📜
กมฺมฏฺานวิภาวนาวิธานกถาวณฺณนา
๓๑๒๕. ‘‘อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสยฺย.
มชฺเฌ มคฺคํ วิภาวเย;
ปริโยสาเน จ นิพฺพานํ;
เอสา กถิกสณฺิตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๙๐; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๙๑; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๖๔) –
วุตฺตํ ธมฺมกถิกลกฺขณํ สมนุสฺสรนฺโตยมาจริโย ปาติโมกฺขสํวรสีลปริทีปกํ วินิจฺฉยํ นาติสงฺเขปวิตฺถารมุเขน ทสฺเสตฺวา ตํมูลกานํ อิตเรสฺจ ติณฺณํ สีลานํ ตํทสฺสเนเนว ทสฺสิตภาวฺจ ¶ สีลวิสุทฺธิมูลิกา จิตฺตวิสุทฺธิอาทิโย ปฺจวิสุทฺธิโย จ ตํมูลิกฺจ อริยมคฺคสงฺขาตํ าณทสฺสนวิสุทฺธึ ตทธิคมนียํ นิพฺพานฺจ ทสฺเสตฺวา ยถารทฺธํ ¶ วินยกถํ ปริโยสาเปตุกาโม อาห ‘‘ปาโมกฺเข’’ติอาทิ. ตตฺถ ปาโมกฺเขติ สมาธิอาทีนํ อนวชฺชธมฺมานํ ปติฏฺาภาเวน อุตฺตเม. โมกฺขปฺปเวสเนติ อมตมหานิพฺพานนครสฺส ปเวสนนิมิตฺเต. มุเข อสหายทฺวารภูเต. ยถาห –
‘‘สคฺคาโรหณโสปานํ, อฺํ สีลสมํ กุโต;
ทฺวารํ วา ปน นิพฺพาน-นครสฺส ปเวสเน’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๙; พุ. พํ. อฏฺ. ๓.ทีปงฺกรพุทฺธวํสวณฺณนา);
สพฺพทุกฺขกฺขเยติ ชาติทุกฺขาทิสพฺพทุกฺขานํ ขยสฺส อริยมคฺคสฺส อธิคมูปายตฺตา ผลูปจาเรน สพฺพทุกฺขกฺขยสงฺขาเต. ‘‘ปาโมกฺเข’’ติ จ ‘‘โมกฺขปฺปเวสเน มุเข’’ติ จ ‘‘สพฺพทุกฺขกฺขเย’’ติ จ ‘‘ปาติโมกฺขสฺมิ’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ. วุตฺเตติ ปาราชิกโต ปฏฺาย นานปฺปการโต นิทฺทิฏฺเ สติ. อิตรตฺตยํ วุตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธ. อินฺทฺริยสํวรสีลอาชีวปาริสุทฺธิสีลปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสงฺขาตํ อิตรํ สีลตฺตยํ วุตฺตเมว โหติ ‘‘ราชา อาคโต’’ติ วุตฺเต ปริสาย อาคมนํ วิย, ตสฺมา ตํ น วกฺขามาติ อธิปฺปาโย.
๓๑๒๖. อิทํ จตุพฺพิธํ สีลนฺติ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทึ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. ตฺวาติ ลกฺขณาทิโต, โวทานโต, หานภาคิยฏฺิติภาคิยวิเสสภาคิยนิพฺเพธภาคิยาทิปฺปการโต จ ชานิตฺวา. ตตฺถาติ จตุพฺพิธสีเล. ปติฏฺิโตติ อจฺฉิทฺทาทิองฺคสมนฺนาคตภาวมาปาทเนน ปติฏฺิโต. สมาธินฺติ อุปจารปฺปนาเภทโลกิยสมาธึ. ภาเวตฺวาติ สมจตฺตาลีสาย กมฺมฏฺาเนสุ ปุนปฺปุนํ อนุโยควเสน วฑฺเฒตฺวา. ปฺายาติ ติลกฺขณาการาทิปริจฺเฉทิกาย โลกุตฺตราย ปฺาย เหตุภูตาย, กรณภูตาย จ. ปริมุจฺจตีติ สพฺพกิเลสพนฺธนํ เฉตฺวา ¶ สํสารจารกา สมนฺตโต มุจฺจติ, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายตีติ อธิปฺปาโย.
๓๑๒๗. เอวํ สมาสโต วุตฺตเมวตฺถํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ทสานุสฺสติโย’’ติอาทิ. ทส อนุสฺสติโย จ ทส กสิณา จ ทส อสุภา จ จตสฺโส อปฺปมฺาโย จ ตถา จตฺตาโร อารุปฺปา จ วุตฺตา. อปรํ กมฺมฏฺานทฺวยฺจ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถ ¶ ทสานุสฺสติโย นาม ‘‘พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺมานุสฺสติ, สงฺฆานุสฺสติ, สีลานุสฺสติ, จาคานุสฺสติ, เทวตานุสฺสติ, กายคตาสติ, มรณานุสฺสติ, อานาปานสติ, อุปสมานุสฺสตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗) เอวํ วุตฺตา ทส อนุสฺสติโย.
ทส กสิณา นาม ‘‘ปถวีกสิณํ, อาโปกสิณํ, เตโชกสิณํ, วาโยกสิณํ, นีลกสิณํ, ปีตกสิณํ, โลหิตกสิณํ, โอทาตกสิณํ, อาโลกกสิณํ, ปริจฺฉินฺนากาสกสิณ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗) วุตฺตา อิเม ทส กสิณา.
ทส อสุภา นาม ‘‘อุทฺธุมาตกํ, วินีลกํ, วิปุพฺพกํ, วิจฺฉิทฺทกํ, วิกฺขายิตกํ, วิกฺขิตฺตกํ, หตวิกฺขิตฺตกํ, โลหิตกํ, ปุฬุวกํ, อฏฺิก’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗) วุตฺตา อิเม ทส อสุภา.
จตสฺโส อปฺปมฺาโย นาม ‘‘เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗) วุตฺตา อิเม อปฺปมฺาโย.
จตฺตาโร อารุปฺปา นาม ‘‘อากาสานฺจายตนํ, วิฺาณฺจายตนํ, อากิฺจฺายตนํ, เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗) วุตฺตา อิเม อารุปฺปา. อปรํ กมฺมฏฺานทฺวยํ นาม ‘‘อาหาเรปฏิกฺกูลสฺา, จตุธาตุววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตํ ฏฺานอุภยํ.
๓๑๒๘. อิจฺเจวํ ¶ จตฺตาลีสวิธํ มโนภุโน กมฺมฏฺานํ สพฺพมฺปิ กมฺมฏฺานํ สมุทฺทิฏฺํ สิยาติ โยชนา. กมฺมสฺส โยคสงฺขาตสฺส านํ อารมฺมณภาเวน ปวตฺติฏฺานนฺติ กมฺมฏฺานํ. ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, การณํ, กมฺมสฺส วิปสฺสนาย านํ การณํ กมฺมฏฺานํ, กสฺสาติ อาห ‘‘มโนภุโน’’ติ. มโน อภิภวตีติ มโนภู, ตสฺส มโนภุโน, กุสลจิตฺตปฺปวตฺตินิวารเณน ตถาลทฺธนามสฺส กามเทวสฺสาติ อตฺโถ. อิมินา กมฺมฏฺานคณนาปริจฺเฉโท ทสฺสิโต.
๓๑๒๙-๓๐. อิเมสํ กมฺมฏฺานานํ ภาวนามยํ ภินฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ มาติกํ ตาว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปจารปฺปนาโต’’ติอาทิ. ตตฺถ อุปจารปฺปนาโตติ ‘‘เอตฺตกานิ กมฺมฏฺานานิ อุปจาราวหานิ ¶ , เอตฺตกานิ อปฺปนาวหานี’’ติ เอวํ อุปจารปฺปนาวเสน จ. ฌานเภทาติ ‘‘เอตฺตกานิ ปมชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ ติกจตุกฺกชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ ปฺจกชฺฌานิกานี’’ติอาทินา ฌานเภทา จ. อติกฺกมาติ องฺคานํ, อารมฺมณานฺจ อติกฺกมโต. วฑฺฒนาวฑฺฒนา จาปีติ องฺคุลทฺวงฺคุลาทิวเสน วฑฺเฒตพฺพา, อวฑฺเฒตพฺพา จ. อารมฺมณภูมิโตติ นิมิตฺตารมฺมณาทิอารมฺมณโต เจว ลพฺภมานาลพฺภมานภูมิโต จ.
คหณาติ ทิฏฺาทิวเสน คเหตพฺพโต. ปจฺจยาติ ตํตํานานํ ปจฺจยภาวโต จ. ภิยฺโยติ ปุน-สทฺทตฺถนีหารตฺโถ. จริยานุกูลโตติ ราคจริยาทีนํ อนุกูลภาวโตติ อยํ วิเสโส อยํ เภโท. เอเตสุ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺาเนสุ.
๓๑๓๑. เอวํ มาติกํ นิทฺทิสิตฺวา ยถากฺกมํ นิทฺทิสนฺโต ปมํ ตาว อุปจาราวหาทโย ทสฺเสตุมาห ‘‘อฏฺานุสฺสติโย’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถาติ ติสฺสํ มาติกายํ, เตสุ วา จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺาเนสุ. อฏฺานุสฺสติโยติ กายคตาสติอานาปานสติทฺวยวชฺชิตา พุทฺธานุสฺสติอาทิกา อฏฺ อนุสฺสติโย จ. สฺา อาหาเรปฏิกฺกูลสฺา จ. ววตฺถานฺจ จตุธาตุววตฺถานฺจาติ อิเม ทส. อุปจาราวหาติ พุทฺธคุณาทีนํ ปรมตฺถภาวโต, อเนกวิธตฺตา, เอกสฺสาปิ คมฺภีรภาวโต จ เอเตสุ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ อปฺปนาวเสน สมาธิสฺส ปติฏฺาตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อปฺปนาภาวนาปฺปตฺโต สมาธิ อุปจารภาเวเยว ปติฏฺาติ, ตสฺมา เอเต อุปจาราวหา.
นนุ เจตฺถ ทุติยจตุตฺถารุปฺปสมาธิ, โลกุตฺตโร จ สมาธิ ปรมตฺถธมฺเม อปฺปนํ ปาปุณาติ, ตสฺมา ‘‘ปรมตฺถภาวโต’’ติ เหตุ อปฺปนมปาปุณเน การณภาเวน น วุจฺจตีติ? น, ตสฺส ภาวนาวิเสเสน ปรมตฺถธมฺเม ปวตฺติสมฺภวโต, อิมสฺส จ รูปาวจรจตุตฺถภาวนาวิเสสสมฺภวโต จ. ตถา หิ ทุติยจตุตฺถารุปฺปสมาธิ อปฺปนาปตฺตสฺส อรูปาวจรสมาธิสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส อารมฺมณสมติกฺกมมตฺตภาวนาวเสน สภาวารมฺมเณปิ อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมพเลน โลกุตฺตโร สมาธิ อปฺปนํ ปาปุณาตีติ.
๓๑๓๒. ตตฺถาติ เตสุ ฌานาวเหสุ ตึสกมฺมฏฺาเนสุ. อสุภาติ อุทฺธุมาตกาทโย ทส อสุภา. กายคตาสตีติ กายคตาสติ จาติ อิเม เอกาทส. ปมชฺฌานิกาติ อิเมสํ ปฏิกฺกูลารมฺมณตฺตา, ปฏิกฺกูลารมฺมเณ จ จิตฺตสฺส จณฺฑโสตาย นทิยา อริตฺตพเลน นาวาฏฺานํ ¶ วิย วิตกฺกพเลเนว ปวตฺติสมฺภวโต อวิตกฺกานํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อสมฺภโวติ สวิตกฺกสฺส ปมชฺฌานสฺเสว สมฺภวโต ปมชฺฌานิกา. อานาปานฺจ ¶ กสิณา จาติ อิเม เอกาทส จตุกฺกชฺฌานิกา รูปาวจรจตุกฺกชฺฌานิกา จ จตุกฺกนเยน, ปฺจกชฺฌานิกา จ.
๓๑๓๓. ติสฺโสว อปฺปมฺาติ เมตฺตา, กรุณา, มุทิตาติ อปฺปมฺา ติสฺโสว. สามฺนิทฺเทเส เอตาสเมว คหณํ กถํ วิฺายตีติ? ‘‘อถ ปจฺฉิมา’’ติอาทินา จตุตฺถาย อปฺปมฺาย จตุตฺถชฺฌานิกภาวสฺส วกฺขมานตฺตา ปาริเสสโต ตํ วิฺายติ. ติกชฺฌานานีติ ติกชฺฌานิกา. ‘‘ติกชฺฌานา’’ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาเสน เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เมตฺตาทีนํ โทมนสฺสสหคตพฺยาปาทวิหึสานภิรตีนํ ปหายกตฺตา โทมนสฺสปฏิปกฺเขน โสมนสฺเสเนว สหคตตา วุตฺตาติ จตุกฺกนเยน ติกชฺฌานิกตา วุตฺตา, ปฺจกนเยน จตุกฺกชฺฌานิกตา จ.
‘‘อถา’’ติ อิทํ ‘‘ปจฺฉิมา’’ติ ปทสฺส ‘‘ติสฺโส’’ติ อิมินา ปุริมปเทน สมฺพนฺธนิวตฺตนตฺถํ. ปจฺฉิมา อปฺปมฺา, จตฺตาโร อารุปฺปา จ จตุตฺถชฺฌานิกา มตา จตุกฺกนเยน, ปฺจมชฺฌานิกา จ. ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตุ, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ, ลทฺธสุขสมฺปตฺติโต มา วิคจฺฉนฺตู’’ติ เมตฺตาทิติวิธวสปฺปวตฺตํ พฺยาปารตฺตยํ ปหาย กมฺมสฺสกตาทสฺสเนน สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปตฺตภาวนานิพฺพตฺตาย ตตฺรมชฺฌตฺโตเปกฺขาย พลวตรตฺตา อปฺปนาปฺปตฺตสฺส อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารสฺส สุขสหคตตาสมฺภวโต อุเปกฺขาสหคตตา วุตฺตา.
๓๑๓๔. องฺคารมฺมณโต อติกฺกโม ทฺวิธา วุตฺโตติ โยชนา. จตุกฺกติกชฺฌาเนสูติ ทสกสิณา, อานาปานสตีติ เอกาทสสุ จตุกฺกชฺฌานิเกสุ เจว เมตฺตาทิปุริมพฺรหฺมวิหารตฺตยสงฺขาเตสุ ¶ ติกชฺฌานิเกสุ จ กมฺมฏฺาเนสุ. องฺคาติกฺกมตาติ เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ วิตกฺกาทิฌานงฺค สมติกฺกเมน ปมชฺฌานาทีนํ อารมฺมเณเยว ทุติยชฺฌานาทีนํ อุปฺปตฺติโต องฺคาติกฺกโม อธิปฺเปโตติ อตฺโถ. องฺคาติกฺกโมเยว องฺคาติกฺกมตา.
๓๑๓๕. องฺคาติกฺกมโตติ ตติยชฺฌานสมฺปยุตฺตโสมนสฺสาติกฺกมนโต. อารมฺมณมติกฺกมฺมาติ ปฏิภาคนิมิตฺตกสิณุคฺฆาฏิมากาสตพฺพิสยปมารุปฺปวิฺาณตทภาวสงฺขาตานิ จตฺตาริ อารมฺมณานิ ยถากฺกมํ อติกฺกมิตฺวา. กสิณุคฺฆาฏิมากาสตพฺพิสยปมารุปฺปวิฺาณตทภาวตพฺพิสยตติยารุปฺปวิฺาณสงฺขาเตสุ ¶ จตูสุ อารมฺมเณสุ อารุปฺปา อากาสานฺจายตนาทีนิ จตฺตาริ อรูปาวจรชฺฌานานิ ชายเร อุปฺปชฺชนฺติ.
๓๑๓๖. เอตฺถาติ เอเตสุ อารมฺมเณสุ. วฑฺเฒตพฺพานีติ ‘‘ยตฺตกํ โอกาสํ กสิเณน ผรติ, ตทพฺภนฺตเร ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ โสตุํ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสิตุํ, ปรสตฺตานฺจ เจตสา จิตฺตํ อฺาตุํ สมตฺโถ โหตี’’ติ วุตฺตปฺปโยชนํ สนฺธาย องฺคคณนาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ วฑฺเฒตพฺพานิ. เสสํ อสุภาทิ สพฺพํ ตํ กมฺมฏฺานํ ปโยชนาภาวา น วฑฺเฒตพฺพเมวาติ โยชนา.
๓๑๓๗. ตตฺถ เตสุ กมฺมฏฺาเนสุ ทส กสิณา จ ทส อสุภา จ กายคตาสติ, อานาปานสตีติ อิเม พาวีสติ กมฺมฏฺานานิ ปฏิภาคารมฺมณานีติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘กสิณา’’ติอาทินา ตทารมฺมณานิ ฌานานิ คหิตานิ.
๓๑๓๘. ธาตุววตฺถนนฺติ ¶ จตุธาตุววตฺถานํ, คาถาพนฺธวเสน รสฺสตฺตํ. วิฺาณฺจาติ วิฺาณฺจายตนํ. เนวสฺาติ เนวสฺานาสฺายตนํ. ทส ทฺเวติ ทฺวาทส. ภาวโคจราติ สภาวธมฺมโคจรา, ปรมตฺถธมฺมาลมฺพณาติ วุตฺตํ โหติ.
๓๑๓๙. ทฺเว จ อารุปฺปมานสาติ อากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนสงฺขาตา อรูปาวจรจิตฺตุปฺปาทา ทฺเว จ. ฉ อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพโคจรา นิทฺทิฏฺาติ โยชนา จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ สตฺตปฺตฺติยา, ปมารุปฺปสฺส กสิณุคฺฆาฏิมากาสปฺตฺติยา, ตติยารุปฺปสฺส ปมารุปฺปวิฺาณาภาวปฺตฺติยา จ อารมฺมณตฺตา.
๓๑๔๐. ปฏิกฺกูลสฺาติ อาหาเรปฏิกฺกูลสฺา. กายคตาสตีติ ทฺวาทเสว ภูมิโต เทเวสุ กามาวจรเทเวสุ กุณปานํ, ปฏิกฺกูลารหสฺส จ อสมฺภวา น ปวตฺตนฺตีติ โยชนา.
๓๑๔๑. ตานิ ทฺวาทส จ. ภิยฺโยติ อธิกตฺเถ นิปาโต, ตโต อธิกํ อานาปานสติ จาติ เตรส รูปารูปโลเก อสฺสาสปสฺสาสานฺจ อภาวา สพฺพโส น ชายเรติ โยชนา.
๓๑๔๒. อรูปาวจเร ¶ อรูปภเว จตุโร อารุปฺเป เปตฺวา อฺเ ฉตฺตึส ธมฺมา รูปสมติกฺกมาภาวา น ชายนฺตีติ โยชนา. สพฺเพ สมจตฺตาลีส ธมฺมา มานุเส มนุสฺสโลเก สพฺเพสเมว ลพฺภมานตฺตา ชายนฺติ.
๓๑๔๓. จตุตฺถกสิณํ หิตฺวาติ วาโยกสิณํ ทิฏฺผุฏฺเน คเหตพฺพตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา นว กสิณา จ ทส อสุภา จาติ เต เอกูนวีสติ ธมฺมา ทิฏฺเเนว จกฺขุวิฺาเณน ปุพฺพภาเค ปริกมฺมกาเล คเหตพฺพา ภวนฺตีติ ¶ โยชนา. ปุพฺพภาเค จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ปริกมฺมํ กตํ, เตน อุคฺคหิตนิมิตฺตํ เตสํ คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๓๑๔๔. ผุฏฺเนาติ นาสิกคฺเค, อุตฺตโรฏฺเ วา ผุฏฺวเสน. กายคตาสติยํ ตจปฺจกํ ทิฏฺเน คเหตพฺพํ. มาลุโตติ วาโยกสิณํ ทิฏฺผุฏฺเน คเหตพฺพํ อุจฺฉุสสฺสาทีนํ ปตฺเตสุ จลมานวณฺณคฺคหณมุเขน, กายปฺปสาทฆฏฺฏเนน จ คเหตพฺพตฺตา. เอตฺถ เอเตสุ กมฺมฏฺาเนสุ. เสสกนฺติ วุตฺตาวเสสํ. พุทฺธานุสฺสติอาทิกา อฏฺานุสฺสติโย, จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร อารุปฺปา, อาหาเรปฏิกฺกูลสฺา, จตุธาตุววตฺถานํ, กายคตาสติยํ วกฺกปฺจกาทีนิ จาติ สพฺพเมตํ ปรโต สุตฺวา คเหตพฺพตฺตา สุเตเนว คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํ.
๓๑๔๕. เอตฺถ เอเตสุ กมฺมฏฺาเนสุ อากาสกสิณํ เปตฺวา นว กสิณา ปมารุปฺปจิตฺตสฺส อารมฺมณภูตกสิณุคฺฆาฏิมากาสสฺส เหตุภาวโต ปจฺจยา ชายเร ปจฺจยา ภวนฺตีติ โยชนา.
๓๑๔๖. ทสปิ กสิณา อภิฺานํ ทิพฺพจกฺขุาณาทีนํ ปจฺจยา ภวนฺตีติ โยชนา. จตุตฺถสฺสาติ จตุตฺถสฺส พฺรหฺมวิหารสฺส.
๓๑๔๗. เหฏฺิมเหฏฺิมารุปฺปนฺติ อากาสานฺจายตนาทิกํ. ปรสฺส จ ปรสฺส จาติ วิฺาณฺจายตนาทิอุตฺตรชฺฌานสฺส ปจฺจโยติ ปกาสิตนฺติ โยชนา. เนวสฺาติ เนวสฺานาสฺายตนํ. นิโรธสฺสาติ สฺาเวทยิตนิโรธสฺส, ตาย นิโรธสมาปตฺติยา.
๓๑๔๘. สพฺเพติ ¶ สมจตฺตาลีสกมฺมฏฺานธมฺมา. สุขวิหารสฺสาติ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสฺส. ภวนิสฺสรณสฺส ¶ จาติ วิภวูปนิสฺสยตาย วิปสฺสนาปาทกตฺเตน อาสวกฺขยาเณน อธิคนฺตพฺพสฺส นิพฺพานสฺส จ. ภวสุขานฺจาติ ปริกมฺโมปจารภาวนาวสปฺปวตฺตานิ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ กามสุคติภวสุขานํ, รูปาวจรปฺปนาวสปวตฺตานิ รูปาวจรจิตฺตานิ รูปาวจรภวสุขานํ, อิตรานิ อรูปาวจรภูตานิ อรูปาวจรภวสุขานฺจ ปจฺจยาติ ทีปิตา.
๓๑๔๙. ทส อสุภา, กายคตาสตีติ อิเม เอกาทส ราคจริตสฺส วิเสสโต อนุกูลา วิฺเยฺยาติ โยชนา. ‘‘วิเสสโต’’ติ อิมินา ราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาเวน จ อติสปฺปายโต จ วุตฺโต, อิตเร จ อปฏิกฺขิตฺตาติ ทีเปติ. วุตฺตฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘สพฺพฺเจตํ อุชุวิปจฺจนีกวเสน จ อติสปฺปายวเสน จ วุตฺตํ, ราคาทีนํ ปน อวิกฺขมฺภิกา, สทฺธาทีนํ วา อนุปการา กุสลภาวนา นาม นตฺถี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗).
๓๑๕๐. สวณฺณกสิณาติ จตูหิ วณฺณเกหิ กสิเณหิ สหิตา. จตสฺโส อปฺปมฺาโยติ อิเม อฏฺ โทสจริตสฺส อนุกูลาติ ปกาสิตาติ โยชนา.
๓๑๕๑. โมหปฺปกติโนติ โมหจริตสฺส. ‘‘อานาปานสติ เอกาวา’’ติ ปทจฺเฉโท.
๓๑๕๒. มรณูปสเมติ มรณฺจ อุปสโม จ มรณูปสมํ, ตสฺมึ มรณูปสเม. สตีติ มรณานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ จาติ เอเต จตฺตาโร ธมฺมา. ปฺาปกติโนติ พุทฺธิจริตสฺส.
๓๑๕๓. อาทิอนุสฺสติจฺฉกฺกนฺติ ¶ พุทฺธธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตานุสฺสติสงฺขาตํ ฉกฺกํ. สทฺธาจริตวณฺณิตนฺติ สทฺธาจริตสฺส อนุกูลนฺติ กถิตํ. อารุปฺปาติ จตฺตาโร อารุปฺปา. เสสา กสิณาติ ภูตกสิณอาโลกากาสกสิณานํ วเสน ฉ กสิณาติ เสสา ทส ธมฺมา. สพฺพานุรูปกาติ สพฺเพสํ ฉนฺนํ จริยานํ อนุกูลาติ อตฺโถ.
๓๑๕๔-๘. เอวํ ยถานิกฺขิตฺตมาติกานุกฺกเมน กมฺมฏฺานปฺปเภทํ วิภาเวตฺวา อิทานิ ภาวนานยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิ. เอวํ ปเภทโต ตฺวา กมฺมฏฺานานีติ ยถาวุตฺตเภทนยมุเขน ¶ ภาวนามยารมฺภทสฺสนํ. ปณฺฑิโตติ ติเหตุกปฏิสนฺธิปฺาย ปฺวา ภพฺพปุคฺคโล. เตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เมธาวีติ ปาริหาริยปฺาย สมนฺนาคโต. ทฬฺหํ คเหตฺวานาติอาทิมชฺฌปริโยสาเน สุฏฺุ สลฺลกฺขนฺเตน ทฬฺหํ อฏฺึ กตฺวา สกฺกจฺจํ อุคฺคเหตฺวา. กลฺยาณมิตฺตโกติ –
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย;
วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา;
โน จฏฺาเน นิโยชโก’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๓๗; เนตฺติ. ๑๑๓) –
วุตฺตลกฺขณโก สีลสุตปฺาทิคุณสมนฺนาคตกลฺยาณมิตฺตโก.
ปมเมว ปลิโพธานํ อุจฺเฉทํ กตฺวาติ โยชนา. ปมนฺติ ภาวนารมฺภโต ปมเมว. ปลิโพธานํ อุจฺเฉทํ กตฺวาติ –
‘‘อาวาโส ¶ จ กุลํ ลาโภ;
คโณ กมฺมฺจ ปฺจมํ;
อทฺธานํ าติ อาพาโธ;
คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทสา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑) –
วุตฺตานํ ทสมหาปลิโพธานํ, ทีฆเกสนขโลมจฺเฉทนจีวรรชนปตฺตปจนาทีนํ ขุทฺทกปอโพธานฺจาติ อุภเยสํ ปลิโพธานํ อุจฺเฉทํ กตฺวา นิฏฺาปเนน วา อาลยปริจฺจาเคน วา อุจฺเฉทํ กตฺวา. อิทฺธิ ปเนตฺถ วิปสฺสนาย ปลิโพโธ โหติ, น สมาธิภาวนาย. วุตฺตฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกา อิทฺธิ. สา หิ อุตฺตานเสยฺยกทารโก วิย, ตรุณสสฺสํ วิย จ ทุปฺปริหารา โหติ, อปฺปมตฺตเกเนว ภิชฺชติ. สา ปน วิปสฺสนาย ปลิโพโธ โหติ, น สมาธิสฺส สมาธึ ปตฺวา ปตฺตพฺพตฺตา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑).
โทสวชฺชิเต ¶ , อนุรูเป จ วิหาเร วสนฺเตนาติ โยชนา. โทสวชฺชิเตติ –
‘‘มหาวาสํ นวาวาสํ, ชราวาสฺจ ปนฺถนึ;
โสณฺฑึ ปณฺณฺจ ปุปฺผฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จ.
‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;
ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ.
‘‘อฏฺารเสตานิ านานิ, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ ปฏิภยํ ยถา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒) –
อฏฺกถาสุ วุตฺเตหิ อิเมหิ อฏฺารสหิ โทเสหิ คชฺชิเต.
อนุรูเป วสนฺเตนาติ –
‘‘อิธ ¶ , ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ, รตฺตึ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรเนว อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เย เต ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปฺหติ ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’ติ, ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตฺจ อุตฺตานึ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขฏฺานีเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๑) –
เอวํ ภควตา วณฺณิเตหิ ปฺจหิ คุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา อนุรูเป ภาวนากมฺมานุคุเณ วิหาเร วิหรนฺเตนาติ อตฺโถ. ปมาทีนีติ ปมทุติยาทีนิ รูปาวจรชฺฌานานิ. สพฺพโส ภาเวตฺวาติ วิสุทฺธิมคฺเค ¶ ‘‘สพฺพํ ภาวนาวิธานํ อปริหาเปนฺเตน ภาเวตพฺโพ’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑) นิกฺขิตฺตสฺส มาติกาปทสฺส วิตฺถารกฺกเมน ภาเวตฺวา, จิตฺตวิสุทฺธึ สมฺปาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
สปฺปฺโติ กมฺมชติเหตุกปฏิสนฺธิปฺาย เจว กมฺมฏฺานมนสิการสปฺปายานิ ปริคฺคเหตฺวา อสปฺปายํ ปริวชฺเชตฺวา สปฺปายเสวโนปการาย ปาริหาริยปฺาย จ สมนฺนาคโต โยคาวจโร. ตโตติ เนวสฺานาสฺายตนวชฺชิตรูปารูปชฺฌานํ วิปสฺสนาปาทกภาเวน สมาปชฺชิตฺวา อฏฺนฺนํ วิปสฺสนาปาทกชฺฌานานมฺตรโต ฌานา วุฏฺาย. เตนาห วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘เปตฺวา เนวสฺานาสฺายตนํ ¶ อวเสสรูปารูปาวจรชฺฌานานํ อฺตรโต วุฏฺายา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๖๓).
นามรูปววตฺถานํ กตฺวาติ วิสุทฺธิมคฺเค ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทเส วุตฺตนเยน ปฺจกฺขนฺธาทิมุเขสุ ยถิจฺฉิเตน มุเขน ปวิสิตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ‘‘อิทํ นามํ, อิทํ รูปํ, อิมมฺหา นามรูปโต พฺยติริตฺตํ อตฺตาทิ กิฺจิ วตฺตพฺพํ นตฺถี’’ติ นิฏฺํ คนฺตฺวา, อิมินา ทิฏฺิวิสุทฺธิ ทสฺสิตา.
กงฺขํ วิตีริยาติ ยถาทิฏฺนามรูปธมฺมานํ วิสุทฺธิมคฺเค กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๒.๖๗๘ อาทโย) วุตฺตนเยน ปฺจธา ปริคฺคเหตฺวา ‘‘น ตาวิทํ นามรูปํ อเหตุกํ, น อตฺตาทิเหตุก’’นฺติ ยาถาวโต นามรูปสฺส ปฺจธา ทสฺสเนน อทฺธตฺตยคตํ ‘‘อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐; มหานิ. ๑๗๔) โสฬสวิธํ กงฺขํ, ‘‘สตฺถริ กงฺขตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ธ. ส. ๑๐๐๘) อฏฺวิธฺจ กงฺขํ วีริเยน ตริตฺวา ปชหิตฺวา, อิมินา กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ ทสฺสิตา โหติ.
เอวํ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิปฺผาทเนน าตปริฺาย ิโต โยคาวจโร สปฺปายํ นามรูปํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา กงฺขาวูปสมาเณน มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๒.๖๙๒ อาทโย) วุตฺตนเยน สงฺขาเร สมฺมสนฺโต โอภาโส, าณํ, ปีติ, ปสฺสทฺธิ, สุขํ, อธิโมกฺโข, ปคฺคโห, อุปฏฺานํ, อุเปกฺขา, นิกนฺตีติ ทสสุ อุปกฺกิเลเสสุ ปาตุภูเตสุ ตถา ปาตุภูเต โอภาสาทโย ทส อุปกฺกิเลเส ‘‘อมคฺโค’’ติ มคฺควีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาาณเมว ‘‘มคฺโค’’ติ ¶ ปณฺฑิโต ปฺวา โยคาวจโร ชานาตีติ อตฺโถ, อิมินา มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ สงฺเขปโต ทสฺสิตา โหติ.
๓๑๕๙. เอตฺตาวตา ¶ เตสํ ติณฺณํ ววตฺถาเนติ โยชนา. เอตฺตาวตาติ ‘‘นามรูปววตฺถานํ กตฺวา’’ติอาทินา สงฺเขปโต ทสฺสิตนเยน. เตสํ ติณฺณนฺติ ทิฏฺิวิสุทฺธิ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธีติ ตีหิ วิสุทฺธีหิ สกสกวิปสฺสนานํ นามรูปตปฺปจฺจยมคฺคามคฺคานํ ติณฺณํ. ววตฺถาเน กเต นิยเม กเต. ติณฺณํ สจฺจานนฺติ ทุกฺขสมุทยมคฺคสงฺขอาตานํ ติณฺณํ สจฺจานํ. ววตฺถานํ กตํ สิยาติ าตตีรณปริฺาสงฺขาเตน โลกิเยเนว าเณน อนุโพธวเสน นิจฺฉโย กโต โหตีติ อตฺโถ. กถํ? นามรูปววตฺถานสงฺขาเตน ทิฏฺิวิสุทฺธิาเณน ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติ, ปจฺจยปริคฺคหสงฺขาเตน กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิาเณน สมุทยสจฺจววตฺถานํ, มคฺคามคฺคววตฺถานสงฺขาเตน มคฺคามคฺคาณทสฺสเนน มคฺคสจฺจววตฺถานํ.
๓๑๖๐-๑. เอวํ าตตีรณปริฺาทฺวยํ สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา ปหานปริฺาย สรีรภูตานิ นว าณานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทยพฺพยา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุทยพฺพยาติ อุปฺปาทภงฺคานุปสฺสนาวสปฺปวตฺตา อุตฺตรปทโลเปน ‘‘อุทยพฺพยา’’ติ วุตฺตา. ตตฺถ อุทยํ มฺุจิตฺวา วเย วา ปวตฺตา ภงฺคานุปสฺสนา ‘‘ภงฺคา’’ติ วุตฺตา. ภยฺจ อาทีนโว จ นิพฺพิทา จ ภยาทีนวนิพฺพิทา, สงฺขารานํ ภยโต อนุปสฺสนวเสน ปวตฺตา ภยานุปสฺสนา จ ทิฏฺภยานํ อาทีนวโต เปกฺขนวเสน ปวตฺตา อาทีนวานุปสฺสนา จ ทิฏฺาทีนเวสุ นิพฺเพทวเสน ปวตฺตา นิพฺพิทานุปสฺสนา จ ตถา วุตฺตา. นิพฺพินฺทิตฺวา สงฺขาเรหิ มุจฺจิตุกามตาวเสเนว ปวตฺตํ าณํ มุจฺจิตุกามตาาณํ. มุจฺจนสฺส อุปายสมฺปฏิปาทนตฺถํ ปุน สงฺขารตฺตยปฏิคฺคหวสปวตฺตํ าณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา.
สงฺขารธมฺเม ภยนนฺทิวิวชฺชนวเสน อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ปวตฺตาณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ, สจฺจานุโลโม ตทธิคมาย เอกนฺตปจฺจโย ¶ โหตีติ ‘‘สจฺจานุโลมิก’’นฺติ จ กลาปสมฺมสนาณาทีนํ ปุริมานํ นวนฺนํ กิจฺจนิปฺผตฺติยา, อุปริ จ สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานฺจ อนุโลมนโต ‘‘อนุโลมาณ’’นฺติ จ วุตฺตํ นวมํ าณฺจาติ ยา นวานุปุพฺพวิปสฺสนาสงฺขาตา ปหานปริฺา ทสฺสิตา, อยํ ‘‘ปฏิปทาาณทสฺสน’’นฺติ ปกาสิตาติ โยชนา.
๓๑๖๒. ตโต ¶ อนุโลมาณโต ปรํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺานิยํ หุตฺวา นิพฺพานมาลมฺพิตฺวา อุปฺปนฺนสฺส ปุถุชฺชนโคตฺตสฺส อภิภวนโต, อริยโคตฺตสฺส ภาวนโต วฑฺฒนโต จ ‘‘โคตฺรภู’’ติ สงฺขํ คตสฺส จิตฺตสฺส สมนนฺตรเมว จ. สนฺติมารมฺมณํ กตฺวาติ สพฺพกิเลสทรถานฺจ สงฺขารทุกฺขคฺคิโน จ วูปสมนิมิตฺตตฺตา ‘‘สนฺติ’’นฺติ สงฺขาตํ นิโรธมาลมฺพิตฺวา. าณทสฺสนนฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริฺาภิสมยาทิวเสน ชานนฏฺเน าณํ, จกฺขุนา วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเน ทสฺสนนฺติ สงฺขํ คตํ โสตาปตฺติมคฺคาณสงฺขาตํ สตฺตมวิสุทฺธิาณํ ชายเต อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
๓๑๖๓. ปจฺจเวกฺขณปริยนฺตนฺติ ปจฺจเวกฺขณชวนปริโยสานํ. ตสฺสาติ าณทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคสฺส. ผลนฺติ ผลจิตฺตํ อนุ ปจฺฉา มคฺคานนฺตรํ หุตฺวา ชายเต.
เอตฺถ ‘‘ปจฺจเวกฺขณปริยนฺต’’นฺติ อิทํ ‘‘ผล’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ, กิริยาวิเสสนํ วา, ปจฺจเวกฺขณชวนํ มริยาทํ กตฺวาติ อตฺโถ. มคฺคานนฺตรํ ผเล ทฺวิกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุํ วา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตทนนฺตรเมว ภวงฺคํ โหติ, ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ มคฺคมาลมฺพิตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปจฺจเวกฺขณชวนานิ. เอวํ ผลจิตฺตํ ภวงฺคปริยนฺตเมว โหติ, น ปจฺจเวกฺขณปริยนฺตํ. ตถาปิ อฺเน ชวเนน อนนฺตริกํ ¶ หุตฺวา ผลชวนานมนนฺตรํ ปจฺจเวกฺขณชวนเมว ปวตฺตตีติ ทสฺสนตฺถํ ผลปจฺจเวกฺขณชวนานนฺตเร อุปฺปนฺนานิ ภวงฺคาวชฺชนานิ อพฺโพหาริกานิ กตฺวา ‘‘ปจฺจเวกฺขณปริยนฺตํ, ผลํ ตสฺสานุชายเต’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.
ปจฺจเวกฺขณฺจ มคฺคผลนิพฺพานปหีนกิเลสอวสิฏฺกิเลสานํ ปจฺจเวกฺขณวเสน ปฺจวิธํ โหติ. เตสุ เอเกกํ เอเกเกน ชวนวาเรน ปจฺจเวกฺขตีติ ปฺจ ปจฺจเวกฺขณชวนวารานิ โหนฺติ. ตานิ ปจฺจเวกฺขณคฺคหเณน สามฺโต ทสฺสิตานีติ ทฏฺพฺพานิ.
๓๑๖๔. เตเนว จ อุปาเยนาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวิปสฺสนานํ ปมํ มคฺโค อธิคโต, เตเนว อุปาเยน. โส ภิกฺขูติ โส โยคาวจโร ภิกฺขุ. ปุนปฺปุนํ ภาเวนฺโตติ ปุนปฺปุนํ ¶ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา. ยถา ปมมคฺคผลานิ ปตฺโต, ตถา. เสสมคฺคผลานิ จาติ ทุติยาทิมคฺคผลานิ จ ปาปุณาติ.
๓๑๖๕. อิจฺเจวํ ยถาวุตฺตนเยน อุปฺปาทวยนฺตาตีตกตฺตา อจฺจนฺตํ อมตํ ธมฺมํ อเวจฺจ ปฏิวิชฺฌิตฺวา อเสสํ อกุสลํ วิทฺธํสยิตฺวา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปชหิตฺวา ตโย ภเว กามภวาทีสุ ตีสุ ภเวสุ นิกนฺติยา โสสนวเสน ตโย ภเว วิเสเสน โสสยิตฺวา โส อคฺคทกฺขิเณยฺโย ขีณาสโว ภิกฺขุ ปมํ กิเลสปรินิพฺพาเน โสสิตวิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปสงฺขาตอุปาทิเสสรหิตตฺตา นิรุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ อุเปติ อธิคจฺฉตีติ โยชนา.
อิจฺเจวํ สงฺเขปโต กมฺมฏฺานภาวนานโย อาจริเยน ทสฺสิโตติ คนฺถภีรุชนานุคฺคหวเสน วิตฺถารวณฺณนํ อนามสิตฺวา ¶ อนุปทวณฺณนามตฺตเมเวตฺถ กตํ. วิตฺถารวณฺณนา ปนสฺส วิสุทฺธิมคฺคโต, ตพฺพณฺณนโต จ คเหตพฺพา.
๓๑๖๖-๗. วิฺาสกฺกมโต วาปีติ อกฺขรปทวากฺยสงฺขาตคนฺถรจนกฺกมโต วา. ปุพฺพาปรวเสน วาติ วตฺตพฺพานมตฺถวิเสสานํ ปฏิปาฏิวเสน วา. อกฺขรพนฺเธ วาติ สทฺทสตฺถอลงฺการสตฺถฉนฺโทวิจิติสตฺถานุปาเตน กาตพฺพาย อกฺขรปทรจนาย, คาถาพนฺเธติ อตฺโถ. อยุตฺตํ วิย ยทิ ทิสฺสตีติ โยชนา.
ตนฺติ ตํ ‘‘อยุตฺต’’นฺติ ทิสฺสมานฏฺานํ. ตถา น คเหตพฺพนฺติ ทิสฺสมานากาเรเนว อยุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํ. กถํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘คเหตพฺพมโทสโต’’ติ. ตสฺส การณมาห ‘‘มยา อุปปริกฺขิตฺวา, กตตฺตา ปน สพฺพโส’’ติ. โย โย ปเนตฺถ โทโส ทิสฺสติ ขิตฺตโทโส วา โหตุ วิปลฺลาสคฺคหณโทโส วา, นาปรํ โทโสติ ทีเปติ. เตเนตํ ปกรณํ สพฺเพสํ ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภทายตนพหุสฺสุตานํ สิกฺขากามานํ เถรานํ อตฺตโน ปมาณภูตตํ สูเจติ. อตฺตโน ปมาณสูจเนน อตฺตนา วิรจิตสฺส วินยวินิจฺฉยสฺสาปิ ปมาณตํ วิภาเวนฺโต ตสฺส สวนุคฺคหธารณาทีสุ โสตุชนํ นิโยเชตีติ ทฏฺพฺพํ.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
กมฺมฏฺานภาวนาวิธานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถาวณฺณนา
๓๑๖๘-๗๘. เอวํ ¶ ¶ ‘‘วินโย สํวรตฺถาย, สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถาย, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถาย, ปาโมชฺชํ ปีตตฺถาย, ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย, ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, สมาธิ ยถาภูตาณทสฺสนตฺถาย, ยถาภูตาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย, วิมุตฺติ วิมุตฺติาณทสฺสนตฺถาย, วิมุตฺติาณทสฺสนํ อนุปาทาปอนิพฺพานตฺถายา’’ติ (ปริ. ๓๖๕) ทสฺสิตานิสํสปรมฺปรานิทฺธารณมุเขน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุปริยนฺตํ สานิสํสํ วินยกถํ กเถตฺวา ตสฺสา ปมาณตฺจ วิภาเวตฺวา อตฺตโน สุตพุทฺธตฺตา ‘‘สนิทานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๒๖; กถา. ๘๐๖) วจนโต ภควโต จริตมนุวตฺตนฺโต ตสฺส เทสกาลาทิวเสน นิทานํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เสฏฺสฺสา’’ติอาทิ.
ตตฺถ เสฏฺสฺสาติ ธนธฺวตฺถาลงฺการาทิอุปโภคปริโภคสมฺปตฺติยา เจว คามราชธานิเขตฺตวตฺถุนทิตฬาการามาทิสมฺปตฺติยา จ ปสตฺถตรสฺส. นาภิภูเตติ มชฺฌวตฺติตาย นาภิสทิเส. นิรากุเลติ มชฺฌวตฺติตาเยว ปริมณฺฑลาทิสมฺภวโต วิโลปาทิอากุลรหิเต. สพฺพสฺส ปน โลกสฺส รามณียเก สมฺปิณฺฑิเต วิย รมณียตเร ภูตมงฺคเล คาเมติ สมฺพนฺโธ.
ปุนปิ กึวิสิฏฺเติ อาห ‘‘กทลี’’ติอาทิ. กทลี จ สาลฺจ ตาลฺจ อุจฺฉุ จ นาฬิเกรา จ กทลี…เป… นาฬิเกรา, เตสํ วนานิ กทลี…เป… นาฬิเกรวนานิ, เตหิ อากุเล อากิณฺเณติ อตฺโถ. กมลานิ จ อุปฺปลานิ จ กมลุปฺปลานิ, เตหิ สฺฉนฺนา กมลุปฺปลสฺฉนฺนา, สลิลสฺส อาสยา สลิลาสยา, กมลุปฺปลสฺฉนฺนา จ ¶ เต สลิลาสยา จาติ กมล…เป… สลิลาสยา, เตหิ โสภิโต กมลุปฺปลสฺฉนฺนสลิลาสยโสภิโต, ตสฺมึ.
กาเวริยา ชลํ กาเวริชลํ, กาเวริชลสฺส สมฺปาโต ปวตฺตนํ กาเวริชลสมฺปาโต, เตน ปริ สมนฺตโต ภูตํ ปวตฺติตํ มหีตลํ เอตสฺสาติ กาเวริชลสมฺปาตปริภูตมหีตโล, ตสฺมึ. อิทฺเธติ นานาสมฺปตฺติยา สมิทฺเธ. สพฺพงฺคสมฺปนฺเนติ สพฺพสุโขปกรณสมฺปนฺเน. มงฺคเลติ ชนานํ อิทฺธิวุทฺธิการณภูเต. ภูตมงฺคเลติ เอวํนามเก คาเม.
ปวโร ¶ ติรตารีณตลาทิคเณหิ กุลาจลจกฺกโภคินา โภควลยสีทนฺตรสาคราทิ อากาโร เอตาสนฺติ ปวราการา, ปาการา จ ปริขา จ ปาการปริขา, ปวราการา จ ตา ปาการปริขา จาติ ปวราการปาการปริขา, ตาหิ ปริวาริโต ปวราการปาการปริขาปริวาริโต, ตสฺมึ. ทสฺสนีเยติ ทสฺสนารเห. มโน รมติ เอตฺถาติ มโนรโม, ตสฺมึ.
ตีรสฺส อนฺโต ตีรนฺโต, ตีรเมว วา อนฺโต ตีรนฺโต, โปกฺขรณิโสพฺภอุทกวาหกปริขาทีนํ กูลปฺปเทโส, ตีรนฺเต รุหึสุ ชายึสูติ ตีรนฺตรุหา, ตีรนฺตรุหา จ เต พหุตฺตา อตีรา อปริจฺเฉทา จาติ ตีรนฺตรุหวาตีรา. ว-กาโร สนฺธิโช, ตรูนํ ราชาโน ตรุราชาโน, ตีรนฺตรุหวาตีรา จ เต ตรุราชาโน จาติ ตีรนฺตรุหวาตีรตรุราชาโน, เตหิ วิราชิโต ตีรนฺต…เป… วิราชิโต, ตสฺมึ, ปุปฺผูปคผลูปคฉายูปเคหิ มหารุกฺเขหิ ปฏิมณฺฑิเตติ อตฺโถ. ‘‘ตีรนฺตรุหวานตรุราชิวิราชิเต’’ติ วา ปาโ, ตีรนฺตรุหานํ วานตรูนํ เวตรูปรุกฺขานํ ราชีหิ ปนฺตีหิ ปฏิมณฺฑิเตติ ¶ อตฺโถ. ทิชานํ คณา ทิชคณา, นานา จ เต ทิชคณา จาติ นานาทิชคณา, เต ตโต ตโต อาคนฺตฺวา รมนฺติ เอตฺถาติ นานาทิชคณาราโม, ตสฺมึ, สุกโกกิลมยูราทิสกุณานํ อาคนฺตฺวา รมนฏฺานภูเตติ อตฺโถ. นานารามมโนรเมติ นานา อเนเก อารามา ปุปฺผผลารามา นานารามา, เตหิ มโนรโมติ นานารามมโนรโม, ตสฺมึ.
จารู จ เต ปงฺกชา จาติ จารุปงฺกชา, กมลุปฺปลกุมุทาทโย, จารุปงฺกเชหิ สํกิณฺณา สฺฉนฺนา จารุปงฺกชสํกิณฺณา, จารุปงฺกชสํกิณฺณา จ เต ตฬากา เจติ จารุปงฺกชสํกิณฺณตฬากา, เตหิ สมลงฺกโต วิภูสิโต จารุ…เป… สมลงฺกโต, ตสฺมึ. สุนฺทโร มธุโร รโส อสฺสาติ สุรสํ, สุรสฺจ ตํ อุทกฺจาติ สุรโสทกํ, สุรโสทเกน สมฺปุณฺณา สุรโสทกสมฺปุณฺณา, วรา จ เต กูปา จาติ วรกูปา, สุรโสทกสมฺปุณฺณา จ เต วรกูปา เจติ สุรโสทกสมฺปุณฺณวรกูปา, เตหิ อุปโสภิโต สุรโส…เป… กูปโสภิโต, ตสฺมึ.
วิเสเสน จิตฺราติ วิจิตฺรา, วิจิตฺรา จ เต วิปุลา จาติ วิจิตฺรวิปุลา, วิจิตฺรวิปุลา จ เต มณฺฑปา จาติ…เป… มณฺฑปา, อติสเยน อุคฺคตา อจฺจุคฺคตา, อจฺจุคฺคตา จ เต วรมณฺฑปา จาติ อจฺจุคฺควรมณฺฑปา, คาถาพนฺธวเสน วณฺณโลโป, วิจิตฺรวิปุลา ¶ จ เต อจฺจุคฺควรมณฺฑปา จาติ วิจิตฺรวิปุลอจฺจุคฺควรมณฺฑปา, เตหิ มณฺฑิโต วิภูสิโต วิจิตฺร…เป… มณฺฑิโต, ตสฺมึ. มณฺฑํ สูริยรสฺมึ ปาติ รกฺขตีติ มณฺฑโป. ตโต ตโต อาคมฺม วสนฺติ เอตฺถาติ อาวาโส, ปาสาทหมฺมิยมาฬาทโย. อเนเกหีติ พหูหิ. อจฺจนฺตนฺติ อติสเยน.
ธรณีตลํ ¶ เภตฺวา อุคฺคเตน วิย, ขรํ ผรุสํ เกลาสสิขรํ ชิตฺวา อวหสนฺเตน วิย ถูเปน จ อุปโสภิเต วิหาเรติ โยชนา.
อมฺพุํ ททาตีติ อมฺพุโท, สรเท อมฺพุโท สรทมฺพุโท, ถุลฺลนตมหนฺตภาวสามฺเน สรทมฺพุเทน สงฺกาโส สรทมฺพุทสงฺกาโส, ตสฺมึ. สมฺมา อุสฺสิโต อุคฺคโตติ สมุสฺสิโต, ตสฺมึ. โอโลเกนฺตานํ, วสนฺตานฺจ ปสาทํ จิตฺตสฺส โตสํ ชเนตีติ ปสาทชนนํ, ตสฺมึ. เอตฺตาวตา วินยวินิจฺฉยกถาย ปวตฺติตเทสํ ทสฺเสติ, ‘‘วสตา มยา’’ติ กตฺตารํ.
เทวทตฺตจิฺจมาณวิกาทีหิ กตาปราธสฺส, สีตุณฺหาทิปริสฺสยสฺส จ สหนโต, สสนฺตานคตกิเลสาทีนํ หนนโต จ สีโห วิยาติ สีโห, พุทฺโธ จ โส สีโห จาติ พุทฺธสีโห. เสฏฺปริยาโย วา สีห-สทฺโท, พุทฺธเสฏฺเนาติ อตฺโถ. วุตฺตสฺสาติ เทสิตสฺส. วินยสฺส วินยปิฏกสฺส. วินิจฺฉโยติ ปาาคโต เจว อฏฺกถาคโต จ อาจริยปรมฺปราภโต จ วินิจฺฉโย. พุทฺธสีหนฺติ เอวํนามกํ มหาเถรํ. สมุทฺทิสฺสาติ อุทฺทิสิตฺวา, เตน กตอายาจนํ ปฏิจฺจาติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา พาหิรนิมิตฺตํ ทสฺสิตํ.
อยํ วินิจฺฉโย มม สทฺธิวิหาริกํ พุทฺธสีหํ สมุทฺทิสฺส ภิกฺขูนํ หิตตฺถาย สมาสโต วรปาสาเท วสตา มยา กโตติ โยชนา.
กิมตฺถายาติ อาห ‘‘วินยสฺสาวโพธตฺถํ, สุเขเนวาจิเรน จา’’ติ, อนุปาทิเสเสน นิพฺพานปริยนฺตานิสํสสฺส วินยปิฏกสฺส ปกรณสฺส คนฺถวเสน สมาเสตฺวา อตฺถวเสน สุฏฺุ วินิจฺฉิตตฺตา สุเขน เจว อจิเรน ¶ จ อวโพธนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. ภิกฺขูนนฺติ ปธานนิทสฺสนํ, เอกเสสนิทฺเทโส วา เหฏฺา –
‘‘ภิกฺขูนํ ¶ ภิกฺขุนีนฺจ หิตตฺถาย สมาหิโต. ปวกฺขามี’’ติ (วิ. วิ. คนฺถารมฺภกถา ๒) –
อารทฺธตฺตา. อิมินา ปโยชนํ ทสฺสิตํ.
๓๑๗๙. เอวํ เทสกตฺตุนิมิตฺตปโยชนานิ ทสฺเสตฺวา กาลนิยมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อจฺจุตา’’ติอาทิ. วิกฺกมนํ วิกฺกนฺโต, วิกฺกโมติ อตฺโถ. อจฺจุตํ เกนจิ อนภิภูตํ, ตฺจ ตํ วิกฺกนฺตฺจาติ อจฺจุตวิกฺกนฺตํ, อจฺจุตสฺส นารายนสฺส วิย อจฺจุตวิกฺกนฺตํ เอตสฺสาติ อจฺจุตจฺจุตวิกฺกนฺโต. โก โส? ราชา, ตสฺมึ. กลมฺภกุลํ นนฺทยตีติ กลมฺภกุลนนฺทโน, ตสฺมึ. อิมินา ตสฺส กุลวํโส นิทสฺสิโต. กลมฺภกุลวํสชาเต อจฺจุตจฺจุตวิกฺกนฺตนาเม โจฬราชินิ มหึ โจฬรฏฺํ สมนุสาสนฺเต สมฺมา อนุสาสนฺเต สติ ตสฺมึ โจฬราชินิ รชฺชํ กาเรนฺเต สติ อยํ วินิจฺฉโย มยา อารทฺโธ เจว สมาปิโต จาติ. อิมินา กาลํ นิทสฺเสติ.
๓๑๘๐. อิทานิ อิมํ วินยวินิจฺฉยปฺปกรณํ กโรนฺเตน อตฺตโน ปฺุสมฺปทํ สกลโลกหิตตฺถาย ปริณาเมนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. อยํ วินยวินิจฺฉโย อนฺตรายํ วินา ยถา สิทฺธึ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต, ตถา สตฺตานํ ธมฺมสํยุตา กุสลนิสฺสิตา สงฺกปฺปา จิตฺตุปฺปาทา, อธิปฺเปตตฺถา วา สพฺเพ อนฺตรายํ วินา สิชฺฌนฺตุ นิปฺปชฺชนฺตูติ โยชนา.
๓๑๘๑. เตเนว ปฺุปฺผลภาเวน สกลโลกหิเตกเหตุโน ภควโต สาสนสฺส จิรฏฺิติมาสีสนฺโต อาห ‘‘ยาว ติฏฺตี’’ติอาทิ. ‘‘มนฺทาโร’’ติ วุจฺจติ ¶ สีตสินิทฺธเอกปพฺพตราชา. กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริโต นิคฺคมปฺปเทโส ‘‘กนฺทโร’’ติ วุจฺจติ. สีตสินิทฺธวิปุลปุลินตเลหิ, สนฺทมานสาตสีตลปสนฺนสลิเลหิ, กีฬมานนานปฺปการมจฺฉคุมฺเพหิ, อุภยตีรปุปฺผผลปลฺลวาลงฺกตตรุลตาวเนหิ, กูชมานสุกสาลิกกโอกิลมยูรหํสาทิสกุนฺตาภิรุเตหิ, ตตฺถ ตตฺถ ปริภมนฺตภมรามวชฺชาหิ จ จารุ มนฺุา กนฺทรา เอตสฺสาติ จารุกนฺทโร. กลิ วุจฺจติ อปราโธ, ตํ สาสติ หึสติ อปเนตีติ กลิสาสนํ. ‘‘กลุสาสน’’นฺติ วา ปาโ. กลุสํ วุจฺจติ ปาปํ, ตํ อสติ วิกฺขิปติ ทูรมุสฺสารยตีติ กลุสาสนํ, ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตํ ติวิธสาสนํ.
๓๑๘๒. เอวํ ¶ โอกสฺส ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถหิตสาธกสฺส สาสนสฺส จิรฏฺิตึ ปตฺเถตฺวา เตเนว ปฺุกมฺมานุภาเวน โลกสฺส ทิฏฺธมฺมิกตฺถเหตุมาสีสนฺโต อาห ‘‘กาเล’’ติอาทิ. กาเลติ สสฺสสมิทฺธีนํ อนุรูเป กาเล. สมฺมา ปวสฺสนฺตูติ อวุฏฺิอติวุฏฺิโทสรหิตา ยถา สสฺสาทีนิ สมฺปชฺชนฺติ, ตถา วสฺสํ วุฏฺิธารํ ปวสฺสนฺตูติ อตฺโถ. วสฺสวลาหกาติ วสฺสวลาหกาธิฏฺิตา ปชฺชุนฺนเทวปุตฺตา. มหีปาลาติ ราชาโน. ธมฺมโตติ ทสราชธมฺมโต. สกลํ มหินฺติ ปถวินิสฺสิตสพฺพชนกายํ.
๓๑๘๓. เอวํ สพฺพโลกสฺส โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติสาธนตฺถาย อตฺตโน ปฺุปริณามํ กตฺวา อิทานิ วิทิตโลกุตฺตรสมฺปตฺตินิปฺผาทนวเสเนว ปฺุปริณามํ กโรนฺโต อาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิ. อิมินา อตฺตโน วิรจิตํ ปจฺจกฺขํ วินิจฺฉยมาห. สารภูตนฺติ สีลสาราทิติวิธสิกฺขาสารสฺส ปกาสนโต หตฺถสารมิว ภูตํ. หิตนฺติ ตทตฺเถ ปฏิปชฺชนฺตานํ อนุปาทิเสสนิพฺพานาวสานสฺส หิตสฺส อาวหนโต, สํสารทุกฺขสฺส จ วูปสมนโต ¶ อมโตสธํ วิย หิตํ. อตฺถยุตฺตนฺติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ วินยนาทีหิ ยุตฺตตฺตา อตฺถยุตฺตํ. กโรนฺเตนาติ รจยนฺเตน มยา. ยํ ปฺุํ ปตฺตนฺติ การกํ ปุนาตีติ ปฺุํ, ปุชฺชภวผลนิปฺผาทนโต วา ‘‘ปฺุ’’นฺติ สงฺขํ คตํ ยํ กุสลกมฺมํ อปริเมยฺยภวปริยนฺตํ ปสุตํ อธิคตํ. เตน ปฺุเน เหตุภูเตน. อยํ โลโกติ อยํ สกโลปิ สตฺตโลโก. มุนินฺทปฺปยาตนฺติ มุนินฺเทน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺปตฺตํ. วีตโสกนฺติ วิคตโสกํ. โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาทีหิ วิคตตฺตา, เตสํ นิกฺกมนนิมิตฺตตฺตา จ อปคตโสกาทิสํสารทุกฺขํ. สิวํ ปุรํ นิพฺพานปุรํ ปาปุณาตุ สจฺฉิกโรตุ, กิเลสปรินิพฺพาเนน, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา จ ปรินิพฺพาตูติ วุตฺตํ โหติ.
อิติ ตมฺพปณฺณิเยนาติอาทิ ปกรณการกสฺส ปภวสุทฺธิพาหุสจฺจาทิคุณมุเขน ปกรเณ คารวํ ชเนตุกาเมน เอตสฺส สิสฺเสน ปิตํ วากฺยํ.
ตตฺถ ตมฺพปณฺณิเยนาติ ตมฺพปณฺณิมฺหิ ชาโต, ตตฺถ วิทิโต, ตโต อาคโตติ วา ตมฺพปณฺณิโย, เตน. พฺยากรณมเวจฺจ อธีตวาติ เวยฺยากรโณ, ปรโม จ อุตฺตโม จ โส เวยฺยากรโณ จาติ ปรมเวยฺยากรโณ, เตน. ตีณิ ปิฏกานิ สมาหฏานิ, ติณฺณํ ปิฏกานํ สมาหาโร วา ติปิฏกํ, นียนฺติ พุชฺฌียนฺติ เสยฺยตฺถิเกหีติ นยา, นยนฺติ วา เอเตหิ โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺตึ ¶ วิเสเสนาติ นยา, ปาฬินยอตฺถนยเอกตฺตนยาทโยว, ติปิฏเก อาคตา นยา ติปิฏกนยา, วิธานํ ปสาสนํ, ปวตฺตนํ วา วิธิ, ติปิฏกนยานํ วิธิ ติปิฏกนยวิธิ, ติปิฏกนยวิธิมฺหิ กุสโล ติปิฏกนยวิธิกุสโล, เตน.
ปรมา ¶ จ เต กวิชนา จาติ ปรมกวิชนา, ปรมกวิชนานํ หทยานิ ปรมกวิชนหทยานิ, ปทุมานํ วนานิ ปทุมวนานิ, ปรมกวิชนหทยานิ จ ตานิ ปทุมวนานิ จาติ ปรมกวิชนหทยปทุมวนานิ, เตสํ วิกสนํ โพธํ สูริโย วิย กโรตีติ ปรมกวิชนหทยปทุมวนวิกสนกโร, เตน. กวี จ เต วรา จาติ กวิวรา, กวีนํ วราติ วา กวิวรา, กวิวรานํ วสโภ อุตฺตโม กวิวรวสโภ, เตน, กวิราชราเชนาติ อตฺโถ.
ปรมา จ สา รติ จาติ ปรมรติ, ปรมรตึ กโรนฺตีติ ปรมรติกรานิ, วรานิ จ ตานิ มธุรานิ จาติ วรมธุรานิ, วรมธุรานิ จ ตานิ วจนานิ จาติ วรมธุรวจนานิ, ปรมรติกรานิ จ ตานิ วรมธุรวจนานิ จาติ ปรมรติกรวรมธุรวจนานิ, อุคฺคิรณํ กถนํ อุคฺคาโร, ปรมรติกรวรมธุรวจนานํ อุคฺคาโร เอตสฺสาติ ปรม…เป… วจนุคฺคาโร, เตน. อุรคปุรํ ปรมปเวณิคาโม อสฺส นิวาโสติ อุรคปุโร, เตน. พุทฺธทตฺเตนาติ เอวํนามเกน เถเรน, อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรนาติ อตฺโถ. อยํ วินยวินิจฺฉโย รจิโตติ สมฺพนฺโธ.
นิฏฺิตา จายํ วินยตฺถสารสนฺทีปนี นาม
วินยวินิจฺฉยวณฺณนา.
วินยวินิจฺฉย-ฏีกา สมตฺตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส