📜
สมถกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๗๖๐. อิทานิ สมถวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ เยสุ อธิกรเณสุ สนฺเตสุ สมเถหิ ภวิตพฺพํ, ตานิ ตาว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิวาทาธารตา’’ติอาทิ. วิวาทาธารตาติ วิวาทาธิกรณํ. อาปตฺตาธารตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อาธารตาติ อธิกรณปริยาโย. อาธารียติ อภิภุยฺยติ วูปสมฺมติ สมเถหีติ อาธาโร, วิวาโท จ โส อาธาโร จาติ วิวาทาธาโร, โส เอว วิวาทาธารตา. เอวมาธาราธิกรณ-สทฺทานํ วิวาทาทิสทฺเทหิ สห กมฺมธารยสมาโส ทฏฺพฺโพ. อธิกรียติ อภิภุยฺยติ วูปสมฺมติ สมเถหีติ อธิกรณนฺติ วิวาทาทิจตุพฺพิธเมว ปาฬิยํ ทสฺสิตํ. อยมตฺโถ ‘‘เอเตสํ ตุ จตุนฺนมฺปิ, สมตฺตา สมถา มตา’’ติ วกฺขมาเนน วิฺายติ.
๒๗๖๑. เอตานิ จตฺตาริ อธิกรณานิ จ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู วิวทนฺติ ‘ธมฺโม’ติ วา ‘อธมฺโม’ติ วา’’ติ (จูฬว. ๒๑๕) อฏฺารส เภทการกวตฺถูนิ จ มเหสินา วุตฺตานิ. ตตฺถ เตสุ จตูสุ อธิกรเณสุ วิวาโท อธิกรณสงฺขาโต เอตานิ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสิโต นิสฺสาย ปวตฺโตติ โยชนา.
๒๗๖๒. วิปตฺติโย จตสฺโสวาติ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภิกฺขุํ อนุวทนฺติ สีลวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติยา วา ¶ ทิฏฺิวิปตฺติยา วา อาชีววิปตฺติยา วา’’ติ (จูฬว. ๒๑๕) วุตฺตา จตสฺโส วิปตฺติโย. ทิฏฺาทีนํ อนุคนฺตฺวา สีลวิปตฺติอาทีหิ วทนํ โจทนา อนุวาโท. อุปาคโตติ นิสฺสิโต, อนุวาโท จตสฺโส วิปตฺติโย นิสฺสาย ปวตฺโตติ อตฺโถ. ‘‘ตตฺถา’’ติ ปมเมว นิทฺธารณสฺส วุตฺตตฺตา อิธ ปุนวจเน ปโยชนํ น ทิสฺสติ, ‘‘สมฺภวา’’ติ วจนสฺสาปิ น โกจิ อตฺถวิเสโส ทิสฺสติ. ตสฺมา ‘‘อาปตฺตาธารตา ตตฺถ, สตฺตอาปตฺติสมฺภวา’’ติ ปาโ น ยุชฺชติ, ‘‘อาปตฺตาธารตา นาม, สตฺต อาปตฺติโย มตา’’ติ ปาโ ¶ ยุตฺตตโร, อาปตฺตาธารตา นาม อาปตฺตาธิกรณํ นาม สตฺต อาปตฺติโย มตา สตฺต อาปตฺติโยว อธิปฺเปตาติ อตฺโถ.
๒๗๖๓. สงฺฆกิจฺจานิ นิสฺสายาติ อปโลกนกมฺมาทีนิ จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานิ อุปาทาย กิจฺจาธิกรณาภิธานํ สิยา, กิจฺจาธิกรณํ นาม จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานีติ อตฺโถ. เอเตสํ ตุ จตุนฺนมฺปีติ เอเตสํ ปน จตุนฺนมฺปิ อธิกรณานํ. สมตฺตาติ วูปสมเหตุตฺตา. สมถา มตาติ สมฺมุขาวินยาทโย สตฺต อธิกรณสมถาติ อธิปฺเปตา. อธิกรณานิ สเมนฺติ, สมฺมนฺติ วา เอเตหีติ ‘‘สมถา’’ติ วุจฺจนฺตีติ ‘‘สมตฺตา สมถา มตา’’ติ อิมินา สมถ-สทฺทสฺส อนฺวตฺถํ ทีเปติ.
๒๗๖๔-๕. เต สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘สมฺมุขา’’ติอาทิ. ‘‘วินโย’’ติ อิทํ สมฺมุขาทิปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ‘‘สมฺมุขาวินโย สติวินโย อมูฬฺหวินโย’’ติ. ‘‘ปฏิฺาวินโย’’ติ จ ปฏิฺาตกรณํ วุตฺตํ. สตฺตโม วินโยติ สมโถ อธิปฺเปโต. ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา วุตฺตาติ โยชนา.
๒๗๖๖. จตูสุ ¶ อธิกรเณสุ ยํ อธิกรณํ ยตฺตเกหิ สมเถหิ สมฺมติ, เต สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิวาโท’’ติอาทิ.
๒๗๖๗-๙. ‘‘วิวาโท’’ติอาทินา อุทฺทิฏฺมตฺถํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ฉฏฺเนา’’ติอาทิ. เอตฺถ เอเตสุ จตูสุ อธิกรเณสุ, สมเถสุ จ กึ เกน สมฺมตีติ เจ? วิวาโท วิวาทาธิกรณํ ฉฏฺเน เยภุยฺยสิกาย, ปเมน สมเถน สมฺมุขาวินเยน จาติ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ. ยสฺสา กิริยาย ธมฺมวาทิโน พหุตรา, เอสา เยภุยฺยสิกา. ‘‘สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา’’ติ (จูฬว. ๒๒๙, ๒๓๔, ๒๓๖, ๒๓๗, ๒๔๒) วุตฺตานํ สงฺฆาทีนํ จตุนฺนํ สนฺนิธาเนน วา คณปุคฺคเลหิ สมิยมานํ วิวาทาธิกรณํ สงฺฆสมฺมุขตํ วินา อิตเรหิ ตีหิ วา สมฺมตีติ วุตฺตํ โหติ.
เอตฺถ จ การกสงฺฆสฺส สงฺฆสามคฺคิวเสน สมฺมุขีภาโว สงฺฆสมฺมุขตา, สเมตพฺพสฺส วตฺถุโน ¶ ภูตตา ธมฺมสมฺมุขตา, ยถา ตํ สเมตพฺพํ, ตเถวสฺส สมนํ วินยสมฺมุขตา, โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, เตสํ อุภินฺนํ อตฺถปจฺจตฺถิกานํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา.
‘‘อนุวาโท จตูหิปี’’ติ อุทฺทิฏฺํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘สมฺมุขา’’ติอาทิ. อนุปุพฺเพนาติ อนุปฏิปาฏิยา. สมฺมุขาวินยาทีหิ ตีหิปีติ สมฺมุขาวินยสติวินยอมูฬฺหวินเยหิ ตีหิปิ. ตเถวาติ ยถา ตีหิ, ตถา ปฺจเมน ตสฺสปาปิยสิกาสมเถนาปิ อนุวาโท สมฺมติ, ปเคว จตูหีติ อตฺโถ.
โย ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิโย ปุคฺคโล, ตสฺส กตฺตพฺพโต ‘‘ตสฺสปาปิยสิกา’’ติ กมฺมํ วุจฺจติ. อายสฺมโต ทพฺพสฺส ¶ มลฺลปุตฺตสฺส วิย สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส กตา อมูลิกา สีลวิปตฺติโจทนา สมฺมุขาวินเยน, ตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจาย ทินฺเนน สติวินเยน จ สมฺมติ. อุมฺมตฺตกสฺส ภิกฺขุโน กตา อาปตฺติโจทนา สมฺมุขาวินเยน จ ตเถว ทินฺเนน อมูฬฺหวินเยน จ สมฺมติ. สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา โจทิยมานสฺส อวชานิตฺวา ปฏิชานนาทึ กโรนฺตสฺส ปาปภิกฺขุโน พหุลาปตฺติโจทนา สมฺมุขาวินเยน เจว ตเถว ปกเตน ตสฺสปาปิยสิกากมฺเมน จ วูปสมฺมตีติ วุตฺตํ โหติ.
‘‘อาปตฺติ ปน ตีเหวา’’ติ อุทฺเทสสฺส นิทฺเทสมาห ‘‘สมฺมุเขนา’’ติอาทิ. สมฺมุเขน สมฺมุขาวินเยน, ปฏิฺาย ปฏิฺาตกรเณน, ติณวตฺถารเกน วา อิเมหิ ตีหิ เอว สมเถหิ สา อาปตฺติ อาปตฺตาธิกรณํ อุปสมํ ยาตีติ โยชนา. เอตฺถ ปฏิฺาตกรณํ นาม อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺหนฺเตน ‘‘ปสฺสสี’’ติ วุตฺเต อาปตฺตึ เทเสนฺเตน ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ สมฺปฏิจฺฉนํ. ติณวตฺถารกํ ปน สยเมว วกฺขติ.
ตีเหว สมเถหีติ เอตฺถ ครุกาปตฺติ สมฺมุขาวินเยน, ปฏิฺาตกรเณน จาติ ทฺวีหิ, ลหุกาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา สงฺเฆ วา คเณ วา ปุคฺคเล วา เทสนาย สมฺมุขาวินเยน เจว ปฏิฺาตกรเณน จ, โกสมฺพกานํ วิคฺคหสทิสํ มหาวิคฺคหํ กโรนฺเตหิ อาปนฺนา อเนกวิธา อาปตฺติโย สเจ โหนฺติ, ตาสุ วกฺขมานสรูปํ ถุลฺลวชฺชาทึ เปตฺวา อวเสสา สพฺพา อาปตฺติโย สมฺมุขาวินเยน, ติณวตฺถารเกน จ สมฺมนฺตีติ อตฺโถ.
กิจฺจํ ¶ กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมตีติ โยชนา.
๒๗๗๐. เยภุยฺยสิกกมฺเมติ ¶ เอตฺถ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ. สลากํ คาหเยติ วินิจฺฉยการเก สงฺเฆ ธมฺมวาทีนํ พหุตฺตํ วา อปฺปตรตฺตํ วา ชานิตุํ วกฺขมาเนน นเยน สลากํ คาหาเปยฺย. พุโธติ ‘‘น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ…เป… คหิตาคหิตฺจ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสติ. ‘‘คูฬฺเหนา’’ติอาทินา สลากคฺคาหปฺปกาโร ทสฺสิโต. กณฺณชปฺเปนาติ เอตฺถ กณฺเณ ชปฺโป ยสฺมึ สลากคฺคาหปโยเคติ วิคฺคโห. เอตฺถ คูฬฺหสลากคฺคาโห นาม ธมฺมวาทิสลากา จ อธมฺมวาทิสลากา จ วิสุํ วิสุํ จีวรกณฺเณ ปกฺขิปิตฺวา ปุคฺคลานํ สนฺติกํ วิสุํ วิสุํ อุปสงฺกมิตฺวา สลากา วิสุํ วิสุํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิโต ตว รุจฺจนกํ คณฺหาหี’’ติ รโห ตฺวา คาหาปนํ. วิวฏกํ นาม ธมฺมวาทีนํ พหุภาวํ ตฺวา สพฺเพสุ ชานนฺเตสุ ปุคฺคลานํ สนฺติกํ คาหาปนํ. กณฺณชปฺปนํ นาม เอวเมว กณฺณมูเล รโห ตฺวา คาหาปนํ.
๒๗๗๑. อลชฺชุสฺสเทติ เอตฺถ ‘‘สงฺเฆ’’ติ เสโส. ลชฺชิสุ พาเลสูติ เอตฺถาปิ ‘‘อุสฺสเทสู’’ติ วตฺตพฺพํ.
๒๗๗๒. สเกน กมฺมุนาเยวาติ อตฺตโน ยํ กิจฺจํ, เตเนวาติ.
๒๗๗๓-๕. ‘‘อาปชฺชตี’’ติอาทิ ‘‘อลชฺชี, ลชฺชี, พาโล’’ติ ชานนสฺส เหตุภูตกมฺมทสฺสนํ. ทุจฺจินฺติโตติ อภิชฺฌาทิติวิธมโนทุจฺจริตวเสน ทุฏฺุ จินฺเตนฺโต. ทุพฺภาสีติ มุสาวาทาทิจตุพฺพิธวจีทุจฺจริตวเสน วจีทฺวาเร ปฺตฺตานํ สิกฺขาปทานํ วีติกฺกมวเสน ทุฏฺุ ภาสนสีโล. ทุกฺกฏการิโกติ ปาณาติปาตาทิติวิธกายทุจฺจริตวเสน กายทฺวาเร ¶ ปฺตฺตสิกฺขาปทานํ วีติกฺกมวเสน กุจฺฉิตกมฺมสฺส กรณสีโล. อิติ ลกฺขเณเนวาติ ยถาวุตฺตํ อลชฺชีลชฺชีพาลลกฺขณํ นิคเมติ.
๒๗๗๖. ‘‘เยภุยฺยสิกา’’ติอาทิคาถาหิ นิทฺทิฏฺเมว อตฺถํ นิคเมตุมาห ‘‘ติธา’’ติอาทิ. ติธาสลากคาเหนาติ ติวิธสฺส สลากคาหสฺส อฺตเรน. พหุกา ธมฺมวาทิโน ยทิ สิยุนฺติ โยชนา. กาตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘วิวาทาธิกรณวูปสมน’’นฺติ เสโส.
๒๗๗๗. โย ¶ ปุคฺคโล อลชฺชี จ โหติ สานุวาโท จ กมฺมโต กายกมฺมโต, วจีกมฺมโต จ อสุจิ จ สมฺพุทฺธชิคุจฺฉนีโยติ อตฺโถ. โส เอวํวิโธ ปาปปุคฺคโล ตสฺส ปาปิยสิกกมฺมสฺส โยโค โหตีติ สมฺพนฺโธ. สานุวาโทติ เอตฺถ อนุวาโท นาม โจทนา, สห อนุวาเทน วตฺตตีติ สานุวาโท, ปาปครหิตปุคฺคเลหิ กาตพฺพโจทนาย อนุรูโปติ อตฺโถ.
๒๗๗๘-๙. ภณฺฑเนติ กลหสฺส ปุพฺพภาเค. กลเหติ กายวจีทฺวารปฺปวตฺเต หตฺถปรามสาทิเก กลเห จ. วิวาทมฺหิ อนปฺปเกติ พหุวิเธ วิวาเท ชาเต. พหุอสฺสามเณ จิณฺเณติ สมณานํ อนนุจฺฉวิเก นานปฺปกาเร กายิกวาจสิกวีติกฺกเม จ กเต. อนคฺเคติ อนนฺเต. ภสฺสเกติ กุจฺฉิเต อมนาปวจเน จิณฺเณติ โยชนา, ภาสิเตติ อตฺโถ. คเวสนฺตนฺติ คเวสิยมานํ, อาปตฺตาธิกรณนฺติ เสโส. วาฬนฺติ จณฺฑํ. กกฺขฬนฺติ อาสชฺชํ. กาตพฺพนฺติ วูปสเมตพฺพํ.
๒๗๘๐-๒. ยถา จ วูปสมฺมติ, ตถา ติณวตฺถารเก สุทฺโธ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
ถุลฺลวชฺชนฺติ ¶ ปาราชิกฺเจว สงฺฆาทิเสสฺจ. คิหีหิ ปฏิสํยุตนฺติ คิหีนํ ชาติอาทีหิ ปาฬิยา อาคเตหิ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ, อฏฺกถาคเตหิ จ ตทฺเหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ขุํสนวมฺภนปจฺจยา จ ธมฺมิกปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปนปจฺจยา จ อาปนฺนาปตฺตึ. เอสา เอว หิ อาปตฺติ คิหิปฏิสํยุตฺตา นาม ปริวาเร ‘‘อตฺถิ คิหิปฏิสํยุตฺตา, อตฺถิ นคิหิปฏิสํยุตฺตา’’ติ ทุกํ นิกฺขิปิตฺวา ‘‘คิหิปฏิสํยุตฺตาติ สุธมฺมตฺเถรสฺส อาปตฺติ, ยา จ ธมฺมิกสฺส ปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเน อาปตฺติ. อวเสสา นคิหิปฏิสํยุตฺตา’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๓๒๑) วจนโต.
สุธมฺมตฺเถรสฺส อาปตฺตีติ จ เตน จิตฺตสฺส คหปติโน ชาตึ ปฏิจฺจ ขุํสนวมฺภนปจฺจยา อาปนฺนา โอมสวาทสิกฺขาปทวิภาคคตา ทุกฺกฏาปตฺติ คเหตพฺพา. อิทฺจ อุปลกฺขณมตฺตํ, ตสฺมา อิตเรหิปิ อกฺโกสวตฺถูหิ คิหึ ขุํเสนฺตานํ วมฺเภนฺตานํ อิตเรสํ ภิกฺขูนํ สา อาปตฺติ คิหิปฏิสํยุตฺตาวาติ เวทิตพฺพํ. ตถา อาปนฺนํ อาปตฺตึ เทสาเปนฺเตน ทสฺสนูปจารํ อวิชหาเปตฺวา สวนูปจารํ ชหาเปตฺวา เอกํเส อุตฺตราสงฺคํ การาเปตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทาเปตฺวา อฺชลึ ปคฺคณฺหาเปตฺวา สา อาปตฺติ เทสาเปตพฺพา.
ทิฏฺาวิกมฺมิกนฺติ ¶ ทิฏฺาวิกมฺเม นิยุตฺโต ทิฏฺาวิกมฺมิโก, ตํ, อฏฺกถายํ ‘‘เย ปน ‘น เมตํ ขมตี’ติ อฺมฺํ ทิฏฺาวิกมฺมํ กโรนฺตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๑๔) เย ปุคฺคลา ทสฺสิตา, เตสมฺตรสฺเสว คหณํ.
โยติ ภณฺฑนการเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ มหนฺตํ วิคฺคหํ กตฺวา สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปนฺโน โย ภิกฺขุ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ติณวตฺถารกสมถการเก ภิกฺขุสมูเห. น โหตีติ ฉนฺทํ ทตฺวา ตํ ภิกฺขุปริสํ อนาคตตฺตา น สํวิชฺชติ. ตฺจ เปตฺวาติ โยชนา.
ติณวตฺถารเก ¶ กเต สติ ยาว อุปสมฺปทมาฬโต ปภุติ อาปนฺนาย เสสาย อาปตฺติยา นิราปตฺติ หุตฺวา สุทฺโธ โหติ สงฺโฆติ โยชนา.
สมถกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.