ตีกา > วินยปิฏก (ฏีกา) > กงฺขาวิตรณีปุราณ-ฏีกา

ภณฺฑิกลสุณนฺติ โปฏฺฏลิกลสุณเมว, สมฺปุณฺณมิฺชานเมตํ อธิวจนํ. เตนาห ‘‘น เอกทฺวิติมิฺชก’’นฺติ. อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเรติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๙๕) เอตฺถ สเจ ทฺเว ตโย ภณฺฑิเก เอกโตเยว สงฺขาทิตฺวา อชฺโฌหรติ, เอกํ ปาจิตฺติยํ. ภฺชิตฺวา เอเกกมิฺชกํ ขาทนฺติยา ปน ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยานิ.

ปลณฺฑุกาทีนํ วณฺเณน วา มิฺชาย วา นานาตฺตํ เวทิตพฺพํ – วณฺเณน ตาว ปลณฺฑุโก นาม ปณฺฑุวณฺโณ โหติ, ภฺชนโก โลหิตวณฺโณ, หริตโก หริตปณฺณวณฺโณ. มิฺชาย ปน ปลณฺฑุกสฺส เอกา มิฺชา โหติ, ภฺชนกสฺส ทฺเว, หริตกสฺส ติสฺโส. จาปลสุโณ อมิฺชโก. องฺกุรมตฺตเมว หิ ตสฺส โหติ. มหาปจฺจริยาทีสุ ปน ‘‘ปลณฺฑุกสฺส ตีณิ มิฺชานิ, ภฺชนกสฺส ทฺเว, หริตกสฺส เอก’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๙๗) วุตฺตํ. เอเต ปลณฺฑุกาทโย สภาเวเนว วฏฺฏนฺติ. สูปสมฺปากาทีสุ ปน มาคธกมฺปิ วฏฺฏติ. ตฺหิ ปจฺจมาเนสุ มุคฺคสูปาทีสุ วา มจฺฉมํสวิกติยา วา เตเล วา พทรสาฬวาทีสุ วา อมฺพิลสากาทีสุ วา อุตฺตริภงฺเคสุ วา ยตฺถ กตฺถจิ อนฺตมโส ยาคุภตฺเตปิ ปกฺขิตฺตํ วฏฺฏติ. พทรสาฬวํ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๗๙๓-๗๙๗) นาม พทรผลานิ สุกฺขาเปตฺวา จุณฺเณตฺวา กตฺตพฺพา ขาทนียวิกติ.

ลสุณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

‘‘ปฏิจฺฉนฺโนกาเส’’ติ ¶ ¶ เอตสฺส วิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘อุปกจฺฉเกสุ จ มุตฺตกรเณ จาติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ.

อาพาธปจฺจยาติ กณฺฑุกจฺฉุอาทิอาพาธปจฺจยา สํหราเปนฺติยา อนาปตฺติ. ‘‘ภิกฺขุสฺส เอตฺถ จ ลสุเณ จ ทุกฺกฏ’’นฺติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย ๘๐๐) โปราณา.

สมฺพาธโลมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ตลฆาตเกติ มตฺถเก ปหารทาเน, ตฺจ โข ตลํ ‘‘มุตฺตกรเณ ปหารํ เทตี’’ติ (ปาจิ. ๘๐๔) ปทภาชนิยํวุตฺตตฺตา ‘‘มุตฺตกรณสฺสา’’ติ วิฺายตีติ อาห ‘‘มุตฺตกรณสฺส ตลฆาตเน’’ติ. ปุริมนเยเนว สาณตฺติกนฺติ อตฺตโน อตฺถาย อฺํ อาณาเปนฺติยา สาณตฺติกํ.

ตลฆาตกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

วตฺถุวเสเนตํ วุตฺตนฺติ ‘‘ชตุมฏฺเก’’ติ เอตํ นิทานวเสน อุปฺปนฺนสฺส วตฺถุโน วเสเนว วุตฺตํ. ยํ กิฺจิ ปน ทณฺฑกํ ปเวเสนฺติยา อาปตฺติเยว. เตนาห ‘‘กามราเคน ปนา’’ติอาทิ.

ชตุมฏฺกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. อุทกสุทฺธิกสิกฺขาปทวณฺณนา

อาทาตพฺพนฺติ ปเวเสตพฺพํ. อคฺคปพฺพนฺติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อคฺคปพฺพํ. ตติยํ ปพฺพํ ปเวเสตีติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ตติยํ ปพฺพํ ปเวเสติ. วุตฺตฺเหตํ สมนฺตปาสาทิกายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๑๒) ‘‘คมฺภีรโต ทฺวินฺนํ ปพฺพานํ อุปริ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ปเวเสนฺติยา ปาจิตฺติย’’นฺติ.

อติคมฺภีรํ ¶ ¶ อุทกสุทฺธิกํ อาทิยนวตฺถุสฺมินฺติ อติอนฺโต ปเวเสตฺวา อุทกโธวนกรณวตฺถุสฺมึ. อุทกสุทฺธิปจฺจเยน (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๘๑๒) ปน สติปิ ผสฺสสฺสาทิยเน ยถาวุตฺตปริจฺเฉเท อนาปตฺติ.

อุทกสุทฺธิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ตกฺกาทีสุ วา อฺตเรนาติ ตกฺกทธิมตฺถุรสขีราทีสุ อฺตเรน. ยาย กายจิ พีชนิยาติ อนฺตมโส จีวรกณฺณํ อุปาทาย ยาย กายจิ พีชนิยา.

อิมํ ปิวถาติ อิมํ ปานียํ วา สูปาทึ วา ปิวถ. อิมินา พีชถาติ อิมินา ตาลวณฺเฏน พีชถ. ทาเปนฺติยาติ อฺเน อุภยมฺปิ ทาเปนฺติยา.

อุปติฏฺนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ตสฺมาติ ยสฺมา วิฺตฺติ เจว โภชนฺจ ปมาณํ, ตสฺมา. น เกวลฺเจตฺถ ปฏิคฺคหเณเยว ทุกฺกฏํ โหติ, ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ปน อรฺโต อาหรเณปิ สุกฺขาปเนปิ วทฺทลิทิวเส ภชฺชนตฺถาย อุทฺธนสชฺชเนปิ กปลฺลสชฺชเนปิ ทพฺพิสชฺชเนปิ ทารูนิ อาทาย อคฺคิกรเณปิ กปลฺลมฺหิ ธฺปกฺขิปเนปิ ทพฺพิยา สงฺฆฏฺฏเนสุปิ โกฏฺฏนตฺถํ อุทุกฺขลมุสลาทิสชฺชเนสุปิ โกฏฺฏนปปฺโผฏนโธวนาทีสุปิ ยาว มุเข เปตฺวา อชฺโฌหรณตฺถํ ทนฺเตหิ สงฺขาทติ, ตาว สพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏานีติ อาห ‘‘ปฏิคฺคหณโต ปฏฺาย ยาว ทนฺเตหิ สํขาทนํ, ตาว ปุพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏานี’’ติ.

อามกธฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. ปมอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา

ติโรกุฏฺเฏติ ¶ ¶ ฆรกุฏฺฏสฺส ปรภาเค. ติโรปากาเรติ ปริกฺเขปปาการสฺส ติโรภาเค, เต จ โข กุฏฺฏปาการา อิฏฺกสิลทารูนํ วเสน ติปฺปการาติ อาห ‘‘ยสฺส กสฺสจิ กุฏฺฏสฺส วา ปาการสฺส วา ปรโต’’ติ. สพฺพานิเปตานิ เอกโต ฉฑฺเฑนฺติยาติ เอตานิ จตฺตาริปิ วตฺถูนิ เอกโต ฉฑฺเฑนฺติยา. ปาเฏกฺกํ ปน ฉฑฺเฑนฺติยา วตฺถุคณนาย อาปตฺติโย. อาณตฺติยมฺปิ เอเสว นโย.

ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏนฺติ ภิกฺขุสฺส สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ.

ปมอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. ทุติยอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา

ภิกฺขุนิยาปีติ ปิ-สทฺเทน ภิกฺขุํ สมุจฺจิโนติ. อนิกฺขิตฺตพีเชสุ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๓๐) ปน เขตฺเตสุ โกณาทีสุ วา อสฺชาตโรปิเมสุ เขตฺตมริยาทาทีสุ วา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติ. มนุสฺสานํ กจวรฉฑฺฑนฏฺาเนปิ วฏฺฏติเยว. ฉฑฺฑิตเขตฺเตติ มนุสฺเสสุ สสฺสํ อุทฺธริตฺวา คเตสุ ฉฑฺฑิตเขตฺตํ นาม โหติ, ตตฺถ วฏฺฏติ. ยตฺถ ปน ‘‘ลายิตมฺปิ ปุพฺพณฺณาทิ ปุน อุฏฺหิสฺสตี’’ติ รกฺขนฺติ, ตตฺถ ยถาวตฺถุกเมว. สามิเก อปโลเกตฺวาติ เอตฺถ เขตฺตปาลกา, อารามาทิโคปกา จ สามิกาว. อิมินา จ สงฺฆสนฺตเก ภิกฺขุสฺส ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติ สงฺฆปริยาปนฺนตฺตา, น ภิกฺขุนีนํ. ภิกฺขุนีนํ ปน อตฺตโน สนฺตเก ภิกฺขุสนฺตเก วุตฺตนเยเนว วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ, เอวํ สนฺเตปิ สารุปฺปวเสน กาตพฺพํ.

ทุติยอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นจฺจนฺติ นฏาทโย วา นจฺจนฺตุ, โสณฺฑา วา อนฺตมโส โมรสุวมกฺกฏาทโยปิ, สพฺพเมตํ นจฺจเมว. เตนาห ‘‘นจฺจนฺติ อนฺตมโส โมรนจฺจมฺปี’’ติ ¶ . คีตนฺติ นฏาทีนํ วา คีตํ โหตุ, อริยานํ ปรินิพฺพานกาเล รตนตฺตยคุณูปสํหิตํ สาธุกีฬิตคีตํ วา, อนฺตมโส ‘‘ทนฺตคีตมฺปิ ¶ คายิสฺสามา’’ติ ปุพฺพภาเค โอกูชนฺตา กโรนฺติ, สพฺพเมตํ คีตเมว. เตนาห ‘‘คีตนฺติ อนฺตมโส ธมฺมภาณกคีตมฺปี’’ติ. ตตฺถ ธมฺมภาณกคีตํ นาม อสฺตภิกฺขูนํ ตํ ตํ วตฺตํ ภินฺทิตฺวา อติทีฆํ กตฺวา คีตสฺสเรน ธมฺมภณนํ, ตมฺปิ เนว ภิกฺขุโน, น ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏติ. ตถา หิ วุตฺตํ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺกถาย (ขุ. ปา. อฏฺ. ๒.ปจฺฉิมปฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ธมฺมูปสํหิตํ คีตํ วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ปน ธมฺโม น วฏฺฏตี’’ติ. ตสฺมา ธมฺมํ ภณนฺเตน ชาตกวตฺตาทึ ตํ ตํ วตฺตํ อวินาเสตฺวา จตุรสฺเสน (จูฬว. อฏฺ. ๒๔๙) วตฺเตน ปริมณฺฑลานิ ปทพฺยฺชนานิ ทสฺเสตพฺพานิ. วาทิตนฺติ ตนฺติพทฺธาทิวาทนียภณฺฑวาทิตํ วา โหตุ, กุฏเภริวาทิตํ วา อนฺตมโส อุทกเภริวาทิตมฺปิ, สพฺพเมเวตํ วาทิตเมว. เตนาห ‘‘วาทิตนฺติ อนฺตมโส อุทกเภริวาทิต’’นฺติ. ยํ ปน นิฏฺุภนฺตี วา สาสงฺเก วา ิตา อจฺฉริกํ วา โผเฏติ, ปาณึ วา ปหรติ, ตตฺถ อนาปตฺติ. ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยน. อาโลจนสภาวตาย วา ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสพฺภาวโต ‘‘ทสฺสนาย’’อิจฺเจว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอเตสุ ยํ กิฺจิ ทสฺสนาย คจฺฉนฺติยา’’ติ. ยตฺถ ิตาติ เอวํ คนฺตฺวา ยสฺมึ ปเทเส ิตา.

นนุ จ สยํนจฺจนาทีสุ ปาจิตฺติยํ ปาฬิยํ น วุตฺตํ, อถ กถํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘สพฺพอฏฺกถาสุ วุตฺต’’นฺติ, อิมินา ปาฬิยํ อวุตฺเตปิ อฏฺกถาปมาเณน คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ ปน มาติกาคตปาจิตฺติยสฺเสว วเสน วุตฺตํ, สพฺเพสํ วเสน ปน ฉสมุฏฺานนฺติ คเหตพฺพํ. ‘‘อาราเม ตฺวา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ เสสอิริยาปเถหิ ยุตฺตาย ปสฺสนฺติยา อนาปตฺติยา อิจฺฉิตพฺพตฺตา. อิตรถา หิ นิสินฺนาปิ ปสฺสิตุํ น ลเภยฺย. ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ วิหารโต วิหารํ คจฺฉนฺติยา อาปตฺติเยว. อาสนสาลาย นิสินฺนา ปสฺสติ, อนาปตฺติ, ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุฏฺหิตฺวา คจฺฉนฺติยา อาปตฺติ. วีถิยํ ตฺวา คีวํ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสนฺติยาปิ อาปตฺติเยว. ภิกฺขุสฺสาปิ เอเสว นโย, อาปตฺติเภโทว นานํ.

นจฺจคีตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

อรโหเปกฺขายาติ ¶ ¶ นรโหอสฺสาทาเปกฺขาย. อฺวิหิตายาติ รโหอสฺสาทโต อฺวิหิตาว หุตฺวา าตึ วา ปุจฺฉนฺติยา, ทาเน วา ปูชาย วา มนฺเตนฺติยา.

รตฺตนฺธการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒-๓. ปฏิจฺฉนฺโนกาสอชฺโฌกาสสลฺลปนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทุติยตติยานิ อุตฺตานตฺถาเนว.

ปฏิจฺฉนฺโนกาสอชฺโฌกาสสลฺลปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. ทุติยิกอุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘ปุริมนเยเนวา’’ติ อิมินา ‘‘สนฺติฏฺเยฺย วาติ หตฺถปาเส ิตมตฺตาย ปาจิตฺติยํ, สลฺลเปยฺย วาติ ตตฺถ ตฺวา เคหสิกกถํ กเถนฺติยาปิ ปาจิตฺติยเมว, นิกณฺณิกํ วา ชปฺเปยฺยาติ กณฺณมูเล ชปฺเปนฺติยาปิ ปาจิตฺติยเมวา’’ติ อิมํ นยํ ทสฺเสติ.

ทุติยิกอุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. อนาปุจฺฉาปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา

อาสีทนฺติ เอตฺถาติ อาสนนฺติ อาห ‘‘ปลฺลงฺกสฺโสกาสภูเต’’ติ, อูรุพทฺธาสนสฺส โอกาเสติ อตฺโถ. อโนวสฺสกนฺติ นิพฺพโกกาสํ. อชฺโฌกาเส อุปจารนฺติ อชฺโฌกาเส นิสีทิตฺวา ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํ. คิลานายาติ ยา ตาทิเสน เคลฺเน อาปุจฺฉิตุํ น สกฺโกติ ¶ . อาปทาสูติ ฆเร อคฺคิ วา อุฏฺิโต โหติ, โจโร วา, เอวรูเป อุปทฺทเว อนาปุจฺฉา ปกฺกมติ, อนาปตฺติ.

อนาปุจฺฉาปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. อนาปุจฺฉาอภินิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา

ธุวปฺตฺเตติ ¶ ภิกฺขุนีนํ อตฺถาย นิจฺจปฺตฺเต.

อนาปุจฺฉาอภินิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. อนาปุจฺฉาสนฺถรณสิกฺขาปทวณฺณนา

อนาปุจฺฉาสนฺถรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. ปรอุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา

ปรอุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

มนุสฺสโทภคฺเคน วาติ ‘‘กาณา โหมิ, กุณี โหมิ, อิตรา วา อีทิสา โหตู’’ติอาทินา มนุสฺสวิรูปภาเวน. อตฺถธมฺมอนุสาสนิปุเรกฺขารานนฺติ เอตฺถ อตฺถปุเรกฺขารายาติ อฏฺกถํ กเถนฺติยา. ธมฺมปุเรกฺขารายาติ ปาฬึ วาเจนฺติยา. อนุสาสนิปุเรกฺขารายาติ ‘‘อิทานิปิ ตฺวํ เอทิสา, สาธุ วิรมสฺสุ, โน เจ วิรมสิ, อทฺธา ปุน ¶ เอวรูปานิ กมฺมานิ กตฺวา นิรเย อุปฺปชฺชิสฺสสิ, ติรจฺฉานโยนิยา อุปฺปชฺชิสฺสสี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๗๘) เอวํ อนุสาสนิยํ ตฺวา วทนฺติยา.

ปรอภิสปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

โรทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

อิทนฺติ ¶ อิทํ อุทกสาฏิกจีวรํ.

นคฺคาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

วิสิพฺเพตฺวาติ วิชเฏตฺวา. ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเตติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต, ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา สเจปิ ปจฺฉา สิพฺพติ, อาปตฺติเยวาติ อตฺโถ.

จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

‘‘อิทํ ¶ เม จีวรํ มหคฺฆํ อีทิเส โจรภเย น สกฺกา ธาเรตุนฺติ เอวรูปาสุ อาปทาสู’’ติ เอตฺถ ปาโ. โส ปน กากปทสฺชนิตโมเหหิ เลขเกหิ อุปริสิกฺขาปเท ลิขิโต. กิฺจาปิ ตตฺถ ลิขิโต, เอตฺเถว ปน ทฏฺพฺโพ.

สงฺฆาฏิจารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. จีวรสงฺกมนียสิกฺขาปทวณฺณนา

อาปทาสุ วา ธาเรตีติ สเจ อปารุตํ วา อนิวตฺถํ วา โจรา หรนฺติ, เอวรูปาสู อาปทาสุ ธาเรติ, อนาปตฺติ.

จีวรสงฺกมนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

อฺสฺมึ ปริกฺขาเรติ ยตฺถ กตฺถจิ ถาลกาทีนํ วา สปฺปิเตลาทีนํ วา อฺตรสฺมึ. ‘‘สมคฺฆกาเล ทสฺสถา’’ติ เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา นิวาเรนฺติยาติ ¶ ‘‘กิตฺตกํ อคฺฆนกํ ทาตุกามตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา (ปาจิ. อฏฺ. ๙๐๙) ‘‘เอตฺตกํ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อาคเมถ ตาว, อิทานิ วตฺถํ มหคฺฆํ, กติปาเหน กปฺปาเส อาหเฏ สมคฺฆํ ภวิสฺสติ, ตสฺมึ กาเล ทสฺสถา’’ติ เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา นิวาเรนฺติยา.

คณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗-๑๐. ปฏิพาหนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาหนฺติยาติ ‘‘เอกิสฺสา เอกํ สาฏกํ นปฺปโหติ, อาคเมถ ตาว, กติปาเหน อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตโต ภาเชสฺสามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๑๕) เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาหนฺติยา อนาปตฺติ.

อฏฺมนวมานิ ¶ อุตฺตานตฺถาเนว.

เสสนฺติ ‘‘ธมฺมิเก เวมติกายา’’ติอาทิกํ อวเสสํ. ตตฺถ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาหนฺติยาติ ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ ชิณฺณจีวโร, กถินานิสํสมูลโก มหาลาโภ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๓๑) เอวรูปํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาหนฺติยา อนาปตฺติ.

ปฏิพาหนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑-๓. เอกมฺจตุวฏฺฏนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

ววตฺถานํ ทสฺเสตฺวาติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๔๐) มชฺเฌ กาสายํ วา กตฺตรยฏฺึ วา อนฺตมโส กายพนฺธนมฺปิ เปตฺวา นิปชฺชนฺตีนํ อนาปตฺตีติ อตฺโถ.

เอกมฺจตุวฏฺฏนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔-๙. นอุปฏฺาปนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

ปริเยสิตฺวา ¶ อลภนฺติยาติ อฺํ อุปฏฺายิกํ อลภนฺติยา. คิลานายาติ สยํ คิลานาย. อาปทาสูติ ตถารูเป อุปทฺทเว สติ.

ปฺจมฉฏฺสตฺตม ¶ อฏฺมนวมานิ อุตฺตานตฺถาเนว.

นอุปฏฺาปนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. จาริกนปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา

ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเตติ สเจ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา ปกฺกมติ, อาปตฺติเยวาติ อตฺโถ. อนฺตราเย สตีติ ทสวิเธสุ อนฺตราเยสุ อฺตรสฺมึ สติ. ‘‘คจฺฉิสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺตา, นที วา ปูรา, วนทาโห วา อาคโต, โจรา วา มคฺเค โหนฺติ, เมโฆ วา อุฏฺหติ, นิวตฺติตุํ วฏฺฏติ.

จาริกนปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

กีฬนจิตฺตสาลนฺติ น รฺโว กีฬนจิตฺตสาลํ, อถ โข เยสํ เกสฺจิ มนุสฺสานํ กีฬนตฺถํ ยตฺถ กตฺถจิ กตสาลํ. เอส นโย ‘‘กีฬนอุปวน’’นฺติอาทีสุปิ. ยถาห ‘‘ราชาคารํ นาม ยตฺถ กตฺถจิ รฺโ กีฬิตุํ รมิตุํ กตํ โหตี’’ติอาทิโก (ปาจิ. ๙๗๙) วิตฺถาโร. ตตฺถ กีฬนอุปวนนฺติ กีฬนตฺถํ อนฺโตนคเร กตํ อารามํ. กีฬนุยฺยานนฺติ ตเถว พหินคเร กตํ อุยฺยานํ.

ราชาคารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. อาสนฺทิปริภุฺชนสิกฺขาปทวณฺณนา

อติกฺกนฺตปฺปมาณาติ ¶ ¶ อฏฺงฺคุลโต อติกฺกนฺตปฺปมาณปาทกา. วุตฺโตติ ปทภาชนิยํ วุตฺโต. ‘‘อกปฺปิยรูปากุโล อกปฺปิยมฺโจ ปลฺลงฺโก’’ติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๒๕๔) สารสมาสาจริโย.

อาสนฺทิปริภุฺชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุชฺชวุชฺชเวติ อุคฺคิริตฺวา อุคฺคิริตฺวา เวเน. กนฺติตสุตฺตํ กนฺตนฺติยาติ ทสิกสุตฺตาทึ สงฺฆาเฏตฺวา กนฺตนฺติยา, ทุกฺกนฺติตํ วา ปฏิกนฺตนฺติยา.

สุตฺตกนฺตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. คิหิเวยฺยาวจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา

อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรสฺส จาติ สเจปิ มาตาปิตโร อาคจฺฉนฺติ, ยํ กิฺจิ พีชนึ วา สมฺมุฺชนิทณฺฑกํ วา การาเปตฺวา เวยฺยาวจฺจกรฏฺาเน เปตฺวา ยํ กิฺจิ วา ปจิตุํ วฏฺฏติ.

คิหิเวยฺยาวจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

อนนฺตรายิกินีติ ทสวิเธสุ อนฺตราเยสุ เอเกนาปิ อนนฺตรายิกินี. ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา วินิจฺฉินนฺตี อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวาว วินิจฺฉินาติ.

อธิกรณาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

อาปทาสูติ ¶ ¶ มหคฺฆจีวรํ สรีรโต โมเจตฺวา สุปฺปฏิสามิตมฺปิ โจรา หรนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ อนิสฺสชฺชิตฺวา นิวาเสนฺติยา อนาปตฺติ.

อาวสถจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

กวาฏพทฺธวิหารนฺติ ทฺวารพทฺธวิหารํ. คิลานายาติ วจีเภทํ กาตุํ อสมตฺถาย. อาปทาสูติ รฏฺเ ภิชฺชนฺเต อาวาเส ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ.

อาวสถวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. ติรจฺฉานวิชฺชาปริยาปุณนสิกฺขาปทวณฺณนา

หตฺถิอาทีสุปิ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๑๐๑๕) สิปฺปสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ, ตถา อาถพฺพณาทีสุ มนฺตสทฺโท. ตตฺถ ถรูติ ขคฺคมุฏฺิ. อาถพฺพณมนฺโต นาม อาถพฺพณเวทวิหิโต ปรูปฆาตกโร มนฺโต. ขิลนมนฺโต นาม ทารุสารขิลํ มนฺเตตฺวา ปถวิยํ ปเวเสตฺวา มารณมนฺโต. อคทปฺปโยโค นาม วิสโยชนํ.

ติรจฺฉานวิชฺชาปริยาปุณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. ติรจฺฉานวิชฺชาวาจนสิกฺขาปทวณฺณนา

เลเขติ ลิขสิปฺเป. ธารณาย วาติ ธารณสตฺเถ, ยสฺมึ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชนฺตา พหูนิปิ คนฺถานิ ธาเรนฺติ. นาคมณฺฑลาทิเกติ เอตฺถ นาคมณฺฑลํ นาม สปฺปานํ ปเวสนิวารณตฺถํ มณฺฑลพทฺธมนฺโต.

ติรจฺฉานวิชฺชาวาจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑-๒. อารามปวิสนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

สีสานุโลกิกายาติ ¶ ¶ สีสํ อนุโลเกนฺติยา. ยตฺถ วา ภิกฺขุนิโย สนฺนิปติตาติ ยตฺถ ภิกฺขุนิโย ปมตรํ สชฺฌายนเจติยวนฺทนาทิอตฺถํ สนฺนิปติตา. อาปทาสูติ เกนจิ อุปทฺทุตา โหติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ.

อารามปวิสนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓-๔. คณปริภาสนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

เสสนฺติ ‘‘อตฺถธมฺมอนุสาสนิปุเรกฺขารายา’’ติอาทิกํ อวเสสํ. ตตฺถ อนุสาสนิปุเรกฺขารายาติ ‘‘อิทานิปิ ตฺวํ พาลา อพฺยตฺตา’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๑๐๓๖) นเยน อนุสาสนิปกฺเข ตฺวา วทนฺติยา อนาปตฺติ.

คณปริภาสนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. กุลมจฺฉรินีสิกฺขาปทวณฺณนา

กุเล มจฺฉโร กุลมจฺฉโรติ ปุริมสฺมึ ปกฺเข สกตฺเถ อินีปจฺจโย, ตํ กุลํ อสฺสทฺธํ อปฺปสนฺนนฺติ กุลสฺส อคุณํ, อยสํ วา ภาสนฺติยาติ อตฺโถ. ภิกฺขุนีนํ อวณฺณํ ภาสนฺติยาติ ‘‘ภิกฺขุนิโย ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๐๔๓) ภิกฺขุนีนํ อคุณํ, อยสํ วา ภาสนฺติยา.

สนฺตํเยว ¶ อาทีนวนฺติ กุลสฺส วา ภิกฺขุนีนํ วา สนฺตํเยว อคุณํ.

กุลมจฺฉรินีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖-๘. อภิกฺขุกาวาสาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

สมนฺตปาสาทิกายํ ¶ วุตฺโตติ สมนฺตปาสาทิกาย โอวาทวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท (ปาจิ. อฏฺ. ๑๔๔) วุตฺโต.

สตฺตมฏฺมานิ อุตฺตานตฺถาเนว.

อภิกฺขุกาวาสาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙-๑๐. โอวาทูปสงฺกมนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

อุโปสถสฺส ปุจฺฉนํ อุโปสถปุจฺฉา, สาวกปจฺจยํ, รสฺสตฺตฺจ กตฺวา ‘‘อุโปสถปุจฺฉก’’นฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อุโปสถปุจฺฉน’’นฺติ. โอวาทตฺถายาติ โอวาทยาจนตฺถาย.

โอวาทูปสงฺกมนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑-๒. คพฺภินีอาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

ถเน ภวํ ถฺํ, ขีรํ. ยํ ปาเยตีติ ยํ ทารกํ ปาเยติ.

คพฺภินีอาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. ปมสิกฺขมานสิกฺขาปทวณฺณนา

ปทภาชเน วุตฺตนเยนาติ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณึ ทฺเว วสฺสานิ อวีติกฺกมฺม สมาทานํ สมาทิยามิ…เป… วิกาลโภชนา เวรมณึ ทฺเว วสฺสานิ ¶ อวีติกฺกมฺม สมาทานํ สมาทิยามี’’ติ (ปาจิ. ๑๐๗๙) ปทภาชนสมีเป อฏฺุปฺปตฺติยํ วุตฺตนเยน. อิมา ปน ฉ สิกฺขาโย สฏฺิวสฺสายปิ ปพฺพชิตาย ทาตพฺพาเยว, น เอตาสุ อสิกฺขิตา อุปสมฺปาเทตพฺพา.

ปมสิกฺขมานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔-๕. ทุติยสิกฺขมานาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

ปทภาชเน วุตฺตา อุปสมฺปทาสมฺมุติ น ทินฺนา โหตีติ ปทภาชนสมีเป อฏฺุปฺปตฺติยํ วุตฺตา อุปสมฺปทาสมฺมุติ ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย น ทินฺนา โหติ.

ทุติยสิกฺขมานาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖-๑๐. ทุติยคิหิคตาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

ทสวสฺสาย ¶ คิหิคตาย สิกฺขาสมฺมุตึ ทตฺวา ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสํ อุปสมฺปาเทตุํ วฏฺฏติ.

สตฺตมอฏฺมนวมทสมานิ อุตฺตานตฺถาเนว.

ทุติยคิหิคตาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑-๕. ปมกุมาริภูตาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

สพฺพปมา ทฺเว มหาสิกฺขมานาติ คพฺภินิวคฺเค วุตฺตา ทฺเว สิกฺขมานา. ‘‘สิกฺขมานา’’อิจฺเจว วตฺตพฺพาติ สมฺมุติกมฺมาทีสุ เอวํ วตฺตพฺพา. ‘‘คิหิคตา’’ติ ¶ วา ‘‘กุมาริภูตา’’ติ วา น วตฺตพฺพาติ สเจ วทนฺติ, กมฺมํ กุปฺปตีติ อธิปฺปาโย.

จตุตฺถปฺจมานิ อุตฺตานตฺถาเนว.

ปมกุมาริภูตาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖-๘. ขียนธมฺมาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

วุฏฺาปนสมฺมุติยา ยาจิตายาติ อุปสมฺปทาสมฺมุติยา ยาจิตาย.

สตฺตมฏฺมานิ อุตฺตานตฺถาเนว.

ขียนธมฺมาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

โสกาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

เตสํ อตฺถิภาวํ อชานนฺติยาติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๖๓) เตสํ มาตาทีนํ อตฺถิภาวํ อชานนฺติยา. อนนุฺาตสมุฏฺานนฺติ ยํ วาจโต, กายวาจโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺาติ, ตํ อนนุฺาตสมุฏฺานํ. กถํ? อพฺภานกมฺมาทีสุ เกนจิเทว กรณีเยน ขณฺฑสีมายํ นิสินฺนา ‘‘ปกฺโกสถ สิกฺขมานํ, อิเธว นํ อุปสมฺปาเทสฺสามา’’ติ อุปสมฺปาเทติ, เอวํ วาจโต สมุฏฺาติ. ‘‘อุปสฺสยโต อุฏฺาย อุปสมฺปาเทสฺสามี’’ติ วตฺวา ขณฺฑสีมํ คจฺฉนฺติยา กายวาจโต สมุฏฺาติ. ทฺวีสุ าเนสุ ปณฺณตฺตึ ชานิตฺวา วีติกฺกมํ กโรนฺติยา วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺาติ. อนนุชานาเปตฺวา อุปสมฺปาทนโต กิริยากิริยํ.

อนนุฺาตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทารุณนฺติ ¶ ปาปํ. ปติมาเนนฺตนฺติ โอโลเกนฺตํ.

ปาริวาสิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

เอกนฺตริกนฺติ เอเกน วสฺเสน อนฺตริกํ กตฺวา.

อนุวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

มาติกายํ ¶ เอกํ วสฺสํ ทฺเวติ เอกนฺตริเก เอเกกสฺมึ สํวจฺฉเร ทฺเว. เอกนฺตริกํ วุฏฺาเปนฺติยาติ อิมสฺมึ วสฺเส เอกํ, ปุน เอกนฺตริกํ เอกนฺติ ทฺเว วุฏฺาเปนฺติยา อนาปตฺติ.

เอกวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑-๒. ฉตฺตุปาหนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

วุตฺตลกฺขณํ ฉตฺตนฺติ ‘‘ฉตฺตํ นาม ตีณิ ฉตฺตานิ – เสตจฺฉตฺตํ, กิลฺชจฺฉตฺตํ, ปณฺณจฺฉตฺตํ มณฺฑลพทฺธํ, สลากพทฺธ’’นฺติ (ปาจิ. ๑๑๘๑) เอวํ ปทภาชเน วุตฺตลกฺขณํ ฉตฺตํ. ตาทิสํ านํ ปตฺวาติ คจฺฉกทฺทมาทีสุ ตํ ตํ านํ ปตฺวา.

ฉตฺตสฺเสวาติ กทฺทมาทีนิ ปตฺวา อุปาหนา โอมุฺจิตฺวา ฉตฺตสฺเสว ธารณํ. อุปาหนานํเยว วาติ คจฺฉาทีนิ ทิสฺวา ฉตฺตํ อปนาเมตฺวา อุปาหนานํเยว ธารณํ.

ฉตฺตุปาหนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓-๕. สงฺฆาณิอาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

สงฺฆาณินฺติ ¶ กฏิยํ อนุภวิตพฺพํ อาภรณํ. เตนาห ‘‘ยํ กิฺจิ กฏูปค’’นฺติ.

จตุตฺถปฺจมานิ ¶ อุตฺตานตฺถาเนว.

สงฺฆาณิอาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

คนฺธวาสิตเกนาติ คนฺธปริภาวิเตน.

วาสิตกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗-๑๐. ภิกฺขุนิอุมฺมทฺทาปนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

คิลานายาติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๒๐๘) อนฺตมโส มคฺคคมนปริสฺสเมนาปิ อาพาธิกาย. อาปทาสูติ โจรภยาทินา สรีรกมฺปนาทีสุ.

อฏฺมนวมทสเมสุ กิฺจิ วตฺตพฺพํ นตฺถิ.

ภิกฺขุนิอุมฺมทฺทาปนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุปจารํ สนฺธายาติ สมนฺตา ทฺวาทสหตฺถูปจารํ สนฺธาย.

อนาปุจฺฉาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๒. ปฺหาปุจฺฉนสิกฺขาปทวณฺณนา

อโนทิสฺสาติ ‘‘อมุกสฺมึ นาม าเน ปุจฺฉามี’’ติ เอวํ อนิยเมตฺวา เกวลํ ‘‘ปุจฺฉิตพฺพํ อตฺถิ, ปุจฺฉามิ, อยฺยา’’ติ เอวํ วตฺวา.

ปฺหาปุจฺฉนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปริกฺขิตฺตสฺส ¶ ¶ คามสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ อติกฺกมนฺติยา วา โอกฺกมนฺติยา วาติ เอตฺถ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺติยา วา อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺติยา วาติ ยถากฺกมํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อาปทาสูติ มหคฺฆํ สํกจฺจิกํ ปารุปิตฺวา คจฺฉนฺติยา อุปทฺทโว อุปฺปชฺชติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ.

อสํกจฺจิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

อิติ กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย

วินยตฺถมฺชูสายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ

ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข ปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺิตา.

อจิตฺตกานีติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๑๒๑๔) ‘‘นจฺจ’’นฺติอาทินา อชานิตฺวา ทสฺสนาทึ กโรนฺติยา อาปตฺติสมฺภวโต วตฺถุอชานนจิตฺเตน อจิตฺตกานิ. โลกวชฺชานีติ ‘‘นจฺจ’’นฺติอาทินา ชานิตฺวา ทสฺสนาทึ กโรนฺติยา อกุสเลเนว อาปชฺชนโต โลกวชฺชานิ. เตนาห ‘‘อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย’’ติอาทิ สจิตฺตกานีติ ‘‘โจรี’’ติอาทินา วตฺถุํ ชานิตฺวา กรเณเยว อาปตฺติสมฺภวโต สจิตฺตกานิ. อุปสมฺปทาทีนํ เอกนฺตากุสลจิตฺเตเนว อกตฺตพฺพตฺตา ปณฺณตฺติวชฺชานิ. ‘‘อิธ สจิตฺตกาจิตฺตกตา ปณฺณตฺติชานนาชานนตาย อคฺคเหฏฺา วตฺถุชานนาชานนตาย คเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ.

อสาธารณสมุฏฺานวณฺณนา นิฏฺิตา.