📜
อนิยตกถาวณฺณนา
๕๔๒-๓. อิทานิ ¶ สงฺฆาทิเสสกถานนฺตรํ อนิยตกถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘รโหนิสชฺชสฺสาเทนา’’ติอาทิ. รหสิ นิสชฺชา รโหนิสชฺชา, ตสฺสา อสฺสาโท รโหนิสชฺชสฺสาโท, เตน รโหนิสชฺชสฺสาเทน, เมถุนธมฺมสนฺนิสฺสิเตน กิเลเสนาติ อตฺโถ. วุตฺตฺหิ อฏฺกถายํ ‘‘รโหนิสชฺชสฺสาโทติ เมถุนธมฺมสนฺนิสฺสิตกิเลโส วุจฺจตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๕๑). ‘‘รโห นาม จกฺขุสฺส รโห โสตสฺส รโห. จกฺขุสฺส รโห นาม น สกฺกา โหติ อกฺขึ วา นิขณิยมาเน ภมุกํ วา อุกฺขิปิยมาเน สีสํ วา อุกฺขิปิยมาเน ปสฺสิตุํ. โสตสฺส รโห นาม น สกฺกา โหติ ปกติกถา โสตุ’’นฺติ (ปารา. ๔๔๕) ปทภาชเน วุตฺตรเหสุ ¶ จกฺขุสฺส รโห เอว อิธาธิปฺเปโต. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘กิฺจาปิ ปาฬิยํ ‘โสตสฺส รโห’ติ อาคตํ, จกฺขุสฺส รเหเนว ปน ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๔๔-๔๔๕).
จกฺขุสฺส รหตฺตา ‘‘ปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ อิมมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา เอว ‘‘อลํกมฺมนิย’’นฺติ อิมมฺปิ สงฺคณฺหาติ. นิสชฺชสทฺโทปาทาเนน ‘‘อาสเน’’ติ อิทมฺปิ คหิตเมว. ‘‘มาตุคามสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม’’ติ อิมินา ‘‘มาตุคาเมน สทฺธิ’’นฺติ อิทมฺปิ คหิตเมว. เอวํ สามตฺถิยา ลพฺภมานปโทปาทาเนน โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธึ เอโก เอกาย รโห ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน อลํกมฺมนิเย นิสชฺชสฺสาเทนาติ วุตฺตํ โหติ. จกฺขุสฺส รหภาเวน กุฏฺฏาทิปฏิจฺฉนฺเน เตเนว เมถุนเสวนกมฺมสฺส อนุรูเป อาสเน ตทหุชาตายปิ มนุสฺสิตฺถิยา สห นิสชฺชสฺสาทราเคน สมนฺนาคโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ ‘‘มาตุคามสฺสา’’ติ ตทหุชาตมฺปิ อิตฺถึ คณฺหาตีติ กุโต ลพฺภตีติ? ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, อนฺตมโส ตทหุชาตาปิ ทาริกา, ปเคว มหตฺตรี’’ติ (ปารา. ๔๔๕) ปทภาชนโต ลพฺภติ.
‘‘นิวาเสตี’’ติ อิมินา ‘‘กายพนฺธนํ พนฺธติ, จีวรํ ปารุปตี’’ติ อิทํ ลกฺขียติ. สพฺพตฺถาติ ยถาวุตฺตํ ปโยคโต ปุพฺพาปรปโยเค สงฺคณฺหาติ. เตเนว ‘‘ปโยเค จ ปโยเค จา’’ติ วิจฺฉาปโยโค กโต. นิสีทโต จสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. ‘‘อุภินฺนมฺปิ นิสชฺชาย ปาจิตฺติย’’นฺติ วกฺขมานตฺตา ทุกฺกฏํ สนฺธาย เอกกสฺส นิสีทโตติ คเหตพฺพํ.
๕๔๔. นิสชฺชาย ¶ อุภินฺนมฺปีติ เอตฺถ ‘‘สกิ’’นฺติ เสโส, อุภินฺนํ นิสชฺชาปูรณวเสน อฺมฺสฺส ปุเร วา ปจฺฉา วา เอกกฺขเณ ¶ วา มาตุคามสฺส วา ภิกฺขุสฺส วา เอกวารํ นิสชฺชายาติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ ปาฬิยํ ‘‘มาตุคาเม นิสินฺเน ภิกฺขุ อุปนิสินฺโน วา โหตี’’ติอาทิ (ปารา. ๔๔๕). โหติ ปาจิตฺติยนฺติ โยชนา. ปโยคคณนาย จ โหนฺติ ปาจิตฺติยานีติ คเหตพฺพํ, มาตุคามสฺส วา ภิกฺขุโน วา อุภินฺนํ วา อุฏฺายุฏฺาย ปุนปฺปุนํ อุปนิสีทนปโยคคณนาย จาติ อตฺโถ. ‘‘อาปตฺตีหิปิ ตีหิปี’’ติ วกฺขมานตฺตา ปาจิตฺติยคฺคหณํ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสานํ อุปลกฺขณํ โหติ, ตีสุ เอกํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ ‘‘ปโยคคณนายา’’ติ อิทํ ปาราชิกาย น ลพฺภติ เอกปโยเคเนว สิชฺฌนโต. กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสโส, ปน สรีรโต ปุนปฺปุนํ วิยุชฺชิตฺวา ผุสเนน ปาจิตฺติยฺจ ยถาวุตฺตนเยเนว ลพฺภติ.
พหูสุปิ มาตุคาเมสุ พหุกานิ ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ โยชนา. พหูสุ มาตุคาเมสุ นิสินฺเนสุ นิสินฺนานํ คณนาย เอเกเนว ปโยเคน พหูนิ ปาจิตฺติยานิ จ สงฺฆาทิเสสา จ โหนฺติ. ‘‘ปโยคคณนาย จา’’ติ อิมสฺส เอตฺถาปิ ยุชฺชมานตฺตา ตาสุ วิสุํ วิสุํ อุฏฺายุฏฺาย ปุนปฺปุนํ นิสีทนฺตีสุ, สยฺจ อุฏฺายุฏฺาย ปุนปฺปุนํ นิสีทโต ตาสํ คณนาย อาปชฺชิตพฺพาปตฺติโย ปโยคคณนาย จ พหู โหนฺตีติ อิทํ ลพฺภติ. เอตฺถาปิ ปน ปาราชิกํ น ลพฺภติ, สงฺฆาทิเสโส, ปาจิตฺติยฺจ ลพฺภติ.
๕๔๕. สมีเป ิโตปิ อนฺโธ อนาปตฺตึ น กโรตีติ โสตสฺส รหภาเว อสติปิ ปธานภูตสฺส ‘‘จกฺขุสฺส รโห’’ติ อิมสฺส องฺคสฺส วิชฺชมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺถเก’’ติ, อิมินา สวนูปจาเร วิชฺชมาเนปีติ วุตฺตํ โหติ. อิตฺถีนํ ตุ สตมฺปิ จ น กโรติ อนาปตฺตินฺติ ¶ โยชนา, วิฺุโน ปุริสสฺส อสนฺนิหิตภาเวนาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อิตฺถีนมฺปิ สตมฺปิ จา’’ติ ลิขนฺติ, ตโตปิ อยเมว ปาโ สุนฺทโร. ปิ-สทฺโท วา ตุ-สทฺทตฺเถ ทฏฺพฺโพ.
๕๔๖. นิปชฺชิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘สมีเป’’ติ เสโส, ‘‘นิทฺทายนฺโตปี’’ติ เอตสฺส วิเสสเกน ‘‘นิปชฺชิตฺวา’’ติ อิมินา นิสีทิตฺวา นิทฺทายนฺโตติ อิมสฺส นิวตฺติตตฺตา สมีเป นิสีทิตฺวา นิทฺทายนฺโตปิ อนนฺโธ มนุสฺสปุริโส อนาปตฺตึ กโรตีติ ลพฺภติ. ‘‘เกวล’’นฺติ วิเสสเนน พลวนิทฺทูปคโต ¶ คหิโตติ ตถา อหุตฺวา อนฺตรนฺตรา อาปนฺนาปนฺเน วินิจฺฉินิตฺวา ปวตฺตมานาย กปินิทฺทาย นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺตึ กโรตีติ อยมตฺโถ ลพฺภติ. ‘‘ปิหิตทฺวารคพฺภสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ มชฺฌปทโลปีสมาสวเสน ‘‘ปิหิตคพฺภสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทฺวาเร’’ติ อิมินา ทฺวาเรกเทสภูตํ อุมฺมารํ วา ตํสมีปํ วา อุปจาเรน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สเจ คพฺโภ ปิหิตทฺวาโร น โหติ, อนาปตฺตีติ พฺยติเรกโต ทสฺสิตํ.
๕๔๗. อิมสฺมึ อนิยตสิกฺขาปเท ปาฬิยํ อนาปตฺติวาเร อสติปิ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธึ รโห ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๒๘๕) ปฺจมสฺส อเจลกวคฺคสฺส จตุตฺถสิกฺขาปเท อนาปตฺติวาเร ‘‘อนาปตฺติ โย โกจิ วิฺู ปุริโส ทุติโย โหติ, ติฏฺติ น นิสีทติ, อรโหเปกฺโข, อฺวิหิโต นิสีทติ, อุมฺมตฺตกสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๒๘๘) วุตฺเต อนาปตฺติวาเร สงฺคเหตุมาห ‘‘อนนฺเธ สตี’’ติอาทิ. ‘‘เอตสฺส สมีเป’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ. อิธ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทเสน ปุริโส ลพฺภติ, ‘‘เตนาปิ อพาเลน ภวิตพฺพํ, มนุสฺสชาติเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ อิทฺจ ¶ ‘‘วิฺุสฺมิ’’นฺติ อิมินา ลพฺภติ. อนฺธสทิสนิทฺทูปคตปฏิปกฺขวาจิอนนฺธปเทน ‘‘อนิทฺทายนฺเต’’ติ ลพฺภติ, มนาปามนาปํ ชานนฺเต อนิทฺทายนฺเต มนุสฺสปุริเส ทสฺสนูปจารสฺส อนฺโต วิชฺชมาเนติ อตฺโถ.
‘‘นิสชฺชปจฺจยา โทโส นตฺถี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, เอวรูเป รโห อาสเน มาตุคาเมน สทฺธึ นิสินฺนปจฺจยา อาปตฺติ นตฺถีติ อตฺโถ. ‘‘ิตสฺสา’’ติ อิมินาปิ ตเทว ปทํ โยเชตพฺพํ. วิฺุมฺหิ ปฏิพเล มนุสฺสปุริเส อสนฺนิหิเตปิ ตถาวิเธ รโห อาสเน มาตุคาเม อาสเน นิสินฺเนปิ สยาเนปิ ิเตปิ สยํ ิตสฺส นิสชฺชาย อภาวา ตปฺปจฺจยา อาปตฺติ น โหตีติ อตฺโถ. อรหสฺิโน นิสชฺชปจฺจยา โทโส นตฺถีติ รโห อาสเน มาตุคาเมน สทฺธึ นิสชฺชนฺตสฺสาปิ ‘‘รโห’’ติ สฺารหิตสฺส นิสีทโต นิสชฺชปจฺจยา อนาปตฺตีติ อตฺโถ. วิกฺขิตฺตเจตโส นิสชฺชปจฺจยา โทโส นตฺถีติ โยชนา.
๕๔๘. เอตฺตาวตา ปาจิตฺติยาปตฺติมตฺตโต อนาปตฺติปฺปการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อนิยตโวหารเหตุภูตาหิ ตีหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺติปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘น โทโส’’ติอาทิ. อาปตฺตีหิปิ ตีหิปีติ ‘‘นิสชฺชํ ภิกฺขุ ปฏิชานมาโน ติณฺณํ ธมฺมานํ อฺตเรน ¶ กาเรตพฺโพ ปาราชิเกน วา สงฺฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน วา’’ติ (ปารา. ๔๔๔) ปาฬิยํ วุตฺตาหิ ‘‘ปมปาราชิกาปตฺติกายสํสคฺคสงฺฆาทิเสสาปตฺติปาจิตฺติยาปตฺตี’’ติ อิมาหิ ตีหิปิ อาปตฺตีหีติ วุตฺตํ โหตีติ.
ปมานิยตกถาวณฺณนา.
๕๔๙. วตฺตพฺพภาเวนาธิกตทุติยานิยตวินิจฺฉยโต ปมานิยเต วุตฺตวินิจฺฉเยหิ สมํ วินิจฺฉยํ ปหาย ตตฺถ ¶ อวุตฺตํ อิมสฺเสว วินิจฺฉยวิเสสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนนฺธา’’ติอาทิ. อิธ ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสสฺสาปิ คหิตตฺตา ตโต อนาปตฺติกรํ ทสฺเสตุํ ‘‘อพธิโร’’ติ วุตฺตํ. อนนฺโธ อพธิโรติ ‘‘ปุริโส’’ติ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อิตฺถี’’ติ อิทํ สนฺธาย ‘‘อนนฺธาพธิรา’’ติ คเหตพฺพํ. เอวมุปริปิ. เตนาปิ สวนูปจารนฺโตคเธน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺถฏฺโ’’ติ วุตฺตํ.
๕๕๐. ‘‘อนฺโธ อพธิโร อนาปตฺตึ น กโรตี’’ติ อิทํ กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสสํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘พธิโร วาปิ จกฺขุมา, น กโรติ อนาปตฺติ’’นฺติ อิทํ ปน ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ สนฺธาย ภาสิตตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปุริมานิยตกถาย อวุตฺตวิเสสสฺส ทุติยานิยตกถาย วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา อยมฺปิ วิเสโส อิธ วตฺตพฺโพ. โกยํ วิเสโส, โย อิธ วตฺตพฺโพติ เจ? ตตฺถ ‘‘ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน อลํกมฺมนิเย’’ติ (ปารา. ๔๔๔) วุตฺตํ อาสนงฺคทฺวยํ อิธ ‘‘น เหว โข ปน ปฏิจฺฉนฺนํ อาสนํ โหติ นาลํกมฺมนิย’’นฺติ (ปารา. ๔๕๓) นิเสเธตฺวา ‘‘อลฺจ โข โหติ มาตุคามํ ทุฏฺุลฺลาหิ วาจาหิ โอภาสิตุ’’นฺติ (ปารา. ๔๕๓) อิทํ อปุพฺพงฺคํ วุตฺตํ. ตตฺร มาตุคาโมติ อนฺตมโส ตทหุชาตาปิ ทาริกา คหิตา, อิธ ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, วิฺู ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ (ปารา. ๔๕๔) วิฺู ปฏิพโล มาตุคาโมว วุตฺโต. ตตฺถ ‘‘ปาราชิเกน วา สงฺฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน วา’’ติ (ปารา. ๔๔๔) ติสฺโส อาปตฺติโย วุตฺตา, อิธ ‘‘นิสชฺชํ ภิกฺขุ ปฏิชานมาโน ทฺวินฺนํ ธมฺมานํ อฺตเรน ¶ กาเรตพฺโพ สงฺฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน วา’’ติ (ปารา. ๔๕๓) ทฺเวเยว อาปตฺติโย วุตฺตา. สงฺฆาทิเสเสสุ จ ตตฺถ ‘‘สา เจ เอวํ วเทยฺย ‘อยฺโย ¶ มยา ทิฏฺโ นิสินฺโน มาตุคาเมน สทฺธึ กายสํสคฺคํ สมาปชฺชนฺโต’ติ, โส จ ตํ ปฏิชานาติ, อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ’’ติ (ปารา. ๔๔๘) กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสโสว วุตฺโต, อิธ โส จ วุตฺโต, ‘‘สา เจ เอวํ วเทยฺย ‘อยฺยสฺส มยา สุตํ นิสินฺนสฺส มาตุคามํ ทุฏฺุลฺลาหิ วาจาหิ โอภาเสนฺตสฺสา’ติ, โส จ ตํ ปฏิชานาติ, อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ’’ติ (ปารา. ๔๕๕) ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสโส จ วุตฺโต. เอตฺตโก อุภินฺนมนิยตานํ วิเสโส.
อยํ กสฺมา น วุตฺโตติ? อยํ สมฺโพธวตฺถุวิเสโส วตฺตุมิจฺฉิโต ปน อฏฺกถาคตวินิจฺฉยวิเสสโตติ ตสฺมา น วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. ติสมุฏฺานเมวิทํ กายจิตฺตวาจาจิตฺตกายวาจาจิตฺตวเสน ตีณิ สมุฏฺานานิ เอตสฺสาติ กตฺวา.
อิเมหิปิ ทฺวีหิ อนิยตสิกฺขาปเทหิ สิกฺขาปทนฺตเรสุ ปฺตฺตาเยว อาปตฺติโย, อนาปตฺติโย จ ทสฺสิตา, น โกจิ อาปตฺติวิเสโส วุตฺโต, ตสฺมา กิเมเตสํ วจเนนาติ? วุจฺจเต – วินยวินิจฺฉยลกฺขณํ เปตุํ ภควตา อุปฺปนฺเน วตฺถุมฺหิ ทฺเว อนิยตา ปฺตฺตา. กถํ? เอวรูปายปิ สทฺเธยฺยวจนาย อุปาสิกาย วุจฺจมาโน ปฏิชานมาโนว อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ, น อปฺปฏิชานมาโน, ตสฺมา ‘‘ยาย กายจิ อาปตฺติยา เยน เกนจิ โจทิเต ปฏิฺาตกรณํเยวงฺคํ กาตพฺพ’’นฺติ อิเมหิ สิกฺขาปเทหิ วินิจฺฉยลกฺขณํ ปิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ กสฺมา ภิกฺขุนีนํ อนิยตํ ¶ น วุตฺตนฺติ? อิทเมว ลกฺขณํ สพฺพตฺถ อนุคตนฺติ น วุตฺตํ.
ทุติยานิยตกถาวณฺณนา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา
วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
อนิยตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.