📜
อุตฺตรวินิจฺฉย-ฏีกา
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา
(ก)
เทวาติเทวํ ¶ ¶ สุคตํ, เทวพฺรหฺมินฺทวนฺทิตํ;
ธมฺมฺจ วฏฺฏุปจฺเฉทํ, นตฺวา วฏฺฏาติตํ คณํ.
(ข)
วนฺทนามยปฺุเน, กมฺเมน รตนตฺตเย;
เฉตฺวา อุปทฺทเว สพฺเพ, อารภิสฺสํ สมาหิโต.
(ค)
เถเรน พุทฺธทตฺเตน, รจิตสฺส สมาสโต;
สํวณฺณนมสํกิณฺณํ, อุตฺตรสฺส ยถาพลํ.
๑. อถายมาจริโย อตฺตโน วิรจิเต วินเย ตสฺสุปนิสฺสเย วินยปิฏเก จ ภิกฺขูนํ นานปฺปการโกสลฺลชนนตฺถํ ปริวารฏฺกถายฺจ อาคตวินิจฺฉยํ สงฺคเหตฺวา อุตฺตรปกรณํ วณฺณยิตุกาโม ¶ ปมํ ตาว อนฺตรายนิวารเณน ยถาธิปฺเปตสาธนตฺถํ รตนตฺตยํ วนฺทนฺโต อาห ‘‘สพฺพสตฺตุตฺตม’’นฺติอาทิ.
ปกรณารมฺเภ รตนตฺตยวนฺทนาปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถาจริเยหิ พหุธา ปปฺจิตํ, อมฺเหหิ จ วินยวินิจฺฉยวณฺณนายํ สมาสโต ทสฺสิตนฺติ น ตํ อิธ วณฺณยิสฺสาม. ปกรณาภิเธยฺย กรณปฺปการปโยชนานิปิ ¶ ตตฺถ ทสฺสิตนยานุสาเรน อิธาปิ เวทิตพฺพานิ. สมฺพนฺธาทิทสฺสนมุเขน อนุตฺตานปทวณฺณนเมเวตฺถ กริสฺสามิ.
ชินํ, ธมฺมฺจ, คณฺจ วนฺทิตฺวา อุตฺตรํ ทานิ กริสฺสามีติ สมฺพนฺโธ. กึวิสิฏฺํ ชินํ, ธมฺมํ, คณฺจ วนฺทิตฺวาติ อาห ‘‘สพฺพสตฺตุตฺตม’’นฺติอาทิ. ตตฺถ สพฺพสตฺตุตฺตมนฺติ ปฺจสุ กามคุเณสุ สตฺตา อาสตฺตา วิสตฺตา ลคฺคิตาติ สตฺตา, ปรมตฺถโต สตฺตปฺตฺติยา อุปาทานภูตา อุปาทานกฺขนฺธา โวหารโต ขนฺธสนฺตตึ อุปาทาย ปฺตฺตา สมฺมุติ ‘‘สตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. เต ปน กามาวจราทิภูมิวเสน, นิรยาทิปเทสวเสน, อเหตุกาทิปฏิสนฺธิวเสนาติ เอวมาทีหิ อนนฺตปเภทา. เตสุ ขีณาสวานํ ยถาวุตฺตนิพฺพจนตฺเถน สตฺตโวหาโร น ลพฺภติ. ตถาปิ เต ภูตปุพฺพคติยา วา ตํสทิสตฺตา วา ‘‘สตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. สพฺเพ จ เต สตฺตา จา ติ สพฺพสตฺตา. อุทฺธฏตมตฺตา, อุคฺคตตมตฺตา, เสฏฺตฺตา จ อุตฺตโม, สพฺพสตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตเรหิ รูปารูปคุเณหิ อุตฺตโม, สพฺพสตฺเตสุ วา อุตฺตโม ปวโร เสฏฺโติ สพฺพสตฺตุตฺตโม. ‘‘ชิน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ.
ปุนปิ กึวิสิฏฺนฺติ อาห ‘‘ธีร’’นฺติ. ธี วุจฺจติ ปฺา, ตาย อีรติ วตฺตตีติ ธีโร, ตํ. ตาทิภาเวน อินฺทขีลสิเนรุอาทโย วิย อฏฺโลกธมฺมสงฺขาเตน ภุสวาเตน อกมฺปิยฏฺเน, จตุเวสารชฺชวเสน สเทวเก โลเก เกนจิ อกมฺปนียฏฺเน จ ธีรํ, ธิติสมฺปนฺนนฺติ อตฺโถ. อิทมฺปิ ตสฺเสว วิเสสนํ.
วนฺทิตฺวาติ กายวจีมโนทฺวาเรหิ อภิวาเทตฺวาติ อตฺโถ, ยถาภุจฺจคุณสํกิตฺตเนน โถเมตฺวา. สิรสาติ ภตฺติภาวนตุตฺตมงฺเคน กรณภูเตน. อิมินา วิเสสโต ¶ กายปณาโม ทสฺสิโต, คุณสํกิตฺตเนน วจีปณาโม, อุภยปณาเมหิ นานนฺตริยกตาย มโนปณาโมปิ ทสฺสิโต จ โหติ.
ชินนฺติ ¶ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุขนฺธมารสงฺขาเต ปฺจวิเธ มาเร พลวิธมนสมอุจฺเฉทปหานสหายเวกลฺลนิทาโนปจฺเฉทวิสยาติกฺกมวเสน ปฺจหิ อากาเรหิ ชิตวาติ ชิโน, ตํ.
‘‘ธมฺม’’นฺติ เอตสฺส นิพฺพจนาทิวเสน อตฺถวินิจฺฉโย เหฏฺา ทสฺสิโตว. อธมฺมวิทฺธํสนฺติ ธมฺมสงฺขาตสฺส กุสลสฺส ปฏิปกฺขตฺตา อธมฺโม วุจฺจติ อกุสลธมฺโม, ตํ อกุสลสงฺขาตํ อธมฺมํ วิทฺธํเสติ วินาเสติ ปชหติ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหาเนนาติ อธมฺมวิทฺธํโส, สปริยตฺติโก นวโลกุตฺตโร ธมฺโม. ปริยตฺติ หิ ปฺจนฺนํ ปหานานํ มูลการณตฺตา ผลูปจาเรน ตถา วุจฺจติ, ตํ อธมฺมวิทฺธํสํ. ‘‘ธมฺม’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ.
คณนฺติ อฏฺนฺนํ อริยปุคฺคลานํ สมูหํ, สงฺฆนฺติ อตฺโถ. องฺคณนาสนนฺติ อตฺตโน นิสฺสยํ องฺคนฺติ มตฺเถนฺตีติ องฺคณา, กิเลสา ราคโทสโมหา, เต องฺคเณ นาเสติ ยถาโยคํ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหาเนหิ ปชหตีติ องฺคณนาสโน, ตํ. ‘‘คณ’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ.
๒. มยา วินยสฺส โย สาโร วินิจฺฉโย รจิโต, ตสฺส วินิจฺฉยสฺสาติ โยชนา. นตฺถิ ตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร, สพฺเพสุ วินิจฺฉเยสุ, สพฺเพสํ วา วินิจฺฉยานํ อนุตฺตโร อุตฺตโม วินิจฺฉโยติ สพฺพานุตฺตโร, ตํ. อุตฺตรํ ปกรณํ อิทานิ กริสฺสามีติ โยชนา.
๓. ภณโตติ ภณนฺตสฺส ปคุณํ วาจุคฺคตํ กโรนฺตสฺส. ปโตติ ปนฺตสฺส วาจุคฺคตํ สชฺฌายนฺตสฺส. ปยฺุชโตติ ตตฺถ ¶ ปกาเรน ยฺุชนฺตสฺส, ตํ อฺเสํ วาเจนฺตสฺส วา. สุณโตติ ปเรหิ วุจฺจมานํ สุณนฺตสฺส. จินฺตยโตติ ยถาสุตํ อตฺถโต, สทฺทโต จ จินฺเตนฺตสฺส. ‘‘อพุทฺธสฺส พุทฺธิวฑฺฒน’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน วิภตฺติโลโป. อพุทฺธสฺส พาลสฺส วินเย อปฺปกตฺุโน ภิกฺขุภิกฺขุนิชนสฺส. พุทฺธิวฑฺฒนํ วินยวินิจฺฉเย ปฺาวุทฺธินิปฺผาทกํ. อถ วา พุทฺธสฺส วินิจฺฉเย กตปริจยตฺตา ปฺวโต ชนสฺส พุทฺธิวฑฺฒนํ พุทฺธิยา ปฺาย ติกฺขวิสทภาวาปาทเนน ภิยฺโยภาวสาธกํ. ปรมํ อุตฺตมํ อุตฺตรํ นาม ¶ ปกรณํ วทโต กเถนฺตสฺส เม มม สนฺติกา นิรตา วินิจฺฉเย, ตีสุ สิกฺขาสุ วา วิเสเสน รตา นิโพธถ ชานาถ สุตมยาณํ อภินิปฺผาเทถาติ โสตุชนํ สวเน นิโยเชติ.