพนฺติ วา โภชนํ, อิตฺถี จ ปุริโส จ, เตน สห วตฺตตีติ สโภชนนฺติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. ราคปริยุฏฺิตสฺสาติ เมถุนาธิปฺปายสฺส. สยนิฆรนฺติ สยนียฆรํ, วาสเคหนฺติ อตฺโถ. มหลฺลกสฺสาติ มหลฺลกสฺส สยนิฆรสฺส. ปิฏฺสงฺฆาฏโตติ ทฺวารพาหโต ขุทฺทกสฺส ¶ วาติ ยถา ตถา วา กตสฺส ขุทฺทกสฺส สยนิฆรสฺส. เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา นิสีเทยฺยาติ ปิฏฺิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสีเทยฺย. ขุทฺทกํ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๒๘๐) นาม สยนิฆรํ วิตฺถารโต ปฺจหตฺถปฺปมาณํ โหติ, ตสฺส จ มชฺฌิมฏฺานํ ปิฏฺสงฺฆาฏโต อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณเมว โหติ, ตสฺมา ตาทิเส สยนิฆเร ปิฏฺสงฺฆาฏโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา นิสินฺโน ปิฏฺิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสินฺโน นาม โหติ. เอวํ นิสินฺโน จ เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา นิสินฺโน นาม โหติ. เตน วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ปิฏฺิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสีทตี’’ติ (ปาจิ. ๒๘๑). สจิตฺตกฺเจตฺถ อนุปวิสิตฺวา นิสีทนจิตฺเตน ทฏฺพฺพํ.
สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔-๕. รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺถปฺจมสิกฺขาปเท ¶ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ อนิยตทฺวเย วุตฺตเมวาติ อาห ‘‘เสโส กถานโย อนิยตทฺวเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติ.
รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
อนฺโตอุปจารสีมาย ทสฺสนูปจาเร ภิกฺขุํ ทิสฺวาติ ยตฺถ ิตสฺส กุลานิ ปยิรุปาสนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตโต ปฏฺาย คจฺฉนฺโต อนฺโตอุปจารสีมาย ทสฺสนูปจาเร ภิกฺขุํ ปสฺเส วา อภิมุเข วา ทิสฺวา. ปกติวจเนนาติ ยํ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ิเตน โสตุํ สกฺกา, ตาทิเสน วจเนน, อิโต จิโต จ ปริเยสิตฺวา อาโรจนกิจฺจํ ปน นตฺถิ. โย หิ เอวํ ปริเยสิตพฺโพ, โส อสนฺโตเยว. เตนาห ‘‘ตาทิส’’นฺติอาทิ. อนาปุจฺฉิตฺวาติ อนาโรเจตฺวา.
อนฺตรารามภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยปฏิกฺกมนภตฺติยฆรานีติ เอตฺถ อนฺตรารามนฺติ อนฺโตคาเม วิหาโร. ปฏิกฺกมนนฺติ อาสนสาลา. ภตฺติยฆรนฺติ นิมนฺติตฆรํ วา สลากภตฺตาทิทายกานํ วา ฆรํ. อาปทาสูติ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเยสุ. กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ กุเลสุ จาริตฺตาปชฺชนํ กิริยํ, อนาปุจฺฉนํ อกิริยนฺติ เวทิตพฺพํ.
จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา
สพฺพฺเจตํ ¶ วตฺถุวเสน วุตฺตนฺติ ‘‘อคิลาเนน ภิกฺขุนา จตุมาสปจฺจยปวารณา สาทิตพฺพา อฺตฺร ปุนปวารณาย อฺตฺร นิจฺจปวารณายา’’ติ (ปาจิ. ๓๐๖) เอตํ สพฺพํ สิกฺขาปทนิทานสงฺขาตสฺส วตฺถุโน วเสน วุตฺตํ. ตตฺถ หิ มหานาเมน สกฺเกน ‘‘อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, สงฺฆํ จตุมาสํ เภสชฺเชน ปวาเรตุ’’นฺติอาทินา (ปาจิ. ๓๐๓) อุสฺสนฺนุสฺสนฺเนน จ เภสชฺเชน จตุมาสํ ¶ ปุน นิจฺจํ ปวารณา กตา, ตสฺมา ภควตา ตสฺส วเสน เอวํ วุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. อฺตฺร ปุนปวารณายาติ ยทิ ปุนปวารณา อตฺถิ, ตํ เปตฺวา. อฺตฺร นิจฺจปวารณายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ยทิ ปน ตาปิ อตฺถิ, สาทิตพฺพาวาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ติสฺสํ ปวารณายํ. เภสชฺเชหิ วา ปริจฺเฉโท กโต โหตีติ ‘‘สปฺปิ เตล’’นฺติ เอวมาทินา นามวเสน วา ‘‘ปตฺเถน นาฬิยา อาฬฺหเกนา’’ติอาทินา ปริมาณวเสน วา ‘‘เอตฺตกานิ วา เภสชฺชานิ วิฺาเปตพฺพานี’’ติ เภสชฺเชหิ ปริจฺเฉโท กโต โหติ. นเภสชฺชกรณีเยติ มิสฺสกภตฺเตนาปิ เจ ยาเปตุํ สกฺโกติ, นเภสชฺชกรณียํ นาม โหติ. อฺํ เภสชฺชนฺติ สปฺปินา ปวาริโต เตลํ, อาฬฺหเกน ปวาริโต โทณํ.
ยถาภูตํ อาจิกฺขิตฺวาติ ‘‘อิเมหิ ตยา เภสชฺเชหิ ปวาริตมฺหา, อมฺหากฺจ อิมินา จ อิมินา จ เภสชฺเชน อตฺโถ, ยาสุ ตยา รตฺตีสุ ปวาริตมฺหา, ตา รตฺติโย วีติวตฺตา, อมฺหากฺจ เภสชฺเชน อตฺโถ’’ติ ยถาภูตํ อาโรเจตฺวา. เอวฺจ วิฺาเปตุํ คิลาโนว ลภติ, น อิตโร.
มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุรงฺคินินฺติ หตฺถิอสฺสรถปตฺตีติ จตฺตาริ องฺคานิ เอติสฺสาติ จตุรงฺคินี, ตํ จตุรงฺคินึ. ‘‘ทฺวาทสปุริโส หตฺถี, ติปุริโส อสฺโส, จตุปุริโส รโถ, จตฺตาโร ปุริสา สรหตฺถา ปตฺตี’’ติ (ปาจิ. ๓๑๔) อยํ ปจฺฉิมโกฏิยา จตุรงฺคสมนฺนาคตา เสนา นาม, อีทิสํ เสนนฺติ อตฺโถ. ตํ ปน วิชหิตฺวาติ เกนจิ อนฺตริตา วา นินฺนํ โอรุฬฺหา วา น ทิสฺสติ, อิธ ตฺวาน สกฺกา ทฏฺุนฺติ ตํ ทสฺสนูปจารํ วิชหิตฺวา อฺํ านํ คนฺตฺวา.
เสนาทสฺสนวตฺถุสฺมินฺติ ¶ เสนํ ทสฺสนาย คมนวตฺถุสฺมึ. อยเมว วา ปาโ. หตฺถิอาทีสุ เอกเมกนฺติ หตฺถิอาทีสุ จตูสุ องฺเคสุ เอกเมกํ, อนฺตมโส ¶ เอกปุริสารุฬฺหหตฺถิมฺปิ เอกมฺปิ สรหตฺถํ ปุริสนฺติ อตฺโถ. อนุยฺยุตฺตา นาม ราชา อุยฺยานํ วา นทึ วา คจฺฉติ, เอวํ อนุยฺยุตฺตา โหติ. ตถารูปปฺปจฺจเยติ ‘‘มาตุโล เสนาย คิลาโน โหตี’’ติอาทิเก (ปาจิ. ๓๑๒) อนุรูปการเณ สติ. อาปทาสูติ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเยสุ ‘‘เอตฺถ คโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ คจฺฉโต อนาปตฺติ.
อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฏิเสนารุทฺธายาติ ยถา สฺจาโร ฉิชฺชติ, เอวํ ปฏิเสนาย รุทฺธาย เสนาย. เกนจิ ปลิพุทฺธสฺสาติ เวริเกน วา อิสฺสเรน วา เกนจิ รุทฺธสฺส.
เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา
สมฺปหารฏฺานสฺสาติ ยุทฺธภูมิยา. พลสฺส อคฺคํ ชานนฺตีติ ‘‘เอตฺตกา หตฺถี, เอตฺตกา อสฺสา, เอตฺตกา รถา, เอตฺตกา ปตฺตี’’ติ (ปาจิ. ๓๒๔) พลสฺส โกฏฺาสํ ชานนฺติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิหารคฺเคนา’’ติอาทีสุ (จูฬว. ๓๑๘) วิย โกฏฺาสตฺโถ เหตฺถ อคฺคสทฺโท. เตนาห ‘‘พลคณนฏฺานนฺติ อตฺโถ’’ติ. เสนาย วิยูหนฺติ ‘‘อิโต หตฺถี โหนฺตุ, อิโต อสฺสา โหนฺตุ, อิโต รถา โหนฺตุ, อิโต ปตฺตี โหนฺตู’’ติ (ปาจิ. ๓๒๔) เสนาย ปนํ, ราสึ กตฺวา ปนนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เสนาสนฺนิเวสสฺเสตํ นาม’’นฺติ. ทฺวาทสปุริโส หตฺถีติ จตฺตาโร อาโรหกา, เอเกกปาทรกฺขกา ทฺเว ทฺเวติ เอวํ ทฺวาทสปุริโส หตฺถี. ติปุริโส อสฺโสติ เอโก อาโรหโก, ทฺเว ปาทรกฺขกาติ เอวํ ติปุริโส อสฺโส. จตุปุริโส รโถติ เอโก สารถิ, เอโก โยโธ, ทฺเว อาณิรกฺขกาติ เอวํ จตุปุริโส รโถติ.
อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อเจลกวคฺโค ปฺจโม.
๖. สุราปานวคฺโค
๑. สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา
ปิฏฺาทีหิ ¶ ¶ กตํ มชฺชํ สุราติ ปิฏฺปูวโอทนกิณฺณสมฺภาเรหิ กตํ มชฺชํ สุราติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปิฏฺสุรา, ปูวสุรา, โอทนสุรา, กิณฺณปกฺขิตฺตา, สมฺภารสํยุตฺตาติ (ปาจิ. ๓๒๘) อิมานิ ปฺจ สุรา นามาติ. ตตฺถ ปิฏฺํ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา มทฺทิตฺวา กตา ปิฏฺสุรา (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๓๒๖-๓๒๘). เอวํ เสสาสุปิ. กิณฺณาติ ปน ตสฺสา สุราย พีชํ วุจฺจติ. เย ‘‘สุราโมทกา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, เต ปกฺขิปิตฺวา กตา กิณฺณปกฺขิตฺตา. หรีตกิสาสปาทินานาสมฺภาเรหิ สํโยชิตา สมฺภารสํยุตฺตา.
ปุปฺผาทีหิ กโต อาสโว เมรยนฺติ ปุปฺผผลมธุคุฬสมฺภาเรหิ กโต จิรปริวาสิโต เมรยนฺติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปุปฺผาสโว, ผลาสโว, มธฺวาสโว, คุฬาสโว, สมฺภารสํยุตฺโตติ ปฺจเมรยํ นามาติ. ตตฺถ มธุกตาลนาฬิเกราทิ ปุปฺผรโส จิรปริวาสิโต ปุปฺผาสโว. ปนสาทิผลรโส ผลาสโว. มุทฺทิการโส มธฺวาสโว. สมนฺตปาสาทิกายํ ปน ‘‘ผลาสโว นาม มุทฺทิกาผลาทีนิ มทฺทิตฺวา เตสํ รเสน กโต. มธฺวาสโว นาม มุทฺทิกานํ ชาติรเสน กโต, มกฺขิกามธุนาปิ กรียตีติ วทนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๒๘) วุตฺตํ. อุจฺฉุรโส คุฬาสโว. หรีตกามลกกฏุกภณฺฑาทินานาสมฺภารานํ รโส จิรปริวาสิโต สมฺภารสํยุตฺโต. เอตฺถ จ สุราย, เมรยสฺส จ สมาเนปิ สมฺภารสํโยเค มทฺทิตฺวา กตา สุรา, จิรปริวาสิตมตฺเตน เมรยนฺติ เอวมิเมสํ นานากรณํ ทฏฺพฺพํ. พีชโต ปฏฺายาติ สมฺภาเร ปฏิยาเทตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิตฺตกาลโต เจว ตาลนาฬิเกราทีนํ ปุปฺผรสสฺส อภินวกาลโต จ ปฏฺาย.
โลณโสวีรกํ วา สุตฺตํ วาติ อิเม ทฺเว อเนเกหิ เภสชฺเชหิ อภิสงฺขตา อาสววิเสสา. วาสคฺคาหาปนตฺถนฺติ สุคนฺธภาวคาหาปนตฺถํ. วตฺถุํ อชานนตาย เจตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา. อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชํ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ ปมปาราชิกวณฺณนาย วุตฺตนยเมว.
สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา
หสาธิปฺปายสฺสาติ ¶ ¶ ขิฑฺฑาธิปฺปายสฺส, อิมินา กายสํสคฺคาธิปฺปายํ ปฏิกฺขิปติ.
เอตฺถ จ ภิกฺขุนิมฺปิ หสาธิปฺปาเยน ผุสโต ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ. ตถา ภิกฺขุมฺปิ ผุสนฺติยา ภิกฺขุนิยาติ อาห ‘‘อิธ ปน ภิกฺขุนีปิ ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุ จ ภิกฺขุนิยา อนุปสมฺปนฺโน เอวา’’ติ. กายปฺปฏิพทฺธาทีสุ สพฺพตฺถาติ ‘‘กาเยน กายปฺปฏิพทฺเธ, กายปฺปฏิพทฺเธน กาเย, กายปฺปฏิพทฺเธน กายปฺปฏิพทฺเธ, นิสฺสคฺคิเยน กาเย, นิสฺสคฺคิเยน กายปฺปฏิพทฺเธ, นิสฺสคฺคิเยน นิสฺสคฺคิเย’’ติ (ปาจิ. ๓๓๒) สพฺพตฺถ. สติ กรณีเย อามสโตติ สติ กรณีเย ปุริสํ อามสโต อนาปตฺติ. อิตฺถี ปน สติ กรณีเยปิ อามสิตุํ น วฏฺฏติ.
องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
อุปริโคปฺผเกติ โคปฺผกานํ อุปริภาคปฺปมาเณ. หสาธิปฺปาโยติ กีฬาธิปฺปาโย. เยน เยน องฺเคนาติ หตฺถปาทาทีสุ เยน เยน องฺเคน. ตถา นาวาย กีฬโตติ ผิยาริตฺตาทีหิ นาวํ ปาเชนฺตสฺส วา ตีเร อุสฺสาเรนฺตสฺส วา ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.
หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุวิธฺเหตฺถ อนาทริยํ ปุคฺคลานาทริยฺจ ธมฺมานาทริยฺจาติ อาห ‘‘ปุคฺคลสฺส วา’’ติอาทิ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อุปสมฺปนฺเนน ปฺตฺเตน วุจฺจมาโน ‘‘อยํ อุกฺขิตฺตโก วา วมฺภิโต วา ครหิโต วา, อิมสฺส วจนํ อกตํ ภวิสฺสตี’’ติ (ปาจิ. ๓๔๒) อนาทริยํ กโรติ, อยํ ปุคฺคเล อนาทริยํ กโรติ นาม. โย ปน ปฺตฺเตน วุจฺจมาโน ‘‘กถายํ นสฺเสยฺย วา วินสฺเสยฺย ¶ วา อนฺตรธาเยยฺย วา’’ติ, ตํ วา นสิกฺขิตุกาโม อนาทริยํ กโรติ, อยํ ธมฺเม อนาทริยํ กโรติ นาม. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ.
อิทํ ¶ น สลฺเลขาย สํวตฺตตีติ สมฺมา กิเลเส ลิขตีติ สลฺเลโข, อปฺปิจฺฉตา, ตทตฺถํ นยิทํ สํวตฺตติ. อาทิสทฺเทน ‘‘อิทํ น ธุตตฺถาย สํวตฺตติ, น ปาสาทิกตาย, น อปจยาย, น วีริยารมฺภาย สํวตฺตตี’’ติ (ปาจิ. ๓๔๓) อิทํ สงฺคณฺหาติ. อปฺตฺเตนาติ สุตฺเต วา อภิธมฺเม วา อาคเตน. ปเวณิอาคตนฺติ สงฺคีติกาลโต ปฏฺาย มหากสฺสปาทิอาจริยปรมฺปราย อาคตํ. สเจ ปน ยสฺมา อุจฺฉุรโส สตฺตาหกาลิโก, ตสฺส กสโฏ ยาวชีวิโก, ทฺวินฺนํเยว สมวาโย อุจฺฉุยฏฺิ, ตสฺมา วิกาเล อุจฺฉุยฏฺึ ขาทิตุํ วฏฺฏติ คุฬหรีตกํ วิยาติ เอวมาทิกํ คารยฺหาจริยุคฺคหํ คเหตฺวา ‘‘เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโห ปริปุจฺฉา’’ติ ภณติ, อาปตฺติเยว.
อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ภึสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
รูปาทีนีติ ภยานกานิ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพานิ. ภยานกกถนฺติ โจรกนฺตารวาฬกนฺตารปิสาจกนฺตารปฺปฏิสํยุตฺตกถํ.
ภึสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โชติสิกฺขาปทวณฺณนา
อคิลาโนติ ยสฺส วินา อคฺคินา ผาสุ โหติ, โส อิธ อคิลาโน นาม. โชตินฺติ อคฺคึ.
ภคฺเคสูติ เอวํนามเก ชนปเท. ภคฺคานาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหิสทฺเทน ‘‘ภคฺคา’’ติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภคฺเคสูติ เอวํนามเก ชนปเท’’ติ. ตถา ปติลาตํ อุกฺขิปนฺตสฺสาติ ฑยฺหมานํ อลาตํ ปติตํ อุกฺขิปนฺตสฺส ตถา ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. ตฺจาติ ¶ ทุกฺกฏํ ปรามสติ. อวิชฺฌาตนฺติ อนิพฺพุตาลาตํ. ปทีปโชติกชนฺตาฆเรติ ปทีปุชฺชลนปตฺตปจนเสทกมฺมาทีสุ โชติกรเณ อคฺคิสาลายฺจ สมาทหนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ. ตถารูปปฺปจฺจเยติ เปตฺวา ปทีปาทีนิ อฺสฺมิมฺปิ ตถารูปปจฺจเย. อาปทาสูติ ทุฏฺวาฬมิคอมนุสฺเสหิ อุปทฺทเวสุ.
โชติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นหานสิกฺขาปทวณฺณนา
‘‘ทิยฑฺโฒ ¶ มาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ ‘‘วสฺสานสฺส ปโม มาโส’’อิจฺเจเต อฑฺฒเตยฺยมาสา อุณฺหสมโย, ปริฬาหสมโยติ คิมฺหานํ เสโส ทิยฑฺโฒ มาโส อุณฺหสมโย, วสฺสานสฺส ปโม มาโส ปริฬาหสมโยติ เอวํ เอเต อฑฺฒเตยฺยมาสา กเมน อุณฺหสมโย, ปริฬาหสมโย นาม โหตีติ อตฺโถ เตเนว ปทภาชนิยํ ‘‘อุณฺหสมโย นาม ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ, ‘‘ปริฬาหสมโย นาม วสฺสานสฺส ปโม มาโส’’ติ วุตฺตํ. ยทา วินา นหาเนน น ผาสุ โหติ, อยํ คิลานสมโย. ปทภาชนิยํ (ปาจิ. ๓๖๔) ปน คิลาเน นิจฺฉิเต คิลานกาโล นิจฺฉิโตว โหตีติ ‘‘ยสฺส วินา นหาเนน น ผาสุ โหติ, ‘คิลานสมโย’ติ นหายิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ปริเวณสมฺมชฺชนมตฺตมฺปีติ อนฺตมโส ปริเวณสมฺมชฺชนมตฺตมฺปิ.
วาลุกํ อุกฺกิริตฺวาติ สุกฺขาย นทิยา วาลิกํ อุตฺติริตฺวา. อาวาเฏสุปีติ ปิ-สทฺเทน นทิยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. อาปทาสูติ ภมราทีหิ อนุพนฺเธสุ.
นหานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา
ลาภสทฺโทยํ กมฺมสาธโน ‘‘โก ภวตา ลาโภ ลทฺโธ’’ติอาทีสุ วิย, โส เจตฺถ อตีตกาลิโกติ อาห ‘‘อลพฺภีติ ลโภ’’ติ ¶ , ลทฺธนฺติ อตฺโถ. ‘‘ลโภ เอว ลาโภ’’ติ อิมินา สกตฺเถ ณปจฺจโยติ ทสฺเสติ. กึ อลพฺภีติ กึ ลทฺธํ. นวนฺติ อภินวํ. เอตฺตาวตา จ นวฺจ ตํ จีวรฺจาติ นวจีวรํ, นวจีวรํ ลาโภ เอเตนาติ นวจีวรลาโภติ เอวเมตฺถ สมาโส ทฏฺพฺโพติ. ยทิ เอวํ กถํ ‘‘นวํ จีวรลาเภนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิติ นวจีวรลาเภนา’’ติอาทิ. เอตฺถ จ ‘‘วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิม’’นฺติ น วุตฺตตฺตา จีวรนฺติ ยํ นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา สกฺกา โหติ, ตเทว เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘นิวาสนปารุปนุปคํ จีวร’’นฺติ. ‘‘ทุพฺพณฺณกรณํ อาทาตพฺพ’’นฺติ เอตํ กปฺปพินฺทุํ สนฺธาย วุตฺตํ, น นีลาทีหิ สกลจีวรํ ทุพฺพณฺณกรณํ, ตฺจ ปน กปฺปํ อาทิยนฺเตน จีวรํ รชิตฺวา จตูสุ วา โกเณสุ, ตีสุ วา ทฺวีสุ วา เอกสฺมึ วา โกเณ โมรสฺส อกฺขิมณฺฑลมตฺตํ วา มงฺคุลปิฏฺิมตฺตํ วา อาทาตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิ. กํสนีเลนาติ จมฺมการนีเลน. มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘อโยมลํ โลหมลํ, เอตํ กํสนีลํ นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๖๘) วุตฺตํ ¶ . ปตฺตนีเลนาติ เยน เกนจิ นีลวณฺเณน ปณฺณรเสน. กปฺปพินฺทุํ อาทิยิตฺวาติ วฏฺฏํ เอกํ กปฺปพินฺทุํ อาทิยิตฺวา.
ปาฬิกปฺปกณฺณิกกปฺปาทโย ปน สพฺพฏฺกถาสุ ปฏิสิทฺธา. อคฺคฬาทีนิ กปฺปกตจีวเร ปน ปจฺฉา อาโรเปตฺวา กปฺปกรณกิจฺจํ นตฺถีติ อาห ‘‘ปจฺฉา อาโรปิเตสู’’ติอาทิ. อคฺคฬอนุวาตปริภณฺเฑสูติ อุทฺธริตฺวา อลฺลิยาปนกขณฺฑปิฏฺิอนุวาตกุจฺฉิอนุวาเตสุ. กิริยากิริยนฺติ นิวาสนปารุปนโต, กปฺปสฺส อนาทานโต กิริยากิริยํ.
ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา
สมฺมุเขน วิกปฺปนา สมฺมุขวิกปฺปนา. ปรมฺมุเขน วิกปฺปนา ปรมฺมุขวิกปฺปนา. สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวนฺติ อาสนฺนทูรภาวํ. อาสนฺนทูรภาโว จ อธิฏฺาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต. สนฺทิฏฺโติ ทิฏฺมตฺโต นาติทฬฺหมิตฺโต. อกตปจฺจุทฺธารนฺติ ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา’’ติอาทินา อกตปจฺจุทฺธารํ. เยน วินยกมฺมํ กตนฺติ เยน สทฺธึ วินยกมฺมํ กตํ.
ปริโภเคน ¶ กายกมฺมํ, อปจฺจุทฺธาราปเนน วจีกมฺมนฺติ อาห ‘‘สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสาเนวา’’ติ. กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ ปริภฺุชนํ กิริยํ. อปจฺจุทฺธาราปนํ อกิริยํ.
วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
อธิฏฺานุปคนฺติ อธิฏฺานโยคฺคํ อโยปตฺตฺเจว มตฺติกาปตฺตฺจ. สูกรนฺตกํ นาม กฺุจิกาโกโส วิย อนฺโต สุสิรํ กตฺวา โกฏฺฏิตํ.
อฺํ ¶ ปริกฺขารนฺติ ปาฬิยา อนาคตปตฺตตฺถวิกาทึ. ธมฺมกถํ กตฺวาติ ‘‘สมเณน นาม อนิหิตปริกฺขาเรน ภวิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ เอวํ ‘‘ธมฺมกถํ กเถตฺวา ทสฺสามี’’ติ นิกฺขิปโต อนาปตฺติ.
อปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุราปานวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. สปฺปาณกวคฺโค
๑. สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
ปาจิตฺติยนฺติ ¶ อนฺตมโส มฺจปีํ โสเธนฺโต มงฺคุลพีชเกปิ ปาณสฺี นิกฺการุณิกตาย ตํ ภินฺทนฺโต อปเนติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๘๒), ปาจิตฺติยํ. เตนาห ‘‘ตํ ขุทฺทกมฺปี’’ติอาทิ. อุปกฺกมมหนฺตตาย อกุสลํ มหนฺตํ โหตีติ พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวเนหิ ลทฺธาเสวนาย สนฺนิฏฺาปกเจตนาย วเสน ปโยคสฺส มหนฺตตฺตา อกุสลํ มหนฺตํ โหติ, มหาสาวชฺชํ โหตีติ อธิปฺปาโย.
สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา
เอตฺถ ¶ จ ปฏงฺคปาณกานํ ปตนํ ตฺวาปิ สุทฺธจิตฺตตาย ปทีปุชฺชลเน วิย สปฺปาณกภาวํ ตฺวาปิ อุทกสฺาย ปริภฺุชิตพฺพโต ปณฺณตฺติวชฺชตา เวทิตพฺพา.
สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโนติ เยน เยน วูปสมิตํ, ตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน. ‘‘อกตํ กมฺม’’นฺติอาทีนิ วทนฺโตติ ‘‘อกตํ กมฺมํ, ทุกฺกฏํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺมํ, อนิหตํ ทุนฺนิหตํ ปุน นิหนิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๓๙๔) วทนฺโต. ยถาิตภาเวน ปติฏฺาตุํ น ทเทยฺยาติ เตสํ ปวตฺติ อาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ยํ ปน ธมฺเมน อธิกรณํ นิหตํ, ตํ สุนิหตเมวา’’ติ.
อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา
จตฺตาริ ¶ ปาราชิกานิ อตฺถุทฺธารวเสน ปทภาชนิยํ ทสฺสิตานีติ อาห ‘‘ทุฏฺุลฺลนฺติ สงฺฆาทิเสสํ อธิปฺเปต’’นฺติ. เยน เกนจิ อุปาเยนาติ ‘‘สามํ วา ชานาติ, อฺเ วา ตสฺส อาโรเจนฺติ, โส วา อาโรเจตี’’ติ (ปาจิ. ๓๙๙) วุตฺเตสุ เยน เกนจิ อุปาเยน. ปาจิตฺติยํ ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเตเยวาติ อธิปฺปาโย. สเจ ปจฺฉาปิ อาโรเจติ, ธุรนิกฺเขปเน อาปตฺติโต น มุจฺจติ. เตนาห ‘‘สเจปี’’ติอาทิ. สมณสตมฺปิ อาปชฺชติเยวาติ สมณสตมฺปิ สุตฺวา ยทิ ฉาเทติ, ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติเยวาติ อตฺโถ. เยนสฺส อาโรจิตนฺติ เยน ทุติเยน อสฺส ตติยสฺส อาโรจิตํ. ตสฺเสวาติ ตสฺส ทุติยสฺเสว. อาโรเจตีติ ปฏิจฺฉาทนตฺถเมว ‘‘มา กสฺสจิ อาโรเจสี’’ติ วทติ. โกฏิฉินฺนา โหตีติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๓๙๙) ยสฺมา ปฏิจฺฉาทนปจฺจยา อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวาว ทุติเยน ¶ ตติยสฺส อาโรจิตํ, ตสฺมา ตปฺปจฺจยา ปุน เตน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติยา อภาวโต อาปตฺติยา โกฏิ ฉินฺนา นาม โหติ.
อาทิปเทติ ทุฏฺุลฺลาปตฺติสฺี, เวมติโก, อทุฏฺุลฺลาปตฺติสฺีติ อิเมสุ ตีสุ ‘‘ทุฏฺุลฺลาปตฺติสฺี ปฏิจฺฉาเทตี’’ติ (ปาจิ. ๔๐๐) อิมสฺมึ ปมปเท. อิตเรสุ ทฺวีสูติ ‘‘เวมติโก ปฏิจฺฉาเทติ, อทุฏฺุลฺลาปตฺติสฺี ปฏิจฺฉาเทตี’’ติ อิเมสุ ปเทสุ. อทุฏฺุลฺลายาติ อวเสสปฺจาปตฺติกฺขนฺเธ. อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺเล วา อทุฏฺุลฺเล วา อชฺฌาจาเรติ อนุปสมฺปนฺนสฺส ปุริมปฺจสิกฺขาปทวีติกฺกมสงฺขาเต ทุฏฺุลฺเล วา อิตรสฺมึ อทุฏฺุลฺเล วา อชฺฌาจาเร. ยํ ปน สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฏฺิ จ กายสํสคฺโค จาติ อยํ ทุฏฺุลฺลอชฺฌาจาโร นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๐๐) วุตฺตํ, ตํ ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทฏฺกถาย (ปาจิ. อฏฺ. ๗๘ อาทโย) น สเมติ, น จาปิ เอวํ วตฺตุํ ยุชฺชติ ‘‘อาโรจเน อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺลํ อฺถา อธิปฺเปตํ, ปฏิจฺฉาทเน อฺถา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๔๐๐) วิเสสการณสฺสานุปลพฺภนโต, ตสฺมา ตํ อุปปริกฺขิตพฺพํ.
ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
คพฺภวีโสปิ ¶ หิ ‘‘ปริปุณฺณวีโส’’ ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺายา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺายาติ ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ ปมํ วิฺาณํ ปาตุภูตํ, ตํ อาทึ กตฺวา. โสติ โย ปุคฺคโล อูนวีสติวสฺโส อุปสมฺปาทิโต, โส ปุคฺคโล. อฺํ อุปสมฺปาเทตีติ อุปชฺฌาโย วา กมฺมวาจาจริโย วา หุตฺวา อฺํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปาเทติ. ตนฺติ อูนวีสติวสฺสํ ปุคฺคลํ. สีมํ วา สมฺมนฺนตีติ นวํ สีมํ พนฺธติ.
อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา
ราชานํ วา วฺเจตฺวาติ ราชานํ เถเนตฺวา รฺโ สนฺตกํ กิฺจิ คเหตฺวา, ‘‘อิทานิ ตสฺส น ทสฺสามา’’ติ มคฺคปฺปฏิปนฺนา อกตกมฺมา เจว กตกมฺมา ¶ จ โจราติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย สุงฺกํ ปริหริตุกามาติ เอตฺถาปิ.
กาลวิสงฺเกเตนาติ กาลสฺส วิสงฺเกเตน, ทิวสวิสงฺเกเตนาติ วุตฺตํ โหติ. มคฺควิสงฺเกเตน, ปน อฏวิวิสงฺเกเตน วา คจฺฉโต อาปตฺติเยว.
เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
มาตุคาเมนาติ อิตฺถิยา. เอกโตอุปสมฺปนฺนา, ปน สิกฺขมานา, สามเณรี จาติ อิมา ติสฺโสปิ อิธ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อิมาสํ ปน ติสฺสนฺนํ สมโย รกฺขติ. อยเมตาสํ, มาตุคามสฺส จ วิเสโสติ เวทิตพฺพํ.
สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
ตํตํสมฺปตฺติยา ¶ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๔๑๗) วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺธมฺมิกาทิอนตฺโถ, อนติกฺกมนตฺเถน ตสฺมึ อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกา. เตนาห ‘‘สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๓๔). เต กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทปฺตฺติวีติกฺกมวเสน ปฺจวิธาติ เอตฺถ จ ปฺจานนฺตริยกมฺมํ กมฺมนฺตรายิกํ นาม, ตถา ภิกฺขุนิทูสกกมฺมํ. ตํ ปน โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรติ, น สคฺคสฺส. นิยตมิจฺฉาทิฏฺิธมฺมา กิเลสนฺตรายิกา นาม. ปณฺฑกติรจฺฉานคตอุภโตพฺยฺชนกานํ ปฏิสนฺธิธมฺมา วิปากนฺตรายิกา นาม. อริยูปวาทา อุปวาทนฺตรายิกา นาม. เต ปน ยาว อริเย น ขมาเปนฺติ, ตาวเทว, น ตโต ปรํ. สฺจิจฺจ อาปนฺนา อาปตฺติโย ปฺตฺติวีติกฺกมนฺตรายิกา นาม. ตาปิ ยาว ภิกฺขุภาวํ วา ปฏิชานาติ, น วุฏฺาติ วา น เทเสติ วา, ตาวเทว, น ตโต ปรํ.
ตตฺรายํ ¶ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๓๔; ปาจิ. อฏฺ. ๔๑๗) อริฏฺโ ภิกฺขุ พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก เสสนฺตรายิเก ชานาติ, วินเย ปน อโกวิทตฺตา ปณฺณตฺติวีติกฺกมนฺตรายิเก น ชานาติ, ตสฺมา รโหคโต เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อิเม อาคาริกา ปฺจ กามคุเณ ปริภฺุชนฺตา โสตาปนฺนาปิ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ โหนฺติ, ภิกฺขูปิ มนาปิกานิ จกฺขุวิฺเยฺยานิ รูปานิ ปสฺสนฺติ…เป… กายวิฺเยฺเย โผฏฺพฺเพ ผุสนฺติ, มุทุกานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ ปริภฺุชนฺติ, เอตํ สพฺพํ วฏฺฏติ. กสฺมา? อิตฺถิรูปา…เป… อิตฺถิโผฏฺพฺพา เอว น วฏฺฏนฺติ, เอเตปิ วฏฺฏนฺตี’’ติ เอวํ รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวา สจฺฉนฺทราคปริโภคฺจ นิจฺฉนฺทราคปริโภคฺจ เอกํ กตฺวา ถูลวาเกหิ สทฺธึ อติสุขุมสุตฺตํ ฆเฏนฺโต วิย, สาสเปน สทฺธึ สิเนรุํ อุปสํหรนฺโต วิย จ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กึ ภควตา มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺเตน วิย มหตา อุสฺสาเหน ปมปาราชิกํ ปฺตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ โทโส’’ติ สพฺพฺุตฺาเณน สทฺธึ ปฏิวิรุชฺฌนฺโต ภพฺพปุคฺคลานํ อาสํ ฉินฺทนฺโต ชินสฺส อาณาจกฺเก ปหารมทาสิ. เตนาห ‘‘เตสู’’ติอาทิ.
ตตฺถ เตสูติ ยถาวุตฺเตสุ อนฺตราเยสุ. อฏฺิกงฺกลูปมา กามาติ เอตฺถ อฏฺิกงฺกลํ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๔๑๗) นาม อุรฏฺิ วา ปิฏฺิกณฺฏกํ วา สีสฏฺิ วา. ตฺหิ นิมฺมํสตฺตา ‘‘กงฺกล’’นฺติ วุจฺจติ. วิคตมํสาย หิ อฏฺิสงฺขลิกาย เอกฏฺิมฺหิ วา กงฺกลสทฺโท นิรุฬฺโห ¶ , ตํสทิสา กามา อปฺปสฺสาทฏฺเนาติ อตฺโถ. อาทิสทฺเทน ‘‘มํสเปสูปมา กามา, ติณุกฺกูปมา กามา, องฺคารกาสูปมา กามา, สุปินกูปมา กามา, ยาจิตกูปมา กามา, รุกฺขผลูปมา กามา, อสิสูนูปมา กามา, สตฺติสูลูปมา กามา, สปฺปสิรูปมา กามา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓๔, ๒๓๖; ๒.๔๓-๔๘; ปาจิ. ๔๑๗; จูฬว. ๖๕) เอเตสํ คหณํ.
ตตฺถ มํสเปสูปมา กามา (ปาจิ. อฏฺ. ๔๑๗) พหุสาธารณฏฺเน. ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนฏฺเน. องฺคารกาสูปมา กามา มหาภิตาปนฏฺเน. สุปินกูปมา กามา อิตฺตรปจฺจุปฏฺานฏฺเน. ยาจิตกูปมา กามา ตาวกาลิกฏฺเน. รุกฺขผลูปมา กามา สพฺพงฺคปจฺจงฺคปลิภฺชนฏฺเน. อสิสูนูปมา อธิกุฏฺฏนฏฺเน. สตฺติสูลูปมา วินิวิชฺฌนฏฺเน. สปฺปสิรูปมา สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเน.
ตเถวาติ ¶ ‘‘มา อายสฺมา’’ติอาทีหิ. อิตเรสนฺติ โส สงฺฆมชฺฌํ อากฑฺฒิตฺวา เยหิ ‘‘มา อายสฺมา’’ติอาทินา วุตฺโต, ตตฺถ เตหิ อฺเสํ สุตานํ ภิกฺขูนํ. ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมนาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา (ปาจิ. ๔๒๐) ปทภาชนิยํ วุตฺเตน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน.
อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา
อกตานุธมฺเมนาติ อุกฺขิปิตฺวา อโนสาริเตน. เตนาห ‘‘อนุธมฺโม วุจฺจตี’’ติอาทิ. เอตฺถ อนุธมฺโมติ โอสารณา วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. อุกฺเขปนียกมฺมสฺสานุรูโป, ปจฺฉา กตฺตพฺโพ วา ธมฺโมติ อนุธมฺโม. อนุโลมวตฺตํ ทิสฺวาติ ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ, น นิสฺสโย ทาตพฺโพ’’ติอาทิกํ (จูฬว. ๗๐) อฏฺารสวิธํ วตฺตํ ทิสฺวา, เอเตสุ อฏฺารสสุ อนุโลมวตฺเตสุ วตฺตนฺตํ ทิสฺวาติ อธิปฺปาโย. อามิสสมฺโภคํ วา ธมฺมสมฺโภคํ วาติ เอตฺถ ยํ กิฺจิ อามิสสฺส ทานํ, ปฏิคฺคหณฺจ อามิสสมฺโภโค. ธมฺมสฺส อุทฺทิสนํ, อุทฺทิสาปนฺจ ธมฺมสมฺโภโค. สํวเสยฺยาติ ‘‘อุโปสถํ วา ปวารณํ วา สงฺฆกมฺมํ วา’’ติ (ปาจิ. ๔๒๕) เอวํ ปทภาชนิยํ วุตฺตํ ติวิธํ สํวาสํ กเรยฺย. ยสฺมา ปเนตฺถ อุโปสถปวารณาปิ สงฺเฆหิเยว กาตพฺพตฺตา สงฺฆกมฺมานิเยว โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อุโปสถาทิกํ สงฺฆกมฺมํ กเรยฺยา’’ติ วุตฺตํ. ปโยเค ปโยเคติ ทาเน ทาเน, คหเณ คหเณ จาติ อตฺโถ.
ปณฺณตฺตึ ¶ อชานนฺเตน อรหตาปิ กิริยาพฺยากตจิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา ‘‘ติจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.
อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา
ปิเรติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๔๒๘) นิปาตปทํ สมฺโพธเน วตฺตมานํ ปรสทฺเทน สมานตฺถํ วทนฺตีติ อาห ‘‘ปร อมามกา’’ติ, อมฺหากํ อนชฺฌตฺติกภูตาติ อตฺโถ. ปิเรติ ¶ วา ‘‘ปรโต’’ติ อิมินา สมานตฺถํ นิปาตปทํ, ตสฺมา จร ปิเรติ ปรโต คจฺฉ, มา อิธ ติฏฺาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโม.
๘. สหธมฺมิกวคฺโค
๑. สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา
สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโนติ สหธมฺมิเกน วุจฺจมาโน. กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. ‘‘ปฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สิกฺขิตพฺพตฺตา, เตสํ วา สนฺตกตฺตา ‘สหธมฺมิก’นฺติ ลทฺธนาเมน พุทฺธปฺตฺเตน สิกฺขาปเทน วุจฺจมาโนติ อตฺโถ’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา; ปารา. อฏฺ. ๒.๔๒๕-๔๒๖) ทุพฺพจสิกฺขาปเท วุตฺตตฺตา ‘‘สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโนติ อิมสฺสตฺโถ ทุพฺพจสิกฺขาปเท วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ. อนาทริยภยาติ อนาทรกรเณ ภยา, ตตฺถ ปาจิตฺติยภยาติ อตฺโถ. เลเสน เอวํ วทนฺตสฺสาติ อุชุกํ ‘‘น สิกฺขิสฺสามี’’ติ อวตฺวา ‘‘ยาว น อฺํ ภิกฺขุ’’นฺติอาทินา เลเสน วทนฺตสฺส.
สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา
ขุทฺทเกหิ ¶ จ อนุขุทฺทเกหิ จาติ สงฺฆาทิเสสาทีหิ ขุทฺทเกหิ เจว ถุลฺลจฺจยาทีหิ อนุขุทฺทเกหิ จ. เปตฺวา หิ จตฺตาริ ปาราชิกานิ อวเสสานิ สพฺพานิ สิกฺขาปทานิ ปริยาเยน ขุทฺทกานิ เจว โหนฺติ อนุขุทฺทกานิ จ. วุตฺตฺเหตํ ปฺจสติกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๔๑) –
‘‘กตมานิ ปน, ภนฺเต, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานีติ? เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติ. เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส เปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติ. เอกจฺเจ ¶ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส เปตฺวา ทฺเว อนิยเต เปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติ. เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส เปตฺวา ทฺเว อนิยเต เปตฺวา ตึส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย เปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติ. เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส เปตฺวา ทฺเว อนิยเต เปตฺวา ตึส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย เปตฺวา ทฺเวนวุติปาจิตฺติเย เปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติ. เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส เปตฺวา ทฺเว อนิยเต เปตฺวา ตึส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย เปตฺวา ทฺเวนวุติปาจิตฺติเย เปตฺวา จตฺตาโร ปาฏิเทสนีเย เปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’’ติ.
ยํ ปน นาคเสนตฺเถเรน มิลินฺทรฺา ปุฏฺเน วุตฺตํ ‘‘ทุกฺกฏํ, มหาราช, ขุทฺทกํ สิกฺขาปทํ, ทุพฺภาสิตํ อนุขุทฺทก’’นฺติ (มิ. ป. ๔.๒.๑), ตตฺถ อนฺติมโกฏฺาสเมว คเหตฺวา วุตฺตํ. ตํ วาทปโถปจฺเฉทนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ.
สํวตฺตนมริยาทปริจฺเฉทวจนนฺติ สํวตฺตนสฺส มริยาทา อวธิ สํวตฺตนมริยาทา, ตาย นิยมวเสน โย ปริจฺเฉโท, ตสฺส วจนํ สํวตฺตนมริยาทปริจฺเฉทวจนํ. อิทานิ ตํ มริยาทํ วิวริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุทฺทิสนฺตีติ อาจริยา อตฺตโน รุจิยา อุทฺทิสนฺติ. อุทฺทิสาเปนฺตีติ อาจริยํ ยาจิตฺวา อนฺเตวาสิกา อุทฺทิสาเปนฺติ. สชฺฌายนฺตีติ ¶ ธาเรนฺติ. กุกฺกุจฺจวิปฺปฏิสาโรติ กุกฺกุจฺจสงฺขาโต วิปฺปฏิสาโร. วิเหสาวิจิกิจฺฉามโนวิเลขาติ วิเหสาวิจิกิจฺฉาสงฺขาตา มโนวิเลขา. ครหเณติ นินฺทเน.
อนุปสมฺปนฺนสฺส วิวณฺณเนติ อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก นินฺทโต ตสฺส ตสฺมึ วิมตึ อุปฺปาเทตุํ วินยวิวณฺณเน.
วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตสฺมึ ¶ อนาจาเรติ ตสฺมึ อนาจาเร อาจิณฺเณ. โมกฺโข นตฺถีติ ตสฺสา อาปตฺติยา โมกฺโข นตฺถิ. ตสฺส เตติ ตสฺส ตว. อลาภาติ เย อฺเสํ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน สาธุกํ อฏฺึ กตฺวา มนสิกรณสฺส อานิสํสสฺิตา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกา จ ลาภา อิจฺฉิตพฺพา, เต สพฺเพ ตุยฺหํ อลาภา เอว โหนฺติ. ทุลฺลทฺธนฺติ ปฺุวิเสเสน ลทฺธมฺปิ มนุสฺสตฺตํ ทุลฺลทฺธํ. สาธุกนฺติ สุฏฺุ. อฏฺึ กตฺวาติ อตฺถิกภาวํ กตฺวา, อตฺถิโก หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ตฺติทุติเยน กมฺเมนาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติอาทินา (ปาจิ. ๔๔๖) ปทภาชนิยํ วุตฺเตน โมหาโรปนเกน ตฺติทุติเยน กมฺเมน.
อธมฺมกมฺเมติ เอตฺถ โมหาโรปนกมฺมํ อธิปฺเปตํ.
โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา
ปหารํ ทเทยฺยาติ อนฺตมโส อุปฺปลปตฺตํ อุปาทาย กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อฺตเรน ปหารํ ทเทยฺย. เอวํ ปน ปหาเร ทินฺเน หตฺโถ วา ภิชฺชตุ, ปาโท วา สีสํ วา, มรตุ วา, ปาจิตฺติยเมว. เตนาห ‘‘ปหริตุกามตายา’’ติอาทิ.
อนุปสมฺปนฺเนติ คหฏฺเ วา ปพฺพชิเต วา อิตฺถิยา วา ปุริเส วา อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตปิ. สเจ ปน รตฺตจิตฺโต อิตฺถึ ปหรติ, สงฺฆาทิเสโส. เกนจิ วิเหิยมานสฺสาติ มนุสฺเสน ¶ วา ติรจฺฉานคเตน วา วิเหิยมานสฺส. โมกฺขาธิปฺปายสฺสาติ ตโต อตฺตโน โมกฺขํ ปตฺถยมานสฺส. สเจปิ อนฺตรามคฺเค (ปาจิ. อฏฺ. ๔๕๓) โจรํ วา ปจฺจตฺถิกํ วา วิเหเตุกามํ ทิสฺวา ‘‘อุปาสก, เอตฺเถว ติฏฺ, มา อาคมิตฺถา’’ติ วตฺวา วจนํ อนาทิยิตฺวา อาคจฺฉนฺตํ ‘‘คจฺฉ เร’’ติ มุคฺคเรน วา สตฺถเกน วา ปหริตฺวา ยาติ, โส เจ เตน ปหาเรน มรติ, อนาปตฺติเยว. วาฬมิเคสุปิ เอเสว นโย.
ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา
ตลสตฺติกนฺติ ¶ ตลเมว ตลสตฺติกํ. ‘‘โปถนสมตฺถฏฺเน สตฺติก’’นฺติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย ๔๕๖) เอเก. อุจฺจาเรยฺยาติ อุกฺขิเปยฺย. นปหริตุกามตาย ทินฺนตฺตา ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ ปหริตุกามตาย ปหริเต ปุริมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ. อุจฺจาเรตุกามตาย เกวลํ อุคฺคิรณมตฺเต กเต อิมินา ปาจิตฺติยํ. อิมินา ปน วิรชฺฌิตฺวา ปหาโร ทินฺโน, ตสฺมา ทุกฺกฏํ. เอตฺถ ปน ‘‘ติรจฺฉานคตาทีนํ อสุจิกรณาทีนิ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวาปิ อุคฺคิรนฺตสฺส โมกฺขาธิปฺปาโยเยวา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๔๗๑) วทนฺติ.
ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺสิกฺขาปทํ อุตฺตานเมว.
อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย ๔๖๘) สํสยํ ชเนนฺตสฺส. ปโร กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทตุ วา, มา วา, ตํ อปฺปมาณํ. มฺเติ ตกฺกยามิ. อาทิสทฺเทน ‘‘วิกาเล มฺเ ¶ ตยา ภุตฺตํ, มชฺชํ มฺเ ตยา ปีตํ, มาตุคาเมน สทฺธึ รโห มฺเ ตยา นิสินฺน’’นฺติอาทีนํ (ปาจิ. ๔๖๖) คหณํ. อนุปสมฺปนฺเนติ สามเณเร.
สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา
สุยฺยตีติ สุติ, สทฺโท, สุติยา สมีปํ อุปสฺสุตีติ อาห ‘‘สุติสมีป’’นฺติ, สทฺทสมีปนฺติ อตฺโถ. ยตฺถ ปน ิเตน สกฺกา โหติ สทฺทํ โสตุํ ¶ , ตตฺถ ติฏฺนฺโต สทฺทสมีเป ติฏฺติ นามาติ อาห ‘‘ยตฺถ ตฺวา’’ติอาทิ. อถ วา อุเปจฺจ สุยฺยติ เอตฺถาติ อุปสฺสุติ, านํ, ยํ านํ อุปคเตน สกฺกา โหติ กเถนฺตานํ สทฺทํ โสตุํ, ตตฺถาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตุริตคมเนปีติ ปจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส ปุรโต คจฺฉนฺตานํ สทฺทสวนตฺถํ สีฆคมเนปิ. โอหียมาเนปีติ ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉโต คจฺฉนฺตานํ วจนสวนตฺถํ โอหียมาเนปิ.
วูปสมิสฺสามีติ อุปสมํ คมิสฺสามิ, กลหํ น กริสฺสามิ. อตฺตานํ ปริโมเจสฺสามีติ มม อการกภาวํ กเถตฺวา อตฺตานํ ปริโมเจสฺสามิ. สิยา กิริยนฺติ กทาจิ โสตุกามตาย คมนวเสน สมุฏฺานโต สิยา กิริยํ. สิยา อกิริยนฺติ กทาจิ ิตฏฺานํ อาคนฺตฺวา มนฺตยมานานํ อชานาปนวเสน สมุฏฺานโต สิยา อกิริยํ.
อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. กมฺมปฺปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา
ธมฺมิกานนฺติ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน กตตฺตา ธมฺโม เอเตสุ อตฺถีติ ธมฺมิกานิ, เตสํ ธมฺมิกานํ. กมฺมานนฺติ จตุนฺนํ สงฺฆกมฺมานํ. เตนาห ‘‘ธมฺเมนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ธมฺเมนาติ ภูเตน วตฺถุนา. วินเยนาติ โจทนาย เจว สารณาย จ. สตฺถุสาสเนนาติ ตฺติสมฺปทาย เจว อนุสฺสวนาสมฺปทาย จ. สมคฺคสฺส สงฺฆสฺสาติ สีมฏฺกสงฺฆํ โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา กตฺตพฺพตฺตา กาเยน เจว จิตฺเตน จ เอกีภูตสฺส สงฺฆสฺส. ตํ ตํ วตฺถุนฺติ อวณฺณภณนาทึ ตํ ตํ วตฺถุ.
โอสาเรนฺติ ¶ สงฺฆมชฺฌํ เอเตนาติ โอสารณํ. นิสฺสาเรนฺติ สงฺฆมฺหา เอเตนาติ นิสฺสารณํ. ภณฺฑุกมฺมนฺติ มุณฺฑกรณํ, เกสจฺเฉทนาปุจฺฉนนฺติ อตฺโถ. กมฺมเมว ลกฺขณํ กมฺมลกฺขณํ. โอสารณาทโย วิย กมฺมฺจ หุตฺวา อฺฺจ นามํ น ลภติ, กมฺมเมว หุตฺวา ลกฺขียตีติ กมฺมลกฺขณนฺติ อตฺโถ. ‘‘โอสารณํ นิสฺสารณ’’นฺติ (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖) เจตฺถ ปทสิลิฏฺตาเยตํ วุตฺตํ. ปมํ ปน นิสฺสารณา โหติ, ปจฺฉา โอสารณาติ อาห ¶ ‘‘ตตฺถ กณฺฏกสามเณรสฺสา’’ติอาทิ. กณฺฏกสามเณรสฺส นาสนา วิย นิสฺสารณาติ ยถา กณฺฏกสามเณรสฺส ทณฺฑกมฺมนาสนา นิสฺสารณา, ตถา พุทฺธสฺส วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วา อวณฺณํ ภณโต, อกปฺปิยํ ‘‘กปฺปิย’’นฺติ ทีปยโต, มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคตสฺส อฺสฺสาปิ สามเณรสฺส –
‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปุจฺฉามิ ‘อยํ อิตฺถนฺนาโม สามเณโร พุทฺธสฺส วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วา อวณฺณวาที มิจฺฉาทิฏฺิโก, ยํ อฺเ สามเณรา ลภนฺติ ทิรตฺตติรตฺตํ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สหเสยฺยํ, ตสฺส อลาภาย นิสฺสารณา รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ ปุจฺฉามิ ‘อยํ อิตฺถนฺนาโม สามเณโร…เป… รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติ, จร ปิเร วินสฺสา’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖) –
กตฺตพฺพนาสนา นิสฺสารณาติ อตฺโถ. ตาทิสํเยว สมฺมาวตฺตนฺตํ ทิสฺวา ปเวสนา โอสารณาติ ตาทิสํเยว อปเรน สมเยน ‘‘อหํ, ภนฺเต, พาลตาย อฺาณตาย อลกฺขิกตาย เอวํ อกาสึ, สฺวาหํ สงฺฆํ ขมาเปมี’’ติ ขมาเปนฺตํ ทิสฺวา ยาวตติยํ ยาจาเปตฺวา –
‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปุจฺฉามิ ‘อยํ อิตฺถนฺนาโม สามเณโร พุทฺธสฺส วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วา อวณฺณวาที มิจฺฉาทิฏฺิโก, ยํ อฺเ สามเณรา ลภนฺติ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ, ตสฺส อลาภาย นิสฺสาริโต, สฺวายํ อิทานิ โสรโต นิวาตวุตฺติ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกนฺโต หิโรตฺตปฺเป ปติฏฺิโต กตทณฺฑกมฺโม อจฺจยํ เทเสติ, อิมสฺส สามเณรสฺส ยถา ปุเร กายสมฺโภคสามคฺคิทานํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ ปุจฺฉามิ…เป… รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖) –
ปเวสนา โอสารณาติ อตฺโถ.
เกสจฺเฉทนาปุจฺฉนนฺติ ¶ สีมาปริยาปนฺเน ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา ปพฺพชฺชาเปกฺขํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, อิมสฺส ทารกสฺส ภณฺฑุกมฺมํ อาปุจฺฉามี’’ติ ¶ ติกฺขตฺตุํ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา สกึ วา วจนํ. อิธ จ ‘‘อิมสฺส ทารกสฺส ภณฺฑุกมฺมํ อาปุจฺฉามา’’ติปิ ‘‘อิมสฺส สมณกรณํ อาปุจฺฉามา’’ติปิ ‘‘อิมสฺส ปพฺพาชนํ อาปุจฺฉามา’’ติปิ ‘‘อยํ สมโณ โหตุกาโม’’ติปิ ‘‘อยํ ปพฺพชิตุกาโม’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว.
มุขรสฺสาติ มุเขน ขรสฺส. ยํ อวนฺทิยกมฺมํ อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ. อูรุํ วิวริตฺวา ทสฺสนาทิวตฺถูสูติ –
‘‘เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย กทฺทโมทเกน โอสิฺจนฺติ ‘อปฺเปว นาม อมฺเหสุ สารชฺเชยฺยุ’นฺติ, กายํ วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสนฺติ, อูรุํ วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสนฺติ, องฺคชาตํ วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสนฺติ, ภิกฺขุนิโย โอภาเสนฺติ, ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ สมฺปโยเชนฺติ ‘อปฺเปว นาม อมฺเหสุ สารชฺเชยฺยุ’’’นฺติ (จูฬว. ๔๑๑) –
อิเมสุ วตฺถูสุ.
อจฺฉินฺนจีวรกาทีนนฺติ อจฺฉินฺนจีวรชิณฺณจีวรนฏฺจีวรคิลานพหุสฺสุตสงฺฆภารนิตฺถรกาทีนํ. จีวราทีนีติ จีวรเภสชฺชเสนาสนาทีนิ. ปริภฺุชิตพฺพานีติ ปริภฺุชิตพฺพานิ มูลตจปตฺตองฺกุรปุปฺผผลาทีนิ. อปเนตพฺพานิปิ วตฺถูนีติ อาวาสกรณาทิอตฺถํ หริตพฺพานิปิ ฉายูปคผลูปครุกฺขาทีนิ. ตถารูปํ วา ธมฺมิกํ กติกํ กโรนฺเตหีติ จีวรปิณฺฑปาตตฺถาย ทินฺนโต อาวาสชคฺคนาทิกํ ตาทิสํ วา อฺมฺปิ ธมฺมิกํ กติกํ กโรนฺเตหิ.
เนว สุตฺตํ อาคจฺฉตีติ น มาติกา อาคจฺฉติ. โน สุตฺตวิภงฺโคติ วินโยปิ น ปคุโณ. พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหตีติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๓๓) พฺยฺชนมตฺตเมว คเหตฺวา อตฺถํ ปฏิเสเธติ. ชาตรูปรชตเขตฺตวตฺถุปฺปฏิคฺคหณาทีสุ วินยธเรหิ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา การิยมาเน ทิสฺวา ‘‘กึ อิเม อาปตฺติยา กาเรถ, นนุ ‘ชาตรูปรชตปฺปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’ติ (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๔) เอวํ สุตฺเต ปฏิวิรติมตฺตเมว วุตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ วทติ. อปโร ธมฺมกถิโก สุตฺตสฺส อาคตตฺตา โอลมฺเพตฺวา นิวาเสนฺตานํ อาปตฺติยา ¶ อาโรปิยมานาย ‘‘กึ อิเมสํ อาปตฺตึ อาโรเปถ, นนุ ‘ปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’ติ (ปาจิ. ๕๗๖) เอวํ ¶ สิกฺขากรณมตฺตเมว วุตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ วทติ. อุพฺพาหิก วินิจฺฉเยติ สมถกฺขนฺธเก วุตฺตอุพฺพาหิกวินิจฺฉเย ‘‘สีลวา โหตี’’ติอาทิกาย หิ ทสงฺคสมฺปตฺติยา สมนฺนาคเต ทฺเว ตโย ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา วินิจฺฉโย อุพฺพาหิกวินิจฺฉโยติ ทฏฺพฺโพ.
ปวารณปฺปจฺจุกฺกฑฺฒนาติ ปวารณาย อุกฺกสฺสนา, อุทฺธํ กฑฺฒนาติ อตฺโถ. ติณวตฺถารกสมเถ สพฺพสงฺคาหิกตฺติ จาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ…เป… เปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺต’’นฺติ (จูฬว. ๒๑๒-๒๑๓) เอวํ ติณวตฺถารกสมเถ กตา สพฺพปมา สพฺพสงฺคาหิกตฺติ จ.
อลาภาย ปริสกฺกนาทิเกหีติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อลาภตฺถาย ปโยคกรณาทิเกหิ. อาทิสทฺเทน ‘‘อนตฺถาย ปริสกฺกนํ, อนาวาสาย ปริสกฺกนํ, อกฺโกสนปริภาสนํ, ภิกฺขู ภิกฺขูหิ เภทนํ, พุทฺธสฺส อวณฺณภณนํ, ธมฺมสฺส อวณฺณภณนํ, สงฺฆสฺส อวณฺณภณน’’นฺติ (จูฬว. ๒๖๕) อวเสสํ สตฺตงฺคํ สงฺคณฺหาติ. อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺสาติ อฏฺหิ เจว องฺเคหิ เอเกเกนปิ องฺเคน จ สมนฺนาคตสฺส. อสมฺโภคกรณตฺถนฺติ เตน ทินฺนสฺส เทยฺยธมฺมสฺส อปฺปฏิคฺคหณตฺถํ. ปตฺตนิกฺกุชฺชนวเสนาติ กมฺมวาจาย ปตฺตนิกฺกุชฺชนวเสน, น อโธมุขฏฺปนวเสน. ปตฺตุกฺกุชฺชนวเสนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตสฺเสวาติ โย ปตฺตนิกฺกุชฺชนวเสน กตนิสฺสารโณ, ตสฺเสว อุปาสกสฺส. สมฺมาวตฺตนฺตสฺสาติ เยน สมนฺนาคตสฺส ปตฺตุกฺกุชฺชนํ, เตน สมนฺนาคตสฺส. สาติ ยถาวุตฺตา นิสฺสารณา, โอสารณา จ.
สูจิยาทิอปฺปมตฺตกํ ตํตทตฺถิกานํ วิสฺสชฺเชติ เทตีติ อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชโก. สาฏิยคฺคาหาปโกติ วสฺสิกสาฏิยคฺคาหาปโก. กมฺมํ กโรนฺเต อารามิเก เปสนตฺถาย ทาตพฺพา สมฺมุติ อารามิกเปสกสมฺมุติ. เอส นโย สามเณรเปสกสมฺมุตีติ เอตฺถาปิ.
ตชฺชนียกมฺมาทีนํ สตฺตนฺนนฺติ ตชฺชนียํ, นิยสํ, ปพฺพาชนียํ, ปฏิสารณียํ, ติวิธฺจ อุกฺเขปนียนฺติ ตชฺชนียาทีนํ สตฺตนฺนํ. อฏฺยาวตติยกาติ ภิกฺขูนํ วเสน จตฺตาโร, ภิกฺขุนีนํ วเสน จตฺตาโรติ อฏฺ สงฺฆาทิเสสา.
ตฺติกมฺมาทิวเสนาติ ¶ ตฺติกมฺมตฺติทุติยกมฺมตฺติจตุตฺถกมฺมวเสน. ‘‘กริยมานํ ทฬฺหตรํ ¶ โหติ, ตสฺมา กาตพฺพ’’นฺติ เอกจฺเจ วทนฺติ. เอวํ ปน สติ กมฺมสงฺกโร โหติ, ตสฺมา น กาตพฺพนฺติ ปฏิกฺขิตฺตเมว. สเจ ปน อกฺขรปริหีนํ วา ปทปริหีนํ วา ทุรุตฺตปทํ วา โหติ, ตสฺส โสธนตฺถํ ปุนปฺปุนํ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อิทํ อกุปฺปกมฺมสฺส ทฬฺหีกมฺมํ โหติ, กุปฺปกมฺเม กมฺมํ หุตฺวา ติฏฺติ. สกลกฺขเณเนวาติ ตฺติฺจ จตสฺโส จ กมฺมวาจาโย สาเวตฺวาว. น เสสกมฺมวเสนาติ อปโลกนกมฺมาทินา อวเสสกมฺมวเสน น กาตพฺพํ.
กมฺมปฺปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทวณฺณนา
อาโรจิตํ วตฺถุ อวินิจฺฉิตนฺติ อาโรจิตวตฺถุ อาปตฺติกภาเวน น วินิจฺฉิตํ. เอตฺถ จ โจทเกน จ จุทิตเกน จ อตฺตโน กถา กถิตา, อนุวิชฺชโก สมฺมโต, เอตฺตาวตา วตฺถุเมว อาโรจิตํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ฉนฺทํ อทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกเมยฺยาติ ‘‘กถํ อิทํ กมฺมํ กุปฺปํ อสฺส, วคฺคํ อสฺส, น กเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๔๘๑) อิมินา อธิปฺปาเยน ฉนฺทํ อทตฺวา นิสินฺนาสนโต อุฏฺาย คจฺเฉยฺย. เตนาห ‘‘โย ภิกฺขู’’ติอาทิ. กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ คมนํ กิริยํ, ฉนฺทสฺส อทานํ อกิริยํ.
ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา
ยถาสนฺถุตนฺติ ยถามิตฺตํ. เตนาห ‘‘โย โย’’ติ อาทิ. ตตฺถ มิตฺตสนฺทิฏฺสมฺภตฺตวเสนาติ มิตฺตสนฺทิฏฺสมฺภตฺตานํ วเสน. ตตฺถ มิตฺตา มิตฺตาว. สนฺทิฏฺา ตตฺถ ตตฺถ สงฺคมฺม ทิฏฺมตฺตา นาติทฬฺหมิตฺตา. สมฺภตฺตา สุฏฺุ ภตฺตา สิเนหวนฺโต ทฬฺหมิตฺตาติ ทฏฺพฺพา.
ปฺจ ครุภณฺฑานีติ ราสิวเสน ปฺจ ครุภณฺฑานิ, สรูปวเสน ปเนตานิ พหูนิ โหนฺติ. เตนาห ‘‘ราสิวเสน ปฺจ ครุภณฺฑานิ วุตฺตานี’’ติ. อาราโม ¶ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๒๒๗) นาม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วา. อารามวตฺถุ นาม เตสํเยว อารามานํ อตฺถาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปิโตกาโส, เตสุ วา อาราเมสุ วินฏฺเสุ เตสํ โปราณกภูมิภาโค ¶ . วิหาโร นาม ยํ กิฺจิ ปาสาทาทิเสนาสนํ. วิหารวตฺถุ นาม ตสฺส ปติฏฺาโนกาโส. มฺโจ นาม มสารโก พุนฺทิกาพทฺโธ, กุฬีรปาทโก, อาหจฺจปาทโกติ อิเมสํ ปุพฺเพ วุตฺตานํ จตุนฺนํ มฺจานํ อฺตโร. ปีํ นาม มสารกาทีนํเยว จตุนฺนํ ปีานํ อฺตรํ. ภิสิ นาม อุณฺณภิสิอาทีนํ ปฺจนฺนํ ภิสีนํ อฺตรา. พิพฺโพหนํ นาม รุกฺขตูลลตาตูลโปฏกิตูลานํ อฺตเรน ปุณฺณํ. โลหกุมฺภี นาม กาฬโลเหน วา ตมฺพโลเหน วา เยน เกนจิ โลเหน กตา กุมฺภี. โลหภาณกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน ภาณกนฺติ อรฺชโร วุจฺจติ. วารโกติ ฆโฏ. กฏาหํ กฏาหเมว. วาสิอาทีสุ, วลฺลิอาทีสุ จ ทุวิฺเยฺยํ นาม นตฺถิ. เอวํ –
ทฺวิสงฺคหานิ ทฺเว โหนฺติ, ตติยํ จตุสงฺคหํ;
จตุตฺถํ นวโกฏฺาสํ, ปฺจมํ อฏฺเภทนํ.
อิติ ปฺจหิ ราสีหิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน;
ปฺจวีสวิธํ นาโถ, ครุภณฺฑํ ปกาสยิ. (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๒๒๗);
วิสฺสชฺเชตุํ วา วิภชิตุํ วา น วฏฺฏตีติ มูลจฺเฉชฺชวเสน วิสฺสชฺเชตุํ วา วิภชิตุํ วา น วฏฺฏนฺติ. ปริวตฺตนวเสน ปน วิสฺสชฺชนฺตสฺส, วิภชนฺตสฺส จ อนาปตฺติ. เตนาห ‘‘ถาวเรนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ถาวเรน ถาวรนฺติ อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถุนา อารามํ อารามวตฺถุํ วิหารํ วิหารวตฺถุํ. อิตเรนาติ อถาวเรน, ปจฺฉิมราสิตฺตเยนาติ วุตฺตํ โหติ. อกปฺปิเยนาติ สุวณฺณมยมฺจาทินา เจว อกปฺปิยภิสิพิพฺโพหเนหิ จ. มหคฺฆกปฺปิเยนาติ ทนฺตมยมฺจาทินา เจว ปาวาราทินา จ. อิตรนฺติ อถาวรํ. กปฺปิยปริวตฺตเนน ปริวตฺเตตุนฺติ ยถา อกปฺปิยํ น โหติ, เอวํ ปริวตฺเตตุํ.
ตตฺรายํ ปริวตฺตนนโย (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๒๒๘) – สงฺฆสฺส นาฬิเกราราโม ทูเร โหติ, กปฺปิยการกาว พหุตรํ ขาทนฺติ, ยมฺปิ น ขาทนฺติ, ตโต ¶ สกฏเวตนํ ทตฺวา อปฺปเมว อาหรนฺติ. อฺเสํ ปน ตสฺสารามสฺส อวิทูเร คามวาสีนํ มนุสฺสานํ วิหารสฺส สมีเป อาราโม โหติ, เต สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา สเกน อาราเมน ตํ อารามํ ยาจนฺติ, สงฺเฆน ‘‘รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ อปโลเกตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ. สเจปิ ภิกฺขูนํ รุกฺขสหสฺสํ โหติ, มนุสฺสานํ ปฺจสตานิ, ‘‘ตุมฺหากํ อาราโม ขุทฺทโก’’ติ น วตฺตพฺพํ. กิฺจาปิ อยํ ขุทฺทโก, อถ โข อิตรโต พหุตรํ อายํ เทติ. สเจปิ สมกเมว เทติ ¶ , เอวมฺปิ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ปริภฺุชิตุํ สกฺกาติ คเหตพฺพเมว. สเจ ปน มนุสฺสานํ พหุตรา รุกฺขา โหนฺติ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ พหุตรา รุกฺขา’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ‘‘อติเรกํ อมฺหากํ ปฺุํ โหตุ, สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วทนฺติ, ชานาเปตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. ภิกฺขูนํ รุกฺขา ผลธาริโน, มนุสฺสานํ รุกฺขา น ตาว ผลํ คณฺหนฺติ. กิฺจาปิ น คณฺหนฺติ, น จิเรน คณฺหิสฺสนฺตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมว. มนุสฺสานํ รุกฺขา ผลธาริโน, ภิกฺขูนํ รุกฺขา น ตาว ผลํ คณฺหนฺติ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ รุกฺขา ผลธาริโน’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ‘‘คณฺหถ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปฺุํ ภวิสฺสตี’’ติ เทนฺติ, ชานาเปตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ อาราเมน อาราโม ปริวตฺเตตพฺโพ, เอเตเนว นเยน อารามวตฺถุปิ วิหาโรปิ วิหารวตฺถุปิ อาราเมน ปริวตฺเตตพฺพํ. อารามวตฺถุนา จ มหนฺเตน วา ขุทฺทเกน วา อารามํ อารามวตฺถุํ วิหารํ วิหารวตฺถุนฺติ.
กถํ วิหาเรน (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๒๒๘) วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพ? สงฺฆสฺส อนฺโตคาเม เคหํ โหติ, มนุสฺสานํ วิหารมชฺเฌ ปาสาโท, อุโภปิ อคฺเฆน สมกา. สเจ มนุสฺสา เตน ปาสาเทน ตํ เคหํ ยาจนฺติ, สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. ภิกฺขูนํ เจ มหคฺฆตรํ เคหํ โหติ, ‘‘มหคฺฆตรํ อมฺหากํ เคห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กิฺจาปิ มหคฺฆตรํ ปพฺพชิตานํ อสารุปฺปํ, น สกฺกา ตตฺถ ปพฺพชิเตหิ วสิตุํ, อิทํ ปน สารุปฺปํ, คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, เอวมฺปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปน มนุสฺสานํ มหคฺฆํ โหติ ‘‘นนุ ตุมฺหากํ เคหํ มหคฺฆ’’นฺติ วตฺตพฺพํ. ‘‘โหตุ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปฺุํ ภวิสฺสติ, คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ปน สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ วิหาเรน วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพ. เอเตเนว นเยน วิหารวตฺถุปิ อาราโมปิ อารามวตฺถุปิ วิหาเรน ปริวตฺเตตพฺพํ. วิหารวตฺถุนา จ มหคฺเฆน วา อปฺปคฺเฆน วา ¶ วิหารํ วิหารวตฺถุํ อารามํ อารามวตฺถุํ. เอวํ ตาว ถาวเรน ถาวรปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํ.
อิตเรน อิตรปริวตฺตเน ปน มฺจปีํ มหนฺตํ วา โหตุ, ขุทฺทกํ วา (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๒๒๘), อนฺตมโส จตุรงฺคุลปาทกํ คามทารเกหิ ปํสฺวาคารเกสุ กีฬนฺเตหิ กตมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ครุภณฺฑํ โหติ. สเจปิ ราชา วา ราชมหามตฺตาทโย วา เอกปฺปหาเรเนว มฺจสตํ วา มฺจสหสฺสํ วา เทนฺติ, สพฺเพ กปฺปิยมฺจา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา, สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุฑฺฒปฺปฏิปาฏิยา ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภฺุชถา’’ติ ทาตพฺพา, น ปุคฺคลิกปริโภเคน ทาตพฺพา. อติเรกมฺเจ ภณฺฑาคาราทีสุ ปฺเปตฺวา ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ปริภฺุชิตุมฺปิ วฏฺฏติ. พหิสีมาย ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทินฺนมฺโจ ¶ สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺาเน ทาตพฺโพ. ตตฺถ เจ พหู มฺจา โหนฺติ, มฺเจน กมฺมํ นตฺถิ. ยสฺส วสนฏฺาเน กมฺมํ อตฺถิ, ตตฺถ ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภฺุชถา’’ติ ทาตพฺโพ, น ปุคฺคลิกโภเคน. มหคฺเฆน สตคฺฆนเกน วา สหสฺสคฺฆนเกน วา มฺเจน อฺํ มฺจสตํ ลภติ, ปริวตฺเตตฺวา คเหตพฺพํ. น เกวลํ มฺเจน มฺโจเยว, อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถุปีภิสิพิพฺโพหนานิปิ ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏติ. เอเสว นโย ปีภิสิพิพฺโพหเนสุปิ. วรเสนาสนาทีนํ สํรกฺขณตฺถนฺติ สเจ ทุพฺภิกฺขํ โหติ, ภิกฺขู ปิณฺฑปาเตน น ยาเปนฺติ, เอตฺถ ราชโรคโจรภยานิ, อฺตฺถ คจฺฉนฺตานํ วิหารา ปลุชฺชนฺติ, ตาลนาฬิเกราทิเก วินาเสนฺติ, เสนาสนปจฺจยํ สนฺธาย ยาเปตุํ สกฺกา โหติ, เอวรูเป กาเล วรเสนาสนาทีนํ สํรกฺขณตฺถํ. ลามกานิ วิสฺสชฺเชตุนฺติ ลามกํ ลามกํ วิสฺสชฺเชตุํ, ลามกโกฏิยา วิสฺสชฺเชตุนฺติ อธิปฺปาโย. วิสฺสชฺเชตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ วิสฺสชฺเชตฺวา ตโต ลทฺธยาคุภตฺตจีวราทีนิ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. กาฬโลหตมฺพโลหกํสโลหวฏฺฏโลหานนฺติ เอตฺถ กํสโลหํ, วฏฺฏโลหฺจ กิตฺติมโลหํ. ตีณิ หิ กิตฺติมโลหานิ กํสโลหํ, วฏฺฏโลหํ, อารกูฏนฺติ. ตตฺถ ติปุตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ กํสโลหํ, สีตตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ วฏฺฏโลหํ, รสกตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ อารกูฏํ. เตน วุตฺตํ ‘‘กํสโลหํ, วฏฺฏโลหฺจ กิตฺติมโลห’’นฺติ. ตโต อติเรกนฺติ ตโต อติเรกคฺคณฺหนโก.
สรโกติ ¶ มชฺเฌ มกุฬํ ทสฺเสตฺวา มุขวฏฺฏิวิตฺถตํ กตฺวา ปิฏฺิโต นาเมตฺวา กาตพฺพํ เอกํ ภาชนํ. ‘‘สราว’’นฺติปิ วทนฺติ. อาทิสทฺเทน กฺจนกาทีนํ คิหิอุปกรณานํ คหณํ. ตานิ หิ ขุทฺทกานิปิ ครุภณฺฑาเนว คิหิอุปกรณตฺตาติ. ปิ-สทฺเทน ปเคว มหนฺตานีติ ทสฺเสติ. อิมานิ ปน ภาชนียานิ ภิกฺขูปกรณตฺตาติ อธิปฺปาโย. ยถา จ เอตานิ, เอวํ กุณฺฑิกาปิ ภาชนียา. วกฺขติ หิ ‘‘ยถา จ มตฺติกาภณฺเฑ, เอวํ โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺาสเมว ภชตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา). สงฺฆิกปริโภเคนาติ อาคนฺตุกานํ วุฑฺฒตรานํ ทตฺวา ปริโภเคน. คิหิวิกฏาติ คิหีหิ วิกตา ปฺตฺตา, อตฺตโน วา สนฺตกกรเณน วิรูปํ กตา. ปุคฺคลิกปริโภเคน น วฏฺฏตีติ อาคนฺตุกานํ อทตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ วิย คเหตฺวา ปริหริตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ. ปิปฺผลิโกติ กตฺตริ. อารกณฺฏกํ สูจิเวธกํ. ตาฬํ ยนฺตํ. กตฺตรยฏฺิเวธโก กตฺตรยฏฺิวลยํ. ยถา ตถา ฆนกตํ โลหนฺติ โลหวฏฺฏิ โลหคุโฬ โลหปิณฺฑิ โลหจกฺกลิกนฺติ เอวํ ฆนกตํ โลหํ. ขีรปาสาณมยานีติ มุทุกขีรวณฺณปาสาณมยานิ.
คิหิวิกฏานิปิ น วฏฺฏนฺติ อนามาสตฺตา. ปิ-สทฺเทน ปเคว สงฺฆิกปริโภเคน วา ปุคฺคลิกปริโภเคน ¶ วาติ ทสฺเสติ. เสนาสนปริโภโค ปน สพฺพกปฺปิโย. ตสฺมา ชาตรูปาทิมยา สพฺเพปิ เสนาสนปริกฺขารา อามาสา. เตนาห ‘‘เสนาสนปริโภเค ปนา’’ติอาทิ.
เสสาติ ตโต มหตฺตรี วาสิ. ยา ปนาติ ยา กุทารี ปน. กุทาโล อนฺตมโส จตุรงฺคุลมตฺโตปิ ครุภณฺฑเมว. นิขาทนํ จตุรสฺสมุขํ วา โหตุ, โทณิมุขํ วา วงฺกํ วา อุชุกํ วา, อนฺตมโส สมฺมฺุชนิทณฺฑกเวธนมฺปิ ทณฺฑพนฺธํ เจ, ครุภณฺฑเมว. เตนาห ‘‘กุทาโล ทณฺฑพนฺธนิขาทนํ วา อครุภณฺฑํ นาม นตฺถี’’ติ. สิปาฏิกา นาม ขุรโกโส. สิขรํ ปน ทณฺฑพนฺธนิขาทนํ อนุโลเมตีติ อาห ‘‘สิขรมฺปิ นิขาทเนเนว สงฺคหิต’’นฺติ. สเจ ตมฺปิ ปน อทณฺฑกํ ผลมตฺตํ, ภาชนียํ. อุปกฺขเรติ วาสิอาทิภณฺฑานิ.
ปตฺตพนฺธโก นาม ปตฺตสฺส คณฺิกาทิการโก. ‘‘ปฏิมาสุวณฺณาทิปตฺตการโก’’ติปิ วทนฺติ. ติปุจฺเฉทนกสตฺถํ, สุวณฺณจฺเฉทนกสตฺถํ, กตปริกมฺมจมฺมจฺฉินฺทนกขุทฺทกสตฺถนฺติ ¶ อิมานิ เจตฺถ ตีณิ ปิปฺผลิกํ อนุโลเมนฺตีติ อาห ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทิ. อิตรานีติ มหากตฺตริอาทีนิ.
อฑฺฒพาหุปฺปมาณาติ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๓๒๑) กปฺปรโต ปฏฺาย ยาว อํสกูฏปฺปมาณา, วิทตฺถิจตุรงฺคุลปฺปมาณาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถชาตกาติ สงฺฆิกภูมิยํ ชาตา. อารกฺขสํวิธาเนน รกฺขิตตฺตา รกฺขิตา จ สา มฺชูสาทีสุ ปกฺขิตฺตํ วิย ยถา ตํ น นสฺสติ, เอวํ โคปนโต โคปิตา จาติ รกฺขิตโคปิตา. ตตฺถชาตกาปิ ปน อรกฺขิตา ครุภณฺฑเมว น โหติ. ‘‘สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต’’ติ อิมินา สงฺฆสนฺตเกน เจติยสนฺตกํ รกฺขิตุํ, ปริวตฺติตฺุจ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. สุตฺตํ ปนาติ วฏฺฏิตฺเจว อวฏฺฏิตฺจ สุตฺตํ.
อฏฺงฺคุลสูจิทณฺฑมตฺโตติ อนฺตมโส ทีฆโส อฏฺงฺคุลมตฺโต, ปริณาหโต สีหฬปณฺณสูจิทณฺฑมตฺโต. เอตฺถาติ เวฬุภณฺเฑ. ทฑฺฒํ เคหํ เยสํ เตติ ทฑฺฒเคหา. น วาเรตพฺพาติ ‘‘มา คณฺหิตฺวา คจฺฉถา’’ติ น นิเสเธตพฺพา. เทสนฺตรคเตน สมฺปตฺตวิหาเร สงฺฆิกาวาเส เปตพฺพา.
อวเสสฺจ ฉทนติณนฺติ มฺุชปพฺพเชหิ อวเสสํ ยํ กิฺจิ ฉทนติณํ. ยตฺถ ปน ติณํ ¶ นตฺถิ, ตตฺถ ปณฺเณหิ ฉาเทนฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑). ตสฺมา ปณฺณมฺปิ ติเณเนว สงฺคหิตนฺติ อาห ‘‘ฉทนติณสงฺเขปคเตสู’’ติอาทิ. อฏฺงฺคุลปฺปมาโณปีติ วิตฺถารโต อฏฺงฺคุลปฺปมาโณ. ลิขิตโปตฺถโก ปน ครุภณฺฑํ น โหติ.
เวฬุมฺหิ วุตฺตปฺปมาโณติ ‘‘อฏฺงฺคุลสูจิทณฺฑกมตฺโตปี’’ติ เวฬุภณฺเฑ วุตฺตปฺปมาโณ. สงฺฆสฺส ทินฺโน วาติ ทารุทุลฺลภฏฺาเน สงฺฆสฺส ทินฺโน วา. กุรุนฺทิยํ วุตฺตกฺกเมน ทารุภณฺฑวินิจฺฉยํ วตฺวา อิทานิ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตกฺกเมน วตฺตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. อาสนฺทิกาทีนีติ เอตฺถ อาสนฺทิโกติ จตุรสฺสปีํ วุจฺจติ. ‘‘อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิก’’นฺติ วจนโต เอกโตภาเคน ทีฆปีเมว หิ อฏฺงฺคุลปาทกํ วฏฺฏติ. จตุรสฺสาสนฺทิโก ปน ปมาณาติกฺกนฺโตปิ วฏฺตีติ เวทิตพฺโพ. อาทิสทฺเทน ‘‘สตฺตงฺโค, ภทฺทปีกํ, เอฬกปาทกปีํ, อามลกวฏฺฏกปีํ, ผลกํ, โกจฺฉํ, ปลาลปีก’’นฺติ ¶ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อิเม สงฺคณฺหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘อนฺตมโส’’ติอาทิ. ปณฺเณหิ วาติ กทลิปณฺณาทีหิ วา. พฺยคฺฆจมฺโมนทฺธมฺปิ วาฬรูปปริกฺขิตฺตํ รตนปริสิพฺพิตํ โกจฺฉกํ ครุภณฺฑเมว.
ฆฏฺฏนผลกํ นาม ยตฺถ เปตฺวา รชิตจีวรํ หตฺเถน ฆฏฺเฏนฺติ. ฆฏฺฏนมุคฺคโร นาม อนุวาตาทิฆฏฺฏนโกติ วทนฺติ. ทณฺฑมุคฺคโร นาม เยน รชิตจีวรํ โปเถนฺติ. อมฺพณนฺติ ผลเกหิ โปกฺขรณี วิย กตํ ปานียภาชนํ. รชนโทณีติ ปกฺกรชนํ อากิริตฺวา ปนภาชนํ.
อกปฺปิยจมฺมนฺติ สีหาทีนํ จมฺมํ. ‘‘ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ อกปฺปิยจมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘ปจฺจตฺถรณคติก’’นฺติ อิมินา มฺจปีเปิ อตฺถริตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ปาวาราทิปจฺจตฺถรณมฺปิ ครุภณฺฑนฺติ เอเก. โนติ อปเร. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. กปฺปิยจมฺมานีติ มิคาทีนํ จมฺมานิ.
สพฺพํ จกฺกยุตฺตยานนฺติ รถสกฏาทิกํ สพฺพจกฺกยุตฺตยานํ. วิสงฺขริตจกฺกํ ปน ยานํ ภาชนียํ. อนฺุาตวาสิ นาม ยา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุํ สกฺกาติ วุตฺตา. มุฏฺิปณฺณนฺติ ตาลปตฺตํ. ตฺหิ มุฏฺินา คเหตฺวา ปริหรนฺตีติ ‘‘มุฏฺิปณฺณ’’นฺติ วุจฺจติ. มุฏฺิปณฺณนฺติ ฉตฺตจฺฉทนปณฺณเมวาติ เกจิ. อรณิสหิตนฺติ อรณิยุคฬํ, อุตฺตรารณี, อธรารณีติ อรณิทฺวยนฺติ อตฺโถ.
ผาติกมฺมํ ¶ กตฺวาติ อนฺตมโส ตํอคฺฆนกวาลิกายปิ ถาวรํ วฑฺฒิกมฺมํ กตฺวา. ผาติกมฺมํ อกตฺวา คณฺหนฺเตน ตตฺเถว วลฺเชตพฺโพ. คมนกาเล สงฺฆิเก อาวาเส เปตฺวา คนฺตพฺพํ. อสติยา คเหตฺวา คเตน ปหิณิตฺวา ทาตพฺโพ. เทสนฺตรคเตน สมฺปตฺตวิหาเร สงฺฆิกาวาเส เปตพฺโพ. เอตฺถาติ มตฺติกาภณฺเฑ. กุณฺฑิกาติ อโยกุณฺฑิกา เจว ตมฺพโลหกุณฺฑิกา จ. ภาชนียโกฏฺาสเมว ภชตีติ ภาชนียปกฺขเมว เสวติ, น ตุ ครุภณฺฑนฺติ อตฺโถ. กฺจนโก ปน ครุภณฺฑเมวาติ อธิปฺปาโย. อิตรนฺติ ครุภณฺฑํ.
ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวาทสเม ¶ น กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถิ.
ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺโม.
๙. รตนวคฺโค
๑. อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา
อนิกฺขนฺตราชเก อนิคฺคตรตนเกติ เอตฺถ ‘‘สยนิฆเร’’ติ ปาเสโส ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘อนิกฺขนฺโต ราชา อิโต’’ติอาทิ. ตตฺถ อิโตติ สยนิฆรโต. สยนิฆเรติ สยนียฆเร. ยตฺถ รฺโ สยนํ ปฺตฺตํ โหติ, อนฺตมโส สาณิปาการปริกฺขิตฺตมฺปิ, ตสฺมินฺติ วุตฺตํ โหติ. รติชนนฏฺเน รตนํ, หตฺถิอาทิ. อิธ ปน อิตฺถิรตนํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘รตนํ วุจฺจติ มเหสี’’ติ.
อุโภสูติ ¶ ราชมเหสีสุ. กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ อินฺทขีลาติกฺกโม กิริยํ, อปฺปฏิสํวิทิตํ อกิริยนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. รตนสิกฺขาปทวณฺณนา
มุตฺตาทิทสวิธนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺล’’นฺติ (ปาจิ. ๕๐๖) ทสวิธํ รตนํ. อชฺฌาวสเถติ เคเห. เตนาห ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺสา’’ติอาทิ, ปริกฺขิตฺตสฺส อาวสถสฺสาติ อตฺโถ. อาวสโถติ เจตฺถ อนฺโตคาเม นิวิฏฺเคหํ อธิปฺเปตํ. อาราเม นิวิฏฺเคหํ ปน อชฺฌารามคฺคหเณเนว คหิตํ. ‘‘อาวสโถติ เจตฺถ อนฺโตอาราเม วา โหตุ, อฺตฺถ วา, อตฺตโน วสนฏฺานํ วุจฺจตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๕๐๖) เกจิ. สพฺเพสมฺปิ อตฺถาย ทุกฺกฏเมวาติ อตฺตโน วา เตสํ สงฺฆาทีนํ วา อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส วา อุคฺคณฺหาเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏเมว. สเจ ปน มาตาปิตูนํ สนฺตกํ อวสฺสํ ปฏิสาเมตพฺพํ ¶ กปฺปิยภณฺฑํ โหติ, อตฺตโน อตฺถาย คเหตฺวา ปฏิสาเมตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตาทิสํ ปนา’’ติอาทิ. ตาทิสนฺติ ยํ มาตาปิตูนํ สนฺตกํ อวสฺสํ ปฏิสาเมตพฺพํ กปฺปิยภณฺฑํ, ตาทิสํ. ฉนฺเทนปิ ภเยนปีติ วฑฺฒกิอาทีสุ ฉนฺเทนปิ, ราชวลฺลเภสุ ภเยนปิ.
ตาทิเส าเนติ มหาวิหารสทิสสฺส มหารามสฺส ปาการปริกฺขิตฺเต ปริเวเณ. สฺาณํ กตฺวาติ ‘‘เอตฺตกา กหาปณา’’ติอาทินา รูเปน วา ลฺฉนาทินิมิตฺเตน วา สฺาณํ กตฺวา, สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺโถ. ปติรูปานํ ภิกฺขูนํ หตฺเถติ ลชฺชีนํ กุกฺกุจฺจกานํ ภิกฺขูนํ หตฺเถ. โลลชาติกานฺหิ หตฺเถ เปตุํ น ลพฺภติ. เนว ปกฺกมตีติ เนว ตมฺหา อาวาสา ปกฺกมติ. ‘‘ถาวรํ เสนาสนํ วา’’ติอาทินา อตฺตโน จีวราทิมูลํ น กาตพฺพนฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๐๖) ทสฺเสติ. ตํ ทสฺเสตฺวาติ ยํ ถาวรเสนาสนาทิ กตํ, ตํ อุปาสก ตว สนฺตเกน อิทํ นาม กตนฺติ เอวํ ทสฺเสตฺวา. สมาทเปตฺวาติ อฺํ สมาทเปตฺวา, ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ วุตฺตนเยน ยาจิตฺวาติ อตฺโถ.
อนฺุาตฏฺาเนติ อชฺฌารามอชฺฌาวสเถ. อามาสนฺติ อามสิตพฺพฺเจว ปฏิสาเมตพฺพฺจ วตฺถาทิ.
รตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทวณฺณนา
จาริตฺเตติ ¶ จาริตฺตสิกฺขาปเท. อุปจารนฺติ ทุติยเลฑฺฑุปาตํ. อฺํ คามํ คจฺฉนฺตานํ ปุน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถีติ อุสฺสาหํ อปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา อฺํ คามํ คจฺฉนฺตานํ คามสตมฺปิ โหตุ, ปุน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. อุสฺสาหนฺติ คามปฺปวิสนุสฺสาหํ. อนฺตรารามาทีสุ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑๕) น เกวลํ อนาปุจฺฉา คจฺฉนฺตสฺเสว, กายพนฺธนํ อพนฺธิตฺวา สงฺฆาฏึ อปารุปิตฺวา คจฺฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติ. อาปทาสูติ สีโห วา พฺยคฺโฆ วา อาคจฺฉติ, เมโฆ วา อุฏฺเติ, อฺโ วา โกจิ อุปทฺทโว อุปฺปชฺชติ ¶ , อนาปตฺติ. เอวรูปาสุ อาปทาสุ พหิคามโต อนฺโตคามํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ.
วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา
ตํ อสฺส อตฺถีติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๕๑๗) ปมํ ภินฺทิตฺวา ปจฺฉา เทเสตพฺพตฺตา ตํ เภทนกํ อสฺส ปาจิตฺติยสฺส อตฺถีติ.
อรณิเกติ อรณิธนุเก. วิเธติ เวธเก. วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑเก จ.
สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มฺจปีสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺงฺคุลปาทกนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส. ‘‘เฉทนกํ เภทนกสทิสเมวา’’ติ อิมินา ‘‘เฉทนเมว เฉทนกํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เฉทนก’’นฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติ.
ยถา ปมาณเมว อุปริ ทิสฺสติ, เอวํ นิขณิตฺวา วาติ สเจ ปน น ฉินฺทิตุกาโม โหติ, ยถา ปมาณเมว อุปริ ทิสฺสติ, เอวํ ภูมิยํ นิขณิตฺวา วา. อฏฺฏกํ วา พนฺธิตฺวาติ อุกฺขิปิตฺวา ตุลาสงฺฆาเต เปตฺวา อฏฺฏํ กตฺวา.
มฺจปีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา
จิมิลิกํ ¶ ปตฺถริตฺวา ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ มฺจปีานํ อุปริ จิมิลิกํ ปตฺถริตฺวา ตสฺส อุปริ ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถ. อุปริ จิมิลิกายาติ อุปริมภาเค จิมิลิกาย.
สีสปฺปมาณนฺติ ¶ (จูฬว. อฏฺ. ๒๙๗; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๒๙๗) ยตฺถ คลวาฏกโต ปฏฺาย สพฺพสีสํ อุปทหนฺติ, ตํ สีสปฺปมาณํ. ตฺจ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต ติริยํ มุฏฺิรตนํ โหติ, ทีฆโต ทฺวิรตนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ โกเณสู’’ติอาทิมาห. ทฺวินฺนํ อนฺตรํ วิทตฺถิ จตุรงฺคุลํ โหตีติ ทฺวินฺนํ โกณานํ อนฺตรํ มินิยมานํ วิทตฺถิ เจว จตุรงฺคุลฺจ โหติ. มชฺเฌ มุฏฺิรตนนฺติ พิพฺโพหนสฺส มชฺฌํ ติริยโต มุฏฺิรตนปฺปมาณํ โหติ. อยฺหิ สีสปฺปมาณสฺส อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท. ตโต อุทฺธํ น วฏฺฏติ, เหฏฺา วฏฺฏติ. อคิลานสฺส สีสูปธานฺจ ปาทูปธานฺจาติ ทฺวยเมว วฏฺฏติ. คิลานสฺส พิพฺโพหนานิ สนฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติ.
ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตมํ อุตฺตานเมว.
นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
อโธนาภิอุพฺภชาณุมณฺฑลนฺติ นาภิยา เหฏฺา ชาณุมณฺฑลานํ อุปริ. กณฺฑุปีฬกอสฺสาวถุลฺลกจฺฉาพาธานนฺติ เอตฺถ กณฺฑูติ กจฺฉุ. ปีฬกาติ โลหิตตุณฺฑิกา สุขุมปีฬกา. อสฺสาโวติ อริสภคนฺทลมธุเมหานํ วเสน อสุจิปคฺฆรณํ. ถุลฺลกจฺฉาพาโธติ มหาปีฬกาพาโธ วุจฺจติ.
กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙-๑๐. วสฺสิกสาฏิกนนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา
วสฺสิกสาฏิกนนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
รตนวคฺโค นวโม.
อิติ กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
วินยตฺถมฺชูสายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ
ปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺิตา.