📜
จูฬวคฺโค
ปาริวาสิกกฺขนฺธกกถา
ตชฺชนียํ ¶ ¶ นิยสฺสฺจ, ปพฺพาชํ ปฏิสารณํ;
ติวิธุกฺเขปนฺจาติ, สตฺต กมฺมานิ ทีปเย.
เตจตฺตาลีส วตฺตานิ, ขนฺธเก กมฺมสฺิเต;
นวาธิกานิ ตึเสว, ขนฺธเก ตทนนฺตเร.
เอวํ สพฺพานิ วตฺตานิ, ทฺวาสีเตว มเหสินา;
โหนฺติ ขนฺธกวตฺตานิ, คหิตาคหเณน ตุ.
ปาริวาสฺจ วตฺตฺจ, สมาทินฺนสฺส ภิกฺขุโน;
รตฺติจฺเฉโท กถํ วุตฺโต, วตฺตเภโท กถํ ภเว?
สหวาโส วินาวาโส, อนาโรจนเมว จ;
ปาริวาสิกภิกฺขุสฺส, รตฺติจฺเฉโท จ ทุกฺกฏํ.
เอกจฺฉนฺเน ปนาวาเส, ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา;
นิวาโส ทกปาเตน, อุกฺขิตฺตสฺส นิวาริโต.
ปาริวาสิกภิกฺขุสฺส, อนฺโตเยว น ลพฺภติ;
อิจฺเจวํ ปน นิทฺทิฏฺํ, มหาปจฺจริยํ ปน.
‘‘อวิเสเสน นิทฺทิฏฺํ, มหาอฏฺกถาทิสุ;
อุภินฺนํ ทกปาเตน, นิวาโส วาริโต’’ติ หิ.
อภิกฺขุเก ปนาวาเส, อนาวาเสปิ กตฺถจิ;
วิปฺปวาสํ วสนฺตสฺส, รตฺติจฺเฉโท จ ทุกฺกฏํ.
ปาริวาสิกภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุํ ทิสฺวาน ตงฺขเณ;
นาโรเจนฺตสฺส เจตสฺส, รตฺติจฺเฉโท จ ทุกฺกฏํ.
ปฺเจว ¶ จ ยถาวุฑฺฒํ, ลภเต ปาริวาสิโก;
กาตุํ ตตฺเถว จ ตฺวา, อุโปสถปวารณํ.
วสฺสสาฏึ ¶ ยถาวุฑฺฒํ, เทนฺติ เจ สงฺฆทายกา;
โอโณชนํ ตถา ภตฺตํ, ลภเต ปฺจิเม ปน.
ปาริวาสิกกฺขนฺธกกถา.
สมถกฺขนฺธกกถา
วิวาทาธารตา จานุ-วาทาธิกรณมฺปิ จ;
อาปตฺตาธารตา เจว, กิจฺจาธิกรณมฺปิ จ.
เอตานิ ปน จตฺตาริ, วุตฺตานิ จ มเหสินา;
เภทการกวตฺถูนิ, วิวาโท ตตฺถ นิสฺสิโต.
วิปตฺติโย จตสฺโสว, อนุวาโท อุปาคโต;
อาปตฺตาธารตา นาม, สตฺต อาปตฺติโย มตา.
สงฺฆกิจฺจานิ นิสฺสาย, กิจฺจาธิกรณํ สิยา;
เอเตสํ ตุ จตุนฺนมฺปิ, สมตฺตา สมถา มตา.
สมฺมุขา สติ จามูฬฺโห, ปฏิฺาวินโยปิ จ;
ตสฺสปาปิยสี เจว, ตถา เยภุยฺยสีปิ จ.
ติณวตฺถารโก เจว, สตฺตโม วินโย มโต;
สตฺติเม สมถา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา.
วิวาโท สมฺมติ ทฺวีหิ, อนุวาโท จตูหิ จ;
อาปตฺติ ปน ตีเหว, กิจฺจเมเกน สมฺมติ.
ฉฏฺเน ปเมนาปิ, วิวาโท เอตฺถ สมฺมติ;
สมฺมุขาวินยาทีหิ, อนุปุพฺเพน ตีหิปิ.
ตเถว ¶ ปฺจเมนาปิ, อนุวาโท หิ สมฺมติ;
สมฺมุเขน ปฏิฺาย, ติณวตฺถารเกน จ.
อาปตฺตูปสมํ ยาติ, ตีเหว สมเถหิ สา;
สมฺมุขาวินเยเนว, กิจฺจเมเกน สมฺมติ.
เยภุยฺยสิกกมฺเม ¶ ตุ, สลากํ คาหเย พุโธ;
คูฬฺเหน วิวเฏนาปิ, กณฺณชปฺเปน วา ปน.
อลชฺชุสฺสเท คูฬฺเหน, วิวเฏเนว ลชฺชิสุ;
พาเลสุ กณฺณชปฺเปน, สลากํ คาหเย พุโธ.
ลชฺชี อลชฺชี พาโลติ, เกน สกฺกา วิชานิตุํ?
สเกน กมฺมุนาเยว, เตน สกฺกา วิชานิตุํ.
อาปชฺชติ จ สฺจิจฺจ, อาปตฺตึ ปริคูหติ;
ฉนฺทาทิอคตึ ยาติ, อลชฺชี เอทิโส สิยา.
นาปชฺชติ จ สฺจิจฺจ, อาปตฺตึ น จ คูหติ;
น คจฺฉติคติฺจาปิ, เอทิโส ลชฺชิ ปุคฺคโล.
ทุจฺจินฺติโต จ ทุพฺภาสี, ตถา ทุกฺกฏการิโก;
เอทิโส ปน ‘‘พาโล’’ติ, ลกฺขเณเนว ายติ.
ติธา สลากคาเหน, พหุกา ธมฺมวาทิโน;
เยภุยฺยสิกกมฺเมน, กตฺตพฺพนฺติ ชิโนพฺรวิ.
อลชฺชี สานุวาโท จ, อสุจี กมฺมโต จ โย;
ตสฺสปาปิยสีกมฺม-โยคฺโค โส โหติ ปุคฺคโล.
ภณฺฑเน กลเห ชาเต, วิวาทสฺมึ อนปฺปเก;
พหุอสฺสามเณ จิณฺเณ, อนคฺเคปิ จ ภสฺสเก.
มูลมูลํ คเวสนฺตํ, โหติ วาฬฺจ กกฺขฬํ;
ติณวตฺถารเกเนว, กาตพฺพนฺติ ปกาสิตํ.
ยถา ¶ จ ติณปณฺเณน, ฉนฺนํ คูถฺจ มุตฺตกํ;
น จ วายติ ทุคฺคนฺธํ, วูปสมฺมติ ตงฺขเณ.
เปตฺวา ถุลฺลวชฺชฺจ, คิหีหิ ปฏิสํยุตํ;
ทิฏฺาวิกมฺมิกฺเจว, โย จ ตตฺถ น โหติ ตํ.
เสสายาปตฺติยา ยาว, อุปสมฺปทมาฬโต;
สุทฺโธ โหติ นิราปตฺติ, ติณวตฺถารเก ตถา.
สมถกฺขนฺธกกถา.
ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกกถา
รุกฺเข ¶ วา ปน กุฏฺเฏวา, อฏฺฏาเน ถมฺภเกสุ วา;
นฺหายมาโน สกํ กายํ, อุคฺฆํเสยฺยสฺส ทุกฺกฏํ.
กายํ คนฺธพฺพหตฺเถน, กุรุวินฺทกสุตฺติยา;
มลฺลเกน น ฆํเสยฺย, นาฺมฺฺจ กายโต.
อกตํ มลฺลกํ นาม, คิลานสฺเสว วฏฺฏติ;
กตํ ตํ มลฺลกํ นาม, สพฺเพสมฺปิ น วฏฺฏติ.
กปาลิฏฺกขณฺฑานิ, สพฺพสฺส ปุถุปาณิกํ;
คิลานสฺสาคิลานสฺส, วตฺถวฏฺฏิ จ วฏฺฏติ.
วุตฺตา เผณกปาสาณ-กถลา ปาทฆํสเน;
วฏฺฏํ วา จตุรสฺสํ วา, กตกํ น จ วฏฺฏติ.
ยํ กิฺจิปิ อลงฺการํ, ธาเรนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏํ;
โหติ อนฺตมโส ตาล-ปณฺณมตฺตมฺปิ ภิกฺขุโน.
โอสณฺเหยฺย สเก เกเส, โย หตฺถผณเกน วา;
ผณเกนปิ โกจฺเฉน, ทุกฺกฏํ ตสฺส นิทฺทิเส.
สิตฺถเตโลทเตเลหิ ¶ , มณฺฑนตฺถํ น วฏฺฏติ;
อนุโลมนิปาตตฺถํ, อุทฺธํโลเมน ภิกฺขุนา.
หตฺถํ เตเลน เตเมตฺวา, ปฺุฉิตพฺพา สิโรรุหา;
วฏฺฏตุณฺหาภิตตฺตสฺส, อลฺลหตฺเถน ปฺุฉิตุํ.
อาทาเส อุทปตฺเต วา, ยตฺถ กตฺถจิ อตฺตโน;
มุขพิมฺพํ วินา เหตุํ, โอโลเกนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
‘‘สฺฉวึ ตุ มุขํ, โน’’ติ, ทฏฺุมาพาธปจฺจยา;
‘‘ชิณฺโณ โน’’ตายุสงฺขาร-ชานนตฺถฺจ วฏฺฏติ.
นจฺจํ วา ปน คีตํ วา, วาทิตํ วาปิ ภิกฺขุโน;
ทฏฺุํ วา ปน โสตุํ วา, คจฺฉโต โหติ ทุกฺกฏํ.
ทฏฺุมนฺตมโส โมร-นจฺจมฺปิ จ น วฏฺฏติ;
โสตุมนฺตมโส ทนฺต-คีตมฺปิ จ น วฏฺฏติ.
นจฺจนฺตสฺส ¶ สยํ วาปิ, นจฺจาเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ;
อนาปตฺตนฺตราราเม, ตฺวา สุณาติ ปสฺสติ.
‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ นจฺจํ วา, คีตํ วา ปน วาทิตํ;
วิหารโต วิหารํ วา, คจฺฉโต โหติ ทุกฺกฏํ.
อาปตฺตนฺโตวิหาเรปิ, อุฏฺหิตฺวาน คจฺฉโต;
ตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา, ปสฺสโตปิ จ วีถิยํ.
เกสา ทีฆา น ธาเรยฺยา, โย ธาเรยฺยสฺส ทุกฺกฏํ;
ทฺวงฺคุลํ วา ทุมาสํ วา, ตโต อุทฺธํ น วฏฺฏติ.
นเข นาสิกโลมานิ, ทีฆานิ น ตุ ธารเย;
น จ วีสติมฏฺํ วา, กาตุํ วฏฺฏติ ภิกฺขุโน.
กปฺปาเปยฺย วิสุํ มสฺสุํ, ทาิกํ วา เปยฺย โย;
สํหราเปยฺย วา โลมํ, สมฺพาเธ ตสฺส ทุกฺกฏํ.
ฉินฺทโต ¶ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, เกเส กตฺตริกาย วา;
อคิลานสฺส อฺเน, ฉินฺทาเปนฺตสฺส วา ตถา.
ฉินฺทโต อตฺตโน องฺค-ชาตํ ถุลฺลจฺจยํ สิยา;
เสสงฺคเฉทเน อตฺต-วเธ อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.
อหิกีฏาทิทฏฺสฺส, ตาทิสาพาธปจฺจยา;
น โทโส ฉินฺทโต องฺคํ, โมเจนฺตสฺส จ โลหิตํ.
อปริสฺสาวโน มคฺคํ, สเจ คจฺฉติ ทุกฺกฏํ;
ยาจมานสฺส วา มคฺเค, ตเถวาททโตปิ ตํ.
น ภฺุเช น ปิเว นคฺโค, น ขาเท น จ สายเย;
น ทเท น จ คณฺเหยฺย, น คจฺเฉยฺยปิ อฺชสํ.
วนฺทิตพฺพํ น นคฺเคน, วนฺทาเปตพฺพเมว วา;
ปริกมฺมํ น กาตพฺพํ, น นคฺเคน จ การเย.
ปริกมฺเม ปฏิจฺฉาที, ติสฺโส ชนฺตาฆราทิกา;
วุตฺตา, วตฺถปฏิจฺฉาที, สพฺพตฺถ ปน วฏฺฏติ.
ยตฺถ กตฺถจิ เปฬายํ, ภฺุชิตุํ น จ วฏฺฏติ;
เอกโต ภฺุชโต โหติ, ทุกฺกฏํ เอกภาชเน.
เอกปาวุรณา ¶ เอก-ตฺถรณา วา นิปชฺชเร;
เอกมฺเจปิ วา เตสํ, โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.
น นิสีเทยฺย สงฺฆาฏิ-ปลฺลตฺถิกมุปาคโต;
กิฺจิ กีฬํ น กีเฬยฺย, ปลิตํ น จ คาหเย.
ภมุกาย นลาเฏ วา, ทาิกายปิ อุคฺคตํ;
ตาทิสํ ปลิตํ จฺํ, คาหาเปตุมฺปิ วฏฺฏติ.
อคิลาโน สเจ ภิกฺขุ, ฉตฺตํ ธาเรยฺย ทุกฺกฏํ;
อตฺตโน จีวราทีนํ, คุตฺตตฺถํ ปน วฏฺฏติ.
หตฺถิโสณฺฑํ ¶ จตุกฺกณฺณํ, วสนํ มจฺฉวาฬกํ;
เวลฺลิยํ ตาลวณฺฏฺจ, นิวาเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
คหิปารุปนํ วาปิ, ปารุปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ;
นิวาสเน ปารุปเน, ปริมณฺฑลตา มตา.
โลกายตํ น วาเจยฺย, น จ ตํ ปริยาปุเณ;
น ติรจฺฉานวิชฺชา วา, วาเจตพฺพาว ภิกฺขุนา.
น จ วฏฺฏติ ธาเรตุํ, สพฺพา จามริพีชนี;
น จาลิมฺเปยฺย ทายํ วา, น จ ลฺเช มุขมฺปิ จ.
น วเห อุภโตกาชํ, วฏฺฏตนฺตรกาชกํ;
สีสกฺขนฺธกโฏลมฺพ-ภาเร โทโส น วิชฺชติ.
อฏฺงฺคุลาทิกํ ภิกฺขุ, ปจฺฉิมํ จตุรงฺคุลา;
ขาทโต ทนฺตกฏฺฺจ, โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.
รุกฺขํ เนวาภิรูเหยฺย, กิจฺเจ สติปิ โปริสํ;
อาปทาสุ ยถากามํ, วฏฺฏเตวาภิรูหิตุํ.
ลสุณํ น จ ขาเทยฺย, สเจ นากลฺลโก สิยา;
นาโรเปตพฺพกํ พุทฺธ-วจนํ อฺถา ปน.
ขิปิเตน จ วตฺตพฺพํ, ‘‘ชีวา’’ติ, คิหินา ปุน;
‘‘ชีวถา’’ติ จ วุตฺเตน, ‘‘จิรํ ชีวา’’ติ วฏฺฏติ.
สามเณรํ คหฏฺํ วา, อาโกเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏํ;
สยเน ปุปฺผสํกิณฺเณ, น วฏฺฏติ นิปชฺชิตุํ.
ขุรภณฺฑํ ¶ น คณฺเหยฺย, สเจ นฺหาปิตปุพฺพโก;
น จ ธารณิยา อุณฺหี, สพฺพา พาหิรโลมิกา.
องฺคราคํ กโรนฺตสฺส, ทุกฺกฏํ สมุทีริตํ;
อกายพนฺธนสฺสาปิ, คามํ ปวิสโตปิ จ.
โลหชํ ¶ ทารุชํ สพฺพํ, กปฺปิยํ มตฺติกามยํ;
วินา สตฺถฺจ ปตฺตฺจ, กตกํ กุมฺภการิกํ.
ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกกถา.
เสนาสนกฺขนฺธกกถา
อาสนฺทิโก อติกฺกนฺต-ปมาโณปิ จ วฏฺฏติ;
ตถา ปฺจงฺคปีมฺปิ, สตฺตงฺคมฺปิ จ วฏฺฏติ.
ตูโลนทฺธา ฆเรเยว, มฺจปีา นิสีทิตุํ;
สีสปาทูปธานฺจ, อคิลานสฺส วฏฺฏติ.
สนฺถริตฺวา คิลานสฺส, อุปธานานิ ตตฺถ จ;
ปจฺจตฺถรณกํ ทตฺวา, นิปชฺชนฺตสฺส วฏฺฏติ.
ติริยํ มุฏฺิรตนํ, โหติ พิมฺโพหนํ มิตํ;
ทีฆโต จ ทิยฑฺฒํ วา, ทฺวิหตฺถนฺติ กุรุนฺทิยํ.
ปูริตา โจฬปณฺณุณฺณ-ติณวาเกหิ ปฺจหิ;
ภิสิโย ภาสิตา ปฺจ, ตูลานํ คณนาวสา.
ภิสิตูลานิ ปฺเจว, ตถา ตูลานิ ตีณิปิ;
โลมานิ มิคปกฺขีนํ, คพฺภา พิมฺโพหนสฺสิเม.
มนุสฺสโลมํ โลเมสุ, ปุปฺเผสุ พกุลาทิกํ;
สุทฺธํ ตมาลปตฺตฺจ, ปณฺเณสุ น จ วฏฺฏติ.
อุณฺณาทิกํ ปฺจวิธฺจ ตูลํ;
มเหสินา ยํ ภิสิยํ ปวุตฺตํ;
มสูรเก ¶ ตํ ปน วฏฺฏตีติ;
กุรุนฺทิยํ อฏฺกถาย วุตฺตํ.
ยเทตํ ¶ ติวิธํ ตูลํ, ภิสิยํ ตํ อกปฺปิยํ;
มิสฺสํ ตมาลปตฺตํ ตุ, สพฺพตฺถ ปน วฏฺฏติ.
รูปํ ตุ ปุริสิตฺถีนํ, ติรจฺฉานคตสฺส วา;
กาเรนฺตสฺส กโรโต วา, โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.
ชาตกํ ปน วตฺถุํ วา, การาเปตุํ ปเรหิ วา;
มาลากมฺมํ ลตากมฺมํ, สยํ กาตุมฺปิ วฏฺฏติ.
สมานาสนิโก นาม, ทฺวีหิ วสฺเสหิ โย ปน;
วุฑฺโฒ วา ทหโร วาปิ, วสฺเสเนเกน วา ปน.
สมานวสฺเส วตฺตพฺพํ, กิฺจ นามิธ วิชฺชติ;
สตฺตวสฺสติวสฺเสหิ, ปฺจวสฺโส นิสีทติ.
เหฏฺา ทีฆาสนํ ติณฺณํ, ยํ ปโหติ นิสีทิตุํ;
เอกมฺเจปิ ปีเ วา, ทฺเว นิสีทนฺติ วฏฺฏติ.
อุภโตพฺยฺชนํ อิตฺถึ, เปตฺวา ปณฺฑกํ ปน;
ทีฆาสเน อนฺุาตํ, สพฺเพหิปิ นิสีทิตุํ.
ปุริมิโก ปจฺฉิมิโก, ตเถวนฺตรมุตฺตโก;
ตโย เสนาสนคฺคาหา, สมฺพุทฺเธน ปกาสิตา.
ปุพฺพารุณา ปาฏิปทสฺส ยาว;
ปุนารุโณ ภิชฺชติ เนว ตาว;
อิทฺหิ เสนาสนคาหกสฺส;
เขตฺตนฺติ วสฺสูปคเม วทนฺติ.
ปาโตว คาหิเต อฺโ, ภิกฺขุ เสนาสเน ปน;
สเจ ยาจติ อาคนฺตฺวา, วตฺตพฺโพ คาหิตนฺติ โส.
สงฺฆิกํ อปโลเกตฺวา, คหิตํ วสฺสวาสิกํ;
อนฺโตวสฺเสปิ วิพฺภนฺโต, ลภเต ตตฺรชํ สเจ.
วุฏฺวสฺโส ¶ สเจ ภิกฺขุ, กิฺจิ อาวาสิหตฺถโต;
คเหตฺวา กปฺปิยํ ภณฺฑํ, ทตฺวา ตสฺสตฺตโน ปน.
‘‘อสุกสฺมึ ¶ กุเล มยฺหํ, วสฺสาวาสิกจีวรํ;
คาหิตํ คณฺห’’อิจฺเจวํ, วตฺวา คจฺฉติ โส ทิสํ.
อุปฺปพฺพชติ เจ ตตฺถ, คตฏฺาเน, น ลพฺภติ;
คเหตุํ ตสฺส สมฺปตฺตํ, สงฺฆิกํเยว ตํ สิยา.
มนุสฺเส สมฺมุขา ตตฺถ, ปฏิจฺฉาเปติ เจ ปน;
สพฺพํ ลภติ สมฺปตฺตํ, วสฺสาวาสิกจีวรํ.
อาราโม จ วิหาโร จ, วตฺถูนิ ทุวิธสฺสปิ;
ภิสิ พิมฺโพหนํ มฺจ-ปีนฺติ ตติยํ ปน.
โลหกุมฺภี กฏาหฺจ, ภาณโก โลหวารโก;
วาสิ ผรสุ กุทฺทาโล, กุารี จ นิขาทนํ.
วลฺลิ เวฬุ ติณํ ปณฺณํ, มฺุชปพฺพชเมว จ;
มตฺติกา ทารุภณฺฑฺจ, ปฺจมํ ตุ ยถาห จ.
‘‘ทฺวีหิ สงฺคหิตานิ ทฺเว, ตติยํ จตุสงฺคหํ;
จตุตฺถํ นวโกฏฺาสํ, ปฺจมํ อฏฺธา มตํ.
อิติ ปฺจหิ ราสีหิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน;
ปฺจวีสวิธํ นาโถ, ครุภณฺฑํ ปกาสยิ’’.
อิทฺหิ ปน สงฺฆสฺส, สนฺตกํ ครุภณฺฑกํ;
วิสฺสชฺเชนฺโต วิภาเชนฺโต, ภิกฺขุ ถุลฺลจฺจยํ ผุเส.
ภิกฺขุนา ครุภณฺฑํ ตุ, สงฺเฆน หิ คเณน วา;
วิสฺสชฺชิตมวิสฺสฏฺํ, วิภตฺตมวิภาชิตํ.
ปุริเมสุ หิ ตีสฺเวตฺถ, น จตฺถาครุภณฺฑกํ;
โลหกุมฺภี กฏาโห จ, โลหภาณกเมว จ.
ติวิธํ ¶ ขุทฺทกํ วาปิ, ครุภณฺฑกเมวิทํ;
ปาทคณฺหนโก โลห-วารโก ภาชิโย มโต.
อุทฺธํ ปน ตโต โลห-วารโก ครุภณฺฑกํ;
ภิงฺการาทีนิ สพฺพานิ, ครุภณฺฑานิ โหนฺติ หิ.
ภาเชตพฺโพ อโยปตฺโต;
ตมฺพาโยถาลกาปิ จ;
ธูมเนตฺตาทิกํ ¶ เนว;
ภาเชตพฺพนฺติ ทีปิตํ.
อตฺตนา ปฏิลทฺธํ ตํ, โลหภณฺฑํ ตุ กิฺจิปิ;
น ปุคฺคลิกโภเคน, ภฺุชิตพฺพฺหิ ภิกฺขุนา.
กํสวฏฺฏกโลหานํ, ภาชนานิปิ สพฺพโส;
น ปุคฺคลิกโภเคน, วฏฺฏนฺติ ปริภฺุชิตุํ.
ติปุภณฺเฑปิ เอเสว, นโย เยฺโย วิภาวินา;
น โทโส สงฺฆิเก อตฺถิ, คิหีนํ สนฺตเกสุ วา.
ขีรปาสาณสมฺภูตํ, ครุกํ ตฏฺฏกาทิกํ;
ปาทคณฺหนโต อุทฺธํ, ฆฏโก ครุภณฺฑโก.
สิงฺคิสชฺฌุมยํ หาร-กูฏชํ ผลิกุพฺภวํ;
ภาชนานิ น วฏฺฏนฺติ, คิหีนํ สนฺตกานิปิ.
วาสิ ภาชนิยา ขุทฺทา, ครุภณฺฑํ มหตฺตรี;
ตถา ผรสุ เวชฺชานํ, สิราเวธนกมฺปิ จ.
กุาริ วาสิ กุทฺทาโล, ครุภณฺฑํ นิขาทนํ;
สิขรมฺปิ จ เตเนว, คหิตนฺติ ปกาสิตํ.
จตุรสฺสมุขํ โทณิ-มุขํ วงฺกมฺปิ ตตฺถ จ;
สทณฺฑํ ขุทฺทกํ สพฺพํ, ครุภณฺฑํ นิขาทนํ.
มุฏฺิกมธิกรณี ¶ , สณฺฑาโส วา ตุลาทิกํ;
กิฺจิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ เจ, ตํ สพฺพํ ครุภณฺฑกํ.
นฺหาปิตสฺส จ สณฺฑาโส, กตฺตรี จ มหตฺตรี;
มหาปิปฺผลกํ ตุนฺน-การานํ ครุภณฺฑกํ.
วลฺลิ สงฺฆสฺส ทินฺนา วา, ตตฺถชาตาปิ รกฺขิตา;
อฑฺฒพาหุปฺปมาณาปิ, ครุ เวตฺตลตาทิกา.
สุตฺตวากาทินิพฺพตฺตา, รชฺชุกา โยตฺตกานิ วา;
สงฺฆสฺส ทินฺนกาเล ตุ, คจฺฉนฺติ ครุภณฺฑตํ.
นาฬิเกรสฺส หีเร วา, วาเก วา ปน เกนจิ;
วฏฺเฏตฺวา หิ กตา เอก-วฏฺฏาปิ ครุภณฺฑกํ.
เวฬุ ¶ สงฺฆสฺส ทินฺโน วา, รกฺขิโต ตตฺถชาตโก;
อฏฺงฺคุลายโต สูจิ-ทณฺฑมตฺโต ครุํ สิยา.
ฉตฺตทณฺฑสลากาโย, ทณฺโฑ กตฺตรยฏฺิปิ;
ปาทคณฺหนกา เตล-นาฬี ภาชนิยา อิเม.
มฺุชาทีสุปิ ยํ กิฺจิ, มุฏฺิมตฺตํ ครุํ สิยา;
ตาลปณฺณาทิเมกมฺปิ, ทินฺนํ วา ตตฺถชาตกํ.
อฏฺงฺคุลปฺปมาโณปิ, ครุกํ ริตฺตโปตฺถโก;
มตฺติกา ปกตี วาปิ, ปฺจวณฺณา สุธาปิ วา.
สิเลสาทีสุ วา กิฺจิ, ทินฺนํ วา ตตฺถชาตกํ;
ตาลปกฺกปมาณํ ตุ, ครุภณฺฑนฺติ ทีปิตํ.
วลฺลิเวฬาทิกํ กิฺจิ, อรกฺขิตมโคปิตํ;
ครุภณฺฑํ น โหเตว, คเหตพฺพํ ยถาสุขํ.
รกฺขิตํ โคปิตํ วาปิ, คเหตพฺพํ ตุ คณฺหตา;
สมกํ อติเรกํ วา, ทตฺวา ผาติกเมว วา.
อฺชนํ ¶ หริตาลฺจ, ตถา หิงฺคุ มโนสิลา;
ภาเชตพฺพนฺติ วิฺเยฺยํ, วิฺุนา วินยฺุนา.
ทารุภณฺเฑปิ โย โกจิ, สูจิทณฺฑปฺปมาณโก;
อฏฺงฺคุลายโต ทารุ-ภณฺฑโก ครุภณฺฑกํ.
มหาอฏฺกถายํ ตุ, วิภชิตฺวาว ทสฺสิตํ;
อาสนฺทิโกปิ สตฺตงฺโค, ภทฺทปีฺจ ปีิกา.
ปีเมฬกปาทฺจ, ตถามณฺฑกวฏฺฏกํ;
โกจฺฉํ ปลาลปีฺจ, โธวเน ผลกมฺปิ จ.
ภณฺฑิกา มุคฺคโร เจว, วตฺถฆฏฺฏนมุคฺคโร;
อมฺพณมฺปิ จ มฺชูสา, นาวา รชนโทณิกา.
อุฬุงฺโกปิ สมุคฺโคปิ, กรณฺฑมฺปิ กฏจฺฉุปิ;
เอวมาทิ ตุ สพฺพมฺปิ, สงฺฆิกํ ครุภณฺฑกํ.
สพฺพํ ทารุมยํ เคห-สมฺภารํ ครุกํ มตํ;
ภาชิยํ กปฺปิยํ จมฺมํ, อกปฺปิยมภาชิยํ.
เอฬจมฺมํ ¶ ครุํ วุตฺตํ, ตเถโวทุกฺขลาทิกํ;
เปสการาทิภณฺฑฺจ, กสิภณฺฑฺจ สงฺฆิกํ.
ตเถวาธารโก ปตฺต-ปิธานํ ตาลวณฺฏกํ;
พีชนี ปจฺฉิ จงฺโกฏํ, สพฺพา สมฺมฺุชนี ครุ.
ยํ กิฺจิ ภูมตฺถรณํ, โย โกจิ กฏสารโก;
จกฺกยุตฺตกยานฺจ, สพฺพมฺปิ ครุภณฺฑกํ.
ฉตฺตฺจ มุฏฺิปณฺณฺจ, วิสาณํตุมฺพภาชนํ;
อุปาหนารณีธมฺม-กรณาทิ ลหุํ อิทํ.
หตฺถิทนฺโต วิสาณฺจ, ยถาคตมตจฺฉิตํ;
มฺจปาทาทิ ยํ กิฺจิ, ภาชนียมนิฏฺิตํ.
นิฏฺิโต ¶ ตจฺฉิโต วาปิ, วิโธ หิงฺคุกรณฺฑโก;
อฺชนี จ สลากาโย, ภาชนี อุทปฺุฉนี.
สพฺพํ กุลาลภณฺฑมฺปิ, ปริโภคารหํ ปน;
ปตฺตงฺคารกฏาหฺจ, ธูมทานํ กปลฺลิกา.
ถูปิกา ทีปรุกฺโข จ, จยนจฺฉทนิฏฺกา;
สงฺฆิกํ ปน สพฺพมฺปิ, ครุภณฺฑนฺติ ทีปิตํ.
ปตฺโต กฺจนโก เจว, ถาลกํ กุณฺฑิกาปิ จ;
ฆฏโก โลหภณฺเฑปิ, กุณฺฑิกาปิ จ ภาชิยา.
ครุนา ครุภณฺฑฺจ, ถาวเรน จ ถาวรํ;
สงฺฆสฺส ปริวตฺเตตฺวา, คณฺหิตุํ ปน วฏฺฏติ.
อโธเตน จ ปาเทน, นกฺกเม สยนาสนํ;
อลฺลปาเทน วา ภิกฺขุ, ตเถว สอุปาหโน.
ภูมิยา นิฏฺุภนฺตสฺส, ปริกมฺมกตาย วา;
ปริกมฺมกตํ ภิตฺตึ, อปสฺเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
ปริกมฺมกตํ ภูมึ, สงฺฆิกํ มฺจปีกํ;
อตฺตโน สนฺตเกเนว, ปตฺถริตฺวาน เกนจิ.
นิปชฺชิตพฺพํ, สหสา, ตสฺส นิทฺทายโต ยทิ;
สรีราวยโว โกจิ, มฺจํ ผุสติ ทุกฺกฏํ.
โลเมสุ ¶ ปน โลมานํ, คณนาเยว ทุกฺกฏํ;
ตเลน หตฺถปาทานํ, วฏฺฏตกฺกมิตุํ ปน.
สหสฺสคฺฆนโก โกจิ, ปิณฺฑปาโต สจีวโร;
ปตฺโต อวสฺสิกํ ภิกฺขุํ, ลิขิตฺวา ปิโตปิ จ.
ตาทิโส ปิณฺฑปาโตว, สฏฺิวสฺสานมจฺจเย;
อุปฺปนฺโน สฏฺิวสฺสสฺส, ิติกาย ทเท พุโธ.
อุทฺเทสภตฺตํ ¶ ภฺุชิตฺวา, ชาโต เจ สามเณรโก;
คเหตุํ ลภติ ตํ ปจฺฉา, สามเณรสฺส ปาฬิยา.
สมฺปุณฺณวีสวสฺโส โย, สฺเว อุทฺเทสํ ลภิสฺสติ;
อชฺช โส อุปสมฺปนฺโน, อตีตา ิติกา สิยา.
สเจ ปน สลากา ตุ, ลทฺธา ภตฺตํ น ตํทิเน;
ลทฺธํ, ปุนทิเน ตสฺส, คาเหตพฺพํ, น สํสโย.
อุตฺตรุตฺตริภงฺคสฺส, ภตฺตสฺเสกจรสฺส หิ;
วิสฺุหิ ิติกา กตฺวา, ทาตพฺพา ตุ สลากิกา.
ภตฺตเมว สเจ ลทฺธํ, น ปนุตฺตริภงฺคกํ;
ลทฺธมุตฺตริภงฺคํ วา, น ลทฺธํ ภตฺตเมว วา.
เยน เยน หิ ยํ ยํ ตุ, น ลทฺธํ, ตสฺส ตสฺส จ;
ตํ ตํ ปุนทิเน จาปิ, คาเหตพฺพนฺติ ทีปิตํ.
สงฺฆุทฺเทสาทิกํ ภตฺตํ, อิทํ สตฺตวิธมฺปิ จ;
อาคนฺตุกาทิภตฺตฺจ, จตุพฺพิธมุทีริตํ.
วิหารวารภตฺตฺจ, นิจฺจฺจ กุฏิภตฺตกํ;
ปนฺนรสวิธํ ภตฺตํ, อุทฺทิฏฺํ สพฺพเมวิธ.
ปาฬิมฏฺกถฺเจว, โอโลเกตฺวา ปุนปฺปุนํ;
สงฺฆิเก ปจฺจเย สมฺมา, วิภเชยฺย วิจกฺขโณ.
เสนาสนกฺขนฺธกกถา.
วตฺตกฺขนฺธกกถา
อาคนฺตุกาวาสิกปิณฺฑจารี-;
เสนาสนารฺนุโมทนาสุ ¶ ;
วตฺตานิ ภตฺเต คมิกสฺส ชนฺตา-;
ฆเร ตถา วจฺจกุฏิปฺปเวเส.
อาจริยุปชฺฌายกสิสฺสสทฺธิ- ¶ ;
วิหาริวตฺตานิปิ สพฺพโสว;
วตฺตานิ วุตฺตานิ จตุทฺทเสว;
วิสุทฺธจิตฺเตน วินายเกน.
อาคนฺตุเกน อารามํ, ปวิสนฺเตน ภิกฺขุนา;
ฉตฺตํ ปนาปเนตพฺพํ, มฺุจิตพฺพา อุปาหนา.
โอคุณฺนํ น กาตพฺพํ, สีเส จีวรเมว วา;
น หิ เตน จ โธตพฺพา, ปาทา ปานียวารินา.
วนฺทิตพฺพาว ปุจฺฉิตฺวา, วิหาเร วุฑฺฒภิกฺขุโน;
กาเล เสนาสนํ เตน, ปุจฺฉิตพฺพฺจ ภิกฺขุนา.
วจฺจฏฺานฺจ ปสฺสาว-ฏฺานํ ปานียเมว จ;
ปริโภชนียํ สงฺฆ-กติกํ โคจราทิกํ.
วุฑฺฒมาคนฺตุกํ ทิสฺวา, ภิกฺขุนาวาสิเกนปิ;
ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวาน จีวรํ.
อาสนํ ปฺเปตพฺพํ, ตสฺส ปาโททกมฺปิ จ;
อุปนิกฺขิปิตพฺพฺจ, ปุจฺฉิตพฺพฺจ วารินา.
วนฺเทยฺโย ปฺเปตพฺพํ, ตสฺส เสนาสนมฺปิ จ;
อชฺฌาวุตฺถมวุตฺถํ วา, โคจราโคจรมฺปิ จ.
วจฺจฏฺานฺจ ปสฺสาว-ฏฺานํ เสกฺขกุลานิ จ;
ปเวเส นิกฺขเม กาโล, วตฺตพฺโพ ปานิยาทิกํ.
สเจ โส นวโก โหติ;
อาคตาคนฺตุโก ยถา;
นิสินฺเนเนว ¶ เตนสฺส;
สพฺพมาวาสิภิกฺขุนา.
‘‘อตฺร ¶ ปตฺตํ เปหีติ, นิสีทาหีทมาสนํ’’;
อิจฺเจวํ ปน วตฺตพฺพํ, เทยฺยํ เสนาสนมฺปิ จ.
ทารุมตฺติกภณฺฑานิ, คนฺตุกาเมน ภิกฺขุนา;
คนฺตพฺพํ ปฏิสาเมตฺวา, ถเกตฺวาวสถมฺปิ จ.
อาปุจฺฉิตฺวาปิ คนฺตพฺพํ, ภิกฺขุนา สยนาสนํ;
ปุจฺฉิตพฺเพ อสนฺเตปิ, โคเปตฺวา วาปิ สาธุกํ.
สหสา ปวิเส นาปิ, สหสา น จ นิกฺขเม;
นาติทูเร นจฺจาสนฺเน, าตพฺพํ ปิณฺฑจารินา.
วามหตฺเถน สงฺฆาฏึ, อุจฺจาเรตฺวาถ ภาชนํ;
ทกฺขิเณน ปณาเมตฺวา, ภิกฺขํ คณฺเหยฺย ปณฺฑิโต.
สูปํ วา ทาตุกามาติ, สลฺลกฺเขยฺย มุหุตฺตกํ;
โอโลเกยฺยนฺตรา ภิกฺขุ, น ภิกฺขาทายิกามุขํ.
ปานียาทิ ปนาเนยฺยํ, ภิกฺขุนารฺเกนปิ;
นกฺขตฺตํ เตน โยโค จ, ชานิตพฺพา ทิสาปิ จ.
วจฺจปสฺสาวติตฺถานิ, ภวนฺติ ปฏิปาฏิยา;
กโรนฺตสฺส ยถาวุฑฺฒํ, โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.
สหสา อุพฺภชิตฺวา วา, น จ วจฺจกุฏึ วิเส;
อุกฺกาสิตฺวา พหิ ตฺวา, ปวิเส สณิกํ ปน.
วจฺจํ น นิตฺถุนนฺเตน, กาตพฺพํ ปน ภิกฺขุนา;
ขาทโต ทนฺตกฏฺํ วา, กโรโต โหติ ทุกฺกฏํ.
วจฺจํ ปน น กาตพฺพํ, พหิทฺธา วจฺจโทณิยา;
ปสฺสาโวปิ น กาตพฺโพ, พหิ ปสฺสาวโทณิยา.
ขเรน นาวเลเขยฺย, น กฏฺํ วจฺจกูปเก;
ฉฑฺเฑยฺย น จ ปาเตยฺย, เขฬํ ปสฺสาวโทณิยา.
ปาทุกาสุ ¶ ิโตเยว, อุพฺภเชยฺย วิจกฺขโณ;
ปฏิจฺฉาเทยฺย ตตฺเถว, ตฺวา นิกฺขมเน ปน.
นาจเมยฺย ¶ สเจ วจฺจํ, กตฺวา โย สลิเล สติ;
ตสฺส ทุกฺกฏมุทฺทิฏฺํ, มุนินา โมหนาสินา.
สสทฺทํ นาจเมตพฺพํ, กตฺวา จปุ จปูติ จ;
อาจมิตฺวา สราเวปิ, เสเสตพฺพํ น ตูทกํ.
อูหตมฺปิ อโธวิตฺวา, นิกฺขมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ;
อุกฺลาปาปิ สเจ โหนฺติ, โสเธตพฺพํ อเสสโต.
อวเลขนกฏฺเน, ปูโร เจ ปีโร ปน;
ฉฑฺเฑยฺย กุมฺภิ ริตฺตา เจ, กุมฺภึ ปูเรยฺย วารินา.
อนชฺฌิฏฺโ หิ วุฑฺเฒน, ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเส;
ธมฺมํ น จ ภเณ, ปฺหํ, น ปุจฺเฉยฺย น วิสฺสเช.
อาปุจฺฉิตฺวา กเถนฺตสฺส, วุฑฺฒํ วุฑฺฒตราคเม;
ปุน อาปุจฺฉเน กิจฺจํ, นตฺถีติ ปริทีปิตํ.
วุฑฺเฒเนกวิหารสฺมึ, สทฺธึ วิหรตา ปน;
อนาปุจฺฉา หิ สชฺฌาโย, น กาตพฺโพ กทาจิปิ.
อุทฺเทโสปิ น กาตพฺโพ, ปริปุจฺฉาย กา กถา;
น จ ธมฺโม กเถตพฺโพ, ภิกฺขุนา ธมฺมจกฺขุนา.
น ทีโป วิชฺฌาเปตพฺโพ, กาตพฺโพ วา น เจว โส;
วาตปานกวาฏานิ, ถเกยฺย วิวเรยฺย โน.
จงฺกเม จงฺกมนฺโต จ, วุฑฺฒโต ปริวตฺตเย;
ตมฺปิ จีวรกณฺเณน, กาเยน น จ ฆฏฺฏเย.
ปุรโต เนว เถรานํ, นฺหาเยยฺย น ปนูปริ;
อุตฺตรํ โอตรนฺตานํ, ทเท มคฺคํ, น ฆฏฺฏเย.
วตฺตํ ¶ อปริปูเรนฺโต, น สีลํ ปริปูรติ;
อสุทฺธสีโล ทุปฺปฺโ, จิตฺเตกคฺคํ น วินฺทติ.
วิกฺขิตฺตจิตฺโตเนกคฺโค, สทฺธมฺมํ น จ ปสฺสติ;
อปสฺสมาโน สทฺธมฺมํ, ทุกฺขา น ปริมุจฺจติ.
ตสฺมา หิ วตฺตํ ปูเรยฺย, ชินปุตฺโต วิจกฺขโณ;
โอวาทํ พุทฺธเสฏฺสฺส, กตฺวา นิพฺพานเมหิติ.
วตฺตกฺขนฺธกกถา.
ภิกฺขุนิกฺขนฺธกกถา
กายํ ¶ อูรุํ ถนํ วาปิ, วิวริตฺวาน ภิกฺขุนี;
อตฺตโน องฺคชาตํ วา, ภิกฺขุสฺส น จ ทสฺสเย.
ภิกฺขุนา สห ยํ กิฺจิ, สมฺปโยเชนฺติยาปิ จ;
ตโต ภาสนฺติยา ภิกฺขุํ, โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.
น จ ภิกฺขุนิยา ทีฆํ, ธาเรยฺย กายพนฺธนํ;
เตเนว กายพนฺเธน, ถนปฏฺเฏน วา ปน.
วิลีเวน จ ปฏฺเฏน, จมฺมปฏฺเฏน วา ตถา;
ทุสฺสปฏฺเฏน วา ทุสฺส-เวณิยา ทุสฺสวฏฺฏิยา.
น ผาสุกา นเมตพฺพา, ทุกฺกฏํ ตุ นเมนฺติยา;
น ฆํสาเปยฺย สมณี, ชฆนํ อฏฺิกาทินา.
หตฺถํ วา หตฺถโกจฺฉํ วา, ปาทํ วา มุขมูรุกํ;
โกฏฺฏาเปติ สเจ ตสฺสา, โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.
น มุขํ ลิมฺปิตพฺพํ ตุ, น จุณฺเณตพฺพเมว จ;
มโนสิลาย วาปตฺติ, มุขํ ลฺชนฺติยา สิยา.
องฺคราโค ¶ น กาตพฺโพ, มุขราโคปิ วา ตถา;
อวงฺคํ น จ กาตพฺพํ, น กาตพฺพํ วิเสสกํ.
โอโลกนกโต ราคา, โอโลเกตุํ น วฏฺฏติ;
าตพฺพํ น จ สาโลเก, สนจฺจํ น จ การเย.
ทุกฺกฏํ มุนินา วุตฺตํ, คณิกํ วุฏฺเปนฺติยา;
สุรํ วา ปน มํสํ วา, ปณฺณํ วา วิกฺกิณนฺติยา.
วฑฺฒึ วาปิ วณิชฺชํ วา, ปโยเชตุํ น วฏฺฏติ;
ติรีฏํ กฺจุกํ วาปิ, ยทิ ธาเรติ ทุกฺกฏํ.
ทาโส วา ปน ทาสี วา, ตถา กมฺมกโรปิ วา;
น เจวุปฏฺเปตพฺโพ, ติรจฺฉานคโตปิ วา.
น จ ภิกฺขุนิยา สพฺพ-นีลาทึ ปน จีวรํ;
ธาเรตพฺพํ, น ธาเรยฺย, สพฺพํ นมตกมฺปิ จ.
ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนํ ¶ , ฉินฺนํ วาจฺฉินฺนเมว วา;
ปุริสพฺยฺชนํ สพฺพํ, โอโลเกตุํ น วฏฺฏติ.
ทูรโตว จ ปสฺสิตฺวา, ภิกฺขุํ ภิกฺขุนิยา ปน;
มคฺโค ตสฺส ปทาตพฺโพ, โอกฺกมิตฺวาน ทูรโต.
ภิกฺขุํ ปน จ ปสฺสิตฺวา, ปตฺตํ ภิกฺขํ จรนฺติยา;
นีหริตฺวา ตมุกฺกุชฺชํ, ทสฺเสตพฺพํ ตุ ภิกฺขุโน.
สํเวลฺลิกฺจ กาตุํ วา, ธาเรตุํ กฏิสุตฺตกํ;
อุตุกาเล อนฺุาตํ, อุตุนีนํ มเหสินา.
อิตฺถิโปสยุตํ ยานํ, หตฺถวฏฺฏกเมว วา;
ปาฏงฺกี จ คิลานาย, วฏฺฏเตวาภิรูหิตุํ.
ครุธมฺเม ิตายาปิ, มานตฺตํ ตุ จรนฺติยา;
สมฺมนฺนิตฺวา ปทาตพฺพา, ทุติยา ปน ภิกฺขุนี.
ยสฺสา ปพฺพชฺชกาเล ตุ, คพฺโภ วุฏฺาติ อิตฺถิยา;
ปุตฺโต ยทิ จ ตสฺสาปิ, ทาตพฺพา ทุติยา ตถา.
มาตา ¶ ลภติ ปาเยตุํ, โภเชตุํ ปุตฺตมตฺตโน;
มณฺเฑตุมฺปิ อุเร กตฺวา, เสตุํ ลภติ สา ปน.
เปตฺวา สหเสยฺยํ ตุ, ตสฺมึ ทุติยิกาย หิ;
ปุริเสสุ ยถาฺเสุ, วตฺติตพฺพํ ตเถว จ.
วิพฺภเมเนว สา โหติ, ยสฺมา อิธ อภิกฺขุนี;
ตสฺมา ภิกฺขุนิยา สิกฺขา-ปจฺจกฺขานํ น วิชฺชติ.
วิพฺภนฺตาย ยถา ตสฺสา, ปุน นตฺถูปสมฺปทา;
คตาย ติตฺถายตนํ, ตถา นตฺถูปสมฺปทา.
เฉทนํ นขเกสานํ, ปุริเสหิ จ วนฺทนํ;
วณสฺส ปริกมฺมมฺปิ, สาทิตุํ ปน วฏฺฏติ.
น วจฺจกุฏิยา วจฺโจ, กาตพฺโพ ยาย กายจิ;
เหฏฺาปิ วิวเฏ อุทฺธํ, ปฏิจฺฉนฺเนปิ วฏฺฏติ.
น จ วฏฺฏติ สพฺพตฺถ, ปลฺลงฺเกน นิสีทิตุํ;
คิลานายฑฺฒปลฺลงฺกํ, วฏฺฏตีติ ปกาสิตํ.
น ¶ จ ภิกฺขุนิยารฺเ, วตฺถพฺพํ ตุ กถฺจน;
อติตฺเถ นรติตฺเถ วา, นฺหายิตุํ น จ วฏฺฏติ.
สมณี คนฺธจุณฺเณน, ยา จ วาสิตมตฺติยา;
นฺหาเยยฺย ปฏิโสเต วา, ตสฺสา อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.
‘‘ตฺวํเยว ปริภฺุชา’’ติ, ปริโภคตฺถมตฺตโน;
ทินฺนํ อภุตฺวา อฺสฺส, เทนฺติยา ปน ทุกฺกฏํ.
สพฺพํ ปฏิคฺคหาเปตฺวา, ภิกฺขูหิ ปริภฺุชิตุํ;
อสนฺเตนุปสมฺปนฺเน, ภิกฺขุนีนํ ตุ วฏฺฏติ.
ภิกฺขุนิกฺขนฺธกกถา.
อิติ วินยวินิจฺฉเย ขนฺธกกถา นิฏฺิตา.
จตุพฺพิธกมฺมกถา
จตฺตาริมานิ ¶ กมฺมานิ, อปโลกนสฺิตํ;
ตฺติ ตฺติทุติยฺจ, กมฺมํ ตฺติจตุตฺถกํ.
อปโลกนกมฺมํ ตุ, ปฺจ านานิ คจฺฉติ;
ตฺติกมฺมํ นวฏฺานํ, ทุติยํ สตฺต คจฺฉติ.
ตถา ตฺติจตุตฺถมฺปิ, สตฺต านานิ คจฺฉติ;
นิสฺสารณฺจ โอสาโร, ภณฺฑุกํ พฺรหฺมทณฺฑโก.
อปโลกนกมฺมฺหิ, กมฺมลกฺขณปฺจมํ;
นิสฺสารณฺจ โอสารํ, สมณุทฺเทสโต วเท.
ภณฺฑุกํ ปพฺพชนฺเตน, ฉนฺเนน พฺรหฺมทณฺฑกํ;
อฺสฺสปิ จ กาตพฺโพ, ตถารูปสฺส ภิกฺขุโน.
สพฺโพ สนฺนิปติตฺวาน, อาปุจฺฉิตฺวาน สพฺพโส;
จีวราทิปริกฺขารํ, สงฺโฆ ยํ เทติ ตสฺส หิ.
ติกฺขตฺตุํ อปโลเกตฺวา, ภิกฺขูนํ รุจิยา ปน;
เอวํ สงฺฆสฺส ทานํ ตุ, โหติ ตํ กมฺมลกฺขณํ.
นิสฺสารณมโถสาโร ¶ , อุโปสถปวารณา;
สมฺมุติ เจว ทานฺจ, ปฏิคฺคาโห จ สตฺตโม.
ปจฺจุกฺกฑฺฒนตา เจว, อฏฺมี ปริกิตฺติตา;
กมฺมสฺส ลกฺขณฺจาติ, นว านานิ ตฺติยา.
วินิจฺฉเย อสมฺปตฺเต, เถรสฺสาวินยฺุโน;
ตสฺส นิสฺสารณา วุตฺตา, ยา สา นิสฺสารณาติ หิ.
อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส, อาคจฺโฉสารณาติ สา;
อุโปสถวเสนาปิ, ปวารณวเสนปิ.
ตฺติยา ¶ ปิตตฺตา หิ, ตฺติกมฺมานิเม ทุเว;
‘‘อุปสมฺปทาเปกฺขฺหิ, อนุสาเสยฺยห’’นฺติ จ.
‘‘อิตฺถนฺนามมหํ ภิกฺขุํ, ปุจฺเฉยฺยํ วินย’’นฺติ จ;
เอวมาทิปวตฺตา หิ, เอทิสา ตฺติ สมฺมุติ.
นิสฺสฏฺจีวราทีนํ, ทานํ ‘‘ทาน’’นฺติ วุจฺจติ;
อาปตฺตีนํ ปฏิคฺคาโห, ‘‘ปฏิคฺคาโห’’ติ วุจฺจติ.
ปจฺจุกฺกฑฺฒนตา นาม, ปวารุกฺกฑฺฒนา มตา;
‘‘อิมํ อุโปสถํ กตฺวา, กาเล ปวารยามิ’’ติ.
ติณวตฺถารเก สพฺพ-ปมา ตฺติ เจตรา;
กมฺมลกฺขณเมตนฺติ, นว านานิ ตฺติยา.
ตฺติทุติยกมฺมมฺปิ, สตฺต านานิ คจฺฉติ;
นิสฺสารณมโถสารํ, สมฺมุตึ ทานเมว จ.
อุทฺธารํ เทสนํ กมฺม-ลกฺขณํ ปน สตฺตมํ;
ปตฺตนิกฺกุชฺชนาที ตุ, นิสฺสาโรสารณา มตา.
สมฺมุติ นาม สีมาทิ, สา ปฺจทสธา มตา;
ทานํ กถินวตฺถสฺส, ทานํ มตกวาสโส.
กถินสฺสนฺตรุพฺภาโร, ‘‘อุพฺภาโร’’ติ ปวุจฺจติ;
เทสนา กุฏิวตฺถุสฺส, วิหารสฺส จ วตฺถุโน.
ติณวตฺถารกมฺเม จ, โมหาโรปนตาทิสุ;
กมฺมวาจาวเสเนตฺถ, กมฺมลกฺขณตา มตา.
อิติ ¶ ตฺติทุติยสฺส, อิเม สตฺต ปกาสิตา;
ตถา ตฺติจตุตฺถมฺปิ, สตฺต านานิ คจฺฉติ.
นิสฺสารณมโถสารํ, สมฺมุตึ ทานนิคฺคหํ;
สมนุภาสนฺเจว, สตฺตมํ กมฺมลกฺขณํ.
สตฺตนฺนํ ตชฺชนาทีนํ, กมฺมานํ กรณํ ปน;
นิสฺสารณาถ ปสฺสทฺธิ, เตสํ โอสารณา มตา.
โอวาโท ¶ ภิกฺขุนีนํ ตุ, สมฺมุตีติ ปกาสิตา;
มานตฺตปริวาสานํ, ทานํ ‘‘ทาน’’นฺติ วุจฺจติ.
ปุน มูลาปฏิกฺกสฺโส, ‘‘นิคฺคโห’’ติ ปวุจฺจติ;
อุกฺขิตฺตสฺสานุวตฺติกา, อฏฺ ยาวตตียกา.
อริฏฺโ จณฺฑกาฬี จ, เอกาทส ภวนฺติเม;
อิเมสํ ตุ วสา เยฺยา, ทเสกา สมนุภาสนา.
อุปสมฺปทกมฺมฺจ, กมฺมมพฺภานสฺิตํ;
อิทํ ตฺติจตุตฺเถ ตุ, สตฺตมํ กมฺมลกฺขณํ.
อปโลกนกมฺมฺจา-ปโลเกตฺวาว การเย;
ตฺติยา ทุติเยนาปิ, จตุตฺเถน น การเย.
ตฺติทุติยกมฺมานิ, ลหุกานตฺถิ กานิจิ;
กาตพฺพานปโลเกตฺวา, สพฺพา สมฺมุติโย สิยุํ.
เสสานิ อปโลเกตฺวา, กาตุํ ปน น วฏฺฏติ;
ยถาวุตฺตนเยเนว, เตน เตเนว การเย.
จตุพฺพิธกมฺมกถา.
กมฺมวิปตฺติกถา
วตฺถุโต ตฺติโต เจว, อนุสฺสาวนสีมโต;
ปริสโตติ ปฺเจว, กมฺมโทสา ปกาสิตา.
สมฺมุขากรณียํ ¶ ยํ, ตํ กโรติ อสมฺมุขา;
กมฺมํ วตฺถุวิปนฺนํ ตํ, อธมฺมนฺติ ปวุจฺจติ.
อสมฺมุขากรณียานิ, อฏฺเว จ ภวนฺติ หิ;
ปตฺตนิกฺกุชฺชนฺเจว, ปตฺตสฺสุกฺกุชฺชนมฺปิ จ.
ปกาสนียกมฺมฺจ ¶ , เสกฺขอุมฺมตฺตสมฺมุติ;
อวนฺทิโย ตถา พฺรหฺม-ทณฺโฑ ทูตูปสมฺปทา.
อิมานฏฺ เปตฺวาน, เสสานิ ปน สพฺพโส;
สมฺมุขากรณียานิ, กมฺมานิ สุคโตพฺรวิ.
ตฺติโต ปน ปฺเจว, วิปชฺชนนยา มตา;
น ปรามสติ วตฺถฺุจ, สงฺฆํ ปุคฺคลเมว วา.
น ปรามสติ ตฺตึ วา, ปจฺฉา ตฺตึ เปติ วา;
ปฺจเหเตหิ กมฺมานิ, ตฺติโตว วิปชฺชเร.
อนุสฺสาวนโต ปฺจ, กมฺมโทสา ปกาสิตา;
น ปรามสติ วตฺถุํ วา, สงฺฆํ ปุคฺคลเมว วา.
หาเปติ สาวนํ วาปิ, สาเวตสมเยปิ วา;
เอวํ ปน วิปชฺชนฺติ, อนุสฺสาวนโตปิ จ.
เอกาทสหิ สีมาหิ, สีมโต กมฺมโทสตา;
วุตฺตา อุโปสเถ ตาว, ขนฺธเก สพฺพโส มยา.
จตุวคฺเคน กาตพฺเพ, กมฺมปฺปตฺตา อนาคตา;
ฉนฺโท จ น ปนานีโต, ปฏิกฺโกสนฺติ สมฺมุขา.
เอวํ ติวงฺคิโก โทโส, ปริสาย วสา สิยา;
อาคตา กมฺมปตฺตา จ, ฉนฺโท จ น ปนาคโต.
สมฺมุขา ปฏิเสเธนฺติ, ทุติเย จตุวคฺคิเก;
อาคตา กมฺมปตฺตา จ, ฉนฺโทปิ จ สมาหโฏ.
ปฏิกฺโกโสว เอตฺถตฺถิ, ตติเย จตุวคฺคิเก;
เอวํ ปฺจาทิวคฺเคสุ, สงฺเฆสุ ติวิเธสุปิ.
จตุตฺถิกา ¶ สิยุํ โทสา, ทส ทฺเว ปริสาวสา;
เอวํ ทฺวาทสธา เอตฺถ, กมฺมานิ หิ วิปชฺชเร.
กมฺมวิปตฺติกถา.
เสทโมจนกถา
ก.
โสฬสปริวารสฺส ¶ , ปริวารสฺส สาทรา;
สุณาถ นิปุเณ ปฺเห, คูฬฺหตฺเถ ภณโต มม.
ข.
ทิวาปชฺชติ โน รตฺตึ, รตฺตึเยว จ โน ทิวา;
กถฺจ ปฏิคฺคณฺหนฺโต, น คณฺหนฺโต กถํ ปน.
ค.
ฉินฺทนฺตสฺส สิยาปตฺติ, ตเถวาฉินฺทโตปิ จ;
ฉาเทนฺตสฺส ตถาปตฺติ-น ฉาเทนฺตสฺส ภิกฺขุโน.
ฆ.
กา จาปตฺติ สมาปตฺติ-ลาภิโนเยว ภิกฺขุโน;
อสมาปตฺติลาภิสฺส, กา จ นามสฺส สา ภเว.
ง.
ครุกํ ภณโต สจฺจํ, อลิกํ ภณโต สิยุํ;
ลหุํ สจฺจํ ภณนฺตสฺส, มุสา จ ภณโต ครุํ.
จ.
ปวิสนฺโต จ อารามํ, อาปชฺชติ น นิกฺขมํ;
นิกฺขมนฺโตว อาปตฺติ, น เจว ปวิสํ ปน;
ฉ.
สมาทิยนฺโต อสมาทิยนฺโต;
อนาทิยนฺโตปิ จ อาทิยนฺโต;
เทนฺโต อเทนฺโตปิ สิยา สโทโส;
ตถา กโรนฺโตปิ จ โน กโรนฺโต.
ช.
อาปชฺชติ จ ธาเรนฺโต, อธาเรนฺโต ตเถว จ;
ทฺวินฺนํ มาตา ปิตา สาว, กถํ โหติ? ภณาหิ เม.
ฌ.
อุภโตพฺยฺชนา ¶ อิตฺถี, คพฺภํ คณฺหาติ อตฺตนา;
คณฺหาเปติ ปรํ คพฺภํ, ตสฺมา มาตาปิตา จ สา.
.
คาเม วา ยทิ วารฺเ, ยํ ปเรสํ มมายิตํ;
น หรนฺโตว ตํ เถยฺยา, กถํ ปาราชิโก ภเว;
ฏ.
เถยฺยสํวาสโก เอโส, ลิงฺคสํวาสเถนโก;
ปรภณฺฑํ อคณฺหนฺโต, เตน โหติ ปราชิโต.
.
นารึ รูปวตึ ภิกฺขุ, รตฺตจิตฺโต อสฺโต;
เมถุนํ ตาย กตฺวาปิ, น โส ปาราชิโก กถํ;
ฑ.
อจฺฉราสทิสํ ¶ นารึ, สุปินนฺเตน ปสฺสติ;
ตาย เมถุนสํโยเค, กเตปิ น ภวิสฺสติ.
ฒ.
พหิทฺธา เคหโต ภิกฺขุ, อิตฺถี คพฺภนฺตรํ คตา;
ฉิทฺทํ เคหสฺส เนวตฺถิ, กถํ เมถุนโต จุโต;
ณ.
อนฺโตทุสฺสกุฏิฏฺเน, มาตุคาเมน เมถุนํ;
สนฺถตาทิวเสเนว, กตฺวา โหติ ปราชิโต.
ต.
สุตฺเต จ วินเยเยว, ขนฺธเก สานุโลมิเก;
สพฺพตฺถ นิปุณา ธีรา, อิเม ปฺเห ภณนฺติ เต.
ถ.
ขนฺธเก ปริวาเร จ, วินเย สานุโลมิเก;
อาทโร กรณีโยว, ปฏุภาวํ ปนิจฺฉิตา.
เสทโมจนกถา.
ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถา
ฉตฺตํ ปณฺณมยํ กิฺจิ, พหิ อนฺโต จ สพฺพโส;
ปฺจวณฺเณน สุตฺเตน, สิพฺพิตุํ น จ วฏฺฏติ.
ฉินฺทิตุํ ¶ อฑฺฒจนฺทํ วา, ปณฺเณ มกรทนฺตกํ;
ฆฏกํ วาฬรูปํ วา, เลขา ทณฺเฑ น วฏฺฏติ.
สิพฺพิตุํ เอกวณฺเณน, ฉตฺตํ สุตฺเตน วฏฺฏติ;
ถิรตฺถํ, ปฺจวณฺณานํ, ปฺชรํ วา วินนฺธิตุํ.
ฆฏกํ วาฬรูปํ วา, เลขา วา ปน เกวลา;
ภินฺทิตฺวา วาปิ ฆํสิตฺวา, ธาเรตุํ ปน วฏฺฏติ.
อหิฉตฺตกสณฺานํ, ทณฺฑพุนฺทมฺหิ วฏฺฏติ;
อุกฺกิริตฺวา กตา เลขา, พนฺธนตฺถาย วฏฺฏติ.
นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ, มณฺฑนตฺถาย จีวรํ;
สมํ สตปทาทีนํ, สิพฺพิตุํ น จ วฏฺฏติ.
ปตฺตสฺส ¶ ปริยนฺเต วา, ตถา ปตฺตมุเขปิ วา;
เวณึ สงฺขลิกํ วาปิ, กโรโต โหติ ทุกฺกฏํ.
ปฏฺฏมฺปิ คณฺิปาสานํ, อฏฺโกณาทิกํวิธึ;
ตตฺถคฺฆิยคทารูปํ, มุคฺคราทึ กโรนฺติ จ.
ตตฺถ กกฺกฏกกฺขีนิ, อุฏฺาเปนฺติ น วฏฺฏติ;
สุตฺตา จ ปิฬกา ตตฺถ, ทุวิฺเยฺยาว ทีปิตา.
จตุโกณาว วฏฺฏนฺติ, คณฺิปาสกปฏฺฏกา;
กณฺณโกเณสุ สุตฺตานิ, รตฺเต ฉินฺเทยฺย จีวเร.
สูจิกมฺมวิการํ วา, อฺํ วา ปน กิฺจิปิ;
จีวเร ภิกฺขุนา กาตุํ, การาเปตุํ น วฏฺฏติ.
โย จ ปกฺขิปติ ภิกฺขุ จีวรํ;
กฺชิปิฏฺขลิอลฺลิกาทิสุ;
วณฺณมฏฺมภิปตฺถยํ ปรํ;
ตสฺส นตฺถิ ปน มุตฺติ ทุกฺกฏา.
สูจิหตฺถมลาทีนํ ¶ , กรเณ จีวรสฺส จ;
ตถา กิลิฏฺกาเล จ, โธวนตฺถํ ตุ วฏฺฏติ.
รชเน ปน คนฺธํ วา, เตลํ วา ลาขเมว วา;
กิฺจิ ปกฺขิปิตุํ ตตฺถ, ภิกฺขุโน น จ วฏฺฏติ.
สงฺเขน มณินา วาปิ, อฺเนปิ จ เกนจิ;
จีวรํ น จ ฆฏฺเฏยฺย, ฆํสิตพฺพํ น โทณิยา.
จีวรํ โทณิยํ กตฺวา, นาปิ ฆฏฺเฏยฺย มุฏฺินา;
รตฺตํ ปหริตุํ กิฺจิ, หตฺเถเหว จ วฏฺฏติ.
คณฺิเก ปน เลขา วา, ปิฬกา วา น วฏฺฏติ;
กปฺปพินฺทุวิกาโร วา, ปาฬิกณฺณิกเภทโต.
ถาลกสฺส จ ปตฺตสฺส, พหิ อนฺโตปิ วา ปน;
อารคฺเคน กตา เลขา, น จ วฏฺฏติ กาจิปิ.
อาโรเปตฺวา ภมํ ปตฺตํ, มชฺชิตฺวา เจ ปจนฺติ จ;
‘‘มณิวณฺณํ กริสฺสาม’’, อิติ กาตุํ น วฏฺฏติ.
ปตฺตมณฺฑลเก ¶ กิฺจิ, ภิตฺติกมฺมํ น วฏฺฏติ;
น โทโส โกจิ ตตฺถสฺส, กาตุํ มกรทนฺตกํ.
น ธมฺมกรณจฺฉตฺเต, เลขา กาจิปิ วฏฺฏติ;
กุจฺฉิยํ วา เปตฺวา ตํ, เลขํ ตุ มุขวฏฺฏิยํ.
สุตฺตํ วา ทิคุณํ กตฺวา, โกฏฺเฏนฺติ จ ตหึ ตหึ;
กายพนฺธนโสภตฺถํ, ตํ น วฏฺฏติ ภิกฺขุโน.
ทสามุเข ทฬฺหตฺถาย, ทฺวีสุ อนฺเตสุ วฏฺฏติ;
มาลากมฺมลตากมฺม-จิตฺติกมฺปิ น วฏฺฏติ.
อกฺขีนิ ตตฺถ ทสฺเสตฺวา, โกฏฺฏิเต ปน กา กถา;
กกฺกฏกฺขีนิ วา ตตฺถ, อุฏฺาเปตุํ น วฏฺฏติ.
ฆฏํ ¶ เทฑฺฑุภสีสํ วา, มกรสฺส มุขมฺปิ วา;
วิการรูปํ ยํ กิฺจิ, น วฏฺฏติ ทสามุเข.
อุชุกํ มจฺฉกณฺฏํ วา, มฏฺํ วา ปน ปฏฺฏิกํ;
ขชฺชูริปตฺตกาการํ, กตฺวา วฏฺฏติ โกฏฺฏิตํ.
ปฏฺฏิกา สูกรนฺตนฺติ, ทุวิธํ กายพนฺธนํ;
รชฺชุกา ทุสฺสปฏฺฏาทิ, สพฺพํ ตสฺสานุโลมิกํ.
มุรชํ มทฺทวีณฺจ, เทฑฺฑุภฺจ กลาพุกํ;
รชฺชุโย น จ วฏฺฏนฺติ, ปุริมา ทฺเวทสา สิยุํ.
ทสา ปามงฺคสณฺานา, นิทฺทิฏฺา กายพนฺธเน;
เอกา ทฺวิติจตสฺโส วา, วฏฺฏนฺติ น ตโต ปรํ.
เอกรชฺชุมยํ วุตฺตํ, มุนินา กายพนฺธนํ;
ตฺจ ปามงฺคสณฺานํ, เอกมฺปิ จ น วฏฺฏติ.
รชฺชุเก เอกโต กตฺวา, พหู เอกาย รชฺชุยา;
นิรนฺตรฺหิ เวเตฺวา, กตํ วฏฺฏติ พนฺธิตุํ.
ทนฺตกฏฺวิสาณฏฺิ-โลหเวฬุนฬพฺภวา;
ชตุสงฺขมยาสุตฺต-ผลชา วิธกา มตา.
กายพนฺธนวิเธปิ, วิกาโร น จ วฏฺฏติ;
ตตฺถ ตตฺถ ปริจฺเฉท-เลขามตฺตํ ตุ วฏฺฏติ.
มาลากมฺมลตากมฺม-นานารูปวิจิตฺติตา ¶ ;
น จ วฏฺฏติ ภิกฺขูนํ, อฺชนี ชนรฺชนี.
ตาทิสํ ปน ฆํสิตฺวา, เวเตฺวา สุตฺตเกน วา;
วฬฺชนฺตสฺส ภิกฺขุสฺส, น โทโส โกจิ วิชฺชติ.
วฏฺฏา วา จตุรสฺสา วา, อฏฺํสา วาปิ อฺชนี;
วฏฺฏเตวาติ นิทฺทิฏฺา, วณฺณมฏฺา น วฏฺฏติ.
ตถาฺชนิสลากาปิ ¶ , อฺชนิถวิกาย จ;
นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ, จิตฺตกมฺมํ น วฏฺฏติ.
เอกวณฺเณน สุตฺเตน, สิปาฏึ เยน เกนจิ;
ยํ กิฺจิ ปน สิพฺเพตฺวา, วฬฺชนฺตสฺส วฏฺฏติ.
มณิกํ ปิฬกํ วาปิ, ปิปฺผเล อารกณฺฏเก;
เปตุํ ปน ยํ กิฺจิ, น จ วฏฺฏติ ภิกฺขุโน.
ทณฺฑเกปิ ปริจฺเฉท-เลขามตฺตํ ตุ วฏฺฏติ;
วลิตฺวา จ นขจฺเฉทํ, กโรนฺตีติ หิ วฏฺฏติ.
อุตฺตรารณิยํ วาปิ, ธนุเก เปลฺลทณฺฑเก;
มาลากมฺมาทิ ยํ กิฺจิ, วณฺณมฏฺํ น วฏฺฏติ.
สณฺฑาเส ทนฺตกฏฺานํ, ตถา เฉทนวาสิยา;
ทฺวีสุ ปสฺเสสุ โลเหน, พนฺธิตุํ ปน วฏฺฏติ.
ตถา กตฺตรทณฺเฑปิ, จิตฺตกมฺมํ น วฏฺฏติ;
วฏฺฏเลขาว วฏฺฏนฺติ, เอกา วา ทฺเวปิ เหฏฺโต.
วิสาเณ นาฬิยํ วาปิ, ตเถวามณฺฑสารเก;
เตลภาชนเก สพฺพํ, วณฺณมฏฺํ ตุ วฏฺฏติ.
ปานียสฺส อุฬุงฺเกปิ, โทณิยํ รชนสฺสปิ;
ฆเฏ ผลกปีเปิ, วลยาธารกาทิเก.
ตถา ปตฺตปิธาเน จ, ตาลวณฺเฏ จ พีชเน;
ปาทปฺุฉนิยํ วาปิ, สมฺมฺุชนิยเมว จ.
มฺเจ ภูมตฺถเร ปีเ, ภิสิพิมฺโพหเนสุ จ;
มาลากมฺมาทิกํ จิตฺตํ, สพฺพเมว จ วฏฺฏติ.
นานามณิมยตฺถมฺภ-กวาฏทฺวารภิตฺติกํ ¶ ;
เสนาสนมนฺุาตํ, กา กถา วณฺณมฏฺเก.
โสวณฺณิยํ ¶ ทฺวารกวาฏพทฺธํ;
สุวณฺณนานามณิภิตฺติภูมึ;
น กิฺจิ เอกมฺปิ นิเสธนียํ;
เสนาสนํ วฏฺฏติ สพฺพเมว.
พุทฺธํ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ, น อุทฺทิสฺส ทวํ กเร;
มูคพฺพตาทิกํ เนว, คณฺเหยฺย ติตฺถิยพฺพตํ.
กายํ วา องฺคชาตํ วา, อูรุํ วา น ตุ ทสฺสเย;
ภิกฺขุนีนํ ตุ ตา วาปิ, น สิฺเจ อุทกาทินา.
วสฺสมฺตฺถ วุฏฺโ เจ, ภาคมฺตฺถ คณฺหติ;
ทุกฺกฏํ ปุน ทาตพฺพํ, คีวา นฏฺเปิ ชชฺชเร.
โจทิโต โส สเจ เตหิ, ภิกฺขูหิ น ทเทยฺยตํ;
ธุรนิกฺเขปเน เตสํ, ภณฺฑคฺเฆเนว การเย.
อกปฺปิยสมาทานํ, กโรโต โหติ ทุกฺกฏํ;
ทวา สิลํ ปวิชฺฌนฺโต, ทุกฺกฏา น จ มุจฺจติ.
คิหีโคปกทานสฺมึ, น โทโส โกจิ คณฺหโต;
ปริจฺเฉทนโย วุตฺโต, สงฺฆเจติยสนฺตเก.
ยานํ ปุริสสํยุตฺตํ, หตฺถวฏฺฏกเมว วา;
ปาฏงฺกิฺจ คิลานสฺส, วฏฺฏเตวาภิรูหิตุํ.
น จ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ, สมฺปโยเชยฺย กิฺจิปิ;
ทุกฺกฏํ ภิกฺขุนึ ราคา, โอภาเสนฺตสฺส ภิกฺขุโน.
ภิกฺขุนีนํ หเว ภิกฺขุ, ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเส;
อาปตฺตึ วา สเจ ตาสํ, ปฏิคฺคณฺเหยฺย ทุกฺกฏํ.
อตฺตโน ปริโภคตฺถํ, ทินฺนมฺสฺส กสฺสจิ;
ปริโภคมกตฺวาว, ททโต ปน ทุกฺกฏํ.
อสปฺปายํ ¶ สเจ สพฺพํ, อปเนตุมฺปิ วฏฺฏติ;
อคฺคํ คเหตฺวา ทาตุํ วา, ปตฺตาทีสุปฺยยํ นโย.
ปฺจวคฺคูปสมฺปทา ¶ , คุณงฺคุณอุปาหนา;
จมฺมตฺถาโร ธุวนฺหานํ, มชฺฌเทเส น วฏฺฏติ.
สมฺพาธสฺส จ สามนฺตา, สตฺถกมฺมํ ทุวงฺคุลา;
วาริตํ, วตฺถิกมฺมมฺปิ, สมฺพาเธเยว สตฺถุนา.
ปณฺณานิ อชฺชุกาทีนํ, โลณํ วา อุณฺหยาคุยา;
ปกฺขิปิตฺวาน ปากตฺถํ, จาเลตุํ น จ วฏฺฏติ.
สเจ ปริสมฺสฺส, อุปฬาเลติ ทุกฺกฏํ;
ตตฺถ จาทีนวํ ตสฺส, วตฺตุํ ปน จ วฏฺฏติ.
‘‘มกฺขนํ คูถมุตฺเตหิ, คเตน นฺหายิตุํ วิย;
กตํ นิสฺสาย ทุสฺสีลํ, ตยา วิหรตา’’ติ จ.
ภตฺตคฺเค ยาคุปาเน จ, อนฺโตคาเม จ วีถิยํ;
อนฺธกาเร อนาวชฺโช, เอกาวตฺโต จ พฺยาวโฏ.
สุตฺโต ขาทฺจ ภฺุชนฺโต, วจฺจํ มุตฺตมฺปิ วา กรํ;
วนฺทนา เตรสนฺนํ ตุ, อยุตฺตตฺเถน วาริตา.
นคฺโค อนุปสมฺปนฺโน, นานาสํวาสโกปิ จ;
โย ปจฺฉา อุปสมฺปนฺโน, อุกฺขิตฺโต มาตุคามโก.
เอกาทส อภพฺพา จ, ครุกฏฺา จ ปฺจิเม;
วนฺทโต ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, พาวีสติ จ ปุคฺคเล.
โย ปุเร อุปสมฺปนฺโน, นานาสํวาสวุฑฺฒโก;
ธมฺมวาที จ สมฺพุทฺโธ, วนฺทนียา ตโย อิเม.
ตชฺชนาทิกเต เอตฺถ, จตุโร ปน ปุคฺคเล;
วนฺทโตปิ อนาปตฺติ, เตหิ กมฺมฺจ กุพฺพโต.
อธิฏฺานํ ¶ ปเนกสฺส, ทฺวินฺนํ วา ติณฺณเมว วา;
ทิฏฺาวิกมฺมมุทฺทิฏฺํ, ตโต อุทฺธํ นิวารณํ.
สนฺทิฏฺโ โหติ สมฺภตฺโต, ชีวตาลปิโตปิ จ;
คหิตตฺตมโน โหติ, วิสฺสาโส ปฺจธา สิยา.
สีลทิฏฺิวิปตฺติ จ, อาจาราชีวสมฺภวา;
วิปตฺติโย จตสฺโสว, วุตฺตา อาทิจฺจพนฺธุนา.
ตตฺถ ¶ อปฺปฏิกมฺมา จ, ยา จ วุฏฺานคามินี;
อาปตฺติโย ทุเว สีล-วิปตฺตีติ ปกาสิตา.
อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิ จ, ยา ทิฏฺิ ทสวตฺถุกา;
อยํ ทิฏฺิวิปตฺตีติ, ทุวิธา ทิฏฺิ ทีปิตา.
เทสนาคามินิกา ยา จ, ปฺจ ถุลฺลจฺจยาทิกา;
วุตฺตาจารวิปตฺตีติ, อาจารกุสเลน สา.
กุหนาทิปฺปวตฺโต หิ, มิจฺฉาชีโวติ ทีปิโต;
อาชีวปจฺจยาปตฺติ, ฉพฺพิธาติ ปกาสิตา.
กมฺมุนา ลทฺธิสีมาหิ, นานาสํวาสกา ตโย;
อุกฺขิตฺโต ติวิโธ กมฺม-นานาสํวาสโก มโต.
อธมฺมวาทิปกฺขสฺมึ, นิสินฺโนว วิจินฺติยํ;
‘‘ธมฺมวาที ปเนเต’’ติ, อุปฺปนฺเน ปน มานเส.
นานาสํวาสโก นาม, ลทฺธิยายํ ปกาสิโต;
ตตฺรฏฺโ ปน โส ทฺวินฺนํ, กมฺมํ โกเปติ สงฺฆิกํ.
พหิสีมาคโต สีมา-นานาสํวาสโก มโต;
นานาสํวาสกา เอวํ, ตโย วุตฺตา มเหสินา.
จุโต อนุปสมฺปนฺโน, นานาสํวาสกา ตโย;
ภิกฺขูเนกาทสาภพฺพา, อสํวาสา อิเม สิยุํ.
อสํวาสสฺส ¶ สพฺพสฺส, ตถา กมฺมารหสฺส จ;
สงฺเฆ อุมฺมตฺตกาทีนํ, ปฏิกฺเขโป น รูหติ.
สสํวาเสกสีมฏฺ-ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
วจเนน ปฏิกฺเขโป, รูหตานนฺตรสฺสปิ.
ภิกฺขุ อาปชฺชตาปตฺตึ, อากาเรหิ ปนจฺฉหิ;
วุตฺตา สมณกปฺปา จ, ปฺจ, ปฺจ วิสุทฺธิโย.
นิทานํ ปุคฺคลํ วตฺถุํ, วิธึ ปฺตฺติยา ปน;
วิปตฺตาปตฺตนาปตฺติ, สมุฏฺานนยมฺปิ จ.
วชฺชกมฺมกฺริยาสฺา, จิตฺตาณตฺติวิธึ ปน;
ตเถวงฺควิธานฺจ, เวทนา กุสลตฺติกํ.
สตฺตรสวิธํ ¶ เอตํ, ทสฺเสตฺวา ลกฺขณํ พุโธ;
สิกฺขาปเทสุ โยเชยฺย, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ.
นิทานํ ตตฺถ เวสาลี, ตถา ราชคหํ ปุรํ;
สาวตฺถาฬวิ โกสมฺพี, สกฺกภคฺคา ปกาสิตา.
ทส เวสาลิยา วุตฺตา, เอกวีสํ คิริพฺพเช;
สตานิ หิ ฉ อูนานิ, ตีณิ สาวตฺถิยา สิยุํ.
ฉ ปนาฬวิยํ วุตฺตา, อฏฺ โกสมฺพิยํ กตา;
อฏฺ สกฺเกสุ ปฺตฺตา, ตโย ภคฺเค ปกาสิตา.
เตวีสติวิธา วุตฺตา, สุทินฺนธนิยาทโย;
ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขสฺมึ, อาทิกมฺมิกปุคฺคลา.
ภิกฺขุนีนํ ตถา ปาติ-โมกฺขสฺมึ อาทิกมฺมิกา;
ถุลฺลนนฺทาทโย สตฺต, สพฺเพ ตึส ภวนฺติ เต.
ตรุํ ¶ ติมูลํ นวปตฺตเมนํ;
ทฺวยงฺกุรํ สตฺตผลํ ฉปุปฺผํ;
ชานาติ โย ทฺวิปฺปภวํ ทฺวิสาขํ;
ชานาติ ปฺตฺติมเสสโต โส.
อิติ ปรมมิมํ วินิจฺฉยํ;
มธุรปทตฺถมนากุลํ ตุ โย;
ปติ สุณติ ปุจฺฉเต จ โส;
ภวตุปาลิสโม วินิจฺฉเย.
อิติ วินยวินิจฺฉเย ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถา สมตฺตา.
กมฺมฏฺานภาวนาวิธานกถา
ปาโมกฺเข ปาติโมกฺขสฺมึ, มุเข โมกฺขปฺปเวสเน;
สพฺพทุกฺขกฺขเย วุตฺเต, วุตฺตเมวิตรตฺตยํ.
อิทํ ¶ จตุพฺพิธํ สีลํ, ตฺวา ตตฺถ ปติฏฺิโต;
สมาธึ ปุน ภาเวตฺวา, ปฺาย ปริมุจฺจติ.
ทสานุสฺสติโย วุตฺตา, กสิณา จ ทสาสุภา;
จตสฺโส อปฺปมฺาโย, ตถารุปฺปา ปรทฺวยํ.
อิจฺเจวํ ปน สพฺพมฺปิ, จตฺตาลีสวิธํ สิยา;
กมฺมฏฺานํ สมุทฺทิฏฺํ, มมฺมฏฺานํ มโนภุโน.
อุปจารปฺปนาโต จ, ฌานเภทา อติกฺกมา;
วฑฺฒนาวฑฺฒนา จาปิ, ตถารมฺมณภูมิโต.
คหณา ปจฺจยา ภิยฺโย, ตถา จริยานุกูลโต;
วิเสโส อยเมเตสุ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.
อฏฺานุสฺสติโย ¶ สฺา-ววตฺถานฺจ ตตฺถิเม;
อุปจารวหา, เสสา, ตึส ฌานวหา มตา.
ปมชฺฌานิกา ตตฺถ, อสุภา กายคตาสติ;
อานาปานฺจ กสิณา, จตุกฺกชฺฌานิกา อิเม.
ติกชฺฌานานิ ติสฺโสว, อปฺปมฺาถ ปจฺฉิมา;
จตฺตาโรปิ จ อารุปฺปา, จตุตฺถชฺฌานิกา มตา.
อติกฺกโม ทฺวิธา วุตฺโต, องฺคารมฺมณโตปิ จ;
จตุกฺกติกฌาเนสุ, องฺคาติกฺกมตา มตา.
จตุตฺถา อปฺปมฺาปิ, องฺคาติกฺกมโต สิยา;
อารมฺมณมติกฺกมฺม, อารุปฺปา ปน ชายเร.
กสิณานิ ทเสเวตฺถ, วฑฺเฒตพฺพานิ โยคินา;
เสสํ ปน จ สพฺพมฺปิ, น วฑฺเฒตพฺพเมว ตํ.
นิมิตฺตารมฺมณา ตตฺถ, กสิณา จ ทสาสุภา;
กาเย สตานาปานฺจ, พาวีสติ ภวนฺติเม.
เสสานุสฺสติโย อฏฺ, สฺา ธาตุววตฺถนํ;
วิฺาณํ เนวสฺา จ, ทส ทฺเว ภาวโคจรา.
จตสฺโส อปฺปมฺาโย, ทฺเว จ อารุปฺปมานสา;
อิเม ธมฺมา วินิทฺทิฏฺา, ฉ นวตฺตพฺพโคจรา.
ทสาสุภา ¶ ปฏิกฺกูล-สฺา กายคตาสติ;
เทเวสุ น ปวตฺตนฺติ, ทฺวาทเสวาติ ภูมิโต.
ตานิ ทฺวาทส ภิยฺโย จ, อานาปานสตีปิ จ;
สพฺพโส เตรส วาปิ, พฺรหฺมโลเก น ชายเร.
เปตฺวา จตุรารุปฺเป, อรูปาวจเร กิร;
อฺเ ปน น ชายนฺติ, สพฺเพ ชายนฺติ มานุเส.
จตุตฺถํ กสิณํ หิตฺวา, กสิณา จ ทสาสุภา;
ทิฏฺเเนว คเหตพฺพา, ปุพฺพภาเค ภวนฺติ เต.
อานาปานฺจ ¶ ผุฏฺเน, ทิฏฺเน ตจปฺจกํ;
มาลุโต ทิฏฺผุฏฺเน, สุเตน เจตฺถ เสสกํ.
อากาสกสิณฺเจตฺถ, เปตฺวา กสิณา นว;
ปมารุปฺปจิตฺตสฺส, ปจฺจยา ปน ชายเร.
ภวนฺติ หิ อภิฺาณํ, กสิณานิ ทสาปิ จ;
ติสฺโสปิ อปฺปมฺาโย, จตุตฺถสฺส ตุ ปจฺจยา.
เหฏฺิมเหฏฺิมารุปฺปํ, ปรสฺส จ ปรสฺส จ;
เนวสฺา นิโรธสฺส, ปจฺจโยติ ปกาสิตา.
สพฺเพ สุขวิหารสฺส, ภวนิสฺสรณสฺส จ;
ตถา ภวสุขานฺจ, ปจฺจยาติ จ ทีปิตา.
อสุภา ทส วิฺเยฺยา, ตถา กายคตาสติ;
อนุกูลา อิเม ราค-จริตสฺส วิเสสโต.
จตสฺโส อปฺปมฺาโย, สวณฺณกสิณา ตถา;
อนุกูลา อิเม โทส-จริตสฺส ปกาสิตา.
วิตกฺกจริตสฺสาปิ, โมหปฺปกติโนปิ จ;
อานาปานสเตกาว, สปฺปายาติ วิภาวิตา.
สฺา เจว ววตฺถานํ, มรณูปสเม สติ;
ปฺาปกติโน เอเต, อนุกูลาติ ทีปิตา.
อาทิอนุสฺสติจฺฉกฺกํ, สทฺธาจริตวณฺณิตํ;
อารุปฺปา กสิณา เสสา, ทส สพฺพานุรูปกา.
เอวํ ¶ ปเภทโต ตฺวา, กมฺมฏฺานานิ ปณฺฑิโต;
จริยายานุกูลํ ตุ, เตสุ ยํ อตฺตโน ปน.
ตํ คเหตฺวาน เมธาวี, ทฬฺหํ กลฺยาณมิตฺตโก;
อุจฺเฉทํ ปลิโพธานํ, กตฺวา ปมเมว จ.
อนุรูเป วสนฺเตน, วิหาเร โทสวชฺชิเต;
ภาเวตฺวา ปมาทีนิ, ฌานานิ ปน สพฺพโส.
ตโต ¶ วุฏฺาย สปฺปฺโ, ฌานมฺหา ปมาทิโต;
นามรูปววตฺถานํ, กตฺวา กงฺขํ วิตีริย.
อุปกฺเลเส อมคฺโคติ, ทโสภาสาทโย ปน;
มคฺโค วิปสฺสนาาณํ, อิติ ชานาติ ปณฺฑิโต.
ติณฺณํ เตสํ ววตฺถาเน, กเต เอตฺตาวตา ปน;
ติณฺณํ ปน จ สจฺจานํ, ววตฺถานํ กตํ สิยา.
อุทยพฺพยภงฺคา จ, ภยาทีนวนิพฺพิทา;
มฺุจิตุกมฺยตาาณํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนา.
สงฺขารุเปกฺขาาณฺจ, นวมํ สจฺจานุโลมิกํ;
อยํ ‘‘ปฏิปทาาณ-ทสฺสน’’นฺติ ปกาสิตา.
ตโต โคตฺรภุจิตฺตสฺส, สมนนฺตรเมว จ;
สนฺติมารมฺมณํ กตฺวา, ชายเต าณทสฺสนํ.
‘‘าณทสฺสนสุทฺธี’’ติ, อิทํ าณํ ปกาสิตํ;
ปจฺจเวกฺขณปริยนฺตํ, ผลํ ตสฺสานุชายเต.
เตเนว จ อุปาเยน, ภาเวนฺโต โส ปุนปฺปุนํ;
ปาปุณาติ ยถา ภิกฺขุ, เสสมคฺคผลานิ จ.
อิจฺเจวมจฺจนฺตมเวจฺจ ธมฺมํ;
วิทฺธํสยิตฺวากุสลํ อเสสํ;
วิโสสยิตฺวาน ตโย ภเว โส;
อุเปติ สนฺตึ นิรุปาทิเสสํ.
วิฺาสกฺกมโต วาปิ, ปุพฺพาปรวเสน วา;
ยทิ อกฺขรพนฺเธ วา, อยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ.
ตํ ¶ ตถา น คเหตพฺพํ, คเหตพฺพมโทสโต;
มยา อุปปริกฺขิตฺวา, กตตฺตา ปน สพฺพโส.
เสฏฺสฺส ¶ โจฬรฏฺสฺส, นาภิภูเต นิรากุเล;
สพฺพสฺส ปน โลกสฺส, คาเม สมฺปิณฺฑิเต วิย.
กทลีสาลตาลุจฺฉุ-นาฬิเกรวนากุเล;
กมลุปฺปลสฺฉนฺน-สลิลาสยโสภิเต.
กาเวริชลสมฺปาต-ปริภูตมหีตเล;
อิทฺเธ สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, มงฺคเล ภูตมงฺคเล.
ปวราการปาการ-ปริขาปริวาริเต;
วิหาเร เวณฺหุทาสสฺส, ทสฺสนีเย มโนรเม.
ตีรนฺตรุหวาติร-ตรุราชวิราชิเต;
นานาทิชคณาราเม, นานารามมโนรเม.
จารุปงฺกชสํกิณฺณ-ตฬากสมลงฺกเต;
สุรโสทกสมฺปุณฺณ-วรกูโปปโสภิเต.
วิจิตฺรวิปุลจฺจุคฺค-วรมณฺฑปมณฺฑิเต;
อาวาเสหิ จเนเกหิ, อจฺจนฺตมุปโสภิเต.
อุปฺปเตน จ ถูเปน, เภตฺวาว ธรณีตลํ;
ชิตฺวาวาวหสนฺเตน, เกลาสสิขรํ ขรํ.
สรทมฺพุทสงฺกาเส, ทสฺสนีเย สมุสฺสิเต;
ปสาทชนเน รมฺเม, ปาสาเท วสตา มยา.
วุตฺตสฺส พุทฺธสีเหน, วินยสฺส วินิจฺฉโย;
พุทฺธสีหํ สมุทฺทิสฺส, มม สทฺธิวิหาริกํ.
กโตยํ ปน ภิกฺขูนํ, หิตตฺถาย สมาสโต;
วินยสฺสาวโพธตฺถํ, สุเขเนวาจิเรน จ.
อจฺจุตจฺจุตวิกฺกนฺเต, กลมฺพกุลนนฺทเน;
มหึ สมนุสาสนฺเต, อารทฺโธ จ สมาปิโต.
ยถา สิทฺธิมยํ ปตฺโต, อนฺตรายํ วินา ตถา;
สพฺเพ สิชฺฌนฺตุ สงฺกปฺปา, สตฺตานํ ธมฺมสํยุตา.
ยาว ¶ ¶ ติฏฺติ โลกสฺมึ, มนฺทาโร จารุกนฺทโร;
ตาว ติฏฺตุ พุทฺธสฺส, สาสนํ กลิสาสนํ.
กาเล สมฺมา ปวสฺสนฺตุ, วสฺสํ วสฺสวลาหกา;
ปาลยนฺตุ มหีปาลา, ธมฺมโต สกลํ มหึ.
อิมํ สารภูตํ หิตํ อตฺถยุตฺตํ;
กโรนฺเตน ปตฺตํ มยา ยํ ตุ ปฺุํ;
อยํ เตน โลโก มุนินฺทปฺปยาตํ;
สิวํ วีตโสกํ ปุรํ ปาปุณาตุ.
อิติ วินยวินิจฺฉเย กมฺมฏฺานภาวนาวิธานกถา
สมตฺตา.
อิติ ตมฺพปณฺณิเยน ปรมเวยฺยากรเณน ติปิฏกนยวิธิกุสเลน ปรมกวิชนหทยปทุมวนวิกสนกเรน กวิวรวสเภน ปรมรติกรวรมธุรวจนุคฺคาเรน อุรคปุเรน พุทฺธทตฺเตน รจิโตยํ วินยวินิจฺฉโย.
วินยวินิจฺฉโย สมตฺโต.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส