📜
ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา
๓๐๒๙. ฉตฺตํ ¶ ปณฺณมยํ กิฺจีติ ตาลปณฺณาทิปณฺณจฺฉทนํ ยํ กิฺจิ ฉตฺตํ. พหีติ อุปริ. อนฺโตติ เหฏฺา. สิพฺพิตุนฺติ รูปํ ทสฺเสตฺวา สูจิกมฺมํ กาตุํ.
๓๐๓๐. ปณฺเณติ ¶ ฉทนปณฺเณ. อฑฺฒจนฺทนฺติ อฑฺฒจนฺทาการํ. มกรทนฺตกนฺติ มกรทนฺตาการํ, ยํ ‘‘คิริกูฏ’’นฺติ วุจฺจติ. ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. มุขวฏฺฏิยา นาเมตฺวา พทฺธปณฺณโกฏิยา วา มตฺถกิมณฺฑลโกฏิยา วา คิริกูฏาทึ กโรนฺติ, อิมินา ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ. ทณฺเฑติ ฉตฺตทณฺเฑ. ฆฏกนฺติ ฆฏากาโร. วาฬรูปํ วาติ พฺยคฺฆาทิวาฬานํ รูปกํ วา. เลขาติ อุกฺกิริตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา จิตฺตกมฺมวเสน วา กตราชิ.
๓๐๓๑. ปฺจวณฺณานํ สุตฺตานํ อนฺตเร นีลาทิเอกวณฺเณน สุตฺเตน ถิรตฺถํ ฉตฺตํ อนฺโต จ พหิ จ สิพฺพิตุํ วา ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกสลากปฺชรํ ถิรตฺถํ วินนฺธิตุํ วา วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘ปฺจวณฺณานํ เอกวณฺเณน ถิรตฺถ’’นฺติ อิมินา อเนกวณฺเณหิ สุตฺเตหิ วณฺณมฏฺตฺถาย สิพฺพิตฺุจ วินนฺธิตฺุจ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ.
โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ปฺจวณฺเณนา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, ตสฺส เอกวณฺเณน, ปฺจวณฺเณน วา สุตฺเตน ถิรตฺถํ สิพฺพิตุํ, วินนฺธิตุํ วา วฏฺฏตีติ โยชนา กาตพฺพา โหติ, โส เอตฺเถว เหฏฺา วุตฺเตน –
‘‘ปฺจวณฺเณน สุตฺเตน, สิพฺพิตุํ น จ วฏฺฏตี’’ติ –
ปาเน จ ‘‘เกจิ ตาลปณฺณจฺฉตฺตํ อนฺโต วา พหิ วา ปฺจวณฺเณน สุตฺเตน สิพฺพนฺตา วณฺณมฏฺํ กโรนฺติ, ตํ น วฏฺฏติ. เอกวณฺเณน ปน นีเลน วา ปีตเกน วา เยน เกนจิ สุตฺเตน อนฺโต วา พหิ วา สิพฺพิตุํ ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกํ สลากปฺชรํ วา วินนฺธิตุํ วฏฺฏติ, ตฺจ โข ถิรกรณตฺถํ, น วณฺณมฏฺตฺถายา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉย) อฏฺกถาปาเน จ วิรุชฺฌติ, ตสฺมา โส น คเหตพฺโพ.
๓๐๓๒. เลขา ¶ ¶ วา ปน เกวลาติ ยถาวุตฺตปฺปการา สลากเลขา วา. ฉินฺทิตฺวาติ อุกฺกิริตฺวา กตํ ฉินฺทิตฺวา. ฆํสิตฺวาติ จิตฺตกมฺมาทิวเสน กตํ ฆํสิตฺวา.
๓๐๓๓. ทณฺฑพุนฺทมฺหีติ ฉตฺตทณฺฑสฺส ปฺชเร คาหณตฺถาย ผาลิตพุนฺทมฺหิ, มูเลติ อตฺโถ. อยเมตฺถ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตนโย. ขุทฺทสิกฺขาคณฺิปเท ปน ‘‘ฉตฺตปิณฺฑิยา มูเล’’ติ วุตฺตํ. อหิฉตฺตกสณฺานนฺติ ผุลฺลอหิฉตฺตาการํ. รชฺชุเกหิ คาหาเปตฺวา ทณฺเฑ พนฺธนฺติ, ตสฺมึ พนฺธฏฺาเน วลยมิว อุกฺกิริตฺวา อุฏฺาเปตฺวา. พนฺธนตฺถายาติ วาเตน ยถา น จลติ, เอวํ รชฺชูหิ ทณฺเฑ ปฺชรสฺส พนฺธนตฺถาย. อุกฺกิริตฺวา กตา เลขา วฏฺฏตีติ โยชนา. ยถาห – ‘‘วาตปฺปหาเรน อจลนตฺถํ ฉตฺตมณฺฑลิกํ รชฺชุเกหิ คาหาเปตฺวา ทณฺเฑ พนฺธนฺติ, ตสฺมึ พนฺธนฏฺาเน วลยมิว อุกฺกิริตฺวา เลขํ เปนฺติ, สา วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘สเจปิ น พนฺธนฺติ, พนฺธนารหฏฺานตฺตา วลยํ อุกฺกิริตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ.
๓๐๓๔. สมํ สตปทาทีนนฺติ สตปทาทีหิ สทิสํ, ตุลฺยตฺเถ กรณวจนปฺปสงฺเค สามิวจนํ.
๓๐๓๕. ปตฺตสฺส ปริยนฺเต วาติ อนุวาตสฺส อุภยปริยนฺเต วา. ปตฺตมุเขปิ วาติ ทฺวินฺนํ อารามวิตฺถารปตฺตานํ สงฺฆฏิตฏฺาเน กณฺเณปิ วา, เอกสฺเสว วา ปตฺตสฺส อูนปูรณตฺถํ สงฺฆฏิตฏฺาเนปิ วา. เวณินฺติ กุทฺรูสสีสากาเรน สิพฺพนํ. เกจิ ‘‘วรกสีสากาเรนา’’ติ วทนฺติ. สงฺขลิกนฺติ พิฬาลทามสทิสํ สิพฺพนํ. เกจิ ‘‘สตปทิสม’’นฺติ วทนฺติ.
๓๐๓๖. ปฏฺฏนฺติ ¶ ปฏฺฏมฺปิ. อฏฺโกณาทิโก วิธิ ปกาโร เอตสฺสาติ อฏฺโกณาทิกวิธิ, ตํ. ‘‘อฏฺโกณาทิก’’นฺติ คาถาพนฺธวเสน นิคฺคหิตาคโม. ‘‘อฏฺโกณาทิกํ วิธิ’’นฺติ เอตํ ‘‘ปฏฺฏ’’นฺติ เอตสฺส สมานาธิกรณวิเสสนํ, กิริยาวิเสสนํ วา, ‘‘กโรนฺตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อถ วา ปฏฺฏนฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ปฏฺเฏติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ปกฺเข ‘‘อฏฺโกณาทิก’’นฺติ อุปโยควจนํ. ‘‘วิธิ’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ. อิธ วกฺขมานจตุโกณสณฺานโต อฺํ อฏฺโกณาทิกํ นามํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปฏฺฏทฺวเย. อคฺฆิยคทารูปนฺติ อคฺฆิยสณฺานฺเจว คทาสณฺานฺจ สิพฺพนํ. มุคฺครนฺติ ลคุฬสณฺานสิพฺพนํ. อาทิ-สทฺเทน เจติยาทิสณฺานานํ คหณํ.
๓๐๓๗. ตตฺถาติ ¶ ปฏฺฏทฺวเย ตสฺมึ าเน. กกฺกฏกกฺขีนีติ กุฬีรอจฺฉิสทิสานิ สิพฺพนวิการานิ. อุฏฺาเปนฺตีติ กโรนฺติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ คณฺิกปาสกปฏฺฏเก. สุตฺตาติ โกณโต โกณํ สิพฺพิตสุตฺตา เจว จตุรสฺเส สิพฺพิตสุตฺตา จ. ปิฬกาติ เตสเมว สุตฺตานํ นิวตฺเตตฺวา สิพฺพิตโกฏิโย จ. ทุวิฺเยฺยาวาติ รชนกาเล ทุวิฺเยฺยรูปา อโนฬาริกา ทีปิตา วฏฺฏนฺตีติ. ยถาห – ‘‘โกณสุตฺตปิฬกา จ จีวเร รตฺเต ทุวิฺเยฺยรูปา วฏฺฏนฺตี’’ติ.
๓๐๓๘. คณฺิปาสกปฏฺฏกาติ คณฺิกปฏฺฏกปาสกปฏฺฏกาติ โยชนา. กณฺณโกเณสุ สุตฺตานีติ จีวรกณฺเณสุ สุตฺตานิ เจว คณฺิกปาสกปฏฺฏานํ โกเณสุ สุตฺตานิ จ ฉินฺเทยฺย. เอตฺถ จ จีวเร อายามโต, วิตฺถารโต จ สิพฺพิตฺวา อนุวาตโต พหิ นิกฺขนฺตสุตฺตํ จีวรํ รชิตฺวา สุกฺขาปนกาเล รชฺชุยา วา จีวรวํเส วา พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตุํ อนุวาเต พทฺธสุตฺตานิ จ กณฺณสุตฺตานิ นาม. ยถาห ¶ – ‘‘จีวรสฺส กณฺณสุตฺตกํ น วฏฺฏติ, รชิตกาเล ฉินฺทิตพฺพํ. ยํ ปน ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กณฺณสุตฺตก’นฺติ (มหาว. ๓๔๔) เอวํ อนฺุาตํ, ตํ อนุวาเต ปาสกํ กตฺวา พนฺธิตพฺพํ, รชนกาเล ลคฺคนตฺถายา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉย).
๓๐๓๙. สูจิกมฺมวิการํ วาติ จีวรมณฺฑนตฺถาย นานาสุตฺตเกหิ สตปทิสทิสํ สิพฺพนฺตา อาคนฺตุกปฏฺฏํ เปนฺติ, เอวรูปํ สูจิกมฺมวิการํ วา. อฺํ วา ปน กิฺจิปีติ อฺมฺปิ ยํ กิฺจิ มาลากมฺมมิคปกฺขิปาทาทิกํ สิพฺพนวิการํ. กาตุนฺติ สยํ กาตุํ. การาเปตุนฺติ อฺเน วา การาเปตุํ.
๓๐๔๐. โย ภิกฺขุ ปรํ อุตฺตมํ วณฺณมฏฺํ อภิปตฺถยํ ปตฺถยนฺโต กฺชิปิฏฺขลิอลฺลิกาทีสุ จีวรํ ปกฺขิปติ, ตสฺส ปน ภิกฺขุโน ทุกฺกฏา โมกฺโข น วิชฺชตีติ โยชนา. กฺชีติ วายนตนฺตมกฺขนกฺชิสทิสา ถูลากฺชิ. ปิฏฺนฺติ ตณฺฑุลปิฏฺํ. ตณฺฑุลปิฏฺเหิ ปกฺกา ขลิ. อลฺลิกาติ นิยฺยาโส. อาทิ-สทฺเทน ลาขาทีนํ คหณํ.
๓๐๔๑. จีวรสฺส กรเณ กรณกาเล สมุฏฺิตานํ สูจิหตฺถมลาทีนํ โธวนตฺถํ, กิลิฏฺกาเล จ โธวนตฺถํ กฺชิปิฏฺิขลิอลฺลิกาทีสุ ปกฺขิปติ, วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๔๒. ตตฺถาติ ¶ เยน กสาเวน จีวรํ รชติ, ตสฺมึ รชเน จีวรสฺส สุคนฺธภาวตฺถาย คนฺธํ วา อุชฺชลภาวตฺถาย เตลํ วา วณฺณตฺถาย ลาขํ วา. กิฺจีติ เอวรูปํ ยํ กิฺจิ.
๓๐๔๓. มณินาติ ปาสาเณน. อฺเนปิ จ เกนจีติ เยน อุชฺชลํ โหติ, เอวรูเปน มุคฺคราทินา อฺเนาปิ เกนจิ ¶ วตฺถุนา. โทณิยาติ รชนมฺพเณ. น ฆํสิตพฺพํ หตฺเถน คาเหตฺวา น ฆฏฺเฏตพฺพํ.
๓๐๔๔. รตฺตํ จีวรํ หตฺเถหิ กิฺจิ โถกํ ปหริตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘ยตฺถ ปกฺกรชนํ ปกฺขิปนฺติ, สา รชนโทณิ, ตตฺถ อํสพทฺธกกายพนฺธนาทึ ฆฏฺเฏตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ.
๓๐๔๕. คณฺิเกติ เวฬุทนฺตวิสาณาทิมยคณฺิเก. เลขา วาติ วฏฺฏาทิเภทา เลขา วา. ปิฬกา วาติ สาสปพีชสทิสา ขุทฺทกปุพฺพุฬา วา. ปาฬิกณฺณิกเภทโกติ มณิกาวฬิรูปปุปฺผกณฺณิกรูปเภทโก. กปฺปพินฺทุวิกาโร วา น วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๔๖. อารคฺเคนาติ อารกณฺฏกคฺเคน, สูจิมุเขน วา. กาจิปิ เลขาติ วฏฺฏกโคมุตฺตาทิสณฺานา ยา กาจิปิ ราชิ.
๓๐๔๗. ภมํ อาโรเปตฺวาติ ภเม อลฺลิยาเปตฺวา.
๓๐๔๘. ปตฺตมณฺฑลเกติ ปตฺเต ฉวิรกฺขนตฺถาย ติปุสีสาทีหิ กเต ปตฺตสฺส เหฏฺา อาธาราทีนํ อุปริ กาตพฺเพ ปตฺตมณฺฑลเก. ภิตฺติกมฺมนฺติ วิภตฺตํ กตฺวา นานาการรูปกกมฺมจิตฺตํ. ยถาห ‘‘น ภิกฺขเว จิตฺรานิ ปตฺตมณฺฑลานิ ธาเรตพฺพานิ รูปกากิณฺณานิ ภิตฺติกมฺมกตานี’’ติ (จูฬว. ๒๕๓). ตตฺถาติ ตสฺมึ ปตฺตมณฺฑเล. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. มกรทนฺตกนฺติ คิริกูฏาการํ.
๓๐๔๙. มุขวฏฺฏิยํ ¶ ¶ ยา เลขา ปริสฺสาวนพนฺธนตฺถาย อนฺุาตา, ตํ เลขํ เปตฺวา ธมฺมกรณจฺฉตฺเต วา กุจฺฉิยํ วา กาจิปิ เลขา น วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๕๐. ตหึ ตหินฺติ มตฺติกาย ตตฺถ ตตฺถ. ตนฺติ ตถาโกฏฺฏิตทิคุณสุตฺตกายพนฺธนํ.
๓๐๕๑. อนฺเตสุ ทฬฺหตฺถาย ทสามุเข ทิคุณํ กตฺวา โกฏฺเฏนฺติ, วฏฺฏตีติ โยชนา. จิตฺติกมฺปีติ มาลากมฺมลตากมฺมจิตฺตยุตฺตมฺปิ กายพนฺธนํ.
๓๐๕๒. อกฺขีนีติ กฺุชรกฺขีนิ. ตตฺถาติ กายพนฺธเน วฏฺฏตีติ กา กถา. อุฏฺาเปตุนฺติ อุกฺกิริตุํ.
๓๐๕๓. ฆฏนฺติ ฆฏสณฺานํ. เทฑฺฑุภสีสํ วาติ อุทกสปฺปสีสมุขสณฺานํ วา. ยํ กิฺจิ วิการรูปํ ทสามุเข น วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๕๔. มจฺฉกณฺฏนฺติ มจฺฉกณฺฏกาการํ. ขชฺชูริปตฺตกาการนฺติ ขชฺชูริปตฺตสณฺานํ. มจฺฉกณฺฏํ วา มฏฺํ ปฏฺฏิกํ วา ขชฺชูริปตฺตกาการํ วา อุชุกํ กตฺวา โกฏฺฏิตํ วฏฺฏตีติ โยชนา. เอตฺถ จ อุภยปสฺเสสุ มจฺฉกณฺฏกยุตฺตํ มจฺฉสฺส ปิฏฺิกณฺฏกํ วิย ยสฺส ปฏฺฏิกาย วายนํ โหติ, อิทํ กายพนฺธนํ มจฺฉกณฺฏกํ นาม. ยสฺส ขชฺชูริปตฺตสณฺานมิว วายนํ โหติ, ตํ ขชฺชูริปตฺตกาการํ นาม.
๓๐๕๕. ปกติวีตา ปฏฺฏิกา. สูกรนฺตํนาม กฺุจิกาโกสกสณฺานํ. ตสฺส ทุวิธสฺส กายพนฺธนสฺส. ตตฺถ รชฺชุกา สูกรนฺตานุโลมิกา, ทุสฺสปฏฺฏํ ปฏฺฏิกานุโลมิกํ. อาทิ-สทฺเทน มุทฺทิกกายพนฺธนํ คหิตํ, ตฺจ สูกรนฺตานุโลมิกํ. ยถาห – ‘‘เอกรชฺชุกํ, ปน มุทฺทิกกายพนฺธนฺจ สูกรนฺตกํ ¶ อนุโลเมตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๗๘). ตตฺถ เอกรชฺชุกา นาม เอกวฏฺฏา. พหุรชฺชุกสฺส อกปฺปิยภาวํ วกฺขติ. ‘‘มุทฺทิกกายพนฺธนํ นาม จตุรสฺสํ อกตฺวา สชฺชิต’’นฺติ คณฺิปเท วุตฺตํ.
๓๐๕๖. มุรชํ นาม มุรชวฏฺฏิสณฺานํ เวเตฺวา กตํ. เวเตฺวาติ นานาสุตฺเตหิ เวเตฺวา. สิกฺขาภาชนวินิจฺฉเย ¶ ปน ‘‘พหุกา รชฺชุโย เอกโต กตฺวา เอกาย รชฺชุยา เวิตํ มุรชํ นามา’’ติ วุตฺตํ. มทฺทวีณํ นาม ปามงฺคสณฺานํ. เทฑฺฑุภกํ นาม อุทกสปฺปสีสสทิสํ. กลาพุกํ นาม พหุรชฺชุกํ. รชฺชุโยติ อุภยโกฏิยํ เอกโต อพทฺธา พหู รชฺชุโย, ตถา พทฺธา กลาพุกํ นาม โหตีติ. น วฏฺฏนฺตีติ มุรชาทีนิ อิมานิ สพฺพานิ กายพนฺธนานิ น วฏฺฏนฺติ. ปุริมา ทฺเวติ มุรชํ, มทฺทวีณฺจาติ ทฺเว. ‘‘ทสาสุ สิยุ’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน วณฺณโลเปน ‘‘ทสา สิยุ’’นฺติ วุตฺตํ. ยถาห – ‘‘มุรชํ มทฺทวีณ’นฺติ อิทํ ทสาสุเยว อนฺุาต’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๗๘).
๓๐๕๗. ปามงฺคสณฺานาติ ปามงฺคทามํ วิย จตุรสฺสสณฺานา.
๓๐๕๘. เอกรชฺชุมยนฺติ นานาวฏฺเฏ เอกโต วฏฺเฏตฺวา กตรชฺชุมยํ กายพนฺธนํ. วฏฺฏํ วฏฺฏตีติ ‘‘รชฺชุกา ทุสฺสปฏฺฏาที’’ติ เอตฺถ เอกวฏฺฏรชฺชุกา คหิตา, อิธ ปน นานาวฏฺเฏ เอกโต วฏฺเฏตฺวา กตาว เอกรชฺชุกา คหิตา. ตฺจาติ ตมฺปิ เอกรชฺชุกกายพนฺธนํ. ปามงฺคสณฺานํ เอกมฺปิ น จ วฏฺฏตีติ เกวลมฺปิ น วฏฺฏติ.
๓๐๕๙. พหู รชฺชุเก เอกโต กตฺวาติ โยชนา. วฏฺฏติ พนฺธิตุนฺติ มุรชํ, กลาพุกํ วา น โหติ, รชฺชุกกายพนฺธนเมว ¶ โหตีติ อธิปฺปาโย. อยํ ปน วินิจฺฉโย ‘‘พหู รชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเตฺวา กตํ ‘พหุรชฺชุก’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉย) อฏฺกถาคโตว อิธ วุตฺโต. สิกฺขาภาชนวินิจฺฉเย ‘‘พหุกา รชฺชุโย เอกโต กตฺวา เอกาย รชฺชุยา เวิตํ มุรชํ นามา’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา วิรุชฺฌนโต น คเหตพฺพํ.
๓๐๖๐. ทนฺต-สทฺเทน หตฺถิทนฺตา วุตฺตา. ชตูติ ลาขา. สงฺขมยนฺติ สงฺขนาภิมยํ. วิธกา มตาติ เอตฺถ ‘‘เวกา’’ติปิ ปาโ วิธปริยาโย.
๓๐๖๑. กายพนฺธนวิเธติ กายพนฺธนสฺส ทสาย ถิรภาวตฺถํ กฏฺทนฺตาทีหิ กเต วิเธ. วิกาโร อฏฺมงฺคลาทิโก. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน, อุภยโกฏิยนฺติ อตฺโถ. ตุ-สทฺเทน ฆฏากาโรปิ วฏฺฏตีติ ทีเปติ.
๓๐๖๒. มาลา ¶ …เป… วิจิตฺติตาติ มาลากมฺมลตากมฺเมหิ จ มิคปกฺขิรูปาทินานารูเปหิ จ วิจิตฺติตา. ชนรฺชนีติ พาลชนปโลภินี.
๓๐๖๔. อฏฺํสา วาปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺเทน โสฬสํสาทีนํ คหณํ. วณฺณมฏฺาติ มาลากมฺมาทิวณฺณมฏฺา.
๓๐๖๕. อฺชนิสลากาปิ ตถา วณฺณมฏฺา น วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘อฺชนิตฺถวิกาย จ, นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ, จิตฺตกมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ ปาโ ยุชฺชติ. ‘‘ถวิกาปิ จา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, โส น คเหตพฺโพ.
๓๐๖๖. รตฺตาทินา เยน เกนจิ เอกวณฺเณน สุตฺเตน ปิโลติกาทิมยํ ยํ กิฺจิ สิปาฏิกํ สิพฺเพตฺวา วฬฺชนฺตสฺส วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๖๗. มณิกนฺติ ¶ ถูลปุพฺพุฬํ. ปิฬกนฺติ สุขุมปุพฺพุฬํ. ปิปฺผเลติ วตฺถจฺเฉทนสตฺเถ. อารกณฺฏเกติ ปตฺตาธารวลยานํ วิชฺฌนกณฺฏเก. เปตุนฺติ อุฏฺาเปตุํ. ยํ กิฺจีติ เสสํ วณฺณมฏฺมฺปิ จ.
๓๐๖๘. ทณฺฑเกติ ปิปฺผลทณฺฑเก. ยถาห – ‘‘ปิปฺผลเกปิ มณิกํ วา ปิฬกํ วา ยํ กิฺจิ อุฏฺาเปตุํ น วฏฺฏติ, ทณฺฑเก ปน ปริจฺเฉทเลขา วฏฺฏตี’’ติ. ปริจฺเฉทเลขามตฺตนฺติ อาณิพนฺธนฏฺานํ ปตฺวา ปริจฺฉินฺทนตฺถํ เอกาว เลขา วฏฺฏติ. วลิตฺวาติ อุภยโกฏิยา มุขํ กตฺวา มชฺเฌ วลิโย คาเหตฺวา. นขจฺเฉทนํ ยสฺมา กโรนฺติ, ตสฺมา วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๖๙. อรณิสหิเต กนฺตกิจฺจกโร ทณฺโฑ อุตฺตรารณี นาม. วาปีติ ปิ-สทฺเทน อธรารณึ สงฺคณฺหาติ, อุทุกฺขลทณฺฑสฺเสตํ อธิวจนํ. อฺฉนกยนฺตธนุ ธนุกํ นาม. มุสลมตฺถกปีฬนทณฺฑโก เปลฺลทณฺฑโก นาม.
๓๐๗๐. สณฺฑาเสติ อคฺคิสณฺฑาสํ วทนฺติ. กฏฺจฺเฉทนวาสิยา ตถา ยํ กิฺจิ วณฺณมฏฺํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ทฺวีสุ ปสฺเสสูติ วาสิยา อุโภสุ ปสฺเสสุ. โลเหนาติ กปฺปิยโลเหน ¶ . พนฺธิตุํ วฏฺฏตีติ อุชุกเมว จตุรสฺสํ วา อฏฺํสํ วา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ. ‘‘สณฺฑาเสติ อคฺคิสณฺฑาเส’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปเนตฺถ สูจิสณฺฑาโส ทสฺสิโต.
๓๐๗๑. เหฏฺโตติ เหฏฺา อโยปฏฺฏวลยสฺส. ‘‘อุปริ อหิจฺฉตฺตมกุลมตฺต’’นฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
๓๐๗๒. วิสาเณติ เตลาสิฺจนกควยมหึสาทิสิงฺเค. นาฬิยํ วาปีติ เวฬุนาฬิกาทินาฬิยํ. อปิ-สทฺเทน อลาพุํ ¶ สงฺคณฺหาติ. อามณฺฑสารเกติ อามลกจุณฺณมยเตลฆเฏ. เตลภาชนเกติ วุตฺตปฺปกาเรเยว เตลภาชเน. สพฺพํ วณฺณมฏฺํ วฏฺฏตีติ ปุมิตฺถิรูปรหิตํ มาลากมฺมาทิ สพฺพํ วณฺณมฏฺํ วฏฺฏติ.
๓๐๗๓-๕. ปานียสฺส อุฬุงฺเกติ ปานียอุฬุงฺเก. โทณิยํ รชนสฺสปีติ รชนโทณิยมฺปิ. ผลกปีเติ ผลกมเย ปีเ. วลยาธารกาทิเกติ ทนฺตวลยาทิอาธารเก. อาทิ-สทฺเทน ทณฺฑาธารโก สงฺคหิโต. ปาทปฺุฉนิยนฺติ โจฬาทิมยปาทปฺุฉนิยํ. ปีเติ ปาทปีเ. สหจริเยน ปาทกถลิกายฺจ. จิตฺตํ สพฺพเมว จ วฏฺฏตีติ ยถาวุตฺเต ภิกฺขุปริกฺขาเร มาตุคามรูปรหิตํ, ภิกฺขุนิปริกฺขาเร ปุริสรูปรหิตํ อวเสสํ สพฺพํ จิตฺตกมฺมํ.
๓๐๗๖. นานา จ เต มณโย จาติ นานามณี, อินฺทนีลาทโย, นานามณีหิ กตา นานามณิมยา, ถมฺภา จ กวาฏา จ ทฺวารา จ ภิตฺติโย จ ถมฺภกวาฏทฺวารภิตฺติโย, นานามณิมยา ถมฺภกวาฏทฺวารภิตฺติโย ยสฺมึ ตํ ตถา วุตฺตํ. กา กถา วณฺณมฏฺเกติ มาลากมฺมลตากมฺมจิตฺตกมฺมาทิวณฺณมฏฺเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อตฺโถ.
๓๐๗๗. ถาวรสฺส รตนมยปาสาทสฺส กปฺปิยภาวํ ทสฺเสตฺวา สุวณฺณาทิมยสฺสาปิ สพฺพปาสาทปริโภคสฺส กปฺปิยภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โสวณฺณย’’นฺติอาทิ. โสวณฺณยนฺติ สุวณฺณมยํ. ทฺวารกวาฏานํ อนนฺตรคาถาย ทสฺสิตตฺตา ‘‘ทฺวารกวาฏพนฺธ’’นฺติ อิมินา ทฺวารกวาฏพาหาสงฺขาตํ ปิฏฺสงฺฆาฏํ คหิตํ. ทฺวารฺจ กวาฏฺจ ทฺวารกวาฏานิ, ทฺวารกวาฏานํ พนฺธํ ทฺวารกวาฏพนฺธํ, อุตฺตรปาสกุมฺมารสงฺขาตํ ปิฏฺสงฺฆาฏนฺติ อตฺโถ. นานา จ เต มณโย จาติ นานามณี ¶ , สุวณฺณฺจ นานามณี จ สุวณฺณนานามณี, ภิตฺติ จ ภูมิ จ ภิตฺติภูมิ สุวณฺณนานามณีหิ ¶ กตา ภิตฺติภูมิ สุวณฺณนานามณิภิตฺติภูมิ. อิติ อิเมสุ เสนาสนาวยเวสุ. น กิฺจิ เอกมฺปิ นิเสธนียนฺติ เอกมฺปิ เสนาสนปริกฺขารํ กิฺจิ น นิเสธนียํ, เสนาสนมฺปิ น ปฏิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เสนาสนํ วฏฺฏติ สพฺพเมวาติ สพฺพเมว เสนาสนปริโภคํ วฏฺฏติ. ยถาห –
‘‘สพฺพํ ปาสาทปริโภคนฺติ สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานิ กวาฏานิ มฺจปีานิ ตาลวณฺฏานิ สุวณฺณรชตมยานิ ปานียฆฏปานียสราวานิ ยํ กิฺจิ จิตฺตกมฺมกตํ, สพฺพํ วฏฺฏติ. ‘ปาสาทสฺส ทาสิทาสํ เขตฺตวตฺถุํ โคมหึสํ เทมา’ติ วทนฺติ, ปาเฏกฺกํ คหณกิจฺจํ นตฺถิ, ปาสาเท ปฏิคฺคหิเต ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. โคนกาทีนิ สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วา มฺจปีเกสุ อตฺถริตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏนฺติ. ธมฺมาสเน ปน คิหิวิกตนีหาเรน ลพฺภนฺติ, ตตฺราปิ นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๐).
‘‘โสวณฺณทฺวารกวาฏพนฺธ’’นฺติ วา ปาโ, พหุพฺพีหิสมาโส. อิมินา จ ทุติยปเทน จ เสนาสนํ วิเสสียติ.
๓๐๗๘. น ทวํ กเรติ ‘‘กึ พุทฺโธ สิลกพุทฺโธ? กึ ธมฺโม โคธมฺโม อชธมฺโม? กึ สงฺโฆ โคสงฺโฆ อชสงฺโฆ มิคสงฺโฆ’’ติ ปริหาสํ น กเรยฺย. ติตฺถิยพฺพตํ มูคพฺพตาทิกํ เนว คณฺเหยฺยาติ โยชนา.
๓๐๗๙. ตา ภิกฺขุนิโย อุทกาทินา วาปิ น สิฺเจยฺยาติ โยชนา.
๓๐๘๐. อฺตฺถ ¶ อฺสฺมึ วิหาเร วสฺสํวุตฺโถ อฺตฺถ อฺสฺมึ วิหาเร ภาคํ วสฺสาวาสิกภาคํ คณฺหาติ เจ, ทุกฺกฏํ. ตสฺมึ จีวเร นฏฺเ วา ชชฺชเร ชิณฺเณ วา คีวา ปุน ทาตพฺพนฺติ โยชนา.
๓๐๘๑. โสติ อฺตฺถ ภาคํ คณฺหนโก ภิกฺขุ. เตหีติ จีวรสามิเกหิ. ตนฺติ ตถา คหิตํ วสฺสาวาสิกภาคํ. เตสนฺติ จีวรสามิกานํ.
๓๐๘๒. กโรโตติ ¶ การาปยโต. ทวา สิลํ ปวิชฺฌนฺโตติ ปนฺติกีฬาย กีฬตฺถิกานํ สิปฺปทสฺสนวเสน สกฺขรํ วา นินฺนฏฺานํ ปวฏฺฏนวเสน ปาสาณํ วา ปวิชฺฌนฺโต. น เกวลฺจ ปาสาณํ, อฺมฺปิ ยํ กิฺจิ ทารุขณฺฑํ วา อิฏฺกขณฺฑํ วา หตฺเถน วา ยนฺเตน วา ปวิชฺฌิตุํ น วฏฺฏติ. เจติยาทีนํ อตฺถาย ปาสาณาทโย หสนฺตา หสนฺตา ปวฏฺเฏนฺติปิ ขิปนฺติปิ อุกฺขิปนฺติปิ, กมฺมสมโยติ วฏฺฏติ.
๓๐๘๓. คิหิโคปกทานสฺมินฺติ คิหีนํ อุยฺยานโคปกาทีหิ อตฺตนา โคปิตอุยฺยานาทิโต ผลาทีนํ ทาเน ยาวทตฺถํ ทิยฺยมาเนปิ. น โทโส โกจิ คณฺหโตติ ปฏิคฺคณฺหโต ภิกฺขุโน โกจิ โทโส นตฺถิ. สงฺฆเจติยสนฺตเก ตาลผลาทิมฺหิ อุยฺยานโคปกาทีหิ ทิยฺยมาเน ปริจฺเฉทนโย เตสํ เวตนวเสน ปริจฺฉินฺนานํเยว คหเณ อนาปตฺตินโย วุตฺโตติ โยชนา.
๓๐๘๔. ปุริสสํยุตฺตนฺติ ปริวิสเกหิ ปุริเสหิ วุยฺหมานํ. หตฺถวฏฺฏกนฺติ หตฺเถเนว ปวฏฺเฏตพฺพสกฏํ.
๓๐๘๕. ภิกฺขุนิยา สทฺธึ กิฺจิปิ อนาจารํ น สมฺปโยเชยฺย น กาเรยฺยาติ โยชนา. ‘‘กิฺจี’’ติปิ ปาโ, คหฏฺํ ¶ วา ปพฺพชิตํ วา กิฺจิ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ อนาจารวเสน น สมฺปโยเชยฺยาติ อตฺโถ. โอภาเสนฺตสฺสาติ กามาธิปฺปายํ ปกาเสนฺตสฺส.
๓๐๘๗. อตฺตโน ปริโภคตฺถํ ทินฺนนฺติ ‘‘ตุมฺเหเยว ปริภฺุชถา’’ติ วตฺวา ทินฺนํ ติจีวราทึ.
๓๐๘๘. อสปฺปายนฺติ ปิตฺตาทิโทสานํ โกปนวเสน อผาสุการณํ. อปเนตุมฺปิ ชหิตุมฺปิ, ปเคว ทาตุนฺติ อธิปฺปาโย. อคฺคํ คเหตฺวา ทาตุํ วาติ ตถา คหณารหํ อนฺนาทึ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘กติปาหํ ภุตฺวา’’ติ เสโส. ปิณฺฑปาตาทิโต อคฺคํ คเหตฺวา ปตฺตาทึ กติปาหํ ภุตฺวา ทาตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.
๓๐๘๙. ปฺจวคฺคูปสมฺปทาติ ¶ วินยธรปฺจเมน สงฺเฆน กาตพฺพอุปสมฺปทา. นวาติ อฺเหิ เอกวารมฺปิ อปริภุตฺตา. คุณงฺคุณอุปาหนา จตุปฏลโต ปฏฺาย พหุปฏลอุปาหนา. จมฺมตฺถาโรติ กปฺปิยจมฺมตฺถรณฺจ. ธุวนฺหานนฺติ ปกตินหานํ.
๓๐๙๐. สมฺพาธสฺสาติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคทฺวยสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลา อนฺโต สตฺถวตฺถิกมฺมํ วาริตนฺติ โยชนา. สตฺเถน อนฺตมโส นเขนาปิ เฉทนผาลนาทิวเสน สตฺถกมฺมฺจ วตฺถีหิ เภสชฺชเตลสฺส อนฺโต ปวิสนวเสน กาตพฺพํ วตฺถิกมฺมฺจ ถุลฺลจฺจยาปตฺติวิธาเนน วาริตนฺติ อตฺโถ. ปสฺสาวมคฺคสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลํ องฺคชาตสฺส อคฺคโต ปฏฺาย คเหตพฺพํ.
๓๐๙๑. ‘‘ปากตฺถ’’นฺติ อิมินา นิพฺพาเปตุํ จลเน นิทฺโทสภาวํ ทีเปติ.
๓๐๙๒. อุปฬาเลตีติ ¶ ‘‘ปตฺตจีวราทิปริกฺขารํ เต ทมฺมี’’ติ วตฺวา ปโลเภตฺวา คณฺหาติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปุคฺคเล. อาทีนวนฺติ อลชฺชิตาทิภาวํ ทสฺเสตฺวา เตน สห สมฺโภคาทิกรเณ อลชฺชิภาวาปชฺชนาทิอาทีนวํ. ตสฺสาติ ตโต วิโยเชตพฺพสฺส ตสฺส.
๓๐๙๓. อาทีนวทสฺสนปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มกฺขน’’นฺติอาทิ. ‘‘นหายิตุํ คเตน คูถมุตฺเตหิ มกฺขนํ วิย ทุสฺสีลํ นิสฺสาย วิหรตา ตยา กต’’นฺติ เอวํ ตตฺถ อาทีนวํ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๙๔-๕. ภตฺตคฺเค โภชนสาลาย ภฺุชมาโน. ยาคุปาเนติ ยาคุํ ปิวนกาเล. อนฺโตคาเมติ อนฺตรฆเร. วีถิยนฺติ นิคมนครคามาทีนํ รถิกาย. อนฺธกาเรติ อนฺธกาเร วตฺตมาเน, อนฺธการคโตติ อตฺโถ. ตฺหิ วนฺทนฺตสฺส มฺจปาทาทีสุปิ นลาฏํ ปฏิหฺเยฺย. อนาวชฺโชติ กิจฺจปสุตตฺตา วนฺทนํ อสมนฺนาหรนฺโต. เอกาวตฺโตติ เอกโต อาวตฺโต สปตฺตปกฺเข ิโต เวรี วิสภาคปุคฺคโล. อยฺหิ วนฺทิยมาโน ปาเทนปิ ปหเรยฺย. วาวโฏติ สิพฺพนกมฺมาทิกิจฺจนฺตรปสุโต.
สุตฺโตติ นิทฺทํ โอกฺกนฺโต. ขาทนฺติ ปิฏฺกขชฺชกาทีนิ ขาทนฺโต. ภฺุชนฺโตติ โอทนาทีนิ ¶ ภฺุชนฺโต. วจฺจํ มุตฺตมฺปิ วา กรนฺติ อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กโรนฺโต อิติ อิเมสํ เตรสนฺนํ วนฺทนา อยุตฺตตฺเถน วาริตาติ สมฺพนฺโธ.
๓๐๙๖-๗. กมฺมลทฺธิสีมาวเสน ตีสุ นานาสํวาสเกสุ กมฺมนานาสํวาสกสฺส อุกฺขิตฺตคฺคหเณน คหิตตฺตา, สีมานานาสํวาสกวุฑฺฒตรปกตตฺตสฺส วนฺทิยตฺตา, ปาริเสสาเยน ‘‘นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร อธมฺมวาที อวนฺทิโย’’ติ ¶ (ปริ. ๔๖๗) วจนโต จ ลทฺธินานาสํวาสโก อิธ ‘‘นานาสํวาสโก’’ติ คหิโตติ เวทิตพฺโพ. อุกฺขิตฺโตติ ติวิเธนาปิ อุกฺเขปนียกมฺเมน อุกฺขิตฺตโก. ครุกฏฺา จ ปฺจาติ ปาริวาสิกมูลายปฏิกสฺสนารหมานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารหสงฺขาตา ปฺจ ครุกฏฺา จ. อิเม ปน อฺมฺสฺส ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนาทีนิ ลภนฺติ, ปกตตฺเตน อวนฺทิยตฺตาว อวนฺทิเยสุ คหิตา. อิเม พาวีสติ ปุคฺคเลติ นคฺคาทโย ยถาวุตฺเต.
๓๐๙๘. ‘‘ธมฺมวาที’’ติ อิทํ ‘‘นานาสํวาสวุฑฺฒโก’’ติ เอตสฺส วิเสสนํ. ยถาห ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, วนฺทิยา. ปจฺฉา อุปสมฺปนฺเนน ปุเรอุปสมฺปนฺโน วนฺทิโย, นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร ธมฺมวาที วนฺทิโย, สเทวเก โลเก, ภิกฺขเว, สมารเก…เป… ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วนฺทิโย’’ติ (จูฬว. ๓๑๒).
๓๐๙๙. ‘‘เอเตเยว วนฺทิยา, น อฺเ’’ติ นิยามสฺส อกตตฺตา อฺเสมฺปิ วนฺทิยานํ สพฺภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตชฺชนาที’’ติอาทิ. เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน นิยสฺสปพฺพาชนียปอสารณียกมฺเม สงฺคณฺหาติ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วนฺทนียาธิกาเร. กมฺมนฺติ อปโลกนาทิ จตุพฺพิธํ กมฺมํ.
๓๑๐๐. สงฺเฆน อธมฺมกมฺเม กริยมาเน ตํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺเตน, อสกฺโกนฺเตหิ จ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตุมาห ‘‘อธิฏฺาน’’นฺติอาทิ. อธิฏฺานํ ปเนกสฺส อุทฺทิฏฺนฺติ โยชนา, อธมฺมกมฺมํ กโรนฺตานํ ภิกฺขูนมนฺตเร นิสีทิตฺวา ตํ ‘‘อธมฺม’’นฺติ ชานิตฺวาปิ ตํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺตสฺส เอกสฺส ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ จิตฺเตน อธิฏฺานมุทฺทิฏฺนฺติ วุตฺตํ โหติ. ทฺวินฺนํ วา ติณฺณเมว จาติ ตเมว วาเรตุํ อสกฺโกนฺตานํ ¶ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา ภิกฺขูนํ อฺมฺํ ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ ทิฏฺาวิกมฺมํ สกสกทิฏฺิยา ปกาสนํ อุทฺทิฏฺนฺติ อตฺโถ. ตโต อุทฺธํ ตีหิ ¶ อุทฺธํ จตุนฺนํ กมฺมสฺส ปฏิกฺโกสนํ ‘‘อิทํ อธมฺมกมฺมํ มา กโรถา’’ติ ปฏิกฺขิปนํ อุทฺทิฏฺนฺติ อตฺโถ.
๓๑๐๑. วิสฺสาสคฺคาหลกฺขณํ อคฺคหิตคฺคหเณน ปฺจวิธนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สนฺทิฏฺโ’’ติอาทิ. โยชนา ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – สนฺทิฏฺโ จ โหติ, ชีวติ จ, คหิเต จ อตฺตมโน โหติ, สมฺภตฺโต จ โหติ, ชีวติ จ, คหิเต จ อตฺตมโน โหติ, อาลปิโต จ โหติ, ชีวติ จ, คหิเต จ อตฺตมโน โหตีติ เอวํ สนฺทิฏฺสมฺภตฺตอาลปิตานํ ติณฺณเมเกกสฺส ตีณิ ตีณิ วิสฺสาสคฺคาหลกฺขณานิ กตฺวา นววิธํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. วจนตฺโถ, ปเนตฺถ วินิจฺฉโย จ เหฏฺา วุตฺโตว.
๓๑๐๒. สีลวิปตฺติ, ทิฏฺิวิปตฺติ จ อาจาราชีวสมฺภวา ทฺเว วิปตฺติโย จาติ โยชนา, อาจารวิปตฺติ, อาชีววิปตฺติ จาติ วุตฺตํ โหติ.
๓๑๐๓. ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ วิปตฺตีสุ. อปฺปฏิกมฺมา ปาราชิกา วุฏฺานคามินี สงฺฆาทิเสสาปตฺติกา ทุเว อาปตฺติโย สีลวิปตฺตีติ ปกาสิตาติ โยชนา.
๓๑๐๔. ยา จ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ, ยา ทสวตฺถุกา ทิฏฺิ, อยํ ทุวิธา ทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺตีติ ทีปิตาติ โยชนา. ตตฺถ อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิ นาม อุจฺเฉทนฺตสสฺสตนฺตคาหวเสน ปวตฺตา ทิฏฺิ. ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา ทสวตฺถุกา ทิฏฺิ.
๓๑๐๕. ถุลฺลจฺจยาทิกา เทสนาคามินิกา ยา ปฺจ อาปตฺติโย, อาจารกุสเลน ภควตา สา อาจารวิปตฺตีติ ¶ วุตฺตาติ โยชนา. อาทิ-สทฺเทน ปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตานํ คหณํ. ยาติ ปฺจาปตฺติโย อเปกฺขิตฺวา พหุตฺตํ. สาติ อาจารวิปตฺติ สามฺมเปกฺขิตฺวา เอกตฺตํ.
๓๑๐๖. กุหนาทีติ อาทิ-สทฺเทน ลปนา เนมิตฺติกตา นิปฺเปสิกตา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา คหิตา, กุหนาทีนํ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๖) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อาชีโว ปจฺจโย เหตุ ยสฺสา อาปตฺติยาติ วิคฺคโห. ฉพฺพิธาติ จตุตฺถปาราชิกสฺจริตฺตถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏาปตฺตีนํ ¶ วเสน ฉพฺพิธา. ปกาสิตา –
‘‘อาชีวเหตุ อาชีวการณา ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อสนฺตํ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อาชีวเหตุ…เป… สฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส. อาชีวเหตุ…เป… ‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหา’ติ ภณติ, ปฏิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. อาชีวเหตุ…เป… ภิกฺขุ ปณีตโภชนานิ อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อาชีวเหตุ…เป… ภิกฺขุนี ปณีตโภชนานิ อคิลานา อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ปาฏิเทสนียสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา สูปํ วา โอทนํ วา อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปริ. ๒๘๗) –
เทสิตา. อิมินา อาชีววิปตฺติ ทีปิตา.
๓๑๐๗. ‘‘อุกฺขิตฺโต’’ติอาทิ ¶ ยถากฺกเมน เตสํ ติณฺณํ นานาสํวาสกานํ สรูปทสฺสนํ. ตตฺถ ตโย อุกฺขิตฺตกา วุตฺตาเยว.
๓๑๐๘-๙. ‘‘โย สงฺเฆน อุกฺเขปนียกมฺมกตานํ อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสินฺโน ‘ตุมฺเห กึ ภณถา’ติ เตสฺจ อิตเรสฺจ ลทฺธึ สุตฺวา ‘อิเม อธมฺมวาทิโน, อิตเร ธมฺมวาทิโน’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทติ, อยํ เตสํ มชฺเฌ นิสินฺโนว เตสํ นานาสํวาสโก โหติ, กมฺมํ โกเปติ. อิตเรสมฺปิ หตฺถปาสํ อนาคตตฺตา โกเปตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๔๕๕) อาคต อฏฺกถาวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อธมฺมวาทิปกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิ.
อธมฺมวาทิปกฺขสฺมินฺติ อุกฺเขปนียกมฺเมน นิสฺสาริตานํ อธมฺมวาทีนํ ปกฺขสฺมึ. นิสินฺโนวาติ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา คณปูรโก หุตฺวา นิสินฺโนว. วิจินฺตยนฺติ ‘‘อิเม นุ โข ธมฺมวาทิโน, อุทาหุ เอเต’’ติ วิวิเธนากาเรน จินฺตยนฺโต. ‘‘เอเต ปน ธมฺมวาที’’ติ มานสํ อุปฺปาเทติ, เอวํ อุปฺปนฺเน ปน มานเส. อธมฺมวาทิปกฺขสฺมึ นิสินฺโนว เอวํ มานสํ อุปฺปาเทนฺโต อยํ ¶ ภิกฺขุ. ลทฺธิยาติ เอวํ อุปฺปาทิตมานสสงฺขาตาย ลทฺธิยา. เตสํ อธมฺมวาทีนํ นานาสํวาสโก นาม โหตีติ ปกาสิโต.
ตตฺรฏฺโ ปน โสติ ตสฺมึ อธมฺมวาทิปกฺขสฺมึ นิสินฺโนว โส. สท-ธาตุยา คตินิวารณตฺถตฺตา ตตฺร นิสินฺโน ‘‘ตตฺรฏฺโ’’ติ วุจฺจติ. ทฺวินฺนนฺติ ธมฺมวาทิอธมฺมวาทิปกฺขานํ ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ. กมฺมนฺติ จตุวคฺคาทิสงฺเฆน กรณียกมฺมํ. โกเปตีติ อธมฺมวาทีนํ อสํวาสภาวํ คนฺตฺวา เตสํ คณปูรณตฺตา, อิตเรสํ เอกสีมายํ ตฺวา หตฺถปาสํ อนุปคตตฺตา, ฉนฺทสฺส จ อทินฺนตฺตา กมฺมํ โกเปติ. โย ปน อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข ¶ นิสินฺโน ‘‘อธมฺมวาทิโน อิเม, อิตเร ธมฺมวาทิโน’’ติ เตสํ มชฺเฌ ปวิสติ, ยตฺถ วา ตตฺถ วา ปกฺเข นิสินฺโน ‘‘อิเม ธมฺมวาทิโน’’ติ คณฺหาติ, อยํ อตฺตนาว อตฺตานํ สมานสํวาสกํ กโรตีติ เวทิตพฺโพ.
๓๑๑๐. พหิสีมาคโต ปกตตฺโต ภิกฺขุ สเจ หตฺถปาเส ิโต โหติ, โส สีมาย นานาสํวาสโก มโตติ โยชนา. ตํ คณปูรณํ กตฺวา กตกมฺมมฺปิ กุปฺปติ. เอวํ ยถาวุตฺตนิยาเมน ตโย นานาสํวาสกา มเหสินา วุตฺตาติ โยชนา.
๓๑๑๑. จุโตติ ปาราชิกาปนฺโน สาสนโต จุตตฺตา ‘‘จุโต’’ติ คหิโต. ‘‘ภิกฺขุนี เอกาทส อภพฺพา’’ติ ปทจฺเฉโท. อิเมติ เภทมนเปกฺขิตฺวา สามฺเน สตฺตรส ชนา. อสํวาสาติ น สํวสิตพฺพา, นตฺถิ วา เอเตหิ ปกตตฺตานํ เอกกมฺมาทิโก สํวาโสติ อสํวาสา นาม สิยุํ.
๓๑๑๒. อสํวาสสฺส สพฺพสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส สตฺตรสวิธสฺส สพฺพสฺส อสํวาสสฺส. ตถา กมฺมารหสฺส จาติ ‘‘ยสฺส สงฺโฆ กมฺมํ กโรติ, โส เนว กมฺมปตฺโต, นาปิ ฉนฺทารโห, อปิจ กมฺมารโห’’ติ (ปริ. ๔๘๘) เอวํ ปริวาเร วุตฺตกมฺมารหสฺส จ. อุมฺมตฺตกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ขิตฺตจิตฺตาทีนํ คหณํ. สงฺเฆ ตชฺชนียาทีนิ กโรนฺเต. ปฏิกฺเขโปติ ปฏิกฺโกสนา. น รูหตีติ ปฏิกฺโกสฏฺาเน น ติฏฺติ, กมฺมํ น โกเปตีติ อธิปฺปาโย.
๓๑๑๓. สสํวาเสก…เป… ภิกฺขุโนติ วุตฺตนเยน กมฺเมน วา ลทฺธิยา วา อสํวาสิกภาวํ ¶ อนุปคตตฺตา สมานสํวาสกสฺส สีมาย อสํวาสิกภาวํ อนุปคนฺตฺวา เอกสีมาย ¶ ิตสฺส อนฺติมวตฺถุํ อนชฺฌาปนฺนตฺตา ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน. อนนฺตรสฺสปิ หตฺถปาเส วจเนน วจีเภทกรเณน ปฏิกฺเขโป ปฏิกฺโกโส รุหติ ปฏิกฺโกสนฏฺาเนเยว ติฏฺติ, กมฺมํ โกเปตีติ อธิปฺปาโย.
๓๑๑๔. ฉหิ อากาเรหีติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๓๘; กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) ลชฺชิตาย, อฺาณตาย, กุกฺกุจฺจปกตตาย, สติสมฺโมสาย, อกปฺปิเยกปฺปิยสฺิตาย, กปฺปิเยอกปฺปิยสฺิตายาติ อิเมหิ ฉหิ อากาเรหิ. ปฺจ สมณกปฺปา จ วุตฺตา, ปฺจ วิสุทฺธิโย จ วุตฺตาติ โยชนา.
‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภฺุชิตุํ, อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพฏฺฏพีชฺเว ปฺจม’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๐) ขุทฺทกวตฺถุเก อนฺุาตา ปฺจ สมณกปฺปา นาม. ปฺจ วิสุทฺธิโยติ ปริวาเร เอกุตฺตเร ‘‘ปฺจ วิสุทฺธิโย’’ติ อิมสฺส นิทฺเทเส ‘‘นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ปมา วิสุทฺธี’’ติอาทินา (ปริ. ๓๒๕) นเยน ทสฺสิตา ปฺจ ปาติโมกฺขุทฺเทสสงฺขาตา ปฺจ วิสุทฺธิโย จ ‘‘สุตฺตุทฺเทโส ปาริสุทฺธิอุโปสโถ อธิฏฺานุโปสโถ ปวารณา สามคฺคิอุโปสโถเยว ปฺจโม’’ติ (ปริ. ๓๒๕) เอวํ วุตฺตา ปฺจ วิสุทฺธิโย จาติ ทฺเวปฺจวิสุทฺธิโย ‘‘ทฺวิปฺจวิฺาณานี’’ติอาทีสุ วิย สามฺวจเนน สงฺคหิตา.
๓๑๑๕-๗. นิสฺเสเสน ทียติ ปฺปียติ เอตฺถ สิกฺขาปทนฺติ นิทานํ, เตสํ เตสํ สิกฺขาปทานํ ปฺตฺติยา านภูตํ เวสาลีอาทิ. ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ คลติ มทฺทติ เนรยิกทุกฺขํ อนุภวตีติ ปุคฺคโล, สตฺโต. อริยปุคฺคลา ¶ ตํสทิสตฺตา, ภูตปุพฺพคติยา วา ‘‘ปุคฺคลา’’ติ เวทิตพฺพา. อิธ ปเนเต สิกฺขาปทวีติกฺกมสฺส อาทิกมฺมิกา อธิปฺเปตา. อิทานิ ปุคฺคลนิทฺเทสํ วกฺขติ. วสติ เอตฺถ ภควโต อาณาสงฺขาตา สิกฺขาปทปฺตฺติ ตํ ปฏิจฺจ ปวตฺตตีติ วตฺถุ, ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุภูโต อชฺฌาจาโร.
วิธานํ วิภชนํ วิธิ, ปเภโท. ปฺาปียติ ภควโต อาณา ปกาเรน าปียติ เอตายาติ ปฺตฺติ, ปฺตฺติยา วิธิ ปเภโท ‘‘ปฺตฺติวิธิ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘วิธึ ปฺตฺติยา’’ติ ¶ คาถาพนฺธวเสน อสมตฺถนิทฺเทโส. สา ปน ปฺตฺติวิธิ ปฺตฺติอนุปฺตฺติ อนุปฺปนฺนปฺตฺติ สพฺพตฺถปฺตฺติ ปเทสปฺตฺติ สาธารณปฺตฺติ อสาธารณปฺตฺติ เอกโตปฺตฺติ อุภโตปฺตฺติวเสน นววิธา โหติ.
‘‘วิปตฺติ อาปตฺติ อนาปตฺตี’’ติ ปทจฺเฉโท, วิปชฺชนฺติ เอตาย สีลาทโยติ วิปตฺติ. สา ปน สีลอาจารทิฏฺิอาชีวานํ วเสน จตุพฺพิธา. สา ปน อุทฺเทสวเสน เหฏฺา ทสฺสิตาว. อาปชฺชนฺติ เอตาย อกุสลาพฺยากตภูตาย ภควโต อาณาวีติกฺกมนฺติ อาปตฺติ. สา ปุพฺพปโยคาทิวเสน อเนกปฺปเภทา อาปตฺติ. อนาปตฺติ อชานนาทิวเสน อาณาย อนติกฺกมนํ. สมุฏฺาติ เอเตหิ อาปตฺตีติ สมุฏฺานานิ, กายาทิวเสน ฉพฺพิธานิ อาปตฺติการณานิ. สมุฏฺานานํ นโย สมุฏฺานนโย, ตํ.
วชฺชฺจ กมฺมฺจ กิริยา จ สฺา จ จิตฺตฺจ อาณตฺติ จ วชฺชกมฺมกฺริยาสฺาจิตฺตาณตฺติโย, ตาสํ วิธิ ตถา วุจฺจติ, ตํ. วชฺชวิธินฺติ ‘‘ยสฺสา สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, อยํ โลกวชฺชา, เสสา ปณฺณตฺติวชฺชา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ วชฺชวิธึ. กมฺมวิธินฺติ ‘‘สพฺพา จ กายกมฺมวจีกมฺมตทุภยวเสน ติวิธา โหนฺตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) ทสฺสิตํ กมฺมวิธึ ¶ . กฺริยาวิธินฺติ ‘‘อตฺถาปตฺติ กิริยโต สมุฏฺาติ, อตฺถิ อกิริยโต, อตฺถิ กิริยากิริยโต, อตฺถิ สิยา กิริยโต สิยา อกิริยโต’’ติอาทินา (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) นเยน ทสฺสิตํ กิริยาวิธึ. สฺาวิธินฺติ ‘‘สฺาวิโมกฺขา’’ติอาทินา (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) นเยน ทสฺสิตํ สฺาวิธึ.
จิตฺตวิธินฺติ ‘‘สพฺพาปิ จิตฺตวเสน ทุวิธา โหนฺติ สจิตฺตกา, อจิตฺตกา จา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ จิตฺตวิธึ. อาณตฺติวิธินฺติ ‘‘สาณตฺติกํ อนาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตํ อาณตฺติวิธึ. องฺควิธานนฺติ สพฺพสิกฺขาปเทสุ อาปตฺตีนํ วุตฺตํ องฺควิธานฺจ. เวทนาตฺติกํ, กุสลตฺติกฺจาติ โยชนา. ตํ ปน ‘‘อกุสลจิตฺตํ, ทฺวิจิตฺตํ, ติจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนํ, ทฺวิเวทนํ, ติเวทน’’นฺติ ตตฺถ ตตฺถ ทสฺสิตเมว.
สตฺตรสวิธํ ¶ เอตํ ลกฺขณนฺติ ยถาวุตฺตนิทานาทิสตฺตรสปฺปเภทํ สพฺพสิกฺขาปทานํ สาธารณลกฺขณํ. ทสฺเสตฺวาติ ปกาเสตฺวา. พุโธ วินยกุสโล. ตตฺถ ตตฺถ สิกฺขาปเทสุ ยถารหํ โยเชยฺยาติ สมฺพนฺโธ.
๓๑๑๘. อิเมสุ สตฺตรสสุ ลกฺขเณสุ นิทานปุคฺคเล ตาว นิทฺทิสิตุมาห ‘‘นิทาน’’นฺติอาทิ. ตตฺถาติ เตสุ สตฺตรสสุ สาธารณลกฺขเณสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํ. นิทานนฺติ นิทฺธาริตพฺพทสฺสนํ. ‘‘ปุร’’นฺติ อิทํ ‘‘เวสาลี’’ติอาทิปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. สกฺกภคฺคาติ เอเตหิ ชนปทวาจีหิ สทฺเทหิ านนิสฺสิตา นาคราว คเหตพฺพา. ตานิ จ ‘‘สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ, ภคฺเคสุ วิหรติ สุสุมารคิเร’’ติ ตตฺถ ตตฺถ สิกฺขาปทนิทาเน นิทสฺสิตาเนว.
๓๑๑๙. ‘‘ทส เวสาลิยา’’ติอาทีนํ อตฺถวินิจฺฉโย อุตฺตเร อาวิ ภวิสฺสติ. คิริพฺพเชติ ราชคหนคเร. ตฺหิ ¶ สมนฺตา ิเตหิ อิสิคิลิอาทีหิ ปฺจหิ ปพฺพเตหิ วชสทิสนฺติ ‘‘คิริพฺพช’’นฺติ วุจฺจติ.
๓๑๒๑. ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขสฺมึ สุทินฺนธนิยาทโย เตวีสติวิธา อาทิกมฺมิกปุคฺคลา วุตฺตาติ โยชนา.
๓๑๒๒. อุภยปาติโมกฺเข อาคตา เต สพฺเพ อาทิกมฺมิกปุคฺคลา ปริปิณฺฑิตา ตึส ภวนฺตีติ โยชนา. วตฺถุอาทีนํ วินิจฺฉโย อุตฺตเร วกฺขมานตฺตา อิธ น วุตฺโต. นนุ จ นิทานปุคฺคลวินิจฺฉยมฺปิ ตตฺถ วกฺขตีติ โส อิธ กสฺมา วุตฺโตติ? นายํ โทโส, อิมสฺส ปกรณตฺตา อิธาปิ วตฺตพฺโพติ. ยทิ เอวํ วตฺถุอาทิวินิจฺฉโยปิ อิธ วตฺตพฺโพ สิยา, โส กสฺมา น วุตฺโตติ? เอกโยคนิทฺทิฏฺสฺส อิมสฺส วจเนน โสปิ วุตฺโตเยว โหตีติ เอกเทสทสฺสนวเสน สํขิตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
๓๑๒๓. โย เอนํ ตรุํ ชานาติ, โส ปฺตฺตึ อเสสโต ชานาตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ‘‘เอนํ ตรุ’’นฺติ อิมินา นิทานาทิสตฺตรสปฺปการํ สพฺพสิกฺขาปทสาธารณลกฺขณสมุทายํ รูปเกน ทสฺเสติ. กึ วิสิฏฺํ ตรุนฺติ อาห ‘‘ติมูล’’นฺติอาทิ.
ตตฺถ ¶ ติมูลนฺติ นิทานปุคฺคลวตฺถุสงฺขาตานิ ตีณิ มูลานิ เอตสฺสาติ ติมูลํ. นวปตฺตนฺติ นววิธปณฺณตฺติสงฺขาตานิ ปตฺตานิ เอตสฺสาติ นวปตฺตํ. ทฺวยงฺกุรนฺติ โลกวชฺชปณฺณตฺติวชฺชสงฺขาตา ทฺเว องฺกุรา เอตสฺสาติ ทฺวยงฺกุรํ. ‘‘ทฺวิองฺกุร’’นฺติ วตฺตพฺเพ อิ-การสฺส อยาเทสํ กตฺวา ‘‘ทฺวยงฺกุร’’นฺติ วุตฺตํ. สตฺตผลนฺติ อาณตฺติอาปตฺติอนาปตฺติวิปตฺติสฺาเวทนากุสลตฺติกสงฺขาตานิ สตฺต ผลานิ เอตสฺสาติ สตฺตผลํ. ฉปุปฺผนฺติ ฉสมุฏฺานสงฺขาตานิ ปุปฺผานิ เอตสฺสาติ ฉปุปฺผํ. ทฺวิปฺปภวนฺติ จิตฺตกมฺมสงฺขาตา ทฺเว ปภวา เอตสฺสาติ ทฺวิปฺปภวํ. ทฺวิสาขนฺติ ¶ กิริยองฺคสงฺขาตา ทฺเว สาขา เอตสฺสาติ ทฺวิสาขํ. เอนํ ตรุํ โย ชานาตีติ โย วุตฺโต ภิกฺขุ วุตฺตสรูปสาธารณสตฺตรสลกฺขณราสิวินิจฺฉยสงฺขาตตรุํ ชานาติ. โสติ โส ภิกฺขุ. ปฺตฺตินฺติ วินยปิฏกํ. อเสสโตติ สพฺพโส.
๓๑๒๔. อิติ เอวํ มธุรปทตฺถํ อนากุลํ ปรมํ อุตฺตมํ อิมํ วินิจฺฉยํ โย ปติ วาจุคฺคตํ กโรนฺโต ปริยาปุณาติ, ครุสนฺติเก สาธุกํ สุณาติ, ปริปุจฺฉเต จ อตฺถํ ปริปุจฺฉติ จ, โส ภิกฺขุ วินย วินิจฺฉเย อุปาลิสโม ภวติ วินยธรานํ เอตทคฺคฏฺาเน นิกฺขิตฺเตน อุปาลิมหาเถเรน สทิโส ภวตีติ โยชนา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.