📜
ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา
๘๘๙. เอวํ ¶ นาติวิตฺถารสงฺเขปโต นิสฺสคฺคิยวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺสฺส ปาจิตฺติยกณฺฑสฺส วินิจฺฉยํ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท’’ติอาทิ อารทฺธํ. สมฺปชานมุสาวาเทติ อตฺตโน วจนสฺส มุสาภาวํ ตฺวา, อทิฏฺํ ‘‘ทิฏฺ’’นฺติอาทินา นเยน มุสาวาเท สมฺปชานนฺตสฺส มุสาภณเนติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ชานิตฺวา ชานนฺตสฺส จ มุสาภณเน’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒). ‘‘มุสาวาเท’’ติ หิ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, มุสาวาทนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ.
ทวา ภณนฺตสฺสาติ โยชนา. อนุปปริกฺขิตฺวา เวเคน ทิฏฺมฺปิ ‘‘อทิฏฺํ เม’’ติ วทนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘ทวา ภณติ นาม สหสา ภณตี’’ติ ปทภาชนีอฏฺกถายํ ‘‘สหสา ภณตีติ อวีมํสิตฺวา อนุปธาเรตฺวา เวเคน ทิฏฺมฺปิ ‘อทิฏฺํ เม’ติ ภณตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑). รวา ภณนฺตสฺสาติ ‘‘จีวร’’นฺติ วตฺตุกามสฺส ‘‘จีร’’นฺติ วจนํ วิย มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ‘‘อฺํ ภณิสฺสามี’’ติ อฺํ ภณนฺตสฺส. ยถาห ‘‘รวา ภณติ นาม ‘อฺํ ภณิสฺสามี’ติ อฺํ ภณตี’’ติ.
๘๙๐. อฺตฺถาติ จตุตฺถปาราชิกาทีสุ. อตฺตนา อลทฺธํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ ‘‘ลทฺธํ มยา’’ติ มุสา ยสฺส ภณติ, เตน ตงฺขณเมว สุตฺวา ตทตฺเถ าเต ปาราชิกสฺส, อฺาเต กาลนฺตเรน าเต จ ปริยายวจเน จ าเต ถุลฺลจฺจยสฺส, ปริยายวจเน อวิฺาเต ทุกฺกฏสฺส, ทุฏฺโทสสิกฺขาปเท ปาราชิกํ อนาปนฺนสฺส ‘‘อาปนฺโน’’ติ มุสาภณเน สงฺฆาทิเสสสฺส, โอมสวาทสิกฺขาปเท ทุพฺภาสิตสฺส จ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘มุสาวาทสฺส การณา ปฺจ อาปตฺติโย’’ติ. อิมาย ปาจิตฺติยา สทฺธึ ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา โหนฺติ.
สมฺปชานมุสาวาทกถาวณฺณนา.
๘๙๑-๓. วุตฺเตสุ ¶ ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสูติ โยชนา, ปทภาชเน วุตฺเตสุ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปอาพาธลิงฺคกิเลสอาปตฺติอกฺโกสานํ วเสน ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสูติ อตฺโถ ¶ . เตสุ กิเลสํ วินา สพฺเพเต หีนุกฺกฏฺวเสน ทฺวิปฺปการา โหนฺติ. ยถาห ปทภาชเน ‘‘ชาติ นาม ทฺเว ชาติโย หีนา จ ชาติ อุกฺกฏฺา จ ชาตี’’ติอาทิ.
ตตฺถ จณฺฑาลาทิชาติ หีนา, ขตฺติยพฺราหฺมณชาติโย อุกฺกฏฺา. นาเมสุ อวกณฺณกชวกณฺณกาทินามานิ ทาสนามตฺตา หีนานิ, พุทฺธรกฺขิตาทินามานิ อุกฺกฏฺานิ. โกสิยาทิโคตฺตํ หีนํ, โคตมาทิโคตฺตํ อุกฺกฏฺํ. กมฺเมสุ วฑฺฒกิมณิการาทิกมฺมานิ หีนานิ, กสิวาณิชฺชาโครกฺขกมฺมานิ อุกฺกฏฺานิ. สิปฺเปสุ นฬการกุมฺภการาทิสิปฺปํ หีนํ, มุทฺทาคณนาทิสิปฺปํ อุกฺกฏฺํ. อาพาเธสุ สพฺเพปิ อาพาธา หีนา, อปิจ มธุเมโห ปีฬาชนกตฺตาภาวา อุกฺกฏฺโ. ลิงฺเคสุ อติทีฆตาทโย หีนา, นาติทีฆตาทโย อุกฺกฏฺา. สพฺเพปิ กิเลสา หีนา. สพฺพาปตฺติโยปิ หีนา, อปิจ โสตาปตฺติสมาปตฺติ อุกฺกฏฺา. อกฺโกเสสุ ‘‘โอฏฺโสิ เมณฺโฑสิ โคโณสี’’ติอาทิโก หีโน, ‘‘ปณฺฑิโตสิ พฺยตฺโตสี’’ติอาทิโก อุกฺกฏฺโ.
อฺตฺรฺาปเทเสนาติ ปริยายกถเนน วินา. โอมสนฺตสฺสาติ วจนปโตเทน โอวิชฺฌนฺตสฺส. สมฺพุทฺเธน ปกาสิตาติ ‘‘จณฺฑาโลสิ เวโนสิ เนสาโทสิ รถกาโรสิ ปุกฺกุโสสี’ติ ภณติ, อาปตฺติ วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ สามํ สพฺพธมฺมาวโพธโต ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ ปฺาเตน ภควตา เทสิตา.
๘๙๔. เตเหวาติ ¶ ชาติอาทีหิ อกฺโกสวตฺถูเหว. อฺาปเทเสน ภูเตน วา…เป… อาปนฺนเมว วา อนุปสมฺปนฺนํ อกฺโกสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สมฺพุทฺเธน ปกาสิตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิธ ภูตาภูตปทานิ เตหีติ อเปกฺขิตฺวา พหุวจนนฺตานิ โยเชตพฺพานิ. เอเตน ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ’’ติอาทิทุติยวารตฺถํ (ปาจิ. ๒๖) ทสฺเสนฺเตน ทุกฺกฏสาธนตฺเถน ตเทกการิยํ ตติยํ เยนูนวารฺจ จตุตฺถํ น มยนฺติอาทิวารฺจ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ’ติ วาเร ปน ปริหริตฺวา วุตฺตภาเวน ทุกฺกฏํ. เอเสว นโย ‘เยนูน…เป… น มย’นฺติ วาเรสุปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖).
ปาฬิมุตฺตปเทหิปีติ เอตฺถาปิ ตเถว ‘‘ภูเตน วา’’ติอาทีนิ ปทานิ สมฺพนฺธิตพฺพานิ. ‘‘โจโรสิ, คณฺิเภทโกสี’’ติอาทิ ปาฬิมุตฺตปทํ นาม. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ จตูสุ วาเรสุ, ปาฬิมุตฺตปเทสุ ¶ จ. วุตฺตฺหิ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน ปน จตูสุปิ วาเรสุ ทุกฺกฏเมว. ‘โจโรสิ, คณฺิเภทโกสี’ติอาทิวจเนหิ ปน อุปสมฺปนฺเนปิ อนุปสมฺปนฺเนปิ สพฺพวาเรสุ ทุกฺกฏเมวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖). ‘‘อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ อิมินา ‘‘อิมสฺมิฺจ สิกฺขาปเท เปตฺวา ภิกฺขุํ ภิกฺขุนิอาทโย สพฺเพ สตฺตา อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ิตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖) อฏฺกถายํ วุตฺตา อนุปสมฺปนฺนา สงฺคหิตา. เตเนเวตฺถาปิ วกฺขติ ‘‘ปวิฏฺานุปสมฺปนฺนฏฺาเน อิธ จ ภิกฺขุนี’’ติ.
๘๙๕. ทวกมฺยตาติ เอตฺถ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒, ๒๓, ๔๒๒; อ. นิ. ๖.๕๘; ๙.๙; มหานิ. ๒๐๖; วิภ. ๕๑๘) วิย ย-การโลโป. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วุตฺตปาจิตฺติยวตฺถูสุ จ ทุกฺกฏวตฺถูสุ จาติ สพฺพตฺเถว. ทุพฺภาสิตมุทีริตนฺติ ‘‘จณฺฑาโลสิ…เป… ปุกฺกุโสสี’ติ ภณติ, อาปตฺติ ¶ วาจาย วาจาย ทุพฺภาสิตสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๒) วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ปรมฺมุขา ปน ปาจิตฺติยวตฺถูหิ จ ทุกฺกฏวตฺถูหิ จ อกฺโกสเน ทุกฺกฏเมว. ตถา ทวกมฺยตาย ปรมฺมุขา วทนฺตสฺสาปิ ทุพฺภาสิตเมวาติ อาจริยา วทนฺติ.
๘๙๖-๗. อตฺถํ ปุรกฺขตฺวา วทโต ภิกฺขุสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. ธมฺโม นาม ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทิปาฬิเยว. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ปาฬึ วาเจนฺโต ธมฺมปุเรกฺขาโร’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๕). อนุสาสนี นาม ‘‘อิทานิปิ จณฺฑาโลสิ, มา ปาปธมฺมํ อกาสิ, มา ตโม ตมปรายโน อโหสี’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๓๕) นเยน อฏฺกถายํ วุตฺตสรูปาเยว อนุสาสนีปุเรกฺขตาย ตฺวา วทนฺตสฺส จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติตภาวโต อนฺตรา โกเธ อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติ.
เอตฺถาติ อิมสฺมึ โอมสวาทสิกฺขาปเท. ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺเตเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา มานสิกทุกฺขเวทนาว โหติ.
โอมสวาทกถาวณฺณนา.
๘๙๘. ทุวิธาการโต ภิกฺขุเปสฺุเ อาปตฺติ สิยาติ โยชนา. ปิสตีติ ปิสุณา, วาจา ¶ , สมคฺเค สตฺเต อวยวภูเต วคฺเค ภินฺเน กโรตีติ อตฺโถ. ปิสุณา เอว เปสฺุํ, ตาย วาจาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล สหจริยนเยน ปิสุโณ, ตสฺส กมฺมํ เปสฺุํ, ภิกฺขูนํ เปสฺุํ ภิกฺขุเปสฺุํ, ตสฺมึ ภิกฺขุเปสฺุเ. ปทภาชเน ‘‘อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนสฺส สุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส เปสฺุํ อุปสํหรติ ‘อิตฺถนฺนาโม ตํ ‘จณฺฑาโล…เป… ปุกฺกุโส’ติ ภณตี’ติ อาปตฺติ…เป… ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๙) วุตฺตตฺตา สยํ อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสุ อฺตเรน อฺํ อุปสมฺปนฺนํ ¶ ปรมฺมุขา อกฺโกสนฺตสฺส สุตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วกฺขมานสรูเปสุ อตฺตโน ปิยกามตาเภทาธิปฺปายสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ การเณสุ อฺตรการณํ ปฏิจฺจ ‘‘อสุโก ตุยฺหํ เอวํ วทตี’’ติ เปสฺุํ หรติ, ตสฺส เปสฺุกถนนิมิตฺตํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถ.
ทุวิธาการโตติ เอตฺถ อาการ-สทฺโท การณปริยาโย. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ทฺวีหากาเรหีติ ทฺวีหิ การเณหี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๘). เอตฺถ การณํ นาม อธิปฺปายวิเสโส. ตํ การณํ อธิปฺปายมุเขน ทสฺเสตุมาห ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ. อตฺตโน ปิยกามสฺสาติ อตฺตโน ปิยภาวกามสฺส เปสฺุํ ภณนฺตสฺส, อตฺตโน ปิยภาวํ กามยนฺตสฺสาติ อตฺโถ, ตาทิเสน อธิปฺปาเยนาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เอวํ อหํ เอตสฺส ปิโย ภวิสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปิยภาวํ ปตฺถยมานสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๘). ปรเภทตฺถิโนปิ วาติ อกฺโกสกสฺส จ อตฺตโน เปสฺุวจนํ สุณนฺตสฺส จาติ อุภินฺนํ เภทํ อิจฺฉนฺตสฺสาติ อตฺโถ, เภทาธิปฺปาเยนาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ปรสฺส ปเรน เภทํ อิจฺฉนฺตสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๘).
๘๙๙. ปริยายนเยน อกฺโกสนฺตสฺส วจนสฺส…เป… ทุกฺกฏนฺติ โยชนา, ปริยายอกฺโกสวจนํ สุตฺวา ปรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วทนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘อิตฺถนฺนาโม สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา…เป… ภณติ, น โส อฺํ ภณติ, ตํเยว ภณตีติ อาปตฺติ วาจาย วาจาย ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (ปาจิ. ๔๑). ปาฬิมุตฺตนเยน อกฺโกสนฺตสฺส วจนสฺส…เป… ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘โจโรสิ, คณฺิเภทโกสี’’ติอาทินา ทสฺสิโต ปาฬิมุตฺตนโย นาม.
๙๐๐. อนุปสมฺปนฺนสฺส ¶ อกฺโกสํ อุปสมฺปนฺนํ หรโตปิ จ ตถา ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. จ-สทฺเทน ¶ อุปสมฺปนฺนสฺส อกฺโกสํ อนุปสมฺปนฺนํ หรโตปิ จ, อนุปสมฺปนฺนสฺส อกฺโกสํ อนุปสมฺปนฺนํ หรโตปิ จ ตถา ทุกฺกฏนฺติ วิกปฺปทฺวยฺจ สมุจฺจิโนติ. ‘‘อิธาปิ ภิกฺขุนึ อาทึ กตฺวา สพฺเพ อนุปสมฺปนฺนา นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๘) อฏฺกถาวจนโต ‘‘ภิกฺขุนี’’ติ อุปลกฺขณํ.
๙๐๑. น เจว ปิยกามสฺสาติ ปิยภาวํ อกามยนฺตสฺส จ. น เภทตฺถิโนปิ จาติ เภทํ อนิจฺฉนฺตสฺส จ. ปาปานํ ครหตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘เกวล’’นฺติ เสโส. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เอกํ อกฺโกสนฺตํ, เอกฺจ ขมนฺตํ ทิสฺวา ‘อโห นิลฺลชฺโช, อีทิสมฺปิ นาม อายสฺมนฺตํ ปุน วตฺตพฺพํ มฺิสฺสตี’ติ เอวํ เกวลํ ปาปครหิตาย ภณนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๘).
เปสฺุกถาวณฺณนา.
๙๐๓. อฺเนาติ สามเณราทินา. ‘‘ยฺจ ปทํ ยฺจ อนุปทํ ยฺจ อนฺวกฺขรํ ยฺจ อนุพฺยฺชนํ, สพฺพเมตํ ปทโส นามา’’ติ (ปาจิ. ๔๖) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา อวยเว สมุทาโยปจารวเสน ‘‘ปิฏกตฺตย’’นฺติ ตเทกเทสปทาทิ เอว วุตฺโตติ คเหตพฺโพ. เอตฺถ ปทาทิสรูปํ อฏฺกถาย เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘ปทนฺติ เอโก คาถาปาโท อธิปฺเปโต. อนุปทนฺติ ทุติโย ปาโท. อนฺวกฺขรนฺติ เอเกกมกฺขรํ. อนุพฺยฺชนนฺติ ปุริมพฺยฺชเนน สทิสํ ปจฺฉาพฺยฺชน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๕). อิทํ คาถามยเทสนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘ยํ กิฺจิ วา เอกมกฺขรํ ¶ อนฺวกฺขรํ, อกฺขรสมูโห อนุพฺยฺชนํ, อกฺขรานุพฺยฺชนสมูโห ปทํ, ปมปทํ ปทเมว, ทุติยํ อนุปทนฺติ เอวเมตฺถ นานากรณํ เวทิตพฺพ’’นฺติปิ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๕) วุตฺตํ. อิทํ จุณฺณิยเทสนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
ธมฺมนฺติ พุทฺธภาสิตาทิปาฬิธมฺมํ. ปฏิสมฺภิทายฺหิ ธมฺมปฺจเก ปาฬิปิ ธมฺโมติ วุตฺตา. ธมฺมปฺจกํ นาม ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลากุสลํ เจติ เอเต ธมฺมสฺิตาติ นิทฺทิฏฺํ. เอตฺถ หิ ภาสิตนฺติ ปาฬิ วุตฺตา. อฏฺกถานิสฺสิโตปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉติ. โส จ ปุพฺเพ มคธภาสาย ิโต สงฺคีติตฺตยารุฬฺโห คเหตพฺโพ.
‘‘สห ภณนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยา’’ติ อิมินา ‘‘เอกโต ปฏฺเปตฺวา เอกโต โอสาเปนฺตี’’ติอาทินา ¶ (ปาจิ. ๔๖) ปทภาชนาคตนเยน อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ อารภิตฺวา เอกโต อุจฺจารณวเสน ปทํ วา อนุปทํ วา อนฺวกฺขรํ วา อนุพฺยฺชนํ วา วทโต ปทาทิคณนาวเสน ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๙๐๔. สงฺคีตึ อนารุฬฺเหสุ ธมฺเมสุ ราโชวาทาทโย สุตฺตนฺตา อาปตฺติชนกาเยวาติ มหาปจฺจริยาทิสุ วุตฺตาติ โยชนา. ราโชวาโท นาม เอโก สุตฺตนฺโต. อาทิ-สทฺเทน ติกฺขินฺทฺริยาทิสุตฺตนฺตา คหิตา.
๙๐๕. ภิกฺขุสฺมิมฺปิ ภิกฺขุนิยาปิ จ อนุปสมฺปนฺนสฺิโน, วิมติสฺส วา ภิกฺขุสฺส ตถา ปทโสธมฺเม ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา.
๙๐๖-๗. เอกโต อุทฺทิสาเปตีติ เอกโต อุทฺเทสํ คณฺหนฺเตหิ อนุปสมฺปนฺเนหิ สทฺธึ อุจฺจารณวเสน อุทฺทิสาเปติ. สชฺฌายํ วา กโรตีติ ตถา เอกโต สชฺฌายติ.
‘‘สเจ ¶ เอกคาถาย เอโก ปาโท น อาคจฺฉติ, เสสํ อาคจฺฉติ, อยํ เยภุยฺเยน ปคุณคนฺโถ นาม. เอส นโย สุตฺเตปิ เวทิตพฺโพตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๘) อฏฺกถาวจนโต ปคุณคนฺถนฺติ เอตฺถ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ เสโส. โอปาเตตีติ ‘‘เอวํ ภณาหี’’ติ เอกโต ภณติ. อุทฺเทสนฺติ อุทฺทิสิตพฺพํ. เตนาติ อนุปสมฺปนฺเนน.
๙๐๘. ยสฺมา อิทํ ปทโสธมฺมสิกฺขาปทํ วาจโต จ สมุฏฺาติ, วาจาจิตฺตทฺวยาปิ จ สมุฏฺาติ, ตสฺมา อิทํ สมุฏฺานํ ปทโสธมฺมสฺิตนฺติ วุตฺตนฺติ โยชนา.
ปทโสธมฺมกถาวณฺณนา.
๙๐๙-๑๐. สพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺเน เสนาสเน ติสฺสนฺนํ ปน รตฺตีนํ โย ปน ภิกฺขุ รตฺติยํ เปตฺวา ภิกฺขุํ อฺเน สเจ นิปชฺเชยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา. ‘‘ยํ กิฺจิ ปฏิจฺฉาทนสมตฺถํ อิธ ฉทนฺจ ปริจฺฉนฺนฺจ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑) อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ฉทนารหํ อิฏฺกาสิลาสุธาติณปณฺณาทีนํ เยน เกนจิ สพฺพโส ฉาทิตํ เสนาสนํ ¶ สพฺพจฺฉนฺนํ. ‘‘ภูมิโต ปฏฺาย ยาว ฉทนํ อาหจฺจ ปากาเรน วา อฺเน วา เกนจิ อนฺตมโส วตฺเถนปิ ปริกฺขิตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑) อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา เยน เกนจิ ปริกฺขิปิตฺวา ปฏิจฺฉาทิตเสนาสนํ สพฺพปริจฺฉนฺนํ. ‘‘ฉทนํ อนาหจฺจ สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธน ปาการาทินา ปริกฺขิตฺตาปิ สพฺพปริจฺฉนฺนาเยวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑) กุรุนฺทฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตํ ‘‘ทิยฑฺฒา’’ติอาทินา วกฺขติ.
เอวํ สพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺเน เอกสฺมึ เสนาสเน โย ภิกฺขุ อุปสมฺปนฺนโต อฺเน เอเกน วา อเนเกหิ วา ติรตฺตํ ¶ สหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา จตุตฺถรตฺตึ อาทึ กตฺวา สพฺพรตฺตีสุ สูริยตฺถงฺคมโต ปฏฺาย สกลรตฺติยํ ปมํ วา ปจฺฉา วา อปุพฺพาจริมํ วา ปิฏฺึ ปสาเรตฺวา สเจ เอกเสนาสเน เสยฺยํ กปฺเปติ, ตสฺส เทวสิกํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อิทํ วิธานํ ‘‘อปิเจตฺถ เอกาวาสาทิกมฺปิ จตุกฺกํ เวทิตพฺพ’’นฺติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑) อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
‘‘เยภุยฺเยน ปริจฺฉนฺเน ฉนฺเน’’ติ อิมินาปิ เอวเมว โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘ยสฺสา ปน อุปริ พหุตรํ านํ ฉนฺนํ, อปฺปํ อจฺฉนฺนํ, สมนฺตโต จ พหุตรํ ปริกฺขิตฺตํ, อปฺปํ อปริกฺขิตฺตํ, อยํ เยภุยฺเยนฉนฺนา เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺนา นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑) อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน เยภุยฺเยน ฉนฺนปริจฺฉนฺนํ เวทิตพฺพํ. อตฺโถ วุตฺตนโยเยว. ‘‘เยภุยฺเยน ปํสุกา’’ติ เอตสฺส อฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๖) ตีสุ ทฺเว เยภุยฺยํ นาม, อิธ ปน ปทโสธมฺเม ‘‘เยภุยฺเยน ปคุณํ คนฺถ’’นฺติ เอตสฺส อฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๘) ‘‘เอกคาถายา’’ติอาทิวิวรเณ วิย จตูสุ ตโยปิ ภาคา เยภุยฺยํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
๙๑๑. เมถุนสฺส ปโหนกํ ยํ ปน วตฺถุ ปมปาราชิกาย นิทฺทิฏฺํ อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตนปิ, เตน ปมปาราชิกวตฺถุนา ปุคฺคเลน สห นิปชฺชิตฺวา อาปตฺติ สหเสยฺยาปตฺติ โหตีติ โยชนา.
๙๑๒-๓. ‘‘อุโภ วา นิปชฺชนฺตี’’ติ วิกปฺปสฺส ปมคาถาทฺวเยเนว อตฺถโต ทสฺสิตตฺตา ปุพฺพาปริยวเสนปิ สมฺภวนฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน’’ติอาทินา (ปาจิ. ๕๒-๕๔) นเยน ทสฺสิตปกฺขทฺวยํ นิทสฺเสตุมาห ‘‘นิปนฺเน’’ติอาทิ. ‘‘อุฏฺหิตฺวา’’ติ อิทํ วิจฺฉาวเสน คเหตพฺพํ. อนุปสมฺปนฺนคณนายปิ วาติ พหูสุ ¶ อนุปสมฺปนฺเนสุ เตสํ คณนาย จ. อนุปสมฺปนฺเนสุ ¶ พหูสุ เตสํ คณนาย เอกสฺส ภิกฺขุโน พหู อาปตฺติโย โหนฺตีติ เอวํ ทสฺสเนน อุปสมฺปนฺเนสุ พหูสุ เอกสฺมึ อนุปสมฺปนฺเน สติ เตสฺจ ตสฺส ปโยคคณนาย อาปชฺชิตพฺพา พหู อาปตฺติโย จ อุโภสุปิ พหูสุ เอเกกสฺเสว อุปสมฺปนฺนสฺส อนุปสมฺปนฺนคณนาย พหู อาปตฺติโย จ โหนฺตีติปิ ทสฺสิตํ โหติ.
๙๑๔. เอเกเนว ทฺวาเรน วฬฺชิตพฺพโต เอกูปจาเร สตคพฺเภปิ เสนาสเน อุปสมฺปนฺโน เอกสฺมึ คพฺเภ วสนฺโต อตฺตนา สยนคพฺเภ ทฺวารํ ปิทหิตฺวา วา อปิทหิตฺวา วา จตุตฺถรตฺติยํ สยติ เจ, อุปริมตเล, อวเสสคพฺเภสุ จ สยนฺเตหิ อนุปสมฺปนฺเนหิ ปุพฺเพ วุตฺตอาปตฺตินิยโมเยวาติ ทสฺสนตฺถมาห ‘‘สเจ ปิธายา’’ติอาทิ. คพฺภทฺวารํ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘คพฺภ’’นฺติ วุตฺตํ. จตุตฺถทิวเส อตฺถงฺคเต สูริเย นิปชฺชติ, อาปตฺติ สิยาติ โยชนา. ‘‘อนุปสมฺปนฺเนน สหา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ. อาปตฺติ ปาจิตฺติยํ.
๙๑๕. ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธนาติ วฑฺฒกิรตเนน ทิยฑฺฒรตนุพฺเพเธน. ปากาโร นาม นิฏฺิโต. จยนํ นาม วิปฺปกตปากาโรติปิ วทนฺติ. อิมินา จ อาฬินฺทสฺส อคฺคหณตฺถํ ‘‘ทสหตฺถุพฺเพธาปิ ชคติ ปริกฺเขปสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑) อฏฺกถา ปมาณนฺติ วทนฺติ. ชคตีติ อาฬินฺทํ. อาทิ-สทฺเทน ภิตฺติปณฺณาวรณาทิคหณํ.
๙๑๖. ทุสฺสกุฏิยนฺติ วตฺถกุฏิยํ.
๙๑๗. ‘‘สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺนาทิปฺปเภทโต เยภุยฺยาทิปฺปเภทโต’’ติ อาทิ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ปเมน ¶ อาทิ-สทฺเทน สพฺพจฺฉนฺนเยภุยฺยปริจฺฉนฺนสพฺพจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺนเยภุยฺยจฺฉนฺน- สพฺพปริจฺฉนฺนอุปฑฺฒจฺฉนฺนสงฺขาตานิ จตฺตาริ เสนาสนานิ คหิตานิ. คาถาย สรูเปน วุตฺตสพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺเนน สทฺธึ ปฺจ เสนาสนานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติ. ทุติเยน อาทิ-สทฺเทน เยภุยฺยจฺฉนฺนเยภุยฺยปริจฺฉนฺน เยภุยฺยจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺน เยภุยฺยปริจฺฉนฺนอุปฑฺฒจฺฉนฺนสงฺขาตานิ ตีณิ เสนาสนานิ คหิตานิ. อิเม อฏฺ วิกปฺปา ลพฺภนฺติ. กสฺมา วุตฺตํ ‘‘สตฺต ปาจิตฺติยานี’’ติ? มหาอฏฺกถาย วุตฺตตฺตา. ยถาห ‘‘มหาอฏฺกถายํ ปน ‘สพฺพจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, สพฺพจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, สพฺพปริจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, สพฺพปริจฺฉนฺเน อุปฑฺฒจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ ¶ , เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน อุปฑฺฒจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, ปาฬิยํ วุตฺตปาจิตฺติเยน สทฺธึ สตฺต ปาจิตฺติยานี’ติ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๓).
กสฺมา ปน อฏฺกถายํ ‘‘อฏฺ ปาจิตฺติยานี’’ติ วตฺวา ‘‘สตฺตา’’ติ คณนปริจฺเฉโท กโตติ? นิสฺสนฺเทเห ตาว ‘‘เสยฺยา นาม สพฺพจฺฉนฺนา สพฺพปริจฺฉนฺนา, เยภุยฺเยนจฺฉนฺนา เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺนา’ติ (ปาจิ. ๕๒) ปาฬิยํ อาคเตสุ ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ เอกสฺมึ วุตฺตปาจิตฺติยํ คเหตฺวา ปาฬิยํ วุตฺเตน ปาจิตฺติเยน ‘สตฺตา’ติ วุตฺต’’นฺติ ปริหาโร ทสฺสิโต. สารตฺถทีปนิยฺจ ‘‘สตฺต ปาจิตฺติยานี’ติ ปาฬิยํ วุตฺตปาจิตฺติยทฺวยํ สามฺโต เอกตฺเตน คเหตฺวา วุตฺตํ. วิสุํ ปน คยฺหมาเน สพฺพจฺฉนฺเน สพฺพปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยนฺติ อฏฺเว ปาจิตฺติยานิ โหนฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๕๓) ปริหาโร วุตฺโต.
สพฺพเยภุยฺยอุปฑฺฒปเทสุ ฉนฺนปริจฺฉนฺนปเทหิ โยชิเตสุ นว วิกปฺปา สมฺภวนฺติ, เตสุ นวเม อุปฑฺฒจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนวิกปฺเป ทุกฺกฏสฺส ทสฺสิตตฺตา ปาริเสสโต อิตเรสุ ¶ อฏฺสุ อฏฺ ปาจิตฺติยาเนว สมฺภวนฺติ. อฏฺกถายํ ปน อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คุณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา ‘‘สตฺตา‘‘ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท.
๙๑๘. ‘‘อฑฺฒจฺฉนฺเน อฑฺฒปริจฺฉนฺเน’’ติ โยชนา. ‘‘สพฺพปริจฺฉนฺเน จูฬจฺฉนฺเน’’ติ ยถากฺกเมน โยชนา. อิมินา อฏฺกถาคเตสุ ปฺจสุ วิกปฺเปสุ ตติยวิกปฺปํ ทสฺเสตฺวา อาทิ-สทฺเทน สพฺพจฺฉนฺนาทโย เสสวิกปฺปา คหิตา. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สพฺพจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, สพฺพปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, ปาฬิยํ อาคตทุกฺกเฏน สห ปฺจ ทุกฺกฏานีหิ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๓). ปาฬิยํ อาคตทุกฺกฏํ นาม อิมิสฺสาเยว คาถาย อาทิมฺหิเยว วุตฺตทุกฺกฏํ. ยถาห ‘‘อุปฑฺฒจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๕๓).
จูฬจฺฉนฺนาทีนิ เจตฺถ เอวํ เวทิตพฺพานิ – ยสฺส จตูสุ ภาเคสุ เอโก ฉนฺโน, เสสา อจฺฉนฺนา, อิทํ จูฬกจฺฉนฺนํ. ยสฺส ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ฉนฺนา, เอโก อจฺฉนฺโน, อิทํ เยภุยฺเยนจฺฉนฺนํ. ยสฺส ¶ ทฺวีสุ ภาเคสุ เอโก ฉนฺโน, เอโก อจฺฉนฺโน, อิทํ อุปฑฺฒจฺฉนฺนํ นาม เสนาสนํ. จูฬปริจฺฉนฺนาทีนิ อิมินา นเยน เวทิตพฺพานิ. ฉนฺนาทีหิปีติ สหตฺเถ กรณวจนํ. ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. สพฺพจูฬปริจฺฉนฺนฉนฺนาทีหิ จตูหิปิ สห อฑฺฒจฺฉนฺนปริจฺฉนฺเน ปฺจธา ทุกฺกฏํ ปริทีปิตนฺติ โยชนา.
๙๒๐. สพฺพจฺฉนฺนาทิเกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘สพฺพปริจฺฉนฺเน สพฺพอจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนอจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนอปริจฺฉนฺเน’’ติ (ปาจิ. ๕๔) ปาฬิยํ วุตฺตา อนาปตฺติวารเสสา จ อฏฺกถายํ วุตฺตา ‘‘อุปฑฺฒจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน, อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน ¶ , จูฬกจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๓) ตโย อนาปตฺติวารา จ คหิตา.
๙๒๑. นิปนฺเนปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน ‘‘ภิกฺขุ นิปนฺเน อนุปสมฺปนฺโน นิสีทติ, อุโภ วา นิสีทนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๕๔) ปาฬิยํ วุตฺตปการนฺตเร สมุจฺจิโนติ.
สหเสยฺยกถาวณฺณนา.
๙๒๒. อปิ-สทฺเทน ปเคว มหตฺตริยาติ ทสฺเสติ. สหเสยฺยํ ปกปฺเปยฺยาติ ยถาวุตฺตลกฺขณํ สพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺนาทิเสนาสนํ ปวิสิตฺวา สูริยตฺถงฺคมโต ปฏฺาย ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรเนว ปิฏฺิปฺปสารณลกฺขณํ เสยฺยํ กปฺเปยฺย.
๙๒๓-๔. เทวิยาติ เทวิตฺถิยา. ติรจฺฉานคติตฺถิยาติ โคธาทิกาย. ‘‘เมถุนวตฺถุภูตายา’’ติ อิมินา เมถุนธมฺมสฺส อวตฺถุภูตาย สหเสยฺยาย โทสาภาวํ ทสฺเสติ. วตฺถูนํ คณนายาติ มาตุคามสฺส คณนาย จ ตาสฺจ อตฺตโน จ ปโยคคณนาย จ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. มาตุคาเมน ตโย ทิวเส สหเสยฺยาย อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา จตุตฺถทิวเส สหเสยฺยาย ทฺวีหิปิ สิกฺขาปเทหิ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ เอตฺถ ทุกฺกฏวตฺถุภูตาย อิตฺถิยา ตตฺเถว สหเสยฺยาย อิมินา สิกฺขาปเทน ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวา จตุตฺถทิวเส รตฺติยํ สหเสยฺยาย อิมินา สิกฺขาปเทน อาปชฺชิตพฺพทุกฺกเฏน สห ปุริมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.
ทุติยสหเสยฺยกถาวณฺณนา.
๙๒๖. ฉปฺปฺจวาจาหิ ¶ ¶ อุทฺธํ อิตฺถิยา ธมฺมํ ภณนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อิตฺถิยาติ ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, วิฺู ปฏิพลา โหติ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตมนุสฺสิตฺถิยา. ภณนฺตสฺสาติ วกฺขมานลกฺขณํ ธมฺมํ ฉหิ ปเทหิ อุตฺตริ ภณนฺตสฺส. วิฺุํ ปุริสวิคฺคหํ วินาติ ‘‘วิฺู นาม ปุริสวิคฺคโห ปฏิพโล โหติ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ (ปาจิ. ๖๔) ปาฬิยํ วุตฺตสวนูปจารคตมนุสฺสปุริสํ วินา. ธมฺมนฺติ วกฺขมานปฺปการสรูปํ เทสนาธมฺมํ.
๙๒๗. คาถามยา, จุณฺณิยคนฺถมยาติ ทุวิธา เทสนา, ตตฺถ คาถามยเทสนาย วาจา นาม คาถาปาทลกฺขณาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘คาถาปาโท’’ติอาทิ. จุณฺณิยเทสนายํ ปน วาจาปริจฺเฉโท วิภตฺยนฺตวเสน เวทิตพฺโพ. เตนาห คณฺิปเท ‘‘เอโก คาถาปาโท’ติ อิทํ คาถาพนฺธเมว สนฺธาย วุตฺตํ, อฺตฺถ ปน วิภตฺติอนฺตปทเมว คเหตพฺพ’’นฺติ. ปทโสธมฺมํ นิทฺทิฏฺํ ธมฺมนฺติ ปิฏกตฺตยํ. ‘‘อฏฺกถ’’นฺติ อิมินา สงฺคีติตฺตยารุฬฺหํ โปราณฏฺกถํ คเหตพฺพํ. เตเนว คณฺิปเท วุตฺตํ ‘‘อฏฺกถํ ธมฺมปทชาตกาทิวตฺถฺุจา’’ติ. อิมินาปิ โปราณกํ สงฺคีติอารุฬฺหเมว อฏฺกถํ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. อฏฺกถาทิปาํ เปตฺวา ทมิฬาทิภาสนฺตเรน ยถารุจิ กเถตุํ วฏฺฏตีติ.
๙๒๘. ปทาทีนํ วสา ฉนฺนํ วาจานํ อุปริ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺสาติ โยชนา. เทเสนฺตสฺสาติ ปทโสธมฺเม วุตฺตลกฺขณปทาทิสรูปาหิ ฉหิ วาจาหิ อุตฺตริ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส. ปทาทิคณนายาติ ยถาวุตฺตลกฺขณปทอนุปทอนฺวกฺขรอนุพฺยฺชนคณนาย.
๙๒๙. ปุริสวิคฺคหนฺติ ¶ มนุสฺสปุริสเวสํ. เอตฺถ ติรจฺฉานคตา นาม เวสนิมฺมานารหา อิทฺธิมนฺตา นาคสุปณฺณา.
๙๓๑. วทโตติ อธิกํ ธมฺมํ ภาสโต.
๙๓๒. อิตฺถิรูปนฺติ มนุสฺสิตฺถิเวสํ. ติรจฺฉานคติตฺถิยาติ วุตฺตสรูปาย ติรจฺฉานคติตฺถิยา.
๙๓๓. สยํ ¶ อุฏฺาย นิสีทิตฺวา ปุน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส อนาปตฺติ ปกาสิตาติ สมฺพนฺโธ. มาตุคามสฺส วา ตถาติ เอตฺถ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา วุตฺตปฺปการสฺส คหิตตฺตา อุฏฺาย นิสินฺนสฺส มาตุคามสฺส ปุน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส อนาปตฺติ ปกาสิตาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อุฏฺายา’’ติอาทินา อิริยาปถปริวตฺตนทสฺสเนน นานาอิริยาปเถปิ อนาปตฺตึ ทีเปติ.
๙๓๔. อฺิสฺสา ปุน อฺิสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อาคตาคตายา’’ติ เสโส. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อฺสฺส มาตุคามสฺสาติ เอกิสฺสา เทเสตฺวา ปุน อาคตาคตาย อฺิสฺสาปิ เทเสตีติ เอวํ เอกาสเน นิสินฺโน มาตุคามสตสหสฺสนฺนมฺปิ เทเสตีติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๖). อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน จ-สทฺเทน ‘‘ปฺหํ ปุฏฺโ กเถตี’’ติ (ปาจิ. ๖๖) อิทํ สมุจฺจิโนติ. ‘‘ทีฆนิกาโย กิมตฺถิโย ภนฺเต’’ติ ปฺหํ ปุจฺฉโต มาตุคามสฺส สพฺพํ ทีฆนิกายํ วทโตปิ อนาปตฺติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ปฺหํ ปุจฺฉติ, ปฺหํ ปุฏฺโ กเถตีติ มาตุคาโม ‘ทีฆนิกาโย นาม ภนฺเต กิมตฺถํ ทีเปตี’ติ ปุจฺฉติ, เอวํ ปฺหํ ปุฏฺโ ภิกฺขุ สพฺพํ เจปิ ทีฆนิกายํ กเถติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๖). เอตฺถ จ สพฺพํ เจปิ ทีฆนิกายํ กเถตีติ ยาว น นิฏฺาติ, ตาว ปุนทิวเสปิ กเถติ.
๙๓๕. ธมฺมสฺส ¶ เทสนาย, วิฺุมนุสฺสปุริสสฺส อสนฺนิหิตกรเณน จ อาปชฺชิตพฺพโต กฺริยากฺริยํ.
ธมฺมเทสนากถาวณฺณนา.
๙๓๖. มหคฺคตํ รูปารูปชฺฌานํ. ปณีตํ โลกุตฺตรธมฺมํ. ปธานภาวํ นีตนฺติ ปณีตํ. อาโรเจนฺตสฺสาติ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติอาทินา (ปารา. ๒๐๑) นเยน จตุตฺถปาราชิเก วุตฺตนเยน วทนฺตสฺส. ปรินิพฺพานกาเล จ ปุฏฺกาเล จ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ อตฺตนา ลทฺธสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อาโรเจตพฺพตฺตา ‘‘เปตฺวา ภิกฺขุนึ ภิกฺขุ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อฺสฺสา’’ติ เสโส. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺส ภูตํ อาโรเจตีติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ปรินิพฺพานกาเล, หิ อนฺตรา วา อติกฑฺฒิยมาเนน อุปสมฺปนฺนสฺส ภูตํ อาโรเจตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๗). ภูเตติ เอตฺถ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อาโรจิเต’’ติ วตฺตพฺพํ, นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, อตฺตโน สนฺตาเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว สิทฺธอุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อาโรจนนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ.
๙๓๗. โน ¶ เจ ชานาติ โส วุตฺตนฺติ ยสฺส อาโรเจติ, โส สเจ สุตกฺขเณเยว วุตฺตนเยเนว ‘‘เอส ปมชฺฌานสฺส ลาภี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตํ โน ชานาติ. ปริยายวจเนติ ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี’’ติ เอวมาทิปริยายวจเน. ยสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อาโรเจติ, โส สเจ สุตสมนนฺตรํ ‘‘เอส เอวํ วทตี’’ติ วุตฺตํ โน ชานาติ, ตาทิสสฺส อาโรเจนฺตสฺส ภิกฺขุโน โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺส ภูตสฺส ปริยายวจเน จ ภิกฺขุโน อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา.
๙๓๘. ตถารูเป ¶ การเณ สตีติ ปรสฺส การณภาวํ ตฺวาปิ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนสมุตฺเตชนสมฺปหํสนาทิกรสงฺขาเต การเณ สติ. สพฺพสฺสาปีติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนสฺส สพฺพสฺส. สีลาทินฺติ สีลสุตปริยตฺติคุณํ. วทโตติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ.
๙๓๙. ตทสมฺภวาติ ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส อุมฺมาทาทีนํ อสมฺภวา. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ทิฏฺิสมฺปนฺนานํ อุมฺมาทสฺส วา จิตฺตกฺเขปสฺส วา อภาวาติ. มหาปจฺจริยมฺปิ หิ วิจาริต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๗). อุมฺมตฺตกปทสฺส อวจเน การณํ วทนฺเตเนว ขิตฺตจิตฺตาทิปทานํ อวจเน การณฺจ อุปลกฺขณโต ทสฺสิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ มคฺคผลทิฏฺิยา สมนฺนาคตานํ อริยานเมว หิ อุมฺมตฺตกาทิภาโว นตฺถิ. ฌานลาภิโน ปน ตสฺมึ สติ ฌานา ปริหายนฺติ, ตสฺมา เตสํ อภูตาโรจนปจฺจยา อนาปตฺติ วตฺตพฺพา, น ภูตาโรจนปจฺจยา.
๙๔๐. อิมิสฺสาปตฺติยา อฺตฺร ฌานมคฺคาทิลาภีนํ อฺสฺส อสมฺภวา ‘‘กุสลาพฺยากเตเหว ทฺวิจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. อิทฺจ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน อริยปุคฺคเลเยว สนฺธาย วุตฺตํ. ปณฺณตฺตึ อชานนฺตา ปน ฌานลาภี ปุถุชฺชนา นานาวตฺถุมฺหิ โลภวเสน อกุสลจิตฺเตนาปิ น อาโรเจนฺตีติ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ติจิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตถาปิ พหุเลน กุสลาพฺยากตานเมว สมฺภโวติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ทฺวิเวทนํ สุโขเปกฺขาวเสน. อิทฺจ สิกฺขาปทํ ปณฺณตฺติอชานนวเสน อจิตฺตกสมุฏฺานํ โหติ. อริยา เจตฺถ ปณฺณตฺตึ ชานนฺตา ¶ วีติกฺกมํ น กโรนฺติ, ปุถุชฺชนา ปน ปณฺณตฺตึ ชานิตฺวาปิ วีติกฺกมํ กโรนฺติ. เต จ สตฺถุโน อาณาวีติกฺกมเจตนาย ¶ พลวอกุสลภาวโต ฌานา ปริหายนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
ภูตาโรจนกถาวณฺณนา.
๙๔๑. ภิกฺขุโน ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ ภิกฺขุสมฺมุตึ เปตฺวา อนุปสมฺปนฺเน อาโรเจนฺตสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตีติ โยชนา. ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตินฺติ สงฺฆาทิเสโส. นนุ จ ‘‘ทุฏฺุลฺลา นาม อาปตฺติ จตฺตาริ จ ปาราชิกานิ เตรส จ สงฺฆาทิเสสา’’ติ (ปาจิ. ๗๙) ปทภาชเน ปาราชิกสงฺฆาทิเสสา ทสฺสิตา, กสฺมา อิธ สงฺฆาทิเสโสว คหิโตติ? วุจฺจเต – ปาราชิกํ ทุฏฺุลฺลสทฺทตฺถทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อิธ ปน สงฺฆาทิเสโสเยว ภควตา อธิปฺเปโตติ อฏฺกถายํ วิจาริตเมตํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘ปาราชิกานิ ทุฏฺุลฺลสทฺทตฺถทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ, สงฺฆาทิเสสํ ปน อิธ อธิปฺเปต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๘). วกฺขติ จ ‘‘อิธ สงฺฆาทิเสสาว, ทุฏฺุลฺลาปตฺติโย มตา’’ติ. อนุปสมฺปนฺเนติ ‘‘ภิกฺขฺุจ ภิกฺขุนิฺจ เปตฺวา อวเสโส อนุปสมฺปนฺโน’’ติ (ปาจิ. ๘๐) ปทภาชเน นิทฺทิฏฺอนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรเจนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ.
เปตฺวา ภิกฺขุสมฺมุตินฺติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขุสมฺมุติ อาปตฺติปริยนฺตา น กุลปริยนฺตา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๘๐) ปทภาชเน ทสฺสิตํ อภิณฺหาปตฺติกสฺส ภิกฺขุโน อายตึ สํวรตฺถํ หิโรตฺตปฺปชนนตฺถํ อาปตฺติโย วา อุปาสกกุลานิ วา อุภยเมว วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา วา อปริจฺฉินฺทิตฺวา วา อาปตฺติโย อาโรเจตุํ สงฺเฆน สงฺฆมชฺเฌ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา กตสมฺมุตึ เปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อภิณฺหาปตฺติกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘เอวเมส ปเรสุ หิโรตฺตปฺเปนาปิ อายตึ สํวรํ อาปชฺชิสฺสตี’ติ ตสฺส ภิกฺขุโน ¶ หิเตสิตาย ติกฺขตฺตุํ อปโลเกตฺวา สงฺเฆน กาตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๐).
๙๔๒. ฆเฏตฺวา วทนฺตสฺเสวาติ เอวกาโร ยถาาเน โยเชตพฺโพ. เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ วกฺขติ ‘‘วตฺถุ’’นฺติอาทินา. ‘‘อสุจึ โมเจตฺวา’’ติ อิมินา วตฺถุมาห, ‘‘สงฺฆาทิเสส’’นฺติ อิมินา อาปตฺตึ. วชฺชเมว วชฺชตา. ‘‘ปาจิตฺติยาปตฺตี’’ติ อิมสฺสายํ ปริยาโย. ‘‘อยํ อสุจึ โมเจตฺวา สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติ วตฺถุนา สทฺธึ ฆเฏตฺวา อาปตฺตึ วทนฺตสฺส วชฺชตา ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนา.
๙๔๓. สุทฺธสฺสาติ ¶ ปาราชิกมนาปนฺนสฺส. วทนฺติ วทนเหตุ, วตฺถุนา สทฺธึ สงฺฆาทิเสสสฺส กถนโตติ อตฺโถ.
๙๔๔. อทุฏฺุลฺลายาติ สงฺฆาทิเสสโต อฺาย อาปตฺติยา. ทุฏฺุลฺลสฺิโนติ สงฺฆาทิเสสสฺิโน. เสสา อาปตฺติโยปิ วาติ สงฺฆาทิเสสํ วินา เสเส ฉฬาปตฺติกฺขนฺเธ.
๙๔๕. ตถาติ ทุกฺกฏํ อติทิสติ. ปฺจธา มตํ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺลํ อชฺฌาจารํ อาโรเจนฺตสฺส ตถา ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. อนุปสมฺปนฺนสฺส ปฺจธา มตํ ทุฏฺุลฺลํ อชฺฌาจารนฺติ จ ปาณาติปาตาทิปฺจสิกฺขาปทวีติกฺกมา คหิตา. เกจิ ปน ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทโย ปฺจา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ปาณาติปาตาทีนิ หิ ทเสว สิกฺขาปทานิ สามเณรานํ ปฺตฺตานิ. เตสํ ปฺตฺเตสุเยว จ สิกฺขาปเทสุ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลวิจารณา กาตพฺพา, น จ สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทีนิ วิสุํ เตสํ ปฺตฺตานิ อตฺถีติ.
อถ ¶ ภิกฺขุโน ทุฏฺุลฺลสงฺขาตานิ สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทีนิ อนุปสมฺปนฺนสฺส กึ นาม โหนฺตีติ? อชฺฌาจาโร นาม โหนฺตีติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิ…เป… อชฺฌาจาโร นามาติ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๒). อิมินาปิ เจตํ สิทฺธํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทิ ทุฏฺุลฺลํ นาม น โหตี’’ติ. ‘‘อชฺฌาจาโร นามา’’ติ หิ วทนฺโต อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทิ เกวลํ อชฺฌาจาโร นาม โหติ, น ปน ทุฏฺุลฺโล นาม อชฺฌาจาโรติ ทีเปติ. ‘‘อชฺฌาจาโร นามา’’ติ จ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา, อกตฺตพฺพรูปตฺตา จ อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทีนิ ทณฺฑกมฺมวตฺถุปกฺขํ ภชนฺติ. ตานิ จ อฺสฺส อนุปสมฺปนฺนสฺส อวณฺณกามตาย อาโรเจนฺโต ภิกฺขุ ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ วทนฺติ. อิธ ปน อนุปสมฺปนฺนคฺคหเณน สามเณรสามเณริสิกฺขมานานํ คหณํ เวทิตพฺพํ.
อทุฏฺุลฺลํ อชฺฌาจารนฺติ โยชนา. ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ จ อชฺฌาหริตพฺพานิ. อนุปสมฺปนฺนสฺส ยถาวุตฺเตหิ ปฺจสิกฺขาปเทหิ อฺํ วิกาลโภชนาทึ อทุฏฺุลฺลํ อชฺฌาจารํ วา. ยถาห ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺลํ วา อทุฏฺุลฺลํ วา อชฺฌาจาร’’นฺติอาทิ (ปาจิ. ๘๒).
๙๔๖. เกวลํ ¶ วตฺถุํ วา อาโรเจนฺตสฺสาติ ‘‘อยํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน วตฺถุมตฺตํ อาโรเจนฺตสฺส. เกวลํ อาปตฺตึ วา อาโรเจนฺตสฺสาติ ‘‘อยํ ปาราชิกํ อาปนฺโน, อยํ สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน อาปตฺติมตฺตํ อาโรเจนฺตสฺส จ. ภิกฺขุสมฺมุติยาติ เอตฺถ วตฺถุนา ฆเฏตฺวา อาปตฺตึ อาโรเจนฺตสฺสาติ ¶ คเหตพฺพํ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตี’’ติ เอตํ ปรามสติ.
ทุฏฺุลฺลาโรจนกถาวณฺณนา.
๙๔๘. อกปฺปิยํ ปถวินฺติ ปทภาชเน ‘‘ทฺเว ปถวิโย ชาตา จ ปถวี อชาตา จ ปถวี’’ติ (ปาจิ. ๘๖) อุทฺทิสิตฺวา –
‘‘ชาตา นาม ปถวี สุทฺธปํสุ สุทฺธมตฺติกา อปฺปปาสาณา อปฺปสกฺขรา อปฺปกถลา อปฺปมรุมฺพา อปฺปวาลิกา เยภุยฺเยนปํสุกา เยภุยฺเยนมตฺติกา, อทฑฺฒาปิ วุจฺจติ ชาตา ปถวี. โยปิ ปํสุปฺุโช วา มตฺติกาปฺุโช วา อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺโ, อยมฺปิ วุจฺจติ ชาตา ปถวี’’ติ (ปาจิ. ๘๖) จ,
‘‘อชาตา นาม ปถวี สุทฺธปาสาณา สุทฺธสกฺขรา สุทฺธกถลา สุทฺธมรุมฺพา สุทฺธวาลิกา อปฺปปํสุ อปฺปมตฺติกา เยภุยฺเยนปาสาณา เยภุยฺเยนสกฺขรา เยภุยฺเยนกถลา เยภุยฺเยนมรุมฺพา เยภุยฺเยนวาลิกา, ทฑฺฒาปิ วุจฺจติ อชาตา ปถวี. โยปิ ปํสุปฺุโช วา มตฺติกาปฺุโช วา อูนจาตุมาสํ โอวฏฺโ, อยมฺปิ วุจฺจติ อชาตา ปถวี’’ติ (ปาจิ. ๘๖) จ –
นิทฺทิฏฺาสุ ทฺวีสุ ปถวีสุ ชาตปถวิสงฺขาตํ อกปฺปิยปถวึ.
เอตฺถ ปาสาณาทีนํ ลกฺขณํ อฏฺกถายํ ‘‘มุฏฺิปฺปมาณโต อุปริ ปาสาณาติ เวทิตพฺพา, มุฏฺิปฺปมาณา สกฺขรา. กถลาติ กปาลขณฺฑานิ. มรุมฺพาติ กฏสกฺขรา. วาลิกาติ วาลุกาเยวา’’ติ ¶ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เยภุยฺเยนปํสุกาทีนํ ลกฺขณํ ‘‘เยภุยฺเยนปํสุกาติ ตีสุ โกฏฺาเสสุ ทฺเว โกฏฺาสา ปํสุ, เอโก ปาสาณาทีสุ อฺตโร โกฏฺาโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๖) จ ¶ ‘‘อทฑฺฒาปีติ อุทฺธนปตฺตปจนกุมฺภการาวาปาทิวเสน ตถา ตถา อทฑฺฒา’’ติอาทิ อฏฺกถาโต จ เวทิตพฺพํ. ‘‘อปฺปปํสุอปฺปมตฺติกา’’ติ ทฺวีสุปิ ปเทสุ นิทฺเทสรูเปน เยภุยฺเยนปาสาณาทิปทปฺจกํ วุตฺตํ, ตตฺถาปิ อตฺโถ เยภุยฺเยนปํสุปทาทีสุ วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เตสํเยว หิ ทฺวินฺนํ ปเภททสฺสนเมต’’นฺติ (ปาจิ. ๘๖).
ขเณยฺย วาติ เอวรูปํ อกปฺปิยปถวิปเทสํ อนฺตมโส ปาทงฺคุฏฺเนาปิ สมฺมฺุชนิสลากายปิ สยํ วา ขณติ. ขณาเปยฺย วาติ อฺเน วา ‘‘อิทํ ขณาหี’’ติอาทินา อกปฺปิยโวหาเรน ขณาเปยฺย. เภทาเปยฺยาติ ตเถว เภทาเปยฺย. ภินฺเทยฺย วาติ ปสฺสาวธาราทีหิปิ ภินฺเทยฺย. อธิการวเสน วา-สทฺทสฺส สพฺพกิริยาปเทหิ สมฺพนฺโธ ลพฺภตีติ เภทาเปยฺย จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อิธ อวุตฺตสฺส ‘‘ทหติ วา, ทหาเปติ วา’’ติ ปททฺวยสฺส สมุจฺจยโกติ เวทิตพฺโพ. อนฺตมโส ปตฺตมฺปิ ปจนฺโต สยํ วา ทหติ, อฺเน วา ทหาเปตีติอาทิ อิเมสํ ปทานํ อฏฺกถาวเสน (ปาจิ. อฏฺ. ๘๗) เวทิตพฺพํ. ปาจิตฺติยํ สิยาติ ขณนฺตสฺส, ภินฺทนฺตสฺส จ ปหาเร ปหาเร ปาจิตฺติยํ.
๙๔๙. อาณาเปนฺตสฺส อาณตฺติคณนาย, ทหนฺตสฺส อคฺคิปาตคณนาย โหตีติ อิทํ ‘‘ปหาเร ปหาเร ปาจิตฺติย’’นฺติอาทิอฏฺกถาวจนวเสน เวทิตพฺพํ, อิมเมว ทสฺเสตุมาห ‘‘สยเมวา’’ติอาทิ.
๙๕๐. อาณาเปนฺตสฺสาติ ¶ สกึ อาณาเปนฺตสฺส.
๙๕๑. ‘‘ขณาเปยฺยา’’ติ สามฺวจนสฺส อปวาททสฺสนตฺถํ ‘‘ขณ โปกฺขรณิ’’นฺติอาทิมาห. โกจิ โทโส น วิชฺชตีติ เอตฺถ โปกฺขรณิอาวาฏาทิสทฺทานํ ปถวิปริยายตฺตาภาวโต เอวํวจเนน อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย.
๙๕๒. ‘‘อิมํ อิธา’’ติอาทีนํ ปทานํ ปจฺจกฺขภูตาธิปฺเปตภูมิวาจกตฺตา เตหิ โยเชตฺวา วุตฺตสฺส ตสฺเสว ปโยคสฺส อาปตฺติกรภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิ.
๙๕๓. กนฺทนฺติ ¶ ตาลาทิกนฺทํ. กุรุนฺทนฺติ กุลโจจรุกฺขํ. ถูณนฺติ ถมฺภํ. ขาณุกนฺติ สาขาวิฏปรหิตํ รุกฺขาวยวํ. มูลนฺติ ปถวิยา สุปฺปติฏฺิตภาวกรํ รุกฺขาวยวํ. วฏฺฏตีติ อนิยเมตฺวา วจเนน อนาปตฺติภาวโต วฏฺฏติ.
๙๕๔. อิมนฺติ ปจฺจกฺขปรามาสปเทน นิยเมตฺวา วจนโต อาปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘นิยเมตฺวาน วตฺตุํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ.
๙๕๕. ฆเฏหิ อุสฺสิฺจิตุนฺติ ฆเฏหิ คเหตฺวา อวสิฺจิตุํ. ตนุกทฺทโมติ ชมฺพาโล. พหลํ กทฺทมํ ภิกฺขุนา อปเนตุํ น จ วฏฺฏตีติ โยเชตพฺพํ.
๙๕๖. นทิยาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คงฺคากนฺทราทีนํ คหณํ. ‘‘ตฏ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. วฏฺนฺติ วุฏฺีหิ โอวฏฺฺจ. จาตุมาสนฺติ วิโกปนกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, จาตุมาสพฺภนฺตเร วิโกเปตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.
๙๕๗. สเจ โตยสฺมึ ปตติ ตฏนฺติ โยชนา, สเจ กูลํ ภิชฺชิตฺวา อนฺโตอุทเก ปตตีติ. เทเว วุฏฺเปีติ ¶ ปชฺชุนฺนเทเว วุฏฺเปิ. วุฏฺ-สทฺโท กตฺตุสาธโน. จาตุมาสมติกฺกนฺเตปีติ โยชนา. ตตฺถ เหตุทสฺสนตฺถมาห ‘‘โตเย เทโว หิ วสฺสตี’’ติ.
๙๕๘. โสณฺฑินฺติ ปาสาณโปกฺขรณึ. ตตฺถ ตูติ อุทกรหิเต ตสฺมึ โสณฺฑิอาวาเฏ.
๙๕๙. อนฺโตจาตุมาสํ โสเธตุํ ภินฺทิตุนฺติ โยชนา. ‘‘โสเธตุํ ภินฺทิตุํ วิโกเปตุ’’นฺติ กิริยาปเทหิ ‘‘รช’’นฺติ กมฺมปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตํ รโชราสึ เทเว วุฏฺเ ปจฺฉา อุทกสฺส ฉินฺนตฺตา พหลภูมิสุกฺขมฺปิ วุฏฺิปาตทิวสโต ปฏฺาย อนฺโตจาตุมาเส โกเปตุํ ภินฺทิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.
๙๖๐. ปุณฺเณ โสณฺฑิมฺหิ ตํ รชํ วิโกเปตุํ วฏฺฏติ จาตุมาสโต อุทฺธนฺติ โยชนา.
๙๖๑. ‘‘ผุสายนฺเต’’ติ เอเตน ‘‘เทโว’’ติ อิทํ ภุมฺมวเสน วิปริณาเมตฺวา ‘‘เทเว ผุสายนฺเต’’ติ ¶ โยเชตพฺพํ, ปชฺชุนฺนเทเว วุฏฺิปาตํ กโรนฺเตติ อตฺโถ. ปิฏฺิปาสาณเกติ ปาสาณปิฏฺเ. ตมฺปีติ ตถา ปาสาณปิฏฺเ ลคฺคํ ตมฺปิ รชํ.
๙๖๒. อกตปพฺภาโร นาม ยถา เหฏฺาภาโค วุฏฺิผุสิเตหิ น เตมียติ, ตถา นมิตฺวา ิตปพฺพตปฺปเทโส. อิทํ อโนวสฺสกฏฺาเน อุฏฺิตวมฺมิกานํ อุปลกฺขณํ.
๙๖๓. อพฺโภกาเส วุฏฺิโต วมฺมิโก สเจ โอวฏฺโ, กํ จาตุมาสํ วิโกเปตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. จาตุมาสนฺติ วิโกปนกิริยาย ¶ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. รุกฺเขติ จ ถมฺภปาสาณาทีนํ อุปลกฺขณํ. อุปจิกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน กาฬกิปิลฺลิกาทีนํ คหณํ. โส นโยติ ‘‘โอวฏฺทิวสโต อุตฺตริ จาตุมาสพฺภนฺตเร โกเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ยถาวุตฺโต นโย.
๙๖๔. มูสิกุกฺกิรํ นาม มูสิกาหิ อุทฺธฏปํสุ. มูสิกานํ อุกฺกิโร มูสิกุกฺกิโรติ วิคฺคโห. โคกณฺฏกํ นาม คุนฺนํ ขุรานํ อุฏฺิตมตฺติกา. คณฺฑุปฺปาทมลํ นาม ภูลตาย มลมตฺติกา. สมฺพนฺธํ ปน ปกติภูมึ อโกเปนฺเตน มตฺถกโต คณฺหิตุํ วฏฺฏติ.
๙๖๕. กสีติ กสิตฏฺานํ, ตตฺถ นงฺคเลน อุทฺธฏมตฺติกา กสินงฺคลมตฺติกา. ‘‘อจฺฉินฺนา’’ติอิมินา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา อายตํ หุตฺวา ิตมตฺติกาปฏลมฺปิ อชาตปถวี สิยาติ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถมาห ‘‘ภูมิสมฺพนฺธา’’ติ. สาติ กสินงฺคลมตฺติกา.
๙๖๖. เสนาสนนฺติ เอตฺถ ‘‘ปุราณ’’นฺติ ปาเสโส คเหตพฺโพ. โอวฏฺํ จาตุมาสโต อุทฺธํ น วิโกปเยติ โยชนา.
๙๖๗. ตโตติ โอวฏฺทิวสโต ปฏฺาย จาตุมาสาติกฺกนฺตเคหโต. ‘‘โคปานสิ’’นฺติ อิมินา โคปานสิมตฺถเก ิตอุปจิกาปํสุมฺหิ ภิชฺชนฺเตปิ อนาปตฺติภาวํ ทีเปติ. ‘‘ภิตฺติ’’นฺติ อิมินา ตเทกเทสํ ภิตฺติปาทาทิทารุมาห. อิทมฺปิ ภิตฺติมตฺติกํ อุปจิกามตฺติกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘ถมฺภ’’นฺติ อิทมฺปิ ตํสมฺพนฺธปาการภูมิมตฺติกาอุปจิกาทิปํสุํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปทรตฺถรนฺติ อตฺถตปทรํ. อิทมฺปิ ปทรานํ อุปริ มตฺติกาอุปจิกาปํสุํ ¶ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘โคปานสิ’’นฺติอาทีหิ ¶ ปเทหิ ‘‘คณฺหิสฺสามี’’ติ ปจฺเจกํ โยชนียํ. ‘‘คณฺหิสฺสามี’’ติ อิมินา วิโกปนาธิปฺปายาภาวํ ทีเปติ.
๙๖๘. คณฺหนฺตสฺสาติ เอตฺถ อนาทเร สามิวจนํ, ‘‘สุทฺธจิตฺเตนา’’ติ ปาเสโส. อิฏฺกาติ ฉทนิฏฺกา. อาทิ-สทฺเทน ปาสาณสมุทฺทเผณาทีนํ คหณํ. ปตตีติ สุทฺธจิตฺเตน คณฺหนฺเต สเจ มตฺติกา ฉิชฺชิตฺวา ปตติ, อนาปตฺตีติ อตฺโถ. มตฺติกนฺติ ภิตฺติยํ, ฉทเน จ จาตุมาสาธิโกวฏฺมตฺติกํ, อโนวฏฺํ เจ, คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สเจ ยา ยา อตินฺตา, ตํ ตํ คณฺหาติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๖). ยทิ คณฺหติ, อาปตฺติ สิยาติ โยชนา.
๙๖๙. อตินฺโตติ วสฺโสทเกน อตินฺโต, อิมินา วินิจฺฉิตพฺพวตฺถุํ ทสฺเสติ. ตสฺส อนฺโตเคเห จ พหิ จ สมฺภวโต อนฺโตเคเห ิตสฺส ตาว วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺโตเคเห สเจ สิยา’’ติ. วสฺโสทเกน ตินฺตาตินฺเตสุ ทฺวีสุ มตฺติกาปฺุเชสุ อตินฺตํ ตาว ทสฺเสตุมาห ‘‘อโนวฏฺโ จา’’ติ.
๙๗๐. วสฺโสทเกน ตินฺเต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วุฏฺเ ปุน จา’’ติอาทิ. ‘‘วุฏฺเ’’ติ อิมินา ‘‘มตฺติกาปฺุโช’’ติ ปทํ ภุมฺมวเสน วิปริณาเมตฺวา วุฏฺเ มตฺติกาปฺุเชติ โยเชตพฺพํ, ‘‘เอกทิวสมฺปี’’ติ เสโส, เคหสฺมินฺติ เอตฺถ ‘‘ิเต’’ติ วตฺตพฺพํ, เคหสฺมึ ิเต มตฺติกาปฺุเช วสฺโสทเกน เอกทิวสมฺปิ ตินฺเตติ วุตฺตํ โหติ. วกฺขมานนเยน อฺตฺถ ปหริตฺวา อุฏฺิเตน เตน อเตมิตฺวา อุชุกํ ปติเตหิ วสฺสผุสิเตหิ ตินฺเตติ คเหตพฺพํ. สเจ สพฺโพ ตินฺโต โหตีติ โยชนา. ‘‘มตฺติกาปฺุโช’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ.
๙๗๑. ‘‘สพฺโพ’’ติ ¶ อิมินา วิเสสเนน พฺยวจฺฉินฺนํ เอกเทสตินฺเต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยตฺตก’’นฺติอาทิ. ตุ-สทฺโท อิมเมว วิเสสํ โชเตติ. ยตฺตกนฺติ เหฏฺา อโนตริตฺวา มตฺถกโต, ปริยนฺตกโต จ ยตฺตกปฺปมาณํ. ตตฺถาติ มตฺติกาปฺุเช. ‘‘อกปฺปิย’’นฺติ เอตสฺส ‘‘จาตุมาสจฺจเยนา’’ติ อนุวตฺตติ. ‘‘อตินฺตํ…เป… กปฺปิย’’นฺติ อิมินา อกปฺปิยฏฺานํ ปริหริตฺวา วา กปฺปิยการเกหิ กปฺปิยวจเนน หราเปตฺวา วา อตินฺตํ านํ ¶ ยถากามํ วฬฺเชตพฺพนฺติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘กปฺปิยการเกหี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๖).
๙๗๒. วารินาติ อุชุกํ อากาสโต ปติตวสฺโสทเกน. อฺตฺถ ปหริตฺวา ตตฺถ ปติตฺวา เตมิเต วฏฺฏติ. โส มตฺติกาปฺุโช. ตโต ปรนฺติ เอกาพทฺธกาลโต อุตฺตรึ โส มตฺติกาปฺุโช วารินา เตมิโต ภูมิยา เอกาพทฺโธ เจ โหติ, ตโต ปรํ สา ชาตา ปถวี เอว, โกเปตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา.
๙๗๓. ‘‘โอวฏฺโ’’ติ อิมินา อโนวฏฺปากาโร กปฺปิโยติ พฺยติเรกวเสน ทสฺเสติ. ‘‘มตฺติกามโย’’ติ วิเสสเนน อิฏฺกปาการาทึ พฺยวจฺฉินฺทติ. ตสฺส ปน กปฺปิยภาวํ วกฺขติ ‘‘สเจ อิฏฺกปากาโร’’ติอาทินา. ‘‘จาตุมาสจฺจเย’’ติ อิมินา ตโต อนฺโต วิโกปนียภาวํ ทสฺเสติ.
๙๗๔. ตตฺถาติ โอวฏฺเ มตฺติกปากาเร. อฆํสนฺโตวาติ ปาการมตฺติกํ อโกเปนฺโต. มตฺตโส ฉุปิตฺวาติ ปมาณโต มุทุกํ กตฺวา หตฺถตลํ เปตฺวา. อลฺลหตฺเถนาติ อุทกตินฺเตน หตฺถตเลน. หตฺเถกเทโส หตฺโถ นาม.
๙๗๕. เยภุยฺยกถเล ¶ าเนติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ยสฺสา ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ภาคา กถลา โหนฺติ, ตาทิเส กปฺปิยปถวิฏฺาเน.
๙๗๖. อพฺโภกาเสติ อุปลกฺขณตฺตา อนฺโตเคเหปิ ถมฺภํ จาเลตฺวา ชาตปถวึ วิโกเปตุํ น วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ. ทฺวีสุปิ าเนสุ สุทฺธจิตฺเตน นิทฺโทสภาวํ ยถาวุตฺเตน ‘‘ถมฺภํ วา ปทรตฺถรํ. คณฺหิสฺสามี’ติ สฺาย, คเหตุํ ปน วฏฺฏตี’’ติ อิมินา นเยนาห. ปถวินฺติ อกปฺปิยปถวึ.
๙๗๗. อุชุมุทฺธรโต น โทโสติ โยชนา.
๙๗๘. อุจฺจาเลตฺวาติ อุกฺขิปิตฺวา จาเลตฺวา ปริวตฺเตตฺวา. ปวฏฺฏตีติ ปวฏฺเฏตฺวา ปวฏฺเฏตฺวา เนตีติ ¶ อตฺโถ. สุทฺธจิตฺตสฺสาติ ‘‘ภูมิ ภิชฺชตี’’ติ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ปาสาณํ ปวฏฺเฏตฺวา ปวฏฺเฏตฺวา หริสฺสามี’’ติ สุทฺธจิตฺตวโต.
๙๗๙. ภูมิยํ ทารูนิ ผาเลนฺตานมฺปิ ภูมิยํ สาขาทีนิ กฑฺฒโต จาติ โยชนา.
๙๘๐. กณฺฏกนฺติ รุกฺขกณฺฏกํ, มจฺฉกณฺฏกฺจ. สูจิ นาม อโยมยทนฺตมยตมฺพมยกฏฺมยาทิสูจีนํ อฺตรา. อฏฺึ วาติ โคมหึสาทีนํ อฏฺึ วา. หีรํ วาติ นาฬิเกราทิหีรํ วา. อาโกเฏตุนฺติ ยถา เอกโกฏิ ภูมึ ปวิสติ, ตถา ตาเฬตุํ. ปเวเสตุนฺติ ภูมึ คมยิตุํ.
๙๘๑. ปสฺสาวํ มุตฺตํ. เมทนินฺติ เอตฺถ อกปฺปิยปถวิมาห. ภินฺทิสฺสามีติ เอตฺถ ‘‘เอวํ จินฺเตตฺวา’’ติ เสโส.
๙๘๒. กโรนฺตสฺสาติ สุทฺธจิตฺเตน ปสฺสาวํ กโรนฺตสฺสาติโยเชตพฺพํ. ‘‘สมฺมชฺชโต’’ติ อิทํ ‘‘สมฺมชฺชนฺเตนา’’ติ คเหตพฺพํ ¶ , ‘‘สมฺมชฺชนิยา’’ติ เสโส, อนนฺตรํ เมทนีปทํ อุปโยควเสน ‘‘เมทนิ’’นฺติ คเหตพฺพํ, ‘‘วิสม’’นฺติ เสโส, ‘‘สมํ กาตุ’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺพํ, สมฺมชฺชนฺเตน อุจฺจฏฺานํ มทฺทิตฺวา, อาวาฏฏฺานํ ปเวเสตฺวา สมํ กาตุํ สมฺมชฺชนิยา ฆํเสตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘วิสมํ ภูมึ สมํ กริสฺสามีติ สมฺมชฺชนิยา ฆํสิตุมฺปิ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๖).
๙๘๓. ปาทงฺคุฏฺเน วาติ เอตฺถ สมุจฺจยตฺเถน วา-สทฺเทน อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘กตฺตรยฏฺิยา ภูมึ โกฏฺเฏนฺตี’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติ. ลิขิตุมฺปีติ ราชึ กาตุมฺปิ ภูมึ ภินฺทนฺเตนาติ โยชนา. ปาเทหีติ ปาทตเลหิ.
๙๘๕. ภูมินฺติ อกปฺปิยภูมึ. ทหติ ทหาเปตีติ เอตฺถ ‘‘โย’’ติ จ ‘‘ตสฺสา’’ติ จ สมฺพนฺธวเสน ลพฺภติ. ปตฺตํ ทหนฺตสฺสาติ ฉวิยา ถิรภาวตฺถํ ธูมํ คาหาเปตฺวา ติณุกฺกาทีหิ ปตฺตํ คณฺหนฺตสฺส.
๙๘๖. ตตฺตกาเนวาติ ¶ านปฺปมาณาเนว. อิธาปิ ‘‘โย’’ติ จ ‘‘ตสฺสา’’ติ จ สามตฺถิยา ลพฺภติ.
๙๘๗. ภูมิยนฺติ อกปฺปิยภูมิยํ. ปตฺตํ ปจียติ เอตฺถาติ ปตฺตปจนํ, กปาลํ, ตสฺมึ กปาเล.
๙๘๘. โส อคฺคิ ตานิ ทารูนิ ทหนฺโต คนฺตฺวา เจ เอกํเสน ภูมึ ทหติ, ตสฺมา ทารูนํ อุปริ อคฺคึ เปตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา.
๙๘๙. อิฏฺกา อาวปียนฺติ ปจฺจนฺติ เอตฺถาติ อิฏฺกาวาโป, โส เอว อิฏฺกาวาปโก, อิฏฺกาปจนฏฺานํ. อาทิ-สทฺเทน กุมฺภการาวาปาทึ สงฺคณฺหาติ.
๙๙๐. อุปาทียตีติ ¶ อุปาทานํ, อินฺธนํ, น อุปาทานํ อนุปาทานํ, อินฺธนโต อฺํ, ตโต อนุปาทานโตติ อตฺโถ. ขาณุเกติ มตขาณุเก จ สุกฺขรุกฺเข จ ภูมิคตํ อทตฺวา ‘‘นิพฺพาเปสฺสามี’’ติ อคฺคิทานํ วฏฺฏติ. ปจฺฉา อุสฺสาเห กเตปิ น นิพฺพายติ, น โทโสติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สเจ ปน ภูมึ อปฺปตฺตเมวา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๗).
๙๙๑. ติณุกฺกนฺติ ติเณน พทฺธอุกฺกํ. ติณุกฺกนฺติ อุปลกฺขณํ. นาฬิเกรปณฺณาทีหิ พทฺธาปิ สงฺคยฺหนฺติ.
๙๙๒. ตสฺส อคฺคิสฺส ปติตฏฺาเน อินฺธนํ ทตฺวา ปุน ตํ อคฺคึ กาตุํ วฏฺฏตีติ มหาปจฺจริยํ รุตํ กถิตนฺติ โยชนา.
๙๙๓. ‘‘ตสฺส อปถวิย’’นฺติ ปทจฺเฉโท. วิมติสฺสุภยตฺถาปีติ ปถวิอปถวิทฺวเยปิ เวมติกสฺส. ตตฺถ ชาตา ปถวี, อิตรา อปถวี.
๙๙๔. อิมนฺติ ¶ อาวาฏํ, มตฺติกํ, ปํสุํ วา.
ปถวีขณนกถาวณฺณนา.
มุสาวาทวคฺโค ปโม.
๙๙๕. ภวนฺตสฺสาติ ชายนฺตสฺส, วฑฺฒมานสฺส จ. ภูตสฺสาติ ชาตสฺส, วฑฺฒิตสฺส จาติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ภวนฺติ อหุวฺุจาติ ภูตา, ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ, ชาตา วฑฺฒิตา จา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๐). เอตฺถ จ ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมินา วิรุฬฺหมูเล นีลภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานเก ตรุณคจฺเฉ ทสฺเสติ. ‘‘อหุวุ’’นฺติ อิมินา ปน วฑฺฒิตฺวา ิเต มหนฺเต รุกฺขคจฺฉาทิเก ¶ ทสฺเสติ. ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ชยนฺติ วฑฺฒนฺตี’’ติ, ‘‘อหุวุ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘ชาตา วฑฺฒิตา’’ติ. เอวํ ภูต-สทฺโท ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวิสโยติ ทสฺเสติ. ‘‘ภวนฺตสฺส ภูตสฺสา’’ติ อิมินา ปททฺวเยน ‘‘ภูตคามสฺสา’’ติ ปทสฺส ตุลฺยาธิกรณตาทสฺสเนน คาม-สทฺทสฺส ทิฏฺิคตวนนฺตาทิสทฺทานํ ทิฏฺิวนาทิสทฺทตฺเถ วิย ภูตสทฺทตฺเถ วุตฺติปกฺขมาห. ยถาห อฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๐) ‘‘ภูตา เอว วา คาโม ภูตคาโม, ปติฏฺิตหริตติณรุกฺขาทีนเมตํ อธิวจน’’นฺติ. ภูตานํ เทวตานํ คาโม นิวาโสติ วา ภูตคาโม. ภูมิยํ ปติฏฺหิตฺวา หิ หริตภาวมาปนฺนา ติณรุกฺขคจฺฉาทโย เทวตาหิ ปริคยฺหนฺตีติ. ชายนฺตสฺส วฑฺฒนฺตสฺส วา สมฺปตฺตวุทฺธิมริยาทสฺส วา รุกฺขาทิโนติ อตฺโถ.
ปาตพฺยตานิมิตฺตนฺติ เอตฺถ ปาตพฺยภาโว ปาตพฺยตา, ‘‘เฉทนเภทนาทีหิ ยถารุจิ ปริภฺุชิตพฺพตาติ อตฺโถ’’ติ อฏฺกถาวจนโต ปาตพฺยตา-สทฺทสฺส ปริภฺุชิตพฺพตาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, สา นิมิตฺตํ เหตุ ยสฺส ปาจิตฺติยสฺส ตํ ปาตพฺยตานิมิตฺตํ. รุกฺขาทีนํ เฉทนผาลนาทิวเสน วิโกปนียตาสงฺขาตปาตพฺยตานิมิตฺตํ ปริภฺุชิตพฺพตาเหตุ ปาจิตฺติยํ อุทีริตํ วุตฺตนฺติ อตฺโถ.
๙๙๖-๗. โสติ ภูตคาโม. ติลพีชาทิโกติ ติลพีชเมตฺถ สุขุมปณฺณเสวาลาทิโก. อาทิ-สทฺเทน จ ตาทิสา อิตรา เสวาลชาติ คหิตา. ‘‘อุปริ ขุทฺทานุขุทฺทกปณฺณงฺกุโร, เหฏฺา ขุทฺทานุขุทฺทกมูลงฺกุโร เสวาโล ติลพีชํ นามา’’ติ คณฺิปเท วุตฺตนฺติ. วิโกเปนฺตสฺส ตํ สพฺพนฺติ ภูมิยํ ปติฏฺาย อุทเก ชายมานกเสวาลาทึ ภูมิยา อุปฺปาฏนจฺเฉทนวเสน ชเล เอว ปติฏฺิตํ ¶ สุขุมปณฺณนีลิกาทึ อุทกโต อุทฺธรณจฺเฉทนวเสน ตํ สพฺพํ เสวาลํ วิโกเปนฺตสฺสาติ อตฺโถ.
๙๙๘. หตฺเถน ¶ วิยูหิตฺวาติ ชลโต อโมเจตฺวา หตฺเถน ทูรโต อปเนตฺวา. ‘‘โหตี’’ติอาทิ ตสฺส เหตุสนฺทสฺสนตฺถํ. สกลํ อนวเสสํ สพฺพํ ชลํ ตสฺส ยสฺมา านํ โหติ, ตสฺมาติ อตฺโถ.
๙๙๙. เจจฺจาติ ชานนฺโต. ตํ เสวาลชาติกํ ชลา อุทฺธริตุํ อุทเกน วินา ภิกฺขุสฺส น วฏฺฏตีติ โยชนา. านสงฺกมนฺหิ ตนฺติ เหตุทสฺสนํ. ตํ ตถากรณํ ยสฺมา านสงฺกมนํ านโต จาวนํ, ตสฺมา ตํ น วฏฺฏตีติ โยชนา.
๑๐๐๐. ยถาวุตฺตสฺส พฺยติเรกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทเกนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุทเกนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ. ตํ เสวาลชาติกํ. วาริสูติ เอตฺถ วาสํ วารยนฺตีติ วารี, เตสุ.
๑๐๐๑. ชเล วลฺลิติณาทีนีติ ชลมตฺถเก วลฺลิฺจ ชายมานกรวลฺลิติณาทีนิ จ. อุทฺธรนฺตสฺสาติ ภูมิยํ ปติฏฺิตํ ภูมิโต, อุทเก ปติฏฺิตํ อุทกโต จ อุทฺธรนฺตสฺส. ตตฺถ อนฺตปกฺขํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โตยโต’’ติ. วิโกเปนฺตสฺสาติ ขณฺฑนาทิวเสน โกเปนฺตสฺส. ตตฺถาติ ตสฺมึ อุทเก, เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ ‘‘ตตฺเถวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๒) อฏฺกถาวจนโต.
๑๐๐๒. เอตฺถาติ อุทเก เอว. วิโกเปนฺตสฺสาติ กปฺปิยํ อการาเปตฺวา เฉทนาทึ กโรนฺตสฺส. ตานีติ ตถา ปเรหิ อุปฺปาฏิตตฺตา ภูตคามภาวโต มุตฺตานิ วลฺลิติณาทีนิ. พีชคาเมนาติ มูลพีชคามาทิวเสน.
๑๐๐๓. เอวํ ¶ อุทกฏฺเ สงฺเขปโต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อิตรตฺราปิ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ถลฏฺเ’’ติอาทิ. หริตขาณุโกติ เอตฺถ ‘‘โย’’ติ เสโส. ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, กกุธกรฺชาทีนํ ฉินฺนาวสิฏฺขาณุโกติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ภูตคาเมน สงฺคโห’’ติ อิมินา ตํวิโกปเน ปาจิตฺติยภาวํ ทีเปติ. เอวมุปริปิ.
๑๐๐๔. นาฬิเกราทิกานํ ¶ ขาณูติ เอตฺถาปิ ‘‘อุปริหริโต’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติ. ‘‘พีชคาเมน สงฺคโห’’ติ อิมินา ทุกฺกฏวตฺถุตมาห. เอวมุปริปิ. กิฺจาปิ หิ ตาลนาฬิเกราทีนํ ขาณุ อุทฺธํ อวฑฺฒนโก ภูตคามสฺส การณํ น โหติ, ตถาปิ ภูตคามสงฺขาตนิพฺพตฺตปณฺณมูลพีชโต สมฺภูตตฺตา ภูตคามโต อุปฺปนฺโน นาม โหตีติ พีชคาเมน สงฺคหํ คจฺฉติ.
๑๐๐๕. ตถาปกาสิโตติ ‘‘พีชคาโม’’ติ วุตฺโต.
๑๐๐๖. ผลิตา กทลี ยาว นีลปณฺณา, ตาว สา จ ภูตคาโมติ ปกาสิตาติ โยชนา. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘กทลี ปน ผลิตา ยาว นีลปณฺณา, ตาว ภูตคาเมเนว สงฺคหิตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๒). นฬนฺติ ขุทฺทกเวฬุ. เวฬูติ มหาเวฬุ. ติณาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สสฺสาทโย คหิตา.
๑๐๐๗. โย อยํ ปน เวฬุ อคฺคโต ปฏฺาย ยทา สุสฺสติ, ตทา โส พีชคาเมน สงฺคหิโต นาม โหตีติ โยชนา. พีชคาเมนาติ ผฬุพีชคาเมน. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘กตรพีชคาเมน? ผฬุพีชคาเมนา’’ติ.
๑๐๐๘. อินฺทสาโล ¶ สลฺลกี. อาทิ-สทฺเทน โสภฺชนาทีนํ สงฺคโห. ตุ-สทฺเทน อฏฺกถายํ ‘‘กิฺจาปิ ราสิกตทณฺฑเกหิ รตนปฺปมาณาปิ สาขา นิกฺขมนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๒) วุตฺตวิเสสํ โชเตติ. ฉินฺทิตฺวา ปิตทณฺฑเกสุ รตนมตฺตาสุปิ สาขาสุ อุฏฺิตาสุ ภูตคามํ อหุตฺวา พีชคามเมว โหติ อวิรุฬฺหมูลกตฺตาติ อยํ วินิจฺฉโย วินยฺุนา าโต กุกฺกุจฺจกานมุปการาย โหตีติ อาห ‘‘วิฺเยฺโย วินยฺุนา’’ติ. อิมเมวตฺถํ ‘‘มูลมตฺเตปิ วา’’ติอาทินา วกฺขติ.
๑๐๐๙. มณฺฑปาทีนมตฺถายาติ มณฺฑปวติปาการาทีนมตฺถาย. สเจ เต นิกฺขณนฺตีติ ยทิ เต อินฺทสาลาทิทณฺฑเก ภูมิยํ นิขณนฺติ. นิคฺคเต มูลปณฺณสฺมินฺติ ตถา นิขาตทณฺฑโต มูเล จ ปณฺเณ จ ชาเต. ภูตคาเมน สงฺคโหติ เอตฺถ ‘‘เตส’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, ‘‘วิฺเยฺโย’’ติ อธิกาโร.
๑๐๑๐. นิคฺคเตปีติ ¶ ตติเยน ปิ-สทฺเทน อติขุทฺทกตํ สูเจติ.
๑๐๑๑. สกนฺทา ตาลฏฺีติ สกนฺทตาลพีชํ. ปตฺตวฏฺฏีติ สูจิสณฺานา องฺกุรปตฺตวฏฺฏิ. น จ พีชคาโมติ วุจฺจตีติ โยชนา. ‘‘ภูตคาโม’’ติ อิทํ ยถาวุตฺตสฺส พฺยติเรกวเสน ทสฺเสติ.
๑๐๑๒. นาฬิเกรตจนฺติ นาฬิเกรผลฉลฺลึ. ทนฺตสูจีวาติ ทนฺตมยสูจิ อิว. โสปีติ นาฬิเกโรปิ. รุกฺขตจสทฺทานํ ผเลสุ วตฺตมานกาเลสุปิ ตํลิงฺคตา น วิรุชฺฌตีติ ‘‘โส’’ติ อาหาติ วิฺายติ.
๑๐๑๓. มิคสิงฺคสมานายาติ ¶ หริตวิสาณสทิสาย. ปตฺตวฏฺฏิยาติ องฺกุรปตฺตวฏฺฏิยา. สติยาติ วิชฺชมานาย. ภูตคาโมติ วุจฺจตีติ อมูลกภูตคาโมติ วุจฺจติ. อิทํ นาฬิเกรสฺส อาเวณิกํ กตฺวา วุตฺตํ.
จตุภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๑๕-๖. อมฺพฏฺีติ อมฺพพีชํ. ชมฺพุฏฺีติ ชมฺพุพีชํ. อาทิ-สทฺเทน มธุกปนสาทิพีชานํ คหณํ. วนฺทากาติ รุกฺขาทนี. อฺํ วาติ ภณฺฑกทลิมโนรหํ วา. อสฺสาติ วนฺทากาทิโน. อมูลวลฺลีติ เอวํนามิกา วลฺลิ.
๑๐๑๘. ฆํสิตฺวาติ เยน เกนจิ ฆํสิตฺวา. ตํ เสวาลํ. ตสฺมาติ ตสฺมา ปาการา.
๑๐๑๙. เสวาเล อปนีเต. อนฺโตติ ปานียฆฏาทีนํ อนฺโตกุจฺฉิมฺหิ. กณฺณกํ อพฺโพหารนฺติ โยชนา. ปานียฆฏาทีนํ พหิ เสวาโล อุทเก อฏฺิตตฺตา, พีชคามานุโลมตฺตา จ ทุกฺกฏวตฺถูติ วทนฺติ. กณฺณกํ นีลวณฺณมฺปิ อพฺโพหาริกเมว.
๑๐๒๐. ปาสาณททฺทูติ ¶ มนุสฺสสรีเร โรคากาเรน ปาสาเณ ชายมานสฺเสตํ อธิวจนํ. เสวาลนฺติ ปาสาณเสวาลํ. เสเลยฺยกา นาม สิลาย สมฺภูตา เอกา สุคนฺธชาติ. อปตฺตานีติ ปณฺณรหิตานิ.
๑๐๒๑. ปุปฺผิตนฺติ วิกสิตํ. ตํ อหิจฺฉตฺตํ. มกุลนฺติ อวิกสิตํ.
๑๐๒๒. อลฺลสฺมึ ¶ รุกฺเข ตจํ วิโกเปตฺวา ยถา คเหตุํ น วฏฺฏติ, ตถา ปปฺปฏิกมฺปิ นิยฺยาสมฺปิ วิโกเปตฺวา คเหตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา, ปาจิตฺติยเมวาติ อธิปฺปาโย. ปปฺปฏิกมฺปีติ อลฺลตจมตฺถเก สุกฺขตจปฏลมฺปิ. ‘‘อลฺลสฺมิ’’นฺติ อิมินา พฺยติเรเกน มตรุกฺเข โทสาภาวํ ทีเปติ. ‘‘ตจํ วิโกเปตฺวา’’ติ วจนโต รุกฺขตจมฺปิ ปปฺปฏิกมฺปิ สาลกปิตฺถาทินิยฺยาสมฺปิ รุกฺเข อลฺลตจํ อวิโกเปตฺวา มตฺถกโต ฉินฺทิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติ.
๑๐๒๓. อกฺขรจฺฉินฺทนารเหสุ นุหิกทลิอาทีสุ รุกฺเขสุ, ตตฺถชาเตสุ ตาลปณฺณาทิเกสุ วา อกฺขรํ ลิขโต ปาจิตฺติยมุทีรเยติ โยชนา. ‘‘ตตฺถชาเตสู’’ติ อิมินา รุกฺขโต อปนีตปณฺเณสุ ลิขิตุํ วฏฺฏตีติ พฺยติเรกโต ทีเปติ.
๑๐๒๔. ‘‘ปกฺกเมว วา’’ติ วิสุํ วจนโต ‘‘ผลํ วา’’ติ อิมินา อปกฺกํ ผลํ คหิตํ.
๑๐๒๕. ผลินึสาขนฺติ ขาทนารหผลวตึ ชมฺพุสาขาทิกํ สาขํ. คณฺหโต อนุปสมฺปนฺนสฺสาติ คเหตพฺพํ. สยํ ขาทิตุกาโม เจติ ตถา โอนมิตฺวา สาขโต โอจินิตฺวา ทินฺนผลํ สเจ สยํ ขาทิตุกาโม โหติ. เอวํ ทาตุนฺติ ยถาวุตฺตปฺปการํ นาเมตฺวา ทาตุํ.
๑๐๒๖. ปรํ กฺจิ อุกฺขิปิตฺวาติ อฺํ กฺจิ อนุปสมฺปนฺนํ อุกฺขิปิตฺวา. ปุปฺผานิ โอจินนฺเตสูติ กุสุมานิ ลุนนฺเตสุ. อยเมว วินิจฺฉโยติ สามฺนิทฺเทเสปิ เอตฺถ อตฺตโน นาเมตฺวา ทินฺนสาขาย ปุปฺผานิ ปานียวาสตฺถาย น คเหตพฺพานิ. อนุปสมฺปนฺนํ อุกฺขิปิตฺวา ปุปฺผานิ โอจินาเปตฺวา คหิตปุปฺผานิ คเหตพฺพานีติ อยเมตฺถ วิเสโส. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เตหิ ¶ ปน ปุปฺเผหิ ปานียํ น วาเสตพฺพํ. ปานียวาสตฺถิเกน ¶ สามเณรํ อุกฺขิปิตฺวา โอจินาเปตพฺพานี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๒).
๑๐๒๗. ‘‘สาขา’’ติ ภินฺทิตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา โมจิตา วุจฺจติ. สาขีนนฺติ รุกฺขานํ. ตนฺติ ยถาวุตฺตรุกฺขโต โมจิตสาขํ. เยสํ รุกฺขานํ สาขา รุหติ, เตสํ สาขีนํ ตํ สาขํ กปฺปิยํ อการาเปตฺวา วิโกเปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. ‘‘เยสํ รุกฺขานํ สาขา รุหตี’’ติ วุตฺตตฺตา เยสํ สาขา น รุหติ, เตสํ ตสฺสา กปฺปิยกรณกิจฺจํ นตฺถีติ วทนฺติ.
๑๐๒๘. อลฺลสิงฺคิเวราทิเกสุปีติ อาทิ-สทฺเทน วจลสุณาทีนํ คหณํ.
๑๐๒๙. อนิยามโต วฏฺฏเตวาติ โยชนา. นิยามสรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมํ รุกฺข’’นฺติอาทิวกฺขมานตฺตา อนิยามโตติ สามฺนิทฺเทเส ‘‘อิม’’นฺติ นิยามวจนาภาวโตติ คเหตพฺพํ.
๑๐๓๒. อุจฺฉุขณฺฑานนฺติ ปูรณโยเค สามิวจนํ, อุจฺฉุขณฺเฑหีติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพเมวาติ ปจฺฉิยํ ิตํ สพฺพํ ขณฺฑํ. กตํ โหตีติ กตํ กปฺปิยํ โหติ. เอกสฺมึ กปฺปิเย กเตติ ปจฺฉิยํ สพฺพขณฺเฑสุ ผุสิตฺวา ิเตสุ เอกสฺมึ ขณฺเฑ กปฺปิเย กเต. ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภฺุชิตุํ อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพฏฺฏพีชํเยว ปฺจม’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๐) อิติ วุตฺเตสุ อคฺคิสตฺถนเขสุ อฺตเรน ตตฺต อโยขณฺเฑน วา ชลิตคฺคินา วา สูจิมุเขน วา นขจฺเฉทเนน วา สตฺถกธาราย วา มนุสฺสสีหาทีนํ อุปฺปาฏิตานุปฺปาฏิตอปูตินเขน วา วิชฺฌิตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา กปฺปิยํ กาตพฺพํ. กโรนฺเตน จ อนุปสมฺปนฺเนน ¶ ภิกฺขุนา ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘กปฺปิย’’นฺติ ปมํ วตฺวา ปจฺฉา อคฺคิปริชิตาทิ กากพฺพนฺติ คเหตพฺพํ. วกฺขติ จ ‘‘กปฺปิยนฺติ…เป… วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วจนํ ปน ยาย กายจิ วาจาย วตฺตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ. ปมํ อคฺคึ นิกฺขิปิตฺวา นขาทีหิ วา วิชฺฌิตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา กปฺปิยํ กาตพฺพํ. กโรนฺเตน จ ตํ อนุทฺธริตฺวาว ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺวา ปจฺฉา อุทฺธริตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ, ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺตุกาโม ‘‘กปฺป’’นฺติ เจ วทติ, วฏฺฏตีติ เกจิ.
๑๐๓๓. ทารุนฺติ ¶ อุจฺฉูหิ สทฺธึ เอกโตพทฺธทารุํ. ทารุํ วิชฺฌตีติ เอตฺถ ชานิตฺวาปิ วิชฺฌติ วา วิชฺฌาเปติ วา, วฏฺฏติเยว. ‘‘เอกสิตฺเถปี’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๑๐๓๔. ตานิ อุจฺฉุทารูนิ. ตนฺติ วลฺลึ, รชฺชุํ วา.
๑๐๓๕. มริจปกฺเกหีติ ปริณเตหิ มริจปกฺเกหิ. อปริณตานํ ปน อพีชตฺตา กปฺปิเย อกเตปิ วฏฺฏติ. อิทฺจ เสตลสุณตจลสุณาทีหิ มิสฺสภตฺตสฺส อุปลกฺขณํ. เอตฺถ จ ภตฺตสิตฺถสมฺพนฺธวเสน เอกาพทฺธตา เวทิตพฺพา, น ผลาทีนเมว อฺมฺสมฺพนฺธวเสน.
๑๐๓๖. ติลตณฺฑุลกาทิสูติ กปฺปิยํ กาตพฺพติเลหิ มิสฺสตณฺฑุลาทีสุ. อาทิ-สทฺเทน กปฺปิยํ กาตพฺพวตฺถูหิ มิสฺสิตานิ อิตรวตฺถูนิ คหิตานิ. เอกาพทฺเธ กปิตฺเถปีติ กฏาเหน พทฺธพีเช ปริณตกปิตฺถผเลปิ. กฏาเหติ พทฺธมิฺเช กปาเล.
๑๐๓๗. กฏาหํ มฺุจิตฺวาติ สุกฺขตฺตา สมนฺตโต กฏาหํ มฺุจิตฺวา. มิฺชกนฺติ ปริณตกปิตฺถผลมิฺชํ. ตํ กปิตฺถํ ภินฺทาเปตฺวาติ กปิตฺถกฏาหํ ภินฺทาเปตฺวา, อิทํ พีชโต มุตฺตสฺส กฏาหสฺส ภาชนคติกตฺตา วุตฺตํ.
๑๐๓๘. ‘‘อภูตคามอพีเชสู’’ติ ¶ ปทจฺเฉโท, อภูตคาเม จ อพีเช จาติ อตฺโถ. นนุ จ ‘‘อพีเช พีชสฺี, เวมติโก, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๙๒) ปาํ วินา ‘‘อภูตคาเม ภูตคามสฺี’’ติ ปาโ นตฺถีติ อภูตคามคฺคหณํ กสฺมา กตนฺติ? วุจฺจเต – ตสฺมึ ปาเ พีชํ ภูตคามฺจ พีชคามํ พีชฺจ พีชพีชนฺติ วตฺตพฺเพ เอกเสสนเยน ‘‘พีช’’นฺติ คเหตฺวา วินิจฺฉิตนฺติ อุภยํ วิภชิตฺวา ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺมึ อภูตคามอพีชคามทฺวเย. อิมิสฺสา คาถาย ‘‘อภูตคาเม ภูตคามสฺิโน ทุกฺกฏํ, เวมติกสฺส ทุกฺกฏํ, อพีชคาเม พีชคามสฺิโน ทุกฺกฏํ, เวมติกสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ จตฺตาริ ทุกฺกฏานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺถ อภูตคามนฺติ พีชคามํ คเหตพฺพํ. อพีชคามนฺติ โน พีชํ.
๑๐๓๙. ตตฺถ ตสฺมึ ภูตคามพีชคามทฺวเย. ‘‘อตถาสฺิโน’’ติอาทีสุ ‘‘ภูตคามํ วิโกเปนฺตสฺสา’’ติ ¶ เสโส, อนาปตฺติ ปกาสิตาติ สมฺพนฺโธ, อภูตคามํ, อพีชนฺติ วา สฺิโน ภูตคามํ พีชมฺปิ วิโกเปนฺตสฺส อนาปตฺติ ปกาสิตาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ยถาห ปาฬิยํ ‘‘พีเช อพีชสฺี ฉินฺทติ วา…เป… อนาปตฺตี’’ติ.
อสฺจิจฺจ ภูตคามํ วิโกเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. เอวมุปริปิ โยเชตพฺพํ. คจฺฉนฺตสฺส ปาเทสุ คเหตฺวา วา อาลมฺพณกตฺตรยฏฺิยา ฆํสิตฺวา วา ติณาทีสุ ฉิชฺเชสุปิ ‘‘อิมํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อมนสิกตตฺตา อนาปตฺตีติ อตฺโถ. อสติสฺสาติ อฺวิหิตสติสฺส วา อฺเน กถยโต วา ปาทงฺคุฏฺาทีหิ ติณาทีนิ ฉินฺทนฺตสฺส. จ-กาเรน อิธ อวุตฺตํ ‘‘อชานนฺตสฺสา’’ติ อิทํ สมุจฺจิตํ. ‘‘อิมํ ภูตคาม’’นฺติ วา ‘‘อิมสฺมึ อคฺคิมฺหิ ปติเต อิมํ ฑยฺหตี’’ติ วา ‘‘อิมินา อิทํ ภิชฺชติ ฉิชฺชตี’’ติอาทึ วา อชานนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ.
๑๐๔๐. อิทํ ¶ จาติ อิทํ ภูตคามสิกฺขาปทฺจ. ติสมุฏฺานนฺติ กายจิตฺตวาจาจิตฺตกายวาจาจิตฺตวเสน ติสมุฏฺานํ. เฉทนาทิกิริยาย อาปชฺชนโต กฺริยํ. ติจิตฺตนฺติ ปณฺณตฺตึ อชานิตฺวา เจติยาทีสุ ติณคหนาทิกํ กโรนฺตสฺส อขีณาสวสฺส กุสลํ, ขีณาสวสฺส กิริยํ, ผลปุปฺผาทิโลเภน วิโกเปนฺตานํ เสขปุถุชฺชนานํ อกุสลนฺติ ติจิตฺตํ.
ภูตคามกถาวณฺณนา.
๑๐๔๑. อฺวาทวิเหสเก กมฺมสฺมึ สงฺเฆน กเตติ โยชนา, อฺวาทกวิเหสกาโรปนกมฺเม ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ปจฺเจกํ สงฺเฆน กเตติ อตฺโถ. ‘‘อฺํ วทตีติ อฺวาทกํ, อฺเนฺํ ปฏิจรณสฺเสตํ นามํ. วิเหเสตีติ วิเหสกํ, ตุณฺหีภูตสฺเสตํ นาม’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๘) วจนโต สงฺฆมชฺเฌ วตฺถุนา, อาปตฺติยา วา โจทนาย กตาย ตํ อวตฺตุกาโม หุตฺวา ‘‘โก อาปนฺโน, กึ อาปนฺโน, กิสฺมึ อาปนฺโน’’ติอาทินา (ปาจิ. ๙๔) ปทภาชนานุกฺกเมน ปุจฺฉิตํ เปตฺวา อฺสฺส อวจนํ อฺเนฺํ ปฏิจรณํ, ตํ กโรนฺโต อฺวาทโก. อิธ ปน ภาวปฺปธานวเสน กิริยา คหิตา.
ตเถว ¶ โจทิยมาโน หุตฺวา ปุจฺฉิตํ อวตฺตุกาโม หุตฺวา อาปตฺติภีรุกตาย อฺเนฺํ ปฏิจรณํ อกตฺวา สงฺฆํ วิเหเสตุํ ตุณฺหีภูโต วิเหสโก นาม. เอตฺถาปิ ภาวปฺปธานวเสน กิริยาว คเหตพฺพา. อิธ ปน ตพฺภาวาโรปนกมฺมํ วุจฺจตีติ สํเขโป. ปุน ตถา กโรนฺตสฺสาติ ปุนปิ เตเนว ปกาเรน อฺวาทกวิเหสกานิ วิสุํ วิสุํ กโรนฺตสฺส. ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตีติ ปทภาชเน ‘‘โรปิเต อฺวาทเก’’ติอาทินา (ปาจิ. ๑๐๐) นเยน จ ¶ ‘‘โรปิเต วิเหสเก’’ติอาทินา (ปาจิ. ๑๐๐) นเยน จ วิสุํ วิสุํ ปาจิตฺติยสฺส วุตฺตตฺตา เอเกกสฺมึ วตฺถุมฺหิ เอเกกาย อาปตฺติยา สมฺภวโต ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตีติ คเหตพฺพํ.
๑๐๔๒. ธมฺเมติ เอตฺถ ‘‘กมฺเม’’ติ เสโส. ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสฺีติ ตีสุ วิกปฺเปสุ. อธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. กมฺเม อโรปิเตติ อฺวาทกกมฺมาโรปเน อกเต. เอวํ วทนฺตสฺสาติ ‘‘โก อาปนฺโน’’ติอาทีนิ วทนฺตสฺส. วทนฺตสฺส จาติ เอตฺถ จกาเรน กมฺเม อโรปิเต เอวํ วิเหสนฺตสฺส จ ทุกฺกฏนฺติ สมุจฺจิโนติ. อิมสฺมึ ปกฺเข กมฺเม อโรปิเตติ วิเหสกกาลมาห.
๑๐๔๓. อาปนฺนนฺติ อตฺตนา อาปนฺนํ. ภณฺฑนํ ภวิสฺสตีติ สฺิสฺสาติ มยา อิมสฺมึ วุตฺเต สงฺฆสฺส ภณฺฑนกลหาทโย โหนฺตีติ สฺาย ตุณฺหี ภวนฺตสฺส. คิลานสฺสาติ วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยมุขโรคาทิยุตฺตสฺส.
๑๐๔๔. กฺริยากฺริยนฺติ อฺเนฺปฏิจรณํ กฺริยํ. ตุณฺหีภาโว อกฺริยํ.
อฺวาทกกถาวณฺณนา.
๑๐๔๕-๖. สมฺมตสฺสาติ ขนฺธกาคตเสนาสนปฺาปกสมฺมุติอาทีสุ เตรสสุ สมฺมุตีสุ เอกํ วา กติปยา วา สพฺพา วา ทาตุํ สงฺเฆน ตฺตึ เปตฺวา กมฺมวาจํ วตฺวา ทินฺนสมฺมุติกสฺส. ‘‘อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมต’’นฺติ (ปาจิ. ๑๐๖) วจนโต ภิกฺขุโนติ อุปสมฺปนฺนมาห, อยสํ กตฺตุกาโมติ สมฺพนฺโธ. วทนฺโตติ ‘‘ฉนฺเทน อิตฺถนฺนาโม เสนาสนํ ปฺาเปติ, ฉนฺเทน ภตฺตานิ อุทฺทิสตี’’ติอาทึ ภณนฺโต. ‘‘อุปสมฺปนฺเน’’ติ ¶ อิทํ ‘‘อุชฺฌาเปตี’’ติ กิริยมเปกฺขิตฺวา กมฺมนิ อุปโยคพหุวจนํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – อุชฺฌาเปติ อวฺาย ¶ โอโลกาเปติ, ลามกโต วา จินฺตาเปติ, ขียตีติ ‘‘ฉนฺเทน อิตฺถนฺนาโม เสนาสนํ ปฺเปตี’’ติอาทึ กเถนฺโต ปกาเสตีติ. อิมสฺมึ ปกฺเข ‘‘อุปสมฺปนฺนาน’’นฺติ วตฺตพฺเพ สามิอตฺเถ อุปโยควเสน ‘‘อุปสมฺปนฺเน’’ติ วุตฺตํ, อุปสมฺปนฺนานํ สนฺติเก ปกาเสตีติ อตฺโถ.
‘‘ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตี’’ติ อิทํ ‘‘อุชฺฌาปนเก ขิยฺยนเก ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๐๕) ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ เอกโต วุตฺตตฺตา อิธาปิ เอกโต วุตฺตํ, วิสุํ วิสุํ ปน คเหตพฺพํ. ธมฺเมติ เอตฺถ ‘‘กมฺเม’’ติ เสโส, อุปสมฺปนฺนสฺส สมฺมตสฺส สงฺเฆน ทินฺนสมฺมุติกมฺมํ สเจ ธมฺมกมฺมํ โหตีติ อตฺโถ. อธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๑๐๔๗-๘. ภิกฺขุโนติ สมฺมตสฺส ภิกฺขุโน. อสมฺมตสฺส ภิกฺขุสฺส อวณฺณํ ภาสโตติ โยชนา. ยสฺส กสฺสจีติ เอตฺถ ‘‘สนฺติเก’’ติ เสโส, อุปสมฺปนฺนสฺส จ อนุปสมฺปนฺนสฺส จ ยสฺส กสฺสจิ สนฺติเกติ อตฺโถ. อุปสมฺปนฺนกาเล สมฺมตํ ปจฺฉา สามเณรภาวํ อุปคตํ สนฺธาย ‘‘สมฺมตสฺส สามเณรสฺสา’’ติ วุตฺตํ. อวณฺณํ วทโตติ โยชนา.
๑๐๔๙. กโรนฺตํ สมฺมตํ. ภณโตติ อุชฺฌาปยโต, ขียโต. อตฺโถ ปน วุตฺตนโยว. อุชฺฌาปนขียนกิริยาหิ อาปชฺชนโต กฺริยํ. ยสฺมา อุชฺฌาปนํ, ขียนฺจ มุสาวาทวเสเนว ปวตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺตี’’ติ ปาจิตฺติยฏฺาเน, ทุกฺกฏฏฺาเน จ อิมินา จ อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา อุชฺฌาเปนฺตสฺส, ขียนฺตสฺส ¶ จ เอกกฺขเณ ทฺเว ทฺเว อาปตฺติโย โหนฺตีติ อาปนฺนํ.
อุชฺฌาปนกกถาวณฺณนา.
๑๐๕๐. สงฺฆสฺส มฺจาทินฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สงฺฆิกํ มฺจํ วา ปีํ วา ภิสึ วา โกจฺฉํ วา’’ติ ปาฬิยํ ทสฺสิตํ สงฺฆสนฺตกํ มฺจาทึ. เอตฺถ จ มฺโจ นาม ปาฬิยํ ‘‘จตฺตาโร มฺจา มสารโก พุนฺทิกาพทฺโธ กุฬีรปาทโก อาหจฺจปาทโก’’ติ (ปาจิ. ๑๑๑) จ ทสฺสิโต จตุพฺพิโธ มฺโจ. ตตฺถ มสารโก นาม มฺจปาเท วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ อฏนิสิขาหิ อาวุณิตฺวา กตมฺโจ. โส อิทานิ วตฺตมาโน เวตฺตมฺโจ. พุนฺทิกาพทฺโธ นาม อฏนิสีเสสุ พุนฺทิกรนฺตรโต มฺจปาเท ฑํสาเปตฺวา กโต เวตฺตมฺจปทรมฺโจ ทฏฺพฺโพ. กุฬีรปาทโก นาม ปาทพุนฺเท ¶ อสฺสขุราทิอาการํ ทสฺเสตฺวา กกฺกฏปาเทหิ วิย วงฺกปาเทหิ โยชิตมฺโจ. อาหจฺจปาทโก นาม อฏนิโย วิชฺฌิตฺวา อฏนิฉิทฺเท ปาทสีเส สิขํ กตฺวา ตํ ปเวเสตฺวา อฏนิยา อุปริ นิกฺขนฺเต ปาทสิขามตฺถเก ติริยํ วิชฺฌิตฺวา อาณึ ปเวเสตฺวา กตมฺโจ.
ปีํ นาม เอวเมว กตํ ตนฺนามกเมว จตุพฺพิธํ;
ภิสิ นาม ‘‘ปฺจ ภิสิโย อุณฺณภิสิ โจฬภิสิ วากภิสิ ติณภิสิ ปณฺณภิสี’’ติ คพฺภวเสน ทสฺสิตา ปฺจ ภิสิโย. ตตฺถ อุณฺณา นาม มนุสฺสโลมํ เปตฺวา อวเสสโลมานิ. โจฬา นาม ปิโลติกา. วากํ นาม มกจิวากาทิกํ. ติณํ นาม ทพฺพติณาทิ. ปณฺณํ นาม ตมาลปณฺณํ เปตฺวา อวเสสปณฺณํ.
โกจฺฉนฺติ ¶ ปาฬิยํ ‘‘โกจฺฉํ นาม วากมยํ วา อุสีรมยํ วา มฺุชมยํ วา ปพฺพชมยํ วา อนฺโต สํเวเตฺวา พทฺธํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๑๑๑) ทสฺสิตํ วากํ วา อุสีรํ วา มฺุชติณํ วา เอฬกโลมานิ วา ปพฺพชติณํ วา อาทาย อุโภหิ โกฏีหิ วิตฺถตํ กตฺวา มชฺเฌ ปีเฬตฺวา สงฺกุจิตฺวา ตํ พนฺธิตฺวา สีหจมฺมาทีหิ เวนพนฺธนานิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปาทปฺุฉนี วิย นิสชฺชตฺถาย กตํ อาสนนฺติ วทนฺติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เหฏฺา จ อุปริ จ วิตฺถตํ, มชฺเฌ สํขิตฺตํ, ปณวสณฺานํ กตฺวา พทฺธํ โหติ, ตํ กิร มชฺเฌ สีหพฺยคฺฆจมฺมปริกฺขิตฺตมฺปิ กโรนฺติ. อกปฺปิยจมฺมํ นาเมตฺถ นตฺถี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๑). สนฺถราเปตฺวาติ อุปสมฺปนฺเนน วา อนุปสมฺปนฺเนน วา สนฺถราเปตฺวา. เอตฺถ วินิจฺฉยํ วกฺขติ. สนฺถริตฺวาติ สยํ สนฺถริตฺวา วา.
๑๐๕๑. เนวุทฺธเรยฺยาติ ปฺตฺตฏฺานโต อุทฺธริตฺวา น ปฏิสาเมยฺย. น อุทฺธราเปยฺย วาติ อฺเน วา ตถา น การาเปยฺย. ตนฺติ มฺจาทึ. ปกฺกมนฺโตติ เอตฺถ ‘‘โย ภิกฺขู’’ติ ลพฺภติ, มฺจาทีนํ อตฺถตฏฺานโต ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ถามปฺปมาเณน หตฺถํ ปสาเรตฺวา ขิตฺตปาสาณสฺส ปตนฏฺานํ อติกฺกมฺม คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. ยถาห ปาฬิยํ ‘‘มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกมนฺตสฺสา’’ติ.
๑๐๕๒. วสฺสิเก จตุโร มาเสติ อนฺโตวสฺสํ จาตุมาเส. สเจ เทโว น วสฺสตีติ เอตฺถ ‘‘กตฺถจิ ¶ ชนปเท’’ติ เสโส. เตเนว ‘‘สเจ’’ติ สาสงฺกมาห. ‘‘เยสุ ชนปเทสุ วสฺสกาเล น วสฺสติ, เตสุปิ จตฺตาโร มาเส นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติเยวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๐) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตถา จาปีติ เต จตฺตาโร มาเส อวสฺสนฺเตปิ.
๑๐๕๓. ยตฺถาติ ¶ ยสฺมึ ลงฺกาทีปสทิเส เทเส. ยตฺถ อปเรปิ เหมนฺเต จตฺตาโร มาเส เทโว วสฺสติ, ตตฺถ อฏฺ มาเส อชฺโฌกาเส มฺจาทึ เปตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. คิมฺหาเน ปน จตฺตาโร มาเส พหิ เปตุํ วฏฺฏตีติ พฺยติเรกโต ทสฺเสติ.
๑๐๕๔. นิวาสสฺมินฺติ รุกฺเข กุลาวกํ กตฺวา นิรนฺตรวาเส สติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ยสฺมึ ปน ธุวนิวาเสน กุลาวเก กตฺวา วสนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๐). กทาจิปีติ อโนวสฺสกาเลปิ.
๑๐๕๕-๖. สงฺฆิกํ ยํ กิฺจิ มฺจาทีติ โยชนา. สนฺถตํ ยทีติ อนาณตฺเตน ยทิ อตฺถตํ, ปฺตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยตฺถ กตฺถจิ าเนติ รุกฺขมูลมณฺฑปอพฺโภกาสาทิมฺหิ ยตฺถ กตฺถจิ าเน. เยน เกนจีติ สทฺธิวิหาริเกน วา อนฺเตวาสิเกน วา อฺเน วา. ภิกฺขุนาติ อุปสมฺปนฺเนน. โสติ ยสฺสตฺถาย ปฺตฺตํ, โส ภิกฺขุ.
๑๐๕๗. ตนฺติ ตํ สงฺฆิกํ เวตฺตมฺจาทึ. สนฺถราปิต-สทฺโท กตฺตุสาธโน, สนฺถริตุํ นิโยชกสฺเสว ภิกฺขุโนติ อตฺโถ.
๑๐๕๘. ภิกฺขุนาติ เอตฺถ ‘‘อาณาปโก’’ติ วกฺขมานตฺตา อาณตฺเตน ภิกฺขุนา อุปสมฺปนฺเนนาติ ลพฺภติ. ตสฺเสวาติ อาณตฺติยา อาสนปฺาปกสฺส ตสฺเสว ภิกฺขุโน. ‘‘นิสีทตี’’ติ วจนสฺส อุปลกฺขณตฺตา อาคนฺตฺวา ถวิกํ วา จีวรํ วา ยํ กิฺจิเทว เปติ, ‘‘มยฺหเมว ภาโร’’ติ วา วทติ, ปฺาปโก มุจฺจตีติ คเหตพฺโพ.
๑๐๕๙-๖๐. อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ ‘‘โย ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก วา ลชฺชี โหติ, อตฺตโน ปลิโพธํ ¶ วิย มฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๓) อฏฺกถาย วุตฺตสรูปํ ยํ กฺจิ อนาปุจฺฉาติ อตฺโถ. ‘‘ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก วา ลชฺชี ¶ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๓) วุตฺตตฺตา อลชฺชึ อาปุจฺฉิตฺวา คนฺตุํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติ. ‘‘มยํ คมิสฺสามา’’ติ วตฺวา อนุมติคหณํ อาปุจฺฉนํ นาม, ตํ อนาปตฺติยา กถํ องฺคํ โหตีติ เจ? คมนสฺส อนุมติยา ลทฺธตฺตา. ‘‘กปฺปํ ลภิตฺวา คนฺตพฺพ’’นฺติ วจนโต อนุมติทายเกน วตฺตาวตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตํ วิย โหตีติ ลทฺธกปฺปตฺตา เอวํ คจฺฉติ เจ, วฏฺฏติ. อนิยฺยาเตตฺวาติ นิยฺยาตนํ อกตฺวา วตฺตาวตฺตํ อปฺปฏิยาเทตฺวา, อสมฺปฏิจฺฉาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วาเรติ ปทวาเร.
๑๐๖๒. ตสฺมา านาติ อตฺตนา ตฺวา อาณาปิตโภชนสาลโต. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘โภชนสาลโต นิกฺขมิตฺวา อฺตฺถ คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๑).
๑๐๖๓. สงฺฆิเก สงฺฆิกสฺิเวมติกปุคฺคลิกสฺีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํ. ติกาตีเตนาติ อกุสลมูลตฺติกาทิโต สวาสนสมุจฺเฉทปฺปหานวเสน อติกฺกนฺเตน. ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสฺี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสฺี อฺสฺส ปุคฺคลิเก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๒) วจนโต ทุกฺกฏตฺตยํ โหติ.
๑๐๖๔-๕. จิมิลิกํ นาม ปริกมฺมกตาย ภูมิยา ฉวิรกฺขนตฺถํ อตฺถริตพฺพปิโลติกํ. ตฏฺฏิกา นาม ตาลปณฺณาทีหิ กตตฏฺฏิกา. จมฺมํ สีหจมฺมาทิ. เสนาสนปริกฺขาเร อกปฺปิยจมฺมํ นาม นตฺถิ. ยถาห ‘‘อฏฺกถาสุ หิ เสนาสนปริโภเค ปฏิกฺขิตฺตจมฺมํ นาม น ทิสฺสติ, ตสฺมา ¶ สีหจมฺมาทีนํ ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๒). อิมสฺส จ อฏฺกถาปาสฺส สารตฺถทีปนิยา (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๑๑๒) เอวํ อตฺโถ วณฺณิโต –
‘‘สีหจมฺมาทีนํ ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ’’ติ อิมินา ‘‘น ภิกฺขเว มหาจมฺมานิ ธาเรตพฺพานิ สีหจมฺมํ พฺยคฺฆจมฺมํ ทีปิจมฺมํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอวํ วุตฺตาย ขนฺธกปาฬิยา อธิปฺปายํ วิภาเวติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อนฺโตปิ มฺเจ ปฺตฺตานิ โหนฺติ, พหิปิ มฺเจ ปฺตฺตานิ โหนฺตี’’ติ (มหาว. ๒๕๕) อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺตตฺตา มฺจปีเสุ อตฺถริตฺวา ปริโภโคเยว ปฏิกฺขิตฺโต, ภูมตฺถรณวเสน ปริโภโค ปน อปฺปฏิกฺขิตฺโตติ. ยทิ เอวํ ‘‘ปริหรเณเยว ¶ ปฏิกฺเขโป’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ยถา ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๐) วจนโต ปุคฺคลิเกปิ เสนาสเน เสนาสนปริโภควเสน นิยมิตํ สุวณฺณฆฏาทิกํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏมานมฺปิ เกวลํ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ, เอวมิทํ ภูมตฺถรณวเสน ปริภฺุชิยมานมฺปิ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ตํ ตํ วิหารํ หริตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตนฺติ.
‘‘ผลก’’นฺติ อิมินา ปาาคตํ ผลกปีเมว ทสฺสิตํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ผลกปีํ นาม ผลกมยํ ปี’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๒). ปาทปฺุฉนินฺติ กทลิวากาทีหิ กตํ ปาทปฺุฉนิกํ. ภูมตฺถรณํ นาม จิมิลิกาย สติ ตสฺสา อุปริ, อสติ สุทฺธภูมิยํ อตฺถริตพฺพา กฏสารกาทิวิกติ. อุตฺตรตฺถรณํ นาม สงฺฆิกมฺจปีาทีนํ อุปริ อตฺถริตพฺพปจฺจตฺถรณํ.
ปตฺตาธารกนฺติ ¶ ปตฺตวลยาธารกํ. ตํ ยถาวุตฺตปริกฺขารํ. คจฺฉโตติ เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกมฺม คจฺฉโต. สเจ ปน ทายเกหิ ทานกาเลเยว สหสฺสคฺฆนกมฺปิ กมฺพลํ ‘‘ปาทปฺุฉนึ กตฺวา ปริภฺุชถา’’ติ ทินฺนํ, ตเถว ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ตสฺมา อิมํ มฺจปีาทิเสนาสนมฺปิ ‘‘อพฺโภกาเสปิ ยถาสุขํ ปริภฺุชถา’’ติ ทายเกหิ ทินฺนํ เจ, สพฺพสฺมิมฺปิ กาเล อพฺโภกาเส นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.
๑๐๖๖. อารฺเกนาปิ สเจ คนฺตพฺพํ โหติ, อโนวสฺสเก โนสติ มฺจปีาทึ รุกฺขสฺมึ ลคฺเคตฺวา ยถาสุขํ คนฺตพฺพนฺติ โยชนา.
๑๐๖๗. อุปจิกาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มูสิกา คหิตา. น ลุชฺชตีติ น นสฺสติ. ตํ สพฺพนฺติ มฺจาทิกํ สกลํ.
๑๐๖๘. อตฺตโน สนฺตเกติ อตฺตโน ปุคฺคลิเก มฺจาทิวิสเย. รุทฺเธติ วุฑฺฒภิกฺขุนา วา อิสฺสราทีหิ วา ยกฺขสีหาทีหิ วา มฺจาทิเก รุทฺเธ อชฺฌาวุตฺเถ, อภิภวิตฺวา คหิเตติ อตฺโถ ¶ . อาปทาสุปีติ พฺรหฺมจริยนฺตรายาทีสุ จ สนฺเตสุ. คจฺฉโต ภิกฺขุโน อนาปตฺตีติ โยชนา.
๑๐๖๙. กายวาจโต, กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺานํ กถินสมุฏฺานํ นาม. ปฺตฺตึ อชานิตฺวา สยํ อนุทฺธรนฺตสฺส กาเยน โหติ, อนาปุจฺฉนฺตสฺส วาจาย โหติ, ปฺตฺตึ ชานิตฺวา เอวํ อกโรนฺตสฺส สจิตฺตเกน เตเนว ทฺวเยน สมุฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ. เลฑฺฑุปาตาติกฺกโม กฺริยํ. มฺจาทีนํ อนุทฺธรณาทิ อกฺริยํ.
ปมเสนาสนกถาวณฺณนา.
๑๐๗๐-๓. ภิสีติ ¶ ปมสิกฺขาปเท วุตฺตปฺจปฺปการา อิมิสฺสา อฏฺกถาย ‘‘มฺจกภิสิ วา ปีกภิสิ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๖) เอวํ ทสฺสิตภิสิ จ. ปจฺจตฺถรณํ นาม ปาวาโร โกชโว วา. ‘‘เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. ‘อิทฺจ อฏฺกถาสุ ตถาวุตฺตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อฺมฺปิ ตาทิสํ มฺจปีเสุ อตฺถริตพฺพํ ปจฺจตฺถรณเมวา’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺต’’นฺติ (สารตฺถ. อฏฺ. ปาจิตฺติย ๓.๑๑๖) สารตฺถทีปนิยา ลิขิตํ. นิสีทนนฺติ นิสีทนจีวรํ.
ติณสนฺถาโร เอรกาทีนิ ติณานิ ทฺวีสุ ตีสุ าเนสุ โคเปตฺวา กตสนฺถาโร. ปณฺณสนฺถาโร นาม นาฬิเกราทิปณฺเณ ตเถว โคเปตฺวา กตสนฺถาโร. สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา. ‘‘สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺเน’’ติ อิทํ สหเสยฺยกถาย วุตฺตตฺถเมว.
ทสวิธํ เสยฺยนฺติ ทสวิธาสุ เสยฺยาสุ อฺตรนฺติ วุตฺตํ โหติ. สนฺถริตฺวาปิ วาติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, โส สนฺถราเปตฺวาปีติ อิมํ สมฺปิณฺเฑติ. วา-สทฺทํ ‘‘สยํ อนุทฺธริตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘อนุทฺธริตฺวา วา’’ติ โยเชตฺวา ‘‘อนุทฺธราเปตฺวา วา’’ติ อยํ วิกปฺโป สงฺคยฺหติ. ตํ เสยฺยํ.
อารามสฺสูปจารนฺติ ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจาโร นาม เสนาสนโต ทฺเว เลฑฺฑุปาตา’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ อุปจารมาห. อสฺสาติ วิหารสฺส ปริกฺขิตฺตสฺส.
๑๐๗๔. อุภเยสนฺติ ¶ เสนาสนเสยฺยานํ. อนฺโตคพฺเภ สนฺถริตฺวา คจฺฉโตติ สมฺพนฺโธ.
๑๐๗๕. อุปจาเร วิหารสฺสาติ เอตฺถ วิหาโร นาม อนฺโตคพฺภาทิสพฺพปริจฺฉนฺนคุตฺตเสนาสนํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘วิหาโรติ อนฺโตคพฺโภ วา อฺํ วา สพฺพปริจฺฉนฺนํ คุตฺตเสนาสนํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๗). ตตฺถ อุปจาโร นาม ¶ ตํสมีปํ านํ. ยถาห ‘‘อุปจาเรติ ตสฺส พหิ อาสนฺเน โอกาเส’’ติ. มณฺฑโป นาม ปริจฺฉนฺนาปริจฺฉนฺนสนฺนิปาตมณฺฑโป. ยถาห ‘‘มณฺฑเป วาติ อปริจฺฉนฺเน ปริจฺฉนฺเน วาปิ พหูนํ สนฺนิปาตมณฺฑเป’’ติ. อาทิ-สทฺเทน อุปฏฺานสาลารุกฺขมูลานิ สงฺคหิตานิ. อุปฏฺานสาลา นาม อคุตฺตา โภชนสาลา. ยถาห ‘‘อุปฏฺานสาลายํ วาติ โภชนสาลายํ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๗). อคุตฺตตา จ ‘‘านสฺส อคุตฺตตายา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๗) อฏฺกถาวจนโต เวทิตพฺพาติ.
๑๐๗๖. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘สงฺฆิเก สงฺฆิกสฺี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสฺี’’ติ วารตฺตเย ปาจิตฺติยตฺตยํ วุตฺตํ. ทสวตฺถูสุ ภวํ ตทนฺโตคธตฺตาติ ทสวตฺถุกํ, ทสนฺนํ วา วตฺถุ ทสวตฺถุ, ตํเยว ทสวตฺถุกนฺติ ภิสิอาทิกํ อฺตรํ เสยฺยาภณฺฑํ. ตสฺสาติ สนฺถารกสฺส. ‘‘ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสฺี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสฺี อฺสฺส ปุคฺคลิเก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๗) ติกทุกฺกฏํ ทีปิตํ.
๑๐๗๗. อุทฺธริตฺวาติ อตฺถตเสยฺยํ ยถา อุปจิกาหิ น ขชฺชติ, ตถา ปฏิสาเมตฺวา, ‘‘คจฺฉโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อฺเน วุทฺธภิกฺขุอิสฺสราทินา. ปลิพุทฺเธติ เสนาสเน ปริพุทฺเธ นิวาริเต.
๑๐๗๘. สาเปกฺโขว จ คนฺตฺวาติ ‘‘อชฺเชว คนฺตฺวา อิทํ ปฏิสาเมสฺสามี’’ติ อเปกฺขาสหิโตว คามนฺตราทึ คนฺตฺวา. ยถาห ‘‘อชฺเชว อาคนฺตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสามี’ติ เอวํ สาเปกฺโข นทีปารํ วา คามนฺตรํ วา คนฺตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๘). ตตฺถ ตฺวาติ คตฏฺาเน ตฺวา, ตโต พหิ คจฺฉามีติ จิตฺเต อุปฺปนฺเนติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘ยตฺถสฺส คมนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถว ิโต’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๘). ตํ ปุจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. ตํ เสยฺยํ ¶ กฺจิ เปเสตฺวา อาปุจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘กฺจิ เปเสตฺวา อาปุจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๘). เอตฺถ ¶ จ ปุริมสิกฺขาปเท มฺจาทีนํ ปฺตฺตฏฺานโต อนฺโตวิหาเร วา โหตุ พหิ วา, เลฑฺฑุปาตาติกฺกเมน, อิธ อุปจาราติกฺกเมน ปาจิตฺติยนฺติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
อพฺโภกาสมฺหิ มฺจาทึ, วิหาเร เสยฺยมตฺตกํ;
หิตฺวา วชนฺตสฺส โทโส, เลฑฺฑุปาตูปจารโตติ.
ทุติยเสนาสนกถาวณฺณนา.
๑๐๗๙. โย ภิกฺขุ สงฺฆิกาวาเส ปุพฺพุปคตํ ภิกฺขุํ ชานํ อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺเปยฺย เจ, อสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา. ปุพฺพุปคโต นาม วสฺสคฺเคน ปาเปตฺวา ทินฺนํ เสนาสนํ คเหตฺวา วสนฺโต. ชานนฺติ ‘‘อนุฏฺาปนีโย อย’’นฺติ ชานนฺโต. อนุฏฺาปนียา นาม วุทฺธาทโย. ยถาห ปทภาชเน ‘‘ชานาติ นาม วุฑฺโฒติ, คิลาโนติ, สงฺเฆน ทินฺโนติ ชานาตี’’ติ (ปาจิ. ๑๒๑). อนุปขชฺชาติ อนุปวิสิตฺวา, ตสฺส ปมํ ปฺตฺตํ มฺจาทีนํ อาสนฺนตรํ วกฺขมานลกฺขณํ อุปจารํ ปวิสิตฺวาติ อตฺโถ. เสยฺยํ กปฺเปยฺยาติ ทสวิธาสุ เสยฺยาสุ อฺตรํ อตฺถริตฺวา สยนํ กเรยฺย, นิปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. วกฺขติ จ ‘‘ทสสฺวฺตรํ เสยฺย’’นฺติอาทิ. ‘‘นิสชฺชํ วา’’ติ เสโส. ยถาห ปทภาชเน ‘‘อภินิสีทติ วา อภินิปชฺชติ วา’’ติ.
๑๐๘๐-๒. อุทฺทิฏฺมตฺถํ นิทฺทิสิตุกาโม ปมํ ‘‘อนุปขชฺชเสยฺยํ กปฺเปยฺยา’’ติ เอตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปาทโธวนปาสาณา…เป… ทุกฺกฏ’’นฺติ. เสนาสนํ ปวิสนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาทโธวนปาสาณา ยาว ตํ มฺจํ วา ปีํ วา นิกฺขมนฺตสฺส ¶ ปน มฺจปีโต ยาว ปสฺสาวฏฺานํ, เอตฺถนฺตเร ตุ ยํ านํ, อิทเมว อุปจาโรติ วุจฺจตีติ โยชนา. ตตฺถ อุปจาเรติ โยชนา. พาเธตุกามสฺสาติ ‘‘ยสฺส สมฺพาโธ ภวิสฺสติ, โส ปกฺกมิสฺสตี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนจิตฺตสฺส. สยนฺติ เอตฺถาติ วิคฺคโห.
๑๙๘๓. ‘‘ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อุทฺเทสโต วุตฺตํ นิทฺทิสิตุมาห ‘‘นิสีทนฺตสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ตถา อนุปขชฺช อตฺถตาย เสยฺยาย. ‘‘ปาจิตฺติยทฺวย’’นฺติ อิทํ ‘‘ทฺเวปิ กโรนฺตสฺสา’’ติ ¶ อิมํ ปจฺฉิมวิกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุริมวิกปฺปทฺวเย ปน ‘‘นิสีทนฺตสฺส วา ปาจิตฺติยํ, นิปชฺชนฺตสฺส วา ปาจิตฺติย’’นฺติ วตฺตพฺพํ. อิมสฺมึ วิกปฺปตฺตเย ปจฺเจกํ ‘‘ติกปาจิตฺติยํ ติกทุกฺกฏ’’นฺติ อุภยสฺสาปิ วตฺตพฺพตา อฏฺกถายํ วุตฺตา. กถํ? สงฺฆิเก สงฺฆิกสฺี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสฺี นิสชฺชํ กปฺเปติ, ปาจิตฺติยนฺติ นิสชฺชาย ติกปาจิตฺติยํ, เอวํ เสยฺยาย ติกปาจิตฺติยํ, อุภยตฺถ ติกปาจิตฺติยทฺวยนฺติ เอวํ วิกปฺปทฺวเย ทฺวาทส ปาจิตฺติยานิ. ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสฺี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสฺี อฺสฺส ปุคฺคลิเก นิสชฺชํ กปฺเปติ, ทุกฺกฏนฺติ นิสชฺชาย ติกทุกฺกฏํ, เอวํ เสยฺยาย ติกทุกฺกฏํ, อุภยตฺถ ติกทุกฺกฏทฺวยนฺติ ทฺวาทส ทุกฺกฏานิ จ เวทิตพฺพานิ.
๑๐๘๔. กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘นิสีทนาทิ’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘สงฺฆิเก สงฺฆิกสฺี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสฺี’’ติ วิกปฺปตฺตเย ติกปาจิตฺติยํ ปาฬิยํ (ปาจิ. ๑๒๒) วุตฺตํ. เอวํ ปุคฺคลิเกปิ ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ปุคฺคเล ติกทุกฺกฏ’’นฺติ. อิมินา ยถาวุตฺตปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ สามฺเน ติเก ปกฺขิปิตฺวา เอวํ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพํ.
๑๐๘๕-๖. ‘‘วุตฺตูปจาร’’นฺติอาทิคาถาทฺวเย ¶ วิหารสฺส วุตฺตูปจารํ มฺุจิตฺวา อุปจาเร วา อพฺโภกาเสปิ วา สนฺถรโตปิ วา สนฺถราปยโตปิ วา ตตฺถ นิสีทโต วา ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพตฺเถว ตสฺส นิวาโส วาริโตติ โยชนา. ตตฺถ วิหารสฺสาติ ยถาวุตฺตเสนาสนสฺส. อุปจาเรติ อวิทูเร. อพฺโภกาเสติ ตสฺส เสนาสนสฺส นจฺจาสนฺเน องฺคณปฺปเทเส.
นิสีทโต วาติ วาคฺคหเณน นิปชฺชโต วา ทฺเวปิ กโรนฺตสฺส วาติ สงฺคณฺหาติ. ยถาห ปาฬิยํ ‘‘อภินิสีทติ วา อภินิปชฺชติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๒๒). ตตฺถาติ ตสฺมึ ปุพฺพูปคตสฺส ปตฺเต เสนาสเน. สพฺพตฺเถวาติ ยถาวุตฺตูปจารโต อนฺโต จ พหิ จ อนฺตมโส อชฺโฌกาเสปีติ สพฺพตฺเถว. ตสฺสาติ อนตฺตมนสฺส อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺปยโต ตสฺส วิสภาคปุคฺคลสฺส. นิวาโส วาริโต ปรวิเหเกน สหวาสสฺส มหานตฺถกรตฺตาติ อธิปฺปาโย. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เอวรูเปน หิ วิสภาคปุคฺคเลน เอกวิหาเร วา เอกงฺคเณ วา วสนฺเตน อตฺโถ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพตฺเถวสฺส นิวาโส วาริโต’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๒๒).
๑๐๘๗. ‘‘สีตาทิอุปปีฬิตสฺสา’’ติ ¶ ปทจฺเฉโท, สีตาทีหิ อุปปีฬิตสฺส พาธิตสฺสาติ อตฺโถ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘อุณฺเหน วา’’ติอาทิกํ สงฺคณฺหาติ. ยถาห ‘‘สีเตน วา อุณฺเหน วา ปีฬิโต ปวิสตี’’ติ. เอตฺถ อาปทา นาม พหิ สยนฺตสฺส ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายาปชฺชนํ.
๑๐๘๘. อิทํ สิกฺขาปทํ ทุกฺขเวทนํ โหตีติ โยชนา.
อนุปขชฺชกถาวณฺณนา.
๑๐๘๙. นิกฺกฑฺเฒยฺยาติ ¶ นีหเรยฺย. นิกฺกฑฺฒาเปยฺย วาติ นีหราเปยฺย วา.
๑๙๙๐. พหู ภูมิโย วาลิกาตลสงฺขาตา ยสฺส โส พหุภูโม, ปาสาโท. สมาสนฺตวิธิวเสน ‘‘พหุภูโม’’ติ วุจฺจติ.
๑๐๙๑. เปตฺวา เปตฺวาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน คตินิวตฺตึ กตฺวา กตฺวา.
๑๐๙๒. อยํ นโยติ ‘‘นิกฺขมา’ติ เอกวจเนน คจฺฉนฺเต อเนเกปิ ทฺวารโกฏฺเก อติกฺกนฺเต อาณาปกสฺส เอกาว อาปตฺติ โหติ, ิตฏฺานโต ตฺวา ตฺวา นีหรนฺตสฺส ทฺวารโกฏฺคณนาย โหตี’’ติ อยํ นโย. อาณตฺติยา ขเณเยวาติ ‘‘อิมํ นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ อาณตฺติกฺขเณเยว.
๑๐๙๓. เอกาวาติ เอตฺถ ‘‘ปาจิตฺติ โหตี’’ติ วตฺตพฺโพ. พหุกานิ เจติ เอตฺถ ‘‘ทฺวารานี’’ติ วตฺตพฺพํ, อติกฺกาเมตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอตฺตเก ทฺวารโกฏฺเก อติกฺกมาเปตฺวา นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ จ ‘‘ยาว ปริยนฺตทฺวารโกฏฺกา นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ จ ‘‘พหู ทฺวารโกฏฺเก อติกฺกาเมตฺวา นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ จ อาณตฺตตฺตา พหู ทฺวารโกฏฺเก อติกฺกาเมตฺวา สเจ นิกฺกฑฺฒตีติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สเจ ปน เอตฺตกานิ ทฺวารานิ นิกฺกฑฺฒาหี’ติ วา ‘ยาว มหาทฺวารํ, ตาว นิกฺกฑฺฒาหี’ติ วา เอวํ นิยเมตฺวา อาณตฺโต โหติ, ทฺวารคณนาย ปาจิตฺติยานี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๒๖). พหูนิ ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ โยชนา.
๑๐๙๔. อุปฏฺานสาลาทีติ ¶ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ ปจฺจตฺตวจนโต อุปฏฺานสาลาทิโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘อุปจารโต’’ติ ¶ อิมินา สมานาธิกรณตฺตา วิหารสฺส อุปฏฺานสาลาทิโต อุปจารโตติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห คณฺิปเท ‘‘อุปจาโร นาม อุปฏฺานสาลาทิมตฺตเมวา’’ติ. กาเยนปิ วาจายปิ ตถา นิกฺกฑฺฒเน จ ทุกฺกฏนฺติ วกฺขมาเนน สห โยชนา. ตสฺสาติ อุปสมฺปนฺนสฺส. อาทิ-สทฺเทน มณฺฑปาทโย คหิตา. ยถาห ‘‘วิหารสฺส อุปจารา วา อุปฏฺานสาลาย วา มณฺฑปา วา รุกฺขมูลา วา อชฺโฌกาสา วา นิกฺกฑฺฒติ วา นิกฺกฑฺฒาเปติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๒๗). ‘‘วาจายา’’ติ อิมินา ‘‘นิกฺขมา’’ติ จ ‘‘อิมํ นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ อาณาปนฺจ คหิตํ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา เอเกน ปโยเคน เอกาปตฺติ, นานาปโยเคสุ ปโยคคณนาย, ทฺวารคณนาย วา โหตีติ วุตฺตเมว ปการํ อุปสํหรติ.
๑๐๙๕. ‘‘ตถา’’ติ อิทํ ‘‘อิตรํ นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํ. ยถา วิหารูปจารโต อุปฏฺานสาลาทิโต อุปสมฺปนฺนํ นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส, นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺส จ ทุกฺกฏํ โหติ, ตถา อนุปสมฺปนฺนสฺส วิหารโต จ วิหารูปจารโต จ นิกฺกฑฺฒนาทึ กโรนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. ตถา วิหารสฺสูปจารา วา วิหารา วา สพฺเพสมฺปิ ปริกฺขารํ นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. สพฺเพสนฺติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนานํ. ปริกฺขารนฺติ อนฺตมโส รชนฉลฺลิปิ สงฺคยฺหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อนฺตมโส รชนฉลฺลิมฺปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๒๖).
๑๐๙๖. ‘‘อสมฺพทฺเธสู’’ติ อิมินา พฺยติเรกโต อสิถิลพทฺเธสุ ปริกฺขาเรสุ เอกิสฺสาเยว อาปตฺติยา สมฺภวํ ทสฺเสติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา ปิเตสุ ปน เอกาว อาปตฺตี’ติ มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๒๖). สิถิลพนฺธนํ ¶ ปน สมฺมา พนฺธนํ น โหตีติ อสมฺพทฺธวจเนน คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อสฺส ภิกฺขุสฺส วตฺถูนํ คณนาย ทุกฺกฏํ ปริทีปเยติ โยชนา, ปริกฺขารํ นีหรนฺตสฺส, นีหราเปนฺตสฺส จ อสฺส ภิกฺขุโนติ วุตฺตํ โหติ.
๑๐๙๗-๘. อนฺเตวาสินฺติ จ สทฺธิวิหาริกนฺติ จ เอตฺถ ‘‘อสมฺมาวตฺตนฺต’’นฺติ เสโส. ยถาห อนาปตฺติวาเร ‘‘อนฺเตวาสิกํ วา สทฺธิวิหาริกํ วา น สมฺมา วตฺตนฺตํ นิกฺกฑฺฒตี’’ติอาทิ ¶ (ปาจิ. ๑๒๘). นิกฺกฑฺฒนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺสา’’ติ เสโส. อสมฺมาวตฺตนฺตํ อนฺเตวาสึ วา อลชฺชึ วา ตถา อสมฺมาวตฺตนฺตํ สทฺธิวิหาริกํ วา อุมฺมตฺตกํ วา เตสํ อนฺเตวาสิอาทีนํ ปริกฺขารํ วา อตฺตโน วสนฏฺานา วา ตถา วิสฺสาสิกสฺส วสนฏฺานา วา นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส, นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺส วา อุปสมฺปนฺนํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา สงฺฆิกวิหารา นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส สยํ อุมฺมตฺตกสฺส วา อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา.
อฏฺกถายํ ‘‘อลชฺชีอาทโย ปน อตฺตโน วสนฏฺานโตเยว นิกฺกฑฺฒิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๒๘) วุตฺตํ, ปาฬิยฺจ ‘‘อตฺตโน ปุคฺคลิเก อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. ๑๒๗) วุตฺตํ, ‘‘อตฺตโน วิสฺสาสิกสฺส วสนฏฺานา’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? อิมสฺเสว ปาสฺส อนุโลมโต วุตฺตํ. อนฺเตวาสิกนฺติอาทีสุ ปมํ อสมฺมาวตฺตนาทิภาเวน ‘‘นิกฺกฑฺฒิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส จิตฺตลหุปริวตฺติตาย โกเป อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติ.
๑๐๙๙. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘นิกฺกฑฺฒนฺตสฺสา’’ติ จ ตตฺเถว เสสํ ‘‘นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๒๖) จ ‘‘ตสฺส ปริกฺขารํ วา’’ติ จ ยถาวุตฺตํ ¶ อุปสํหรติ. ‘‘สงฺฆารามาปิ สพฺพสฺมา’’ติ อิทํ กลหการเกเนว โยเชตพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ภณฺฑนการกกลหการกเมว สกลสงฺฆารามโต นิกฺกฑฺฒิตุํ ลภติ. โส หิ ปกฺขํ ลภิตฺวา สงฺฆมฺปิ ภินฺเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๒๘). อิทํ ตูติ เอตฺถ วิเสสตฺถโชตเกน ตุ-สทฺเทน วุตฺตวิเสสนํ วินา อวเสสวินิจฺฉโย อนนฺตรสทิโสเยวาติ ทีเปติ. ติสมุฏฺานํ กายจิตฺตวาจาจิตฺตกายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺานโตติ.
นิกฺกฑฺฒนกถาวณฺณนา.
๑๑๐๐-๑. มชฺฌิมาสีสฆฏฺฏายาติ สีสํ น ฆฏฺเฏตีติ อสีสฆฏฺฏา, มชฺฌิมสฺส อสีสฆฏฺฏา มชฺฌิมาสีสฆฏฺฏา, ตาย, ปมาณมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สีสาฆฏฺฏนปฺปมาณุพฺเพธเหฏฺิมตลายาติ อตฺโถ. เวหาสกุฏิยาติ ปทราทีหิ อุปริ อจฺฉนฺนตลาย ทฺวิภูมิกาทิเภทาย กุฏิยา. อุปรีติ มตฺถเก, อกตปทราทิอตฺถรณาย ตุลามตฺตยุตฺตาย อุปริมตเลติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ยาหิ กาหิจิ อุปริ อจฺฉนฺนตลา ทฺวิภูมิกกุฏิ วา ติภูมิกาทิกุฏิ วา ‘เวหาสกุฏี’ติ วุจฺจติ, อิธ ปน อสีสฆฏฺฏา อธิปฺเปตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๑). อาหจฺจปาทเก ¶ มฺเจติ ‘‘อาหจฺจปาทโก นาม มฺโจ องฺเค วิชฺฌิตฺวา ิโต โหตี’’ติ ปาฬิยํ ทสฺสิเต อฏนิสีสานิ วิชฺฌิตฺวา ปาทสิขํ อาวุณิตฺวา อุปริสิขาย อนาโกฏิตอาณิมฺหิ ิตมฺเจติ อตฺโถ. อาหจฺจปาทเก ปีเติ สมฺพนฺโธ. ยถาห ปาฬิยํ ‘‘อาหจฺจปาทกํ นาม ปีํ องฺเค วิชฺฌิตฺวา ิตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๑๓๑). โสเยวตฺโถ.
ตสฺมึ ¶ อาหจฺจปาทเก มฺเจ วา ปีเ วา นิสีทนฺตสฺส วา นิปชฺชนฺตสฺส วา ตสฺส ภิกฺขุโน ปโยคคณนาย ปาจิตฺติโย สิยุนฺติ โยชนา.
๑๑๐๒-๓. สงฺฆิเก สงฺฆิกสฺิเวมติกปุคฺคลิกสฺีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํ. ปุคฺคเลติ ปุคฺคลิเก วิหาเร. เวหาสกุฏิยา…เป… คณนาเยว ตสฺส ติกทุกฺกฏนฺติ โยชนา. ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสฺิเวมติกอฺปุคฺคลิกสฺีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํ.
เหฏฺา อปริโภเค วาติ ทารุสมฺภาราทีนํ วเสน เหฏฺิมตเล อวลฺเช วา. สีสฆฏฺฏาย วาติ สีสฆฏฺฏนปฺปมาณตลาย กุฏิยา วา. อเวหาสวิหาเร วาติ อเวหาสกุฏิยา ภูมิยํ กตปณฺณสาลาทีสุ. เอตฺถาปิ ‘‘วิสฺสาสิกวิหาเร’’ติ อิทํ ‘‘อตฺตโน ปุคฺคลิเก อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. ๑๓๒) อิมสฺส อนุโลมนโต วุตฺตํ.
๑๑๐๔. ยตฺถ ปฏาณิ วา ทินฺนาติ ยสฺมึ มฺเจ ปาทสีสานํ อุปริ อฏนิมตฺถกโต ติริยํ อาณิ ปเวสิตา โหติ, ตตฺถ อภินิสีทโต, อภินิปชฺชโต วา น โทโสติ โยชนา. ตตฺถาติ ปุพฺเพ วุตฺตอปเวสิตปฏาณิมฺหิ มฺเจ วา ปีเ วา. ‘‘ตฺวา’’ติ อิมินา นิปชฺชนํ นิวตฺเตติ. ลเคตีติ อุปริพทฺธองฺกุสสิกฺกาทีสุ ยํ กิฺจิ ปริกฺขารํ ลเคติ. อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺานโต เอฬกโลเมน สิกฺขาปเทน สมํ มตนฺติ โยชนา.
เวหาสกุฏิกถาวณฺณนา.
๑๑๐๕. ยาว ทฺวารสฺส โกสมฺหาติ เอตฺถ ‘‘มหลฺลกสฺส วิหารสฺสา’’ติ เสโส, ‘‘มหลฺลโก นาม วิหาโร สสฺสามิโก ¶ วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. ๑๓๖) ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา การาเปตานํ ทายกานํ สมฺภวโต มหลฺลกสฺส ‘‘วิหาโร นาม อุลฺลิตฺโต วา โหติ อวลิตฺโต วา ¶ อุลฺลิตฺตาวลิตฺโต วา’’ติ ทสฺสิตเภทสฺส วิหารสฺส ทฺวารโกสสงฺขาตปิฏฺสงฺฆาฏสฺส ‘‘สมนฺตา หตฺถปาสา’’ติ (ปาจิ. ๑๓๖) ปาฬิยํ วุตฺตทฺวารกวาฏปุถุลปฺปมาณทฺวารพาหสมีปํ อวธึ กตฺวาติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ทฺวารโกโส นาม ปิฏฺสงฺฆาฏสฺส สมนฺตา กวาฏวิตฺถารปฺปมาโณ โอกาโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๕).
อคฺคฬฏฺปนายาติ เอตฺถ อคฺคฬสหจริเยน ตํสหิตทฺวารกวาเฏน ยุตฺตทฺวารพาหานเมว วุตฺตตฺตา ทฺวารพาหานํ นิจฺจลตฺถายาติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สกวาฏสฺส ทฺวารพนฺธสฺส นิจฺจลภาวตฺถายาติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๕). ลิมฺปิตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ เสโส. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ลิมฺปิตพฺโพ วา เลปาเปตพฺโพ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๕). ติณมตฺติกานํ อุปริ ปุนปฺปุนํ มตฺติกาเลโป กาตพฺโพติ อตฺโถ.
๑๑๐๖-๗. โย เยฺโย, อยํ นโยติ สมฺพนฺโธ, ‘‘ปุนปฺปุนํ ลิมฺปิตพฺพํ วา เลปาเปตพฺพเมว วา’’ติ โย วุตฺโต, อยํ นโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ. อาโลกํ สนฺเธติ ปิเธตีติ อาโลกสนฺธิ, วาตปานกวาฏานเมตํ อธิวจนํ. ยถาห ‘‘อาโลกสนฺธีติ วาตปานกวาฏกา วุจฺจนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๕). เอตฺถ กวาฏสฺส สามนฺตา กวาฏทฺวารผลกวิตฺถารปฺปมาณํ เลปฏฺานํ. ยถาห ‘‘สพฺพทิสาสุ กวาฏวิตฺถารปฺปมาโณ โอกาโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๕).
เอตฺถายมธิปฺปาโย ¶ – วาตปานกวาฏสฺส สามนฺตา ทฺวารผลกวิตฺถารปฺปมาเณ าเน ติณฺณํ มตฺติกานํ อุปริปิ ยตฺตกํ พหลํ อิจฺฉติ, ตตฺตเก าเน อาโลกสนฺธิ ปริกมฺมตฺถาย ลิมฺปิตพฺโพ วา เลปาเปตพฺโพ วาติ. ‘‘ปุนปฺปุนํ ฉาทาเปสิ ปุนปฺปุนํ เลปาเปสี’’ติ (ปาจิ. ๑๓๔) อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ อุปฺปนฺนโทเสน สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺตตฺตา เลปํ อนุชานนฺเตน จ ทฺวารพนฺธนสฺส สามนฺตา อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาเณเยว ปเทเส ปุนปฺปุนํ เลปสฺส อนฺุาตตฺตา ตโต อฺตฺถ ปุนปฺปุนํ ลิมฺเปนฺตสฺส วา ลิมฺปาเปนฺตสฺส วา ภิตฺติยํ มตฺติกาหิ กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ปุน จตุตฺถเลเป ทินฺเน ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพนฺติ วทนฺติ. คณฺิปเทสุ ปน ตีสุปิ ปุนปฺปุนํ เลปทานสฺส วุตฺตปฺปมาณโต อฺตฺถ ปฏิกฺขิตฺตมตฺตํ เปตฺวา ปาจิตฺติยสฺส อวุตฺตตฺตา ทุกฺกฏํ อนุรูปนฺติ วุตฺตํ.
ฉทนสฺสาติ ¶ ปทภาชเน วุตฺตานํ อิฏฺกาสิลาสุธาติณปณฺณจฺฉทนานํ อฺตรสฺส. ทฺวตฺติปริยายนฺติ เอตฺถ อฏฺกถายํ ‘‘ปริยาเยนาติ ปริกฺเขเปน, เอวํ ฉทนํ ปน ติณปณฺเณหิ ลพฺภตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๖) วุตฺตตฺตา ปริยายนฺติ ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ปริกฺขิปิตฺวา ฉทนเมว คเหตพฺพํ. อิฏฺกาย วา สิลาย วา สุธาย วา ฉทเน ลพฺภมานํ มคฺเคน ฉทนํ ปน อุปลกฺขณวเสน ลพฺภติ. ทฺวตฺติปริยาเยน ฉทนฺจ ‘‘สพฺพมฺปิ เจตํ ฉทนํ ฉทนูปริ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๖) อฏฺกถาวจนโต อุปรูปริ ฉทนวเสน เวทิตพฺพํ. หริตํ นาม ปุพฺพณฺณาทิ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘หริตนฺติ เจตฺถ สตฺตธฺเภทํ ปุพฺพณฺณํ, มุคฺคมาสติลกุลตฺถอลาพุกุมฺภณฺฑาทิเภทฺจ อปรณฺณํ อธิปฺเปต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๕). อิเมสุ อฺตรสฺสาภาเวน อหริตํ นาม.
อธิฏฺเยฺยนฺติ ¶ วิธาตพฺพํ. ตโต อุทฺธนฺติ ตีหิ ปริยาเยหิ วา ตีหิ มคฺเคหิ วา อุทฺธํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ติณฺณํ มคฺคานํ วา ปริยายานํ วา อุปรี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๖). ปาจิตฺติยํ โหตีติ วกฺขมานทูรตาย ยุตฺเต อหริตฏฺาเน ตฺวา สํวิทหิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ฉาทาเปตฺวา ตติยวาเร ‘‘เอวํ กโรหี’’ติ อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพํ. อปกฺกมนฺเตน ตุณฺหีภูเตน าตพฺพํ, ตโต อุตฺตริ จตุตฺถวาเร ฉทนตฺถํ วิทหนฺตสฺส อิฏฺกาทิคณนาย, ติเณสุ ติณคณนาย, ปณฺเณสุ ปณฺณคณนาย ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ปาฬิยํ ‘‘มคฺเคน ฉาเทนฺตสฺส ทฺเว มคฺเค อธิฏฺหิตฺวา ตติยาย มคฺคํ อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. ๑๓๖). ตติยาย มคฺคนฺติ เอตฺถ ตติยายาติ อุปโยคตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตติยํ มคฺคนฺติ อตฺโถ. ตตฺถาติ หริเต, ‘‘สเจ หริเต ิโต อธิฏฺาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๓๗) วจนโต อธิฏฺานาย ติฏฺโตติ ลพฺภติ. พีชโรปนโต ปฏฺาย ยาว สสฺสํ ติฏฺติ, ตาว หริตํ นาม. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ยสฺมิมฺปิ เขตฺเต วุตฺตํ พีชํ น ตาว สมฺปชฺชติ, วสฺเส ปน ปติเต สมฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๕).
๑๑๐๘-๙. อหริตฏฺาเนปิ ติฏฺโต ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปิฏฺิวํเส’’ติอาทิ. ‘‘ปิฏฺิวํเส’’ติ อิทํ วํสยุตฺตเสนาสนวเสน วุตฺตํ. กณฺณิกํ คาหาเปตฺวา กตเสนาสนสฺสาปิ อุปลกฺขณํ โหติ. ปิฏฺิวํเสติ จ ‘‘คงฺคายํ โฆโส’’ติอาทีสุ วิย สามีปิกาธาเร ภุมฺมํ. กุโตยํ วิเสโส ลพฺภตีติ? อฏฺกถายํ ‘‘ปิฏฺิวํสสฺส วา กูฏาคารกณฺณิกาย วา อุปริ, ถุปิกาย วา ปสฺเส นิสินฺโน โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๕) วุตฺตวิธานโต ลพฺภติ. ‘‘นิสินฺโน’’ติ ¶ อฏฺกถาวจนโต ิโตติ เอตฺถ คตินิวตฺติสามฺเน ¶ นิสินฺโน จ วุตฺโตติ คเหตพฺโพ. ยสฺมึ าเนติ เอตฺถ ‘‘อหริเต’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ. ‘‘าตุ’’นฺติ อิทํ อธิฏฺานกรณตฺถาย านํ คเหตฺวา วุตฺตนฺติ ‘‘ตสฺส อนฺโต อหริเตปิ ตฺวา อธิฏฺาตุํ น ลพฺภตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๖) อฏฺกถาวจนโต วิฺายติ.
ปตโนกาสโตติ เอตฺถ ปมตฺเถ โต-ปจฺจโย. ตฺหิ านํ วิหารสฺส ปตโนกาโสติ โยชนา. หีติ เหตุอตฺเถ วตฺตมานโต ยสฺมา อหริเต ปตนฺตสฺส วิหารสฺเสตํ านํ ปตโนกาโส, ตสฺมา ตตฺถ าตุํ น วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํ.
๑๑๑๑. อิมสฺมึ สิกฺขาปเท อาโท ตาว วิหารปทสฺส ปทภาชเน ‘‘วิหาโร นาม อุลฺลิตฺโต วา’’ติอาทิวุตฺตตฺตา (ปาจิ. อฏฺ. ๑๓๖) ตพฺพิปริยายโต ติเณเหว กตฉทนภิตฺติกา กุฏิ ติณกุฏิกาติ วิฺายตีติ ติณฉทนา กุฏิกา ติณกุฏิกา.
ทฺวตฺติปริยายกถาวณฺณนา.
๑๑๑๒. ชานนฺติ โตยสฺส สปฺปาณกภาวํ ชานนฺโต. สิฺเจยฺย สิฺจาเปยฺยาติ เอตฺถ ‘‘เตน อุทเกนา’’ติ วตฺตพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เตน อุทเกน สยํ วา สิฺเจยฺยา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๔๐).
๑๑๑๓. โย ปน ธารํ อจฺฉินฺทิตฺวา สเจ มตฺติกํ สิฺเจยฺย, เอวํ สิฺจโต ตสฺสาติ โยชนา.
๑๑๑๔-๕. สนฺทมานกนฺติ โตยวาหินึ. มาติกํ อาฬึ. สมฺมุขํ กโรนฺตสฺสาติ อุทกํ นฺหายิตุมิจฺฉิตํ ยทิ, สยํ อภิมุขํ กโรนฺตสฺส. ตตฺถ ตตฺถ พนฺธโต อสฺส ภิกฺขุสฺส ¶ ปโยคคณนาย อาปตฺติ สิยาติ โยชนา. ปโยคคณนาติ ปโยคคณนาย, อุทกํ พนฺธิตฺวา พนฺธิตฺวา ยถิจฺฉิตทิสาภิมุขกรณปโยคานํ คณนายาติ อตฺโถ.
๑๑๑๖-๗. ยํ ชลํ ติณาทิมฺหิ ปกฺขิตฺเต สเจ ขยํ วา อาวิลตฺตํ วา คจฺฉติ, ตาทิเส ¶ อุทเก มตฺติกํ, ติณเมว วา สเจ สกฏปุณฺณมฺปิ เอกโต ปกฺขิเปยฺย, เอวํ ปกฺขิปนฺตสฺส เอกา ปาจิตฺติ. เอเกกํ มตฺติกํ, ติณเมว วา. วา-สทฺเทน กฏฺโคมยาทึ วา ปกฺขิปนฺตสฺส ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยนฺติ โยชนา. อาวิลตฺตนฺติ ปาณกา ยถา นสฺสนฺติ, ตถา อาลุฬิตภาวํ. อิมินา เอวํ อวินสฺสมานปาณเก มหาอุทเก ติณาทึ ปกฺขิปนฺตสฺส อนาปตฺติภาวํ ทีเปติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อิทํ ปน มหาอุทกํ…เป… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๔๐).
๑๑๑๘. ทุกฺกฏํ โหตีติ อาณาปนปจฺจยา ทุกฺกฏํ โหติ. เอกา ปาจิตฺติ.
๑๑๑๙. สพฺพตฺถาติ สปฺปาณเก จ อปฺปาณเก จ. วิมติสฺสาติ สหจริเยน วิมติสหิตมาห.
๑๑๒๐. ‘‘สพฺพตฺถาปาณสฺิสฺสา’’ติอาทีสุ อธิการโต ลพฺภมานํ ‘‘สิฺจนาทีสุ ยํ กิฺจิ กโรนฺตสฺสา’’ติ อิทํ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธนียํ. สพฺพตฺถาติ สปฺปาณเก, อปฺปาณเก จ. อปาณสฺิสฺสาติ เอวํ กเตน ปโยเคน นสฺสมานา ปาณกา น สนฺตีติสฺิสฺส. อสฺจิจฺจาติ ยถา ปาณกา น นสฺสนฺติ, เอวํ ฆฏาทีหิ คหิตํ สปฺปาณกอุทกํ อุทเกเยว โอสิฺจนฺตสฺส วา โอสิฺจาเปนฺตสฺส วา วฏฺฏิตฺวา ตสฺมึ อุทเก ติณาทิมฺหิ ปติเต อสฺจิจฺจ กตํ นาม โหติ. อสติสฺสาติ ¶ อสติยา กโรนฺตสฺส. อชานโตติ ปาณกานํ อตฺถิภาวํ อชานิตฺวา กโรนฺตสฺส.
๑๑๒๑-๒. วธกจิตฺเต สติ สตฺตเม สปฺปาณกวคฺเค ปมสิกฺขาปทสฺส วิสยภาวโต ตโต วิเสเสตุมาห ‘‘วินา วธกจิตฺเตนา’’ติ. อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ปาฬิยํ (ปาจิ. ๑๔๐) ‘‘สปฺปาณกํ อุทก’’นฺติ อิมินา อฏฺกถาคตํ ปมงฺคฺจ ‘‘ชาน’’นฺติ อิมินา ทุติยงฺคฺจ ‘‘สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา’’ติ อิมินา จตุตฺถงฺคฺจ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ตติยงฺคํ. ตฺจ โข วธกจิตฺตสฺส สตฺตมวคฺเค ปมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยวจนโต เอตฺถ ตทภาวลกฺขณํ ตติยงฺคํ วุตฺตเมว โหตีติอธิปฺปาเยน อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วินา วธกจิตฺเตนา’’ติ. เตเนวาห ‘‘จตฺตาเรวสฺส องฺคานิ, นิทฺทิฏฺานิ มเหสินา’’ติ. อสฺสาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส.
๑๑๒๓. สปฺปาณกสฺิสฺส ¶ ‘‘ปริโภเคน ปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ปุพฺพภาเค ชานนฺตสฺสาปิ สิฺจนสิฺจาปนํ ‘‘ปทีเป นิปติตฺวา ปฏงฺคาทิปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ชานนฺตสฺส ปทีปุชฺชลนํ วิย วินาปิ วธกเจตนาย โหตีติ อาห ‘‘ปณฺณตฺติวชฺชํ ติจิตฺต’’นฺติ. เอตฺถ กิสฺมิฺจิ กุปิตสฺส วา กีฬาปสุตสฺส วา สิฺจโต อกุสลจิตฺตํ, มาลาคจฺฉาทึ สิฺจโต กุสลจิตฺตํ, ปณฺณตฺตึ อชานโต ขีณาสวสฺส อพฺยากตจิตฺตนฺติ ติจิตฺตํ เวทิตพฺพํ. ตสฺสาติ สตฺตมวคฺเค ปมสิกฺขาปทสฺส. อสฺส จาติ อิมสฺส สิฺจนสิกฺขาปทสฺส จ. อิทํ วิเสสนนฺติ อิทํ นานากรณํ. เอตฺถ อิมสฺมึ ปกรเณ นิทฺทิฏฺํ ปกาสิตนฺติ อตฺโถ. ตํ โลกวชฺชํ, อิทํ ปณฺณตฺติวชฺชํ. ตํ อกุสลจิตฺตํ, อิทํ ติจิตฺตํ. ตํ ทุกฺขเวทนํ, อิทํ ติเวทนนฺติ วุตฺตํ โหติ.
สตฺตมวคฺเค ¶ ทุติยสฺส อิมสฺส จ โก วิเสโสติ เจ? อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ‘‘สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา’’ติ พาหิรปริโภควเสน ปมํ ปฺตฺตตฺตา ‘‘สปฺปาณกํ อุทกํ ปริภฺุเชยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๓๘๘) สิกฺขาปทํ อตฺตโน นหานปานาทิปริโภควเสน ปฺตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมึ วา ปมํ ปฺตฺเตปิ อตฺตโน ปริโภควเสเนว ปฺตฺตตฺตา ปุน อิทํ สิกฺขาปทํ พาหิรปริโภควเสน ปฺตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.
สปฺปาณกกถาวณฺณนา.
เสนาสนวคฺโค ทุติโย.
๑๑๒๔-๖. อฏฺงฺคยุตฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สีลวา’’ติอาทิ เอกมงฺคํ, ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทิ ทุติยํ, ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺสา’’ติอาทิ ตติยํ, ‘‘กลฺยาณวาโจ โหตี’’ติอาทิ จตุตฺถํ, ‘‘เยภุยฺเยน ภิกฺขุนีนํ ปิโย โหติ มนาโป’’ติ ปฺจมํ, ‘‘ปฏิพโล โหติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติ ฉฏฺํ, ‘‘น โข ปเนตํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺสา’’ติอาทิ สตฺตมํ, ‘‘วีสติวสฺโส วา โหติ อติเรกวีสติวสฺโส วา’’ติ อฏฺมนฺติ เอตานิ ปาาคตานิ อฏฺ องฺคานิ นาม. ภิกฺขุนีนํ โอวาโท, ตทตฺถาย สมฺมุตีติ วิคฺคโห. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ตฺติ จตุตฺถี ยสฺส กมฺมสฺสาติ วิคฺคโห. ‘‘กมฺเมนา’’ติ เสโส.
อฏฺงฺคยุตฺตสฺส ¶ ภิกฺขุสฺส มเหสินา ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ยา ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ อิธ อนฺุาตา, ตาย อสมฺมโต โย ภิกฺขูติ โยชนา.
ครุธมฺเมหิ อฏฺหีติ ‘‘วสฺสสตูปสมฺปนฺนาย ภิกฺขุนิยา ตทหุปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุปฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ ¶ สามีจิกมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติอาทีหิ (ปาจิ. ๑๔๙) ปาฬิยํ อาคเตหิ อฏฺหิ ครุธมฺเมหิ. เอกํ ภิกฺขุนึ, สมฺพหุลา วา ภิกฺขุนิโยติ อิทํ ปกรณโต ลพฺภติ. โอสาเรนฺโตวาติ ปาฬึ อุจฺจาเรนฺโตว. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘โอสาเรตพฺพาติ ปาฬิ วตฺตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๔๙). เต ธมฺเมติ ปุพฺเพ วุตฺเต เต อฏฺ ครุธมฺเม. โอวเทยฺยาติ อฏฺครุธมฺมปาฬิภาสนสงฺขาตํ โอวาทํ กเรยฺย.
กึ วุตฺตํ โหติ? ปาฏิปเท โอวาทตฺถาย อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ภิกฺขุนิโย ‘‘เตน ภิกฺขุนา’’ติอาทินา ปาาคตนเยน ‘‘สมคฺคตฺถ ภคินิโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สมคฺคมฺหยฺยา’’ติ ยทิ วเทยฺยุํ, ‘‘วตฺตนฺติ ภคินิโย อฏฺ ครุธมฺมา’’ติ ปุนปิ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วตฺตนฺตยฺยา’’ติ ยทิ วเทยฺยุํ, ‘‘เอโส ภคินิโย โอวาโท’’ติ นิยฺยาเทยฺย. ‘‘น วตฺตนฺตยฺยา’’ติ ยทิ วเทยฺยุํ, ‘‘วสฺสสตูปสมฺปนฺนายา’’ติอาทินา อฏฺครุธมฺมปาฬิภาสนวเสน โอวาทํ กเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘โอสาเรนฺโตว เต ธมฺเม โอวเทยฺยา’’ติ.
๑๑๒๗. อฺเน ธมฺเมนาติ สุตฺตนฺเตน วา อภิธมฺเมน วา. เอกโตอุปสมฺปนฺนนฺติ ภิกฺขุนิสงฺเฆเยว อุปสมฺปนฺนํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก เอกโตอุปสมฺปนฺนายา’’ติ. ตถาติ โอวทนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติ.
๑๑๒๘. ภิกฺขูนํ สนฺติเกเยว อุปสมฺปนฺนนฺติ มหาปชาปติยา โคตมิยา สทฺธึ ปพฺพชิตา ปฺจสตา สากิยานิโย สงฺคณฺหาติ. ลิงฺควิปลฺลาเส อุปสมฺปนฺนภิกฺขุโน ลิงฺคปริวตฺตเน สติ ตถา ปาจิตฺติ เอว ปกาสิตาติ อตฺโถ.
๑๑๒๙. โอวาทํ ¶ อนิยฺยาเทตฺวาติ ‘‘วตฺตนฺติ ภคินิโย อฏฺ ครุธมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วตฺตนฺตยฺยา’’ติ วุตฺเตติ เอตฺถาปิ โสเยวตฺโถ.
๑๑๓๐. ครุธมฺเมหิ ¶ โอวทโต ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๑๑๓๑. อคณฺหนฺตสฺส โอวาทนฺติ เอตฺถ โอวาทตฺถํ ยาจนสนฺเทโส ตทตฺถตาย โอวาโทติ คหิโตติ โอวาทสาสนํ อสมฺปฏิจฺฉนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อปจฺจาหรโตปิ ตนฺติ ตํ อตฺตนา คหิตํ โอวาทสาสนํ อุโปสถคฺเค อาโรเจตฺวา ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน ทินฺนํ ปฏิสาสนํ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส เนตฺวา อวทนฺตสฺสาปิ. พาลนฺติ สาสนสมฺปฏิจฺฉนฺจ อุโปสถคฺคํ เนตฺวา อาโรจนฺจ ปฏิสาสนํ หริตฺวา ปาฏิปเท ภิกฺขุนิสงฺฆคณปุคฺคลานํ ยถานุรูปํ ปจฺจาโรจนฺจ กาตุํ อชานนตาย พาลํ. คิลานนฺติ อุโปสถคฺคํ คนฺตฺวาปิ อาโรจนสฺส พาธเกน เคลฺเน สมนฺนาคตํ คิลานํ. คมิกนฺติ ปาฏิปทํ อนิสีทิตฺวา คนฺตพฺพํ อจฺจายิกคมนํ คมิกฺจ เปตฺวา ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๓๒. กมฺมสฺมินฺติ เอตฺถ กมฺม-สทฺเทน ภิกฺขุโนวาทกสฺส ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ทินฺนํ สมฺมุติกมฺมํ อธิปฺเปตนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตฺตึ, กมฺมวาจฺจ ปริหาเปตฺวา, ปริวตฺเตตฺวา วา กตํ เจ, อธมฺมกมฺมํ นาม. วคฺเคติ ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อนาหรเณน วา สนฺนิปติตานํ อุกฺโกเฏน วา วคฺเค สติ. ติกปาจิตฺติยํ สิยาติ ‘‘อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺี วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี โอวทติ, เวมติโก โอวทติ, สมคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๐) อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺิปกฺเข วุตฺตปาจิตฺติยตฺตยํ โหติ.
๑๑๓๓. อธมฺเม ¶ ปน กมฺมสฺมึ เวมติกสฺสาปีติ โยชนา. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วคฺเค ภิกฺขุนิสงฺฆสฺมึ, ติกปาจิตฺติยํ สิยา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติ. กึ วุตฺตํ โหติ? อธมฺมกมฺเม เวมติกปกฺเข ‘‘วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี, เวมติโก, สมคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๐) อธมฺมิกกมฺเมเยว วิมติวาเร วุตฺตติกปาจิตฺติยํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ธมฺมกมฺมนฺติ สฺิโน’’ติ อิมินาปิ ‘‘อธมฺเม ปน กมฺมสฺมิ’’นฺติ อิทํ โยเชตพฺพํ, ‘‘ตถา’’ติ สมฺพนฺโธ, เตน ‘‘วคฺเค’’ติอาทิกํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี โอวทติ, เวมติโก, สมคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๐) วุตฺตํ ติกปาจิตฺติยํ โหติ. เอวเมตา ปาจิตฺติโย สนฺธายาห ‘‘นว ปาจิตฺติโย วุตฺตา’’ติ.
อิมสฺมึ ¶ วิย อธมฺมกมฺมวาเร ‘‘สมคฺเค ภิกฺขุนิสงฺฆสฺมิ’’นฺติ วิกปฺเป จ เอวเมว นว ปาจิตฺติโย โหนฺตีติ อติทิสนฺโต ‘‘สมคฺเคปิ จ ตตฺตกา’’ติ อาห. ยถาห ‘‘อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี, เวมติโก, สมคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อธมฺมกมฺเม เวมติโก สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี, เวมติโก, สมคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี, เวมติโก, สมคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๐).
๑๑๓๔. ทฺวินฺนํ นวกานํ วสาติ ยถาทสฺสิตํ วคฺคนวกํ, สมคฺคนวกนฺติ ทฺวินฺนํ นวกานํ วเสน. ตาติ ปาจิตฺติโย.
‘‘ธมฺมกมฺเม ¶ อธมฺมกมฺมสฺี วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี, เวมติโก, สมคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ธมฺมกมฺเม เวมติโก วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี, เวมติโก, สมคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี, เวมติโก, สมคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วคฺคปกฺเข นว ทุกฺกฏานิ. ‘‘ธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี, เวมติโก, สมคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ธมฺมกมฺเม เวมติโก สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี, เวมติโก, สมคฺคสฺี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสฺี, เวมติโก โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ สมคฺคสฺี โอวทติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. ๑๕๑) เอตฺถ อนฺเต วุตฺตํ อนาปตฺติวารํ วินา อวเสเสสุ อฏฺสุ วาเรสุ สมคฺคปกฺเข อฏฺ ทุกฺกฏานิ. เอวํ ปุริมานิ นว, อิมานิ อฏฺาติ ธมฺมกมฺมปกฺเข สตฺตรส ทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘ทุกฺกฏํ ธมฺมกมฺเมปิ, สตฺตรสวิธํ สิยา’’ติ.
๑๑๓๕. ‘‘โอสาเรหี’’ติ วุตฺโต กเถติ วาติ โยชนา. ‘‘อฏฺครุธมฺมํ กเถหี’’ติ วุตฺโต ตํ กเถติ วา. ปฺหํ ปุฏฺโ กเถติ วาติ อฏฺครุธมฺมวิสเย ปฺหํ ปุฏฺโ ตเมว วทติ วา. สิกฺขมานาย กเถติ วาติ สมฺพนฺโธ. สิกฺขมานาย อฏฺครุธมฺเม กเถติ วา, เนว โทโสติ อตฺโถ. อุมฺมตฺตกาทิโน กถยโต เนว โทโสติ โยชนา.
๑๑๓๖. อิทานิ ¶ ติณฺณมฺปิ พหุสฺสุตานํ ลกฺขเณ เอกตฺถ ทสฺสิเต ภิกฺขุโนวาทกสฺส วิเสโส สุวิฺเยฺโย โหตีติ ¶ ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วาจุคฺคตาว กาตพฺพา’’ติอาทิ. ทฺเว มาติกา ปคุณา วาจุคฺคตา กาตพฺพาติ โยชนา. ภิกฺขุภิกฺขุนิวิภงฺเค มาติกา ปคุณา วาจุคฺคตาว กาตพฺพาติ โยชนา, ภิกฺขุภิกฺขุนิวิภงฺคมาติกา ปคุณา กตฺวา ตาสํ อฏฺกถํ อุคฺคเหตฺวา ปาฬิโต, อตฺถโต จ วจนปถารุฬฺหา โวหารกฺขมาเยว กาตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. จตฺตาโร ภาณวารา ปคุณา วาจุคฺคตาว กาตพฺพาติ ปกาสิตาติ โยชนา. ‘‘ปคุณา’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ปคุณํ กตฺวา ธาเรตฺวา ปริปุจฺฉิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘วาจุคฺคตาว กาตพฺพา’’ติ อิมินา ตทตฺถํ สุตฺวา ธาเรตฺวา ปริปุจฺฉิตพฺพเมวาติ ทสฺเสติ.
๑๑๓๗. ปริกถตฺถายาติ สมฺปตฺตานํ ธมฺมกถนตฺถาย. กถามคฺโคติ มหาสุทสฺสนกถามคฺโค. มงฺคล…เป… อนุโมทนาติ อคฺคสฺส ทานาทิมงฺคเลสุ ภตฺตานุโมทนาสงฺขาตา ทานกถา จ, กุมารมงฺคลาทีสุ มหามงฺคลสุตฺตาทิมงฺคลานุโมทนา จ, อมงฺคลํ นาม กาลกิริยา, ตตฺถ มตกภตฺตาทีสุ ติโรกุฏฺฏาทิกถา จาติ เอวํ ติสฺโสเยวานุโมทนา.
๑๑๓๘. อุโปสถาทิอตฺถายาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปวารณาทีนํ สงฺคโห. กมฺมากมฺมวินิจฺฉโยติ กมฺมวคฺเค วุตฺตวินิจฺฉโย, ปริวาเร กมฺมวคฺเค อาคตขุทฺทานุขุทฺทกกมฺมวินิจฺฉโยติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘กมฺมฏฺาน’’นฺติ อิมินา ‘‘อุตฺตมตฺถสฺส ปาปก’’นฺติ วกฺขมานตฺตา วิปสฺสนากมฺมฏฺานมาห. วิปสฺสนาวเสน อุคฺคณฺหนฺเตน จ ธาตุววตฺถานมุเขน อุคฺคเหตพฺพนฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อุตฺตมตฺถสฺสาติ อรหตฺตสฺส.
๑๑๓๙. เอตฺตกํ อุคฺคเหตฺวาน พหุสฺสุโตติ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อุคฺคหิตตฺตา พหุสฺสุโต. ปฺจวสฺโสติ อุปสมฺปทโต ¶ ปฏฺาย ปริปุณฺณปฺจสํวจฺฉโร. ‘‘ทสวสฺโส’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สํวจฺฉรวเสน ปฺจวสฺเสสุ ปริปุณฺเณสุ วุตฺถวสฺสวเสน อปริปุณฺเณสุปิ ปฺจวสฺโสเยว. อิตรถา อูนปฺจวสฺโสติ เวทิตพฺโพ. ปริปุณฺณวีสติวสฺสูปสมฺปทาทีสุ วิย เกจิ สํวจฺฉรคณนํ อวิจาเรตฺวา ‘‘ปฺจวสฺโส’’ติวจนสามฺเน วุตฺถวสฺสคณนเมว คณฺหนฺติ, ตทยุตฺตํ. ตถา คหเณสุ ยุตฺติ วา มคฺคิตพฺพา. มฺุจิตฺวา นิสฺสยนฺติ นิสฺสยวาสํ ชหิตฺวา. อิสฺสโรติ นิสฺสยาจริยวิรเหน อิสฺสโร, อิมินา นิสฺสยมุตฺตลกฺขณํ ทสฺสิตํ.
๑๑๔๐. ทฺเว ¶ วิภงฺคาติ ภิกฺขุภิกฺขุนิวิภงฺคทฺวยํ. อิธ ‘‘วาจุคฺคตา’’ติ อิทํ ปริปุจฺฉมฺปิ สนฺธายาหาติปิ วุตฺตํ. เตนาห สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ทฺเว วิภงฺคา ปคุณา วาจุคฺคตา กาตพฺพา’ติอิทํ ปริปุจฺฉาวเสน อุคฺคหณมฺปิ สนฺธาย วุตฺต’นฺติ วทนฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๑๔๕-๑๔๗). พฺยฺชนาทิโตติ เอตฺถ พฺยฺชนํ นาม ปทํ, อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตํ อนุพฺยฺชนํ นาม อกฺขรํ, ปทกฺขรานิ อปริหาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. จตูสฺวปิ นิกาเยสูติ ทีฆมชฺฌิมสํยุตฺต องฺคุตฺตรนิกาเยสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เอโก วา นิกาโย โปตฺถโกปิ จ เอโกติ โยชนา. อปิ-สทฺเทน ขุทฺทกนิกายสฺสาปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ‘‘ปิ วา’’ติ อิมินา ขุทฺทกนิกาเย ชาตกภาณเกน สาฏฺกถํ ชาตกํ อุคฺคเหตฺวาปิ ธมฺมปทํ สห วตฺถุนา อุคฺคเหตพฺพเมวาติ ทสฺสิเต ทฺเว โปตฺถเก สมุจฺจิโนติ, จตฺตาริ ขนฺธกวตฺตานิ วา.
๑๑๔๒. ทิสาปาโมกฺโข ยตฺถ ยตฺถ วสติ, ตสฺสา ตสฺสาทิสาย ปาโมกฺโข ปธาโน. เยนกามํคโมติ ยตฺถ กตฺถจิ ทิสาภาเค ยถากามํ วุตฺติโก โหตีติ อตฺโถ ¶ . ปริสํ อุปฏฺาเปตุํ กามํ ลภเต อิสฺสโรติ โยชนา, อิสฺสโร หุตฺวา ภิกฺขุปริสาย อตฺตานํ อุปฏฺาเปตุํ ยถารุจิยา ลภตีติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา ปริสูปฏฺาปกลกฺขณํ วุตฺตํ.
๑๑๔๓. วาจุคฺคนฺติ วาจุคฺคตํ. เอตฺถ จ ‘‘อิทานิ อยํ ภณฺฑปาถาวิธิ น โหตีติ มิหกปริปุจฺฉนกถานุรูปโต อตฺถกรณํ น วาจุคฺคตกรณํ นามาติ วิฺายตี’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํ. อิมินา ยถาวุตฺตํ ทุติยงฺคเมว สงฺคหิตํ.
๑๑๔๔. อสฺสาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส. อสมฺมตตาทีนิ ตีณิ องฺคานีติ อตฺตโน อสมฺมตตา, ภิกฺขุนิยา ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, โอวาทวเสน อฏฺครุธมฺมภณนนฺติ อิมานิ ตีณิ องฺคานิ.
โอวาทกถาวณฺณนา.
๑๑๔๖. ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อตฺถงฺคเต สูริเย อตฺถงฺคตสฺี, เวมติโก, อนตฺถงฺคตสฺี’’ติ วิกปฺปตฺตเย. เอกโตอุปสมฺปนฺนนฺติ ภิกฺขุนิสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนํ. ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนํ ปน โอวทโต ปาจิตฺติยเมวา’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
๑๑๔๘. อุทฺเทสาทินเยนาติ ¶ ‘‘อนาปตฺติ อุทฺเทสํ เทนฺโต, ปริปุจฺฉํ เทนฺโต’’ติอาทินา อนาปตฺติวารนเยน. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส.
อตฺถงฺคตสูริยกถาวณฺณนา.
๑๑๔๙. ‘‘สเจ อสมฺมโต’’ติ วกฺขมานตฺตา โอวทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สมฺมตสฺสา’’ติ ลพฺภติ. ภิกฺขุนุปสฺสยนฺติ ภิกฺขุนิวิหารํ. อฺตฺร กาลาติ ‘‘ตตฺถายํ สมโย ¶ , คิลานา โหติ ภิกฺขุนี’’ติ วุตฺตกาลโต อฺตฺร. ‘‘คิลานา นาม ภิกฺขุนี น สกฺโกติ โอวาทาย วา สํวาสาย วา คนฺตุ’’นฺติ (ปาจิ. ๑๖๑) ทสฺสิเต คิลานกาเล อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๑๑๕๐. ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตีติ ปมสิกฺขาปเทน, อิมินา จ สิกฺขาปเทน ทฺเว ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ. ‘‘ตีณิปิ ปาจิตฺติยานี’’ติ โยเชตพฺพา, ปมทุติยตติเยหิ สิกฺขาปเทหิ ตีณิ ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ อตฺโถ.
๑๑๕๑. อฺเน ธมฺเมนาติ ครุธมฺมโต อฺเน พุทฺธวจเนน. ทุกฺกฏทฺวยนฺติ อสมฺมตภิกฺขุนุปสฺสยคมนมูลกํ ทุกฺกฏทฺวยํ. ภิกฺขุโนติ อสมฺมตสฺส ‘‘สมฺมตสฺสาปี’’ติ วกฺขมานตฺตา. ‘‘อฏฺหิ วา ครุธมฺเมหิ อฺเน วา ธมฺเมน โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๕) อตฺถงฺคตสิกฺขาปเท วุตฺตตฺตา ‘‘รตฺติเหตุก’’นฺติ อาห, รตฺติโอวาทนมูลนฺติ อตฺโถ.
๑๑๕๒. ปาจิตฺติยทฺวยนฺติ ทุติยตติยมูลกํ. ครุธมฺเมน โอวาโท ครุธมฺโม, โส นิทานํ ยสฺส ปาจิตฺติยสฺสาติ วิคฺคโห. สมฺมตตฺตา ครุธมฺมนิทานสฺส ปาจิตฺติยสฺส อภาวโตติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ปมสิกฺขาปเทน อนาปตฺติภาวํ ทสฺเสติ.
๑๑๕๓. ตสฺเสวาติ สมฺมตสฺเสว. ทุกฺกฏํ อิมินา ตติยสิกฺขาปเทน. อนาปตฺติ ปมสิกฺขาปเทน, เตเนวาห ‘‘สมฺมตตฺตา’’ติ. ปาจิตฺติ ทุติยสิกฺขาปเทน, เตเนวาห ‘‘รตฺติย’’นฺติ.
๑๑๕๔. ติกปาจิตฺติยํ ¶ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสฺี ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ อฺตฺร สมยา โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๖๒) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. อิตรทฺวเยติ ‘‘อนุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺี, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อนุปสมฺปนฺนาย เวมติโก, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๖๒) ทสฺสิเต อิตรทฺวเย. โอวทนฺตสฺสาติ เยน เกนจิ โอวทนฺตสฺส.
๑๑๕๕. ติกปาจิตฺติยํ, ทุกฺกฏฏฺาเน ทุกฺกฏเมว โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตถา’’ติ. ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา อฺเน ธมฺเมน โอวทนฺตสฺส ตถาติ โยชนา.
ภิกฺขุนุปสฺสยกถาวณฺณนา.
๑๑๕๖. จีวราทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปิณฺฑปาตาทิอิตรปจฺจยตฺตยฺจ สกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนานิ จ สงฺคหิตานิ. สมฺมเตติ ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติยา สมฺมเต.
๑๑๕๗. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสฺี เอวํ วทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๖๗) ติกปาจิตฺติยํ ปาฬิยํ ทสฺสิตเมว. อิธ กมฺมํ นาม ยถาวุตฺตํ สมฺมุติกมฺมํ. อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺิเวมติกอธมฺมกมฺมสฺีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํ. วีสติวสฺโส วา อติเรกวีสติวสฺโส วาติ สมฺมุติยา องฺคานิ.
๑๑๕๘. ‘‘สมฺมตํ อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ กํ สนฺธายาหาติ เจ? สมฺมเตน หุตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย สามเณรภาวมุปคตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อามิสตฺถายาติ จีวราทีนมตฺถาย.
อามิสกถาวณฺณนา.
๑๑๖๒. ภิกฺขุนิยา ทินฺนนฺติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติ วตฺตพฺพํ. ภิกฺขุนา ทินฺนนฺติ โยชนา. ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติ เสโส ¶ . ตตฺถาติ จีวรปฏิคฺคหณสิกฺขาปเท. สูจิตาติ ปกาสิตา.
จีวรทานกถาวณฺณนา.
๑๑๖๓. อฺาติกาย ¶ ภิกฺขุนิยา จีวรนฺติ โยชนา.
๑๑๖๔. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท.
๑๑๖๕. สูจึ จีวรํ ปเวเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ. สูจินีหรเณติ จีวรโต.
๑๑๖๖. ปโยคสฺส วสาติ เอกกฺขเณ พหู อาวุณิตฺวา สูจิยา นีหรณปโยคคณนาย. พหู ปาจิตฺติโยติ โยชนา, ปโยคปฺปมาณาปตฺติโย โหนฺตีติ อตฺโถ.
๑๑๖๙. อเนกา ปาจิตฺติยาปตฺตี โหนฺตีติ โยชนา. อารปเถติ สูจิมคฺเค. ทุติเย ปเถติ เอตฺถ อาร-สทฺโท คาถาพนฺธสุขตฺถํ ลุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
๑๑๗๐. กา หิ นาม กถาติ ‘‘อเนกาปตฺติโย โหนฺตี’’ติ เอตฺถ กึ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อฺาติกาย อฺาติกสฺี, เวมติโก, าติกสฺี จีวรํ สิพฺพติ วา สิพฺพาเปติ วา, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๗๘) วุตฺตํ ติกปาจิตฺติยํ.
๑๑๗๒. อฺํ ปริกฺขารนฺติ อุปาหนตฺถวิกาทึ. สิพฺพโตติ เอตฺถ ‘‘สิพฺพาปยโต’’ติ อธิการโต ลพฺภติ. สิกฺขมานสามเณริโย สิกฺขมานาทิกา นาม.
๑๑๗๓. สิพฺพนกิริยาย อาปชฺชิตพฺพโต กฺริยํ.
จีวรสิพฺพนกถาวณฺณนา.
๑๑๗๔-๕. สํวิธายาติ ¶ ‘‘อชฺช ยาม, สฺเว ยามา’’ติอาทินา นเยน สํวิทหิตฺวา. ยถาห ‘‘อชฺช วา หิยฺโย วา ปเร วา คจฺฉามาติ สํวิทหตี’’ติ (ปาจิ. ๑๘๓). มคฺคนฺติ เอกทฺธานมคฺคํ, อนฺตมโส คามนฺตรมฺปิ. อฺตฺร สมยาติ ‘‘ตตฺถายํ สมโย, สตฺถคมนีโย โหติ มคฺโค สาสงฺกสมฺมโต สปฺปฏิภโย’’ติ (ปาจิ. ๑๘๒) วุตฺตกาลวิเสสา อฺตฺราติ ¶ วุตฺตํ โหติ. สตฺถวาเหหิ วินา อคมนีโย มคฺโค สตฺถคมนีโย นาม. โจรานํ สยิตนิสินฺนฏฺิตขาทิตปีตฏฺานานิ ยตฺถ ทิสฺสนฺติ, ตาทิโส มคฺโค สาสงฺโก นาม. โจเรหิ หตมาริตฆาตวิลุตฺตมนุสฺสา ยตฺถ ปฺายนฺติ, โส สปฺปฏิภโย นาม. อิธาติ อิมสฺมึ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ กตสํวิธานํ อวิราเธตฺวา ตาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชนกาเลติ อตฺโถ.
อฺโ คาโม คามนฺตรํ, ตตฺถ โอกฺกมนํ อุปคมนํ คามนฺตโรกฺกโม, ตสฺมึ กเตติ อตฺโถ. อคามเก อรฺเ อทฺธโยชนาติกฺกเม วาติ โยชนา, คามรหิตํ อรฺมคฺคมฺปิ ทฺวิคาวุตํ อติกฺกนฺเต วาติ อตฺโถ.
๑๑๗๖. ‘‘อาปตฺติ โหตี’’ติ สามฺโต ทสฺสิตอาปตฺติยา เภทาเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปทวินิจฺฉเย, ปกรเณ วา. ทุกฺกฏํ ทีปิตนฺติ สมฺพนฺโธ. อกปฺปิยภูมฏฺโติ เอตฺถ อกปฺปิยา ภูมิ นาม อนฺโตคาเม ภิกฺขุนุปสฺสยทฺวารโกฏฺโกติ เอวมาทิ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สเจ ปน อนฺโตคาเม ภิกฺขุนุปสฺสยทฺวาเร รถิกาย, อฺเสุ วา จตุกฺกสิงฺฆาฏกหตฺถิสาลาทีสุ สํวิทหนฺติ, ภิกฺขุโน อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๘๒-๑๘๓). เอตฺถ จ จตุนฺนํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺานํ จตุกฺกํ. ติณฺณํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺานํ สิงฺฆาฏกํ.
๑๑๗๗. กปฺปิยภูมิ ¶ นาม ภิกฺขุนุปสฺสยาทิ. ยถาห ‘‘สเจ อุโภปิ ภิกฺขุนุปสฺสเย วา อนฺตราราเม วา อาสนสาลาย วา ติตฺถิยเสยฺยาย วา ตฺวา สํวิทหนฺติ, อนาปตฺติ. กปฺปิยภูมิ กิรายํ. ตสฺมา เอตฺถ สํวิทหนปจฺจยา ทุกฺกฏาปตฺตึ น วทนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๘๒-๑๘๓). เตเนวาห ‘‘น วทนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘น วทนฺติ อสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท.
๑๑๗๘. อุภยตฺถาติ อกปฺปิยภูมิยํ ตฺวา สํวิธาย คมเน, กปฺปิยภูมิยํ ตฺวา สํวิธาย คมเน จาติ อุภยวิกปฺเป. คจฺฉนฺตสฺเสวาติ เอวกาเรน นิกฺขนฺตสฺส โชตกํ. ยถาห ‘‘นิกฺขมเน อนาปตฺตี’’ติ. ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ อิมินา ภิกฺขุนิยา อนาปตฺติภาวํ ทีเปติ. อาปตฺติเขตฺตนิยมนตฺถมาห ‘‘อนนฺตรสฺสา’’ติอาทิ.
๑๑๗๙. ตตฺราปีติ ¶ กปฺปิยภูมิอุปจาโรกฺกมเนปิ. อุทีริตนฺติ มหาปจฺจริยํ. ยถาห ‘‘มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติ.
๑๑๘๐. อนฺตราติ อตฺตโน นิกฺขนฺตคามสฺส, อนนฺตรคามสฺส จ เวมชฺเฌ. ยถาห ‘‘คามโต นิกฺขมิตฺวา ปน ยาว อนนฺตรคามสฺส อุปจารํ น โอกฺกมติ, เอตฺถนฺตเร สํวิทหิเตปิ ภิกฺขุโน ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๘๒-๑๘๓). อิมสฺมึ สิกฺขาปเท กาลทฺวารมคฺคานํ วเสน ตโย สงฺเกตวิสงฺเกตาติ เตสุ มคฺคทฺวารวิสงฺเกเตปิ อาปตฺติ โหเตวาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทฺวาร…เป… วุจฺจตี’’ติ. กาลวิสงฺเกเต ปน อนาปตฺตึ วกฺขติ. อาปตฺติ ปาจิตฺติ.
๑๑๘๑. อสํวิทหิเต กาเลติ ‘‘ปุเรภตฺตํ คมิสฺสามา’’ติอาทินา กตสํวิธานานํ ปจฺฉาภตฺตาทิ อสํวิทหิตกาลํ นาม, ตสฺมึ. ภิกฺขุสฺเสว วิธานสฺมินฺติ ภิกฺขุนิยา ¶ สํวิธานํ วินา ภิกฺขุสฺเสว วิธาเน สติ อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.
๑๑๘๒. สมเย วิทหิตฺวา คจฺฉโต วา อสมเย วิทหิตฺวา วิสงฺเกเตน คจฺฉโต วา อาปทาสุ วิทหิตฺวา คจฺฉโต วา อนาปตฺตีติ โยชนา. ตถาติ ‘‘วิทหิตฺวา คจฺฉโต อนาปตฺตี’’ติ อิทํ อติทิสติ.
ตตฺถ สมโย นาม ยถาวุตฺตกาลวิเสโส. วิสงฺเกโต นาม กาลวิสงฺเกโต, ‘‘อสุกสฺมึ ทิวเส อสุกเวลาย คมิสฺสามา’’ติ สํวิทหิตฺวา คมนกาเล ตสฺส กาลสงฺเกตสฺส วิภวนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘กาลวิสงฺเกเตเยว อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๘๕). อาปทา นาม รฏฺเภเท ชนปทานํ ปลายนกาโล. ยถาห ‘‘รฏฺเภเท จกฺกสมารุฬฺหา ชนปทา ปริยายนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสู’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๘๕). เอตฺถ จ รฏฺเภเทติ รฏฺวิโลเป. จกฺกสมารุฬฺหาติ อิริยาปถจกฺกํ, สกฏจกฺกํ วา สมารุฬฺหา. อุมฺมตฺตกาทิโนติ อาทิ-สทฺเทน ขิตฺตจิตฺตาทโย คหิตา.
๑๑๘๓. กายวาจาทิกตฺตยาติ ¶ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน จิตฺตํ คหิตํ, กายวาจาจิตฺตาติ วุตฺตํ โหติ.
สํวิธานกถาวณฺณนา.
๑๑๘๔. อุทฺธํ ชวตีติ อุชฺชวนี, ปฏิโสตคามินี นาวา, ตํ. อโธ ชวนโต โอชวนี, อนุโสตคามินี นาวา, ตํ. อภิรุเหยฺยาติ เอตฺถ ‘‘สํวิธายา’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธาย เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๘๖). โลกสฺสาทสงฺขาตมิตฺตสนฺถเวน ตํ นาวํ อารุยฺห กีฬนจิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อฺมฺํ สํวิธายาติ ¶ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน กีฬาปุเรกฺขาโร สํวิทหิตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๘๘).
๑๑๘๕. สคามตีรปสฺเสน คมเน คามนฺตรวเสน วา ปาจิตฺติ, อคามตีรปสฺเสน คมเน อทฺธโยชเน ปาจิตฺติ อทฺธโยชนาติเรเก าเน คาเม วิชฺชมาเนปิ อวิชฺชมาเนปิ.
๑๑๘๖. โยชนปุถุลาย นทิยา มชฺเฌน คจฺฉโต อทฺธโยชนวเสน อาปตฺติทสฺสนตฺถมาห ‘‘ตถา’’ติอาทิ. ‘‘อูนโยชนปุถุลาย นทิยา มชฺฌํ อุภยภาคํ ภชตีติ ตาทิสิกาย นทิยา มชฺเฌน คจฺฉนฺตสฺส คามนฺตรคณนาย, อทฺธโยชนคณนาย จ อาปตฺตี’’ติ วทนฺติ.
๑๑๘๗. ยถาสุขํ สมุทฺทสฺมินฺติ เอตฺถ ‘‘คนฺตพฺพ’’นฺติ เสโส. ‘‘สพฺพอฏฺกถาสู’’ติอาทินา ยถาสุขคมนานฺุาย เหตุํ ทสฺเสติ. อิมินาว อสนฺทมาโนทเกสุ วาปิตฬากาทีสุ อนาปตฺตีติ วิฺายติ.
๑๑๘๘. ติตฺถสมฺปาทนตฺถายาติ ปรติตฺถํ ปาเปตุํ. ตํ นาวํ. ยุตฺตาติ นาวาปาชกา.
๑๑๘๙. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ อิมํ สงฺคณฺหาติ. อสํวิทหิตฺวา ภิกฺขุนิยา สทฺธึ เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย วา, ติริยํ ตรณาย ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิทหิตฺวาปิ เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย วา, อาปทาสุ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิทหิตฺวาปิ เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย วา, ตถา อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา.
‘‘อนนฺตรสโม’’ติ ¶ ¶ อิมินา ‘‘อสํวิทหิเต กาเล’’ติอาทินา วุตฺตวินิจฺฉยํ สงฺคณฺหาติ. อิธาปิ กาลวิสงฺเกเต อนาปตฺติ, ติตฺถนาวาวิสงฺเกเต อาปตฺติเยว. ยถาห ‘‘อิธาปิ กาลวิสงฺเกเตเนว อนาปตฺตี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๙๑). ‘‘โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน กีฬาปุเรกฺขาโร สํวิทหิตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๘๘) วจนโต เกจิ ‘‘อิมํ สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตํ โลกวชฺช’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. กีฬาปุเรกฺขารตาย หิ อภิรุหิตฺวา คามนฺตโรกฺกมเน, อทฺธโยชนาติกฺกเม วา กุสลาพฺยากตจิตฺตสมงฺคีปิ หุตฺวา อาปตฺตึ อาปชฺชติ. ยทิ หิ โส สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกเรยฺย, นิทฺทํ วา โอกฺกเมยฺย, กมฺมฏฺานํ วา มนสิ กโรนฺโต คจฺเฉยฺย, กุโต ตสฺส อกุสลจิตฺตสมงฺคิตา, เยนิทํ สิกฺขาปทํ ‘‘อกุสลจิตฺตํ, โลกวชฺช’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา ปณฺณตฺติวชฺชํ, ติจิตฺตนฺติ สิทฺธํ.
นาวาภิรุหนกถาวณฺณนา.
๑๑๙๐. คิหิสมารมฺภํ หิตฺวา ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตํ ภตฺตํ ตฺวา ภฺุชโต ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ โหตีติ โยชนา. ปริปาจิตํ นาม ภิกฺขุโน สีลสุตาทิคุณํ กุลานํ วตฺวา นิปฺผาทิตํ. ยถาห ‘‘ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตํ, คุณปฺปกาสเนน นิปฺผาทิตํ ลทฺธพฺพํ กตนฺติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๙๔). คิหิสมารมฺภนฺติ ภิกฺขุนิยา ปริปาจนโต ปุพฺเพเยว คิหิปฏิยตฺตํ. ยถาห ‘‘ภิกฺขุนิยา ปริปาจนโต ปมเมว ยํ คิหีนํ ปฏิยาทิตํ ภตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๙๔). วกฺขติ หิ ‘‘คิหิสมฺปาทิตมฺปิ วา วินา’’ติ.
๑๑๙๑. ‘‘ตสฺสา’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘ยํ โภชน’’นฺติ โยเชตพฺพํ. ตสฺสาติ ปฺจธา วุตฺตสฺส โภชนสฺส. สพฺเพสุ ¶ อชฺโฌหาเรสูติ สพฺเพสุ ปรคลกรณปฺปโยเคสุ.
๑๑๙๒. ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตํ ภฺุชโต โทโสติ โยชนา.
๑๑๙๓. อุโภสูติ ปริปาจิเตปิ อปริปาจิเตปิ. สพฺพตฺถาติ อิเมสุ ทฺวีสุ ปริภฺุชโต อชฺโฌหารวเสเนว ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๑๑๙๕. ปฺจโภชนํ ¶ เปตฺวา อฺํ ปน ยํ กิฺจิ ยาคุขชฺชผลาทิกํ ภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา.
ปริปาจิตกถาวณฺณนา.
๑๑๙๗. อิทํ สพฺพํ ทสมํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺานนยาทินา ทุติยานิยเตเนว สทิสํ มตนฺติ โยชนา. อิทํ สิกฺขาปทนฺติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ เอโก เอกาย รโห นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๙๙) วุตฺตํ รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํ.
รโหนิสชฺชกถาวณฺณนา.
ภิกฺขุนิวคฺโค ตติโย.
๑๑๙๘. เอโกติ เอกทิวสิโก. อาวสโถ ปิณฺโฑติ ปฺุตฺถิเกหิ เอกํ ปาสณฺฑํ อนุทฺทิสฺส ยาวทตฺถํ ทาตุํ สาลาทีสุ ปฺตฺตํ ปฺจสุ โภชเนสุ อฺตรํ โภชนํ. ยถาห ‘‘อาวสถปิณฺโฑ นาม ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนํ สาลาย วา มณฺฑเป วา รุกฺขมูเล วา อชฺโฌกาเส วา อโนทิสฺส ยาวทตฺโถ ปฺตฺโต โหตี’’ติ ¶ (ปาจิ. ๒๐๖). อคิลาเนนาติ เอตฺถ ‘‘อคิลาโน นาม สกฺโกติ ตมฺหา อาวสถา ปกฺกมิตุ’’นฺติ วุตฺต ปทภาชนิยอฏฺกถายํ ‘‘อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา คนฺตุํ สกฺโกตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๐๖) วุตฺตตฺตา ตมฺหา อาวสถา อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา คนฺตุํ สมตฺเถน อคิลาเนนาติ อตฺโถ. ตโต อุทฺธนฺติ ทุติยทิวสโต อุตฺตริ.
๑๑๙๙. อโนทิสฺเสว ปฺตฺเต ปิณฺเฑติ โยชนา, ‘‘อิเมสํเยว วา’’ติ อฺตรํ ปาสณฺฑํ วา ‘‘เอตฺตกานํเยว วา’’ติ ตตฺถ ปุคฺคลปริจฺเฉทํ วา อกตฺวา สพฺพสาธารณํ กตฺวา ปฺตฺเต อาวสถปิณฺเฑติ อตฺโถ. ยาวทตฺเถ เอว ปิณฺเฑ ปฺตฺเตติ โยชนา, ยาวตา อตฺโถ กุจฺฉิปูรณาทิกํ ปโยชนเมตฺถ ปิณฺเฑติ วิคฺคโห, ‘‘เอตฺตกํ ทาตพฺพ’’นฺติ อปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ภฺุชนฺตานํ ยาวทตฺถํ ทาตพฺพ’’นฺติ ปฺตฺเต ปิณฺเฑ เอวาติ อตฺโถ. ภฺุชิตพฺพนฺติ กมฺมสาธนํ วา ภาวสาธนํ วา. ‘‘โภชน’’นฺติ อชฺฌาหรณียํ. สกินฺติ เอกวารํ. ตตฺถาติ อาวสเถ.
๑๒๐๐. ตสฺส ¶ ปิณฺฑสฺส. อชฺโฌหาเรสุ สพฺเพสูติ สพฺเพสุ อชฺโฌหารปฺปโยเคสุ กเตสุ. ตสฺส อชฺโฌหารกสฺส. ปาจิตฺติโย ปโยคคณนาย.
๑๒๐๑. ‘‘เอเกน กุเลน นาเนกฏฺานเภเทสุ ปฺตฺเต’’ติ, ‘‘นานากุเลหิ วา นาเนกฏฺานเภเทสุ ปฺตฺเต’’ติ จาติ โยชนา. ‘‘ปิณฺเฑ’’ติ อธิกาโร. นานา จ เอโก จ นาเนกา, านานํ เภทา านเภทา, นาเนกา จ เต านเภทา จาติ วิคฺคโห, เตสุ. เอกโภโคติ เอกปิณฺฑปริโภโค. เอวกาเรน ทุติยทิวสาทิปริโภคํ นิวตฺเตติ.
๑๒๐๔. คิลานสฺสาติ ¶ วุตฺตลกฺขเณน คิลาโน หุตฺวา ปุนปฺปุนํ ภฺุชนฺตสฺส คจฺฉโต วา อาคจฺฉนฺตสฺส วา อนาปตฺตีติ โยชนา, อนฺตมโส อทฺธโยชนมฺปิ คจฺฉโต, คนฺตฺวา อาคจฺฉโต วา อนฺตรามคฺเค จ คตฏฺาเน จ เอกสฺมึ ทิวเส ภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘โย คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกทิวสํ, คตฏฺาเน จ เอกทิวสํ ภฺุชติ, ตสฺสาปิ อนาปตฺติ. อาคจฺฉนฺเตปิ เอเสว นโย’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๐๘). โอทิสฺส ปฺตฺเตติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘ภิกฺขูนํเยว อตฺถาย อุทฺทิสิตฺวา ปฺตฺโต โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๐๘). ปริตฺเตติ อุทรปูรณาย อปฺปโหนเก โถเก โภชเน. ยถาห ‘‘ยาวทตฺถํ ปฺตฺโต น โหติ, โถกํ โถกํ ลพฺภติ, ตาทิสํ นิจฺจมฺปิ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๐๘). สกินฺติ ยาวทตฺถํ ปฺตฺตํ วุตฺตนเยน เอกวารํ ภฺุชโต อนาปตฺติ.
๑๒๐๕. ยาคุอาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ปฺจโภชนโต อฺเสํ อชฺโฌหรณียานํ คหณํ.
อาวสถกถาวณฺณนา.
๑๒๐๖. วุตฺตา สมยา อฺตฺราติ โยชนา, ‘‘ตตฺถายํ สมโย, คิลานสมโย จีวรทานสมโย จีวรการสมโย อทฺธานคมนสมโย นาวาภิรุหนสมโย มหาสมโย สมณภตฺตสมโย’’ติ (ปาจิ. ๒๑๗) วุตฺตา สตฺตวิธกาลา อฺตฺร.
ตตฺถ ยทา ปาทานํ ผลิตตฺตา น สกฺโกติ ปิณฺฑาย จริตุํ, อยํ คิลานสมโย. อตฺถตกถินานํ ปฺจ มาสา, อิตเรสํ กตฺติกมาโสติ อยํ จีวรทานสมโย. ยทา ¶ จีวเร กริยมาเน กิฺจิเทว จีวเร กตฺตพฺพํ กโรติ, อยํ จีวรการสมโย. ยทา อทฺธโยชนมฺปิ คนฺตุกาโม ¶ วา โหติ, คจฺฉติ วา, คโต วา, อยํ อทฺธานคมนสมโย. นาวาภิรุหนสมเยปิ เอเสว นโย. ยทา โคจรคาเม จตฺตาโร ภิกฺขู ปิณฺฑาย จริตฺวา น ยาเปนฺติ, อยํ มหาสมโย. ยทา โย โกจิ ปพฺพชิโต ภตฺเตน นิมนฺเตติ, อยํ สมณภตฺตสมโย. คโณ กตโมติ อาห ‘‘คโณ’’ติอาทิ.
๑๒๐๗. คณโภชนํ นาม กินฺติ อาห ‘‘ย’’นฺติอาทิ. ยํ ปฺจนฺนํ อฺตรํ นิมนฺตนโต, วิฺตฺติโต วา ลทฺธํ, ตํ อิธ โภชนนฺติ อธิปฺเปตํ โหตีติ โยชนา. นิมนฺตนโตติ ‘‘โภชนาน’’นฺติอาทินา วกฺขมานปฺปกาเรน กตํ อกปฺปิยนิมนฺตนมาห. วิฺตฺติโตปิ วาติ ‘‘สเจปี’’ติอาทินา วกฺขมานนเยน กตมกปฺปิยวิฺตฺติมาห.
๑๒๐๘-๑๑. โภชนานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, ‘‘อฺตรสฺสา’’ติ เสโส, ‘‘โอทโน สตฺตุ กุมฺมาโส, มจฺโฉ มํสฺจ โภชน’’นฺติ สงฺคหิตานํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรสฺส. นามนฺติ วกฺขมานํ โอทนาทินามํ. ภิกฺขู นิมนฺเตตีติ เอตฺถ ‘‘เอกโต, นานโต วา’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘เอกโต นิมนฺติตา. นานโต นิมนฺติตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๑๗-๒๑๘). เอกโต นิมนฺตนํ นาม สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ เอกโต ิตานํ นิมนฺตนํ. นานโต นิมนฺตนํ นาม ภิกฺขูนํ วิสุํ วิสุํ วสนฏฺานํ คนฺตฺวา วา เอกโต ิตฏฺานํ คนฺตฺวา วา อเนเกหิ นิมนฺตนํ. ยถาห ‘‘จตฺตาริ ปริเวณานิ วา วิหาเร วา คนฺตฺวา นานโต นิมนฺติตา, เอกฏฺาเน ิเตสุเยว วา เอโก ปุตฺเตน, เอโก ปิตราติ เอวมฺปิ นานโต นิมนฺติตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๑๗-๒๑๘).
เววจนํ ¶ นาม โอทนาทิสพฺพปทานํ, สมฺปฏิจฺฉถาติอาทิกิริยาปทานฺจ ปริยายวจนํ. ภาสนฺตรํ นาม มาคธวจนโต อฺํ สีหฬทมิฬาทิโวหารนฺตรํ. เววจเนหิ เอว วา ภาสนฺตเรน วา นิมนฺเตตีติ สมฺพนฺโธ.
ตโต นิมนฺตนานนฺตรํ. นิมนฺตนนฺติ ยถาวุตฺตํ อกปฺปิยนิมนฺตนํ. เอกโต คณฺหนฺตีติ อฺมฺสฺส ทฺวาทสหตฺถํ อมฺุจิตฺวา ิตา วา นิสินฺนา วา เอกโต คณฺหนฺติ.
‘‘คณโภชนการณ’’นฺติ ¶ อิทํ โภชนปจฺจยา ปาจิตฺติยํ เอวํ คหณมนฺตเรน น โหตีติ วุตฺตํ.
๑๒๑๒. เอกโต, นานโต วาปิ ยํ คมนํ, โภชนมฺปิ วา, ตํ คณโภชเน น การณนฺติปิ วิฺู ภณนฺตีติ โยชนา. เอกโต นานโต วาปีติ เอตฺถ ‘‘ิตา วา นิสินฺนา วา’’ติ เสโส.
๑๒๑๓-๔. วิฺาเปตฺวาติ ‘‘อมฺหากํ จตุนฺนมฺปิ ภตฺตํ เทหี’’ติอาทินา เอกโต วา ‘‘มยฺหํ เทหิ, มยฺหํ เทหี’’ติ ปาเฏกฺกํ วา วิฺาเปตฺวา. เอวมฺปีติ วิฺตฺติโตปิ.
๑๒๑๕. ทุวิธสฺสาติ นิมนฺตกสฺส, วิฺาปกสฺส จ.
๑๒๑๖. สตฺตสุปิ สมเยสุ ภฺุชตํ อนาปตฺตีติ โยชนา, ‘‘คณโภชน’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ, ยถาวุตฺเตสุ คิลานาทีสุ สตฺตสุ กาเลสุ เลสํ วินา ภฺุชนฺตานนฺติ อตฺโถ. ‘‘เอกโต’’ติ อิทํ ‘‘คเหตฺวา’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํ. ภฺุชตนฺติ ภฺุชนฺตานํ. ตถาติ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิทํ ปจฺจามสติ.
๑๒๑๗. อนุปสมฺปนฺโน จ จารี จ ปตฺโต จ อนิมนฺติโต จ อนุปสมฺปนฺน…เป… นิมนฺติตา, เต จตุตฺเถ กตฺวาติ อตฺโถ ¶ , อนุปสมฺปนฺนํ วา ปิณฺฑจารึ วา จตุตฺถสฺส ปตฺตํ วา อนิมนฺติตํ วา จตุตฺถํ กตฺวา เอกโต คเหตฺวา ภฺุชนฺตานํ คณเภโท มุนินา ปกาสิโต, คณสฺส อปริปุณฺณตา ทีปิตาติ วุตฺตํ โหติ. ปิณฺฑาย จรติ สีเลนาติ ปิณฺฑจารี, โส อิธ ปุพฺพปทโลเปน ‘‘จารี’’ติ วุตฺโต, ปิณฺฑปาติโก. โส หิ นิมนฺตนํ อสาทิยนฺโต คณโภชนโก คณขาทโก น โหตีติ อธิปฺปาโย. ปตฺโต นาม วิหาเร นิสีทิตฺวา จตุตฺเถน อตฺตนา ลทฺธพฺพโภชนตฺถาย เปสิโต ปตฺโต. อนิมนฺติโต นาม ปมํ อกปฺปิยนิมนฺตนาย นิมนฺติเต อนนฺโตคโธ อุปสมฺปนฺโน. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. อปิ-สทฺโท เหฏฺา ทสฺสิตํ ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา วเสน วุตฺตวินิจฺฉยํ อเปกฺขติ.
๑๒๑๘. สมยลทฺธานนฺติ คิลานาทโย สตฺตสมยา ลทฺธา เยหิ เต สมยลทฺธา, เตสํ, นิทฺธารเณ ¶ สามิวจนํ. ‘‘อฺตรสฺสา’’ติ เสโส, ‘‘วเสนา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. เนว คณเภโทติ โยชนา. สมยลทฺธกสฺส อตฺตโน อนาปตฺติภาวมนฺตเรน ตํ จตุตฺถํ กตฺวา คณโภชนํ คณฺหนฺตานํ ปน อาปตฺติสมฺภวโต อาห ‘‘อาปตฺติ ปน เวทิตพฺพา’’ติ. ยถาห มหาปจฺจริยํ ‘‘สมยลทฺธโก สยเมว มุจฺจติ, เสสานํ คณปูรกตฺตา อาปตฺติกโร โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๒๐).
๑๒๑๙. ปฺจโภชเนสุ อฺตรสฺส นามํ คเหตฺวา นิมนฺเตตฺวา เตสุเยว อฺํ ทิยฺยมานํ คณฺหนฺตสฺส วิสงฺเกตาภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โภชนานฺจา’’ติอาทิ. โภชนานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, อฺตรสฺส วเสนาติ วุตฺตํ โหติ. ตํ วิสงฺเกตํ, โอทนาทีนํ นาเมน นิมนฺเตตฺวา ¶ ทิยฺยมานํ ยาคุอาทึ คณฺหนฺตสฺส คณโภชนํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
๑๒๒๑. ‘‘นิจฺจภตฺต’’นฺติ ธุวภตฺตํ วุจฺจติ. ‘‘นิจฺจภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, พหูนมฺปิ เอกโต คเหตุํ วฏฺฏติ. สลากภตฺตาทีสุปิ เอเสว นโย.
คณโภชนกถาวณฺณนา.
๑๒๒๓-๔. พหูหิ มนุสฺสเกหีติ วิสุํ วิสุํ นิมนฺติเตหิ อเนเกหิ มนุสฺเสหิ. ปฺจสุ ยสฺส กสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สหธมฺมิเกสู’’ติ เสโส, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ยสฺส กสฺสจีติ อตฺโถ. ‘‘หิตฺวา’’ติอาทินา กิมาหาติ? ยสฺส วิกปฺเปติ, ตสฺมึ สนฺนิหิเต ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ สมฺมุขา วิกปฺปนวเสน วา ตสฺมึ อสนฺนิหิเต ตสฺส นามํ คเหตฺวา ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ อสมฺมุขา วิกปฺปนวเสน วา ปมนิมนฺตนาย วิกปฺปนํ หิตฺวา, ตํ อวิกปฺเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
ภตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘โย ภฺุชตี’’ติ เสโส. นิมนฺติโต โย ปจฺฉา นิมนฺติตํ ภตฺตํ ภฺุชติ, ตสฺส ปาจิตฺติยนฺติ โยชนา. อุปฺปฏิปาฏิยา เอกสิตฺถมฺปิ ภฺุชโต ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาติ. กึ วุตฺตํ โหติ? ปจฺฉา นิมนฺติตานํ โภชนํ ปมํ ภฺุชิตฺวา ปมํ นิมนฺติตานํ โภชนํ ปจฺฉา ภฺุชนฺตสฺส จ เอกปตฺเตเยว เหฏฺา ปมํ นิมนฺติตานํ โภชนํ ปกฺขิปิตฺวา อิตรํ อุปริ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺา หตฺถํ โอตาเรตฺวา เหฏฺา ิตโภชเน ¶ เอกสิตฺถมฺปิ ปมํ อภฺุชิตฺวา อุปริ ิตํ ปมํ ภฺุชนฺตสฺส จาติ วุตฺตํ โหติ. เตเนว ยถา อุปฺปฏิปาฏิ น โหติ, ตถา มิสฺสีกตํ โภชนํ ภฺุชนฺตสฺส น โทโสติ มหาปจฺจริยํ วินิจฺฉโย ¶ พฺยติเรกโต ทสฺสิโต โหติ. ยถาห ‘‘ทฺเว ตีณิ กุลานิ นิมนฺเตตฺวา เอกสฺมึ าเน นิสีทาเปตฺวา อิโต จิโต จ อาหริตฺวา ภตฺตํ อากิรนฺติ, สูปพฺยฺชนํ อากิรนฺติ, เอกมิสฺสกํ โหติ, เอตฺถ อนาปตฺตีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๒๙).
๑๒๒๕-๖. ปรมฺปรโภชนสฺส สรูปํ ปทภาชเน วุตฺตนเยน ทสฺเสตุมาห ‘‘โภชนานมฺปี’’ติอาทิ. เตสเมว ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนํ ปริภฺุชตีติ โยชนา. มเหสินา ปริทีปิตนฺติ ปทภาชเน ‘‘ปรมฺปรโภชนํ นาม ปฺจนฺนํ โภชนาน’’นฺติอาทินา (ปาจิ. ๒๒๗) นเยน วุตฺตํ.
๑๒๒๗. ยตฺถาติ อเนเกหิ เอกภาชเน ปกฺขิตฺเต ยสฺมึ โภชเนติ วุตฺตํ โหติ เอเกเนว ทินฺเน วิจารณาภาวา. สพฺพเมกรสํ สิยาติ วิสุํ วิสุํ วิฺายมานรสํ อหุตฺวา เอกรสเมว โหติ.
๑๒๓๐. ‘‘คาเมนา’’ติ อิมินา คามฏฺาเยว วุตฺตา. ‘‘นิมนฺติตสฺส โทโส น วิชฺชตี’’ติ อิทํ คามปูคนิคเมหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. คาม-สทฺเทน ‘‘คามา วา อรฺา วา’’ติ (ปารา. ๙๑) เอตฺถ วิย นครมฺปิ สงฺคหิตํ. ปูโค นาม วิสุํ วิสุํ สมูหา หุตฺวา ปฺุการิโน ธมฺมิกมนุสฺสา. นิคโม นาม สาปโณ มหาคาโม. สกลคาเมน นิมนฺติโต หุตฺวา สมฺปตฺเต ยตฺถ กตฺถจิ เคเห ภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ. ปูคาทีสุปิ เอเสว นโย. ยถาห ‘‘สกเลน คาเมน เอกโต หุตฺวา นิมนฺติตสฺเสว ยตฺถ กตฺถจิ ภฺุชโต อนาปตฺติ. ปูเคปิ เอเสว นโย’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๒๙). นิจฺจภตฺเต โทโส น วิชฺชตีติ อเนกฏฺานโต ทิยฺยมานํ นิจฺจภตฺตมฺปิ อุปฺปฏิปาฏิยา ภฺุชนฺตสฺส น โทโสติ วุตฺตํ โหติ.
๑๒๓๑. กาโย ¶ ¶ วาจา กายวาจาจิตฺตนฺติ อิเมหิ อาปชฺชนํ กถินสมุฏฺานํ นาม. อิธ กฺริยํ นาม โภชนํ, อกฺริยํ นาม ปมนิมนฺตนสฺส อวิกปฺปนํ, อิทํ ทฺวยเมวาห ‘‘โภชนฺจาวิกปฺปน’’นฺติ.
ปรมฺปรโภชนกถาวณฺณนา.
๑๒๓๒-๓. ปูวาติ อติรสาทโย รสา. ปเหณกตฺถายาติ ปณฺณาการตฺถาย. ปฏิยตฺตาติ สมฺปาทิตา. ปาเถยฺยตฺถายาติ คมิกสฺส สมฺพลตฺถาย. ปฏิยตฺตา มนฺถา วาติ สมฺพนฺโธ. มนฺถา นาม พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตุติลตณฺฑุลาทโย. ยถาห ‘‘พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตุติลตณฺฑุลาทิ สพฺพํ อิธ มนฺโถตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๓). เย ปูวา, มนฺถา วาติ โยชนา. หีติ นิปาตมตฺตํ. ตตฺถ ปฏิยตฺเตสุ เตสุ ปูเวสุ วา มนฺเถสุ วา. ภิกฺขุนาติ เอตฺถ ‘‘อากงฺขมาเนนา’’ติ เสโส.
ทฺวตฺติปตฺตาติ ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตาติ วิคฺคโห. ปูราติ มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมราชิสมํ ปุณฺณา. ยถาห ‘‘มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมเลขาย สมปูเร ปตฺเต คเหตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๓). ‘‘ทฺวตฺติปตฺตา ปูรา’’ติ เจตฺถ ปริมาณํ ทสฺสิตํ, ปริมาณปริเมยฺยานํ อเภโทปจาเรน ปูวมนฺถา คเหตพฺพา ยถา ‘‘ทฺเว ติสฺโส ตณฺฑุลนาฬิโย’’ติ. ปูเวหิ วา สตฺตูหิ วาติ โยชนา. สตฺตูติ พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตูนํ คหณํ, อิมินาว ติลาทีนิ อุปลกฺขิตานิ. ตติยปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา เหฏฺาราชิยา อุทฺธํ กตฺวา ปกฺขิตฺตฺเจตํ ‘‘ตโต อุตฺตริ’’นฺติ อิมินา จ คยฺหติ. ยถาห ‘‘สเจ ตติยํ ปตฺตํ ถูปีกตํ คณฺหาติ, ปูวคณนาย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๓).
๑๒๓๗. ตตฺถ ¶ เตสุ ปูเวสุ วา มนฺเถสุ วา ทฺเว เจ ปตฺตปูรา ลทฺธาติ โยชนา. เอโก ปตฺตปูโร ปทาตพฺโพติ โยชนา. เอกโตติ เอกปตฺตปูรโต น ปทาตพฺโพติ โยชนา, กิฺจิปิ อกามา น ทาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘เยน เอโก คหิโต, น เตน กิฺจิ อกามา ทาตพฺพํ. ยถารุจิ กาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๓). เอวํ ททนฺเตน อาสนสาลาย วา อตฺตโน นิพทฺธวาสฏฺาเน วา ทิฏฺสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สาธารณํ กตฺวา ทานมนฺตเรน น มิตฺตานเมว ทาตพฺพํ. ยถาห ‘‘ยถามิตฺตํ ปน ทาตุํ น ลพฺภตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๓).
๑๒๓๘-๙. อปเหณกํ ¶ อปาเถยฺยํ เทนฺตานนฺติ สมฺพนฺโธ. ยถาห ‘‘น ปเหณกตฺถาย น ปาเถยฺยตฺถาย ปฏิยตฺตํ เทนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๕). ตโตติ ปเหณกปาเถยฺยโต. วา-สทฺเทน อิธ อวุตฺตํ ‘‘คมเน ปฏิปฺปสฺสทฺเธ เทนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๕) อนาปตฺติวาเร วุตฺตํ สงฺคณฺหาติ. ตทูนกนฺติ ตโต ทฺวตฺติปตฺตโต อูนกํ. ยถาห ‘‘อูนกทฺวตฺติปตฺตปูเร ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๕). อปาเถยฺยาทิอตฺถาย ปฏิยาทิตนฺติ สฺาย ปาเถยฺยาทึ คณฺหนฺตสฺสาปิ อาปตฺติเยว อจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺส. อตฺตโนเยว คหณตฺถํ ‘‘อิมสฺส หตฺเถ เทหี’’ติ วจเนนาปิ อาปชฺชนโต วจีกมฺมํ.
กาณมาตุกถาวณฺณนา.
๑๒๔๐. อฺเนาติ ตทฺธิตโลเปน นิทฺเทโส, อฺตเรนาติ อตฺโถ, ปวาริโตติ สมฺพนฺโธ. โภชนานนฺติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ปวาริโตติ ‘‘คณฺหถ ภนฺเต ยาว อิจฺฉถา’ติ เอวํ ยาวทตฺถปวารณาย, สยฺจ ‘อลํ อาวุโส โถกํ โถกํ เทหี’ติ เอวํ ปฏิกฺเขปปวารณายา’’ติ อฏฺกถาย วุตฺตปฺปการทฺวเยน ปวาริโตติ อตฺโถ ¶ . วิกปฺปทฺวเย ปการทฺวเย ปวาริต-สทฺเท วร-ธาตุสฺส ปตฺถนวารณตฺถวเสนายมตฺโถ เวทิตพฺโพ, ‘‘ปาจิตฺติ อนติริตฺต’’นฺติ ปทจฺเฉโท. ‘‘อนติริตฺตํ โภชน’’นฺติ วิเสสิตพฺพมเปกฺขิตฺวา ‘‘อฺเนา’’ติ เอตฺถ วิภตฺตึ วิปริณาเมตฺวา ‘‘ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชน’’นฺติ โยเชตพฺพํ, วกฺขมาเน อนติริตฺตกตโภชนนิทฺเทเส วุตฺเตสุ ปฺจสุ โภชเนสุ อฺตรํ โภชนนฺติ อตฺโถ. ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ (ปาจิ. ๒๓๖, ๒๓๘) สห เทสิตตฺตา เอกโยคาเยน ‘‘ขาทนียํ วา’’ติ จ คเหตพฺพํ. ปฺจ โภชนานิ, กาลิกตฺตยฺจ เปตฺวา สพฺพํ ยาวกาลิกํ ขาทนียนฺติ วุตฺตํ.
๑๒๔๑. อสนนฺติ เอตฺถ วิปฺปกตโภชนํ ทิสฺสติ, ภฺุชมาโน เจ ปุคฺคโล โหติ, โภชนกิริยานุปจฺฉินฺนา วตฺตตีติ อตฺโถ. โภชนนฺติ ปวารณปโหนกโอทนาทิ หตฺถาทีสุ ทิสฺสติ. หตฺถปาโสติ ปวารณปโหนกํ โภชนํ ทาตุํ อภิหริตฺวา ิโตกาโส อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาโณ โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อภิหรณํ อภิหาโร, โส เอว อภิหารตา, ตถา ทาตุํ ิตสฺส กาเยน กโต อภิหาโร ทิสฺสตีติ วุตฺตํ โหติ. กายวาจาปฏิกฺเขโปติ ตถา อภิหเฏ โภชเน ปฏิคฺคาหกสฺส หตฺถวิการาทิโก กายิโก วา ‘‘อล’’นฺติอาทิโก วาจสิโก วา ปฏิกฺเขโป ปฺายตีติ อตฺโถ.
๑๒๔๒. นิปฺปปฺเจนาติ ¶ สห วาสนาย ปหีนตณฺหาทิปปฺจตฺตยรหิเตน ตถาคเตน.
๑๒๔๓. ตตฺถาติ โอทนาทีสุ. สตฺตนฺนนฺติ ‘‘สาลี’’ติอาทินา วกฺขมานานุรูปานํ.
๑๒๔๔. โอทโกติ ¶ อุทเก ภโว. เอตฺถาติ ปฺจงฺคปวารณาย. อยํนิจฺฉโยติ วกฺขมานวิธิปฺปการํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสติ.
๑๒๔๕. สาลีติ สพฺพสาลิชาติ. วีหีติ สพฺพวีหิชาติ. กงฺคูติ เสตรตฺตกาฬเภทา สพฺพา กงฺคุชาติ. วรโก เสตวรโก. ธฺเน สมฺภตปฺุสมฺภาเรน ภควตา.
๑๒๔๖. ติณนฺติ ติณพีชเมว วุตฺตํ. ทีปิตํ สงฺคหิตํ. วรกโจรโกติ สุขุมวรโก.
๑๒๔๘. องฺคสมฺปตฺตึ ทสฺเสตุมาห ‘‘หตฺเถนา’’ติอาทิ.
๑๒๕๑-๒. ธฺรสาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ทธิอาทโย คหิตา. อาโรเปตฺวาติ อุทฺธนํ อาโรเปตฺวา. ผลนฺติ เอลาฬุกาทิผลํ. ปณฺณนฺติ สูปสากํ. กฬีรนฺติ เวฬุอาทีนํ กฬีรํ. พหูนีติ เตสเมว วิเสสนํ. ตตฺถ จาติ ปกฺขิตฺตปณฺณาทิมฺหิ ตกฺกาทิเก. โอธึ ทสฺเสตีติ เอตฺถ ‘‘ปริโภคกาเล’’ติ เสโส. สฺชเนตีติ เอตฺถ ‘‘ผลาทิยาคู’’ติ ลพฺภติ.
๑๒๕๓-๔. รเสติ มํสาทิรเส. ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วา ‘‘ยาคุ’’นฺติ วา วตฺวาติ โยเชตพฺพา. ยาคุ สงฺคหิตาติ เอตฺถ โอธิปฺายนอปฺายนวิกปฺปทฺวเย ยาคุยา สโม วินิจฺฉโยติ อธิปฺปาโย.
๑๒๕๕. ฉุปนฺตีติ ¶ สมฺผุสนฺติ. ฉุป สมฺผสฺเสติ ธาตุ, ปกฺขิปนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ¶ ‘‘ยตฺถ มจฺฉมํสํ ปกฺขิปนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙). สาสปมตฺตมฺปิ มจฺฉมํสํ วา สเจ ปฺายตีติ โยชนา. ปวารณนฺติ เอตฺถ ‘‘ชเนตี’’ติ เสโส. ยาคุยาติ ปทํ ปจฺจตฺตวเสน วิปริณาเมตฺวา ยาคุ ชเนตีติ โยเชตพฺพํ.
๑๒๕๖. สํสฏฺโติ ปริสฺสาวิโต น สฺชเนตีติ โยชนา.
๑๒๕๗. สพฺพโส เปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. มํสาทิปกฺขิตฺตโอทนาทิปฺปกรณาวเสสโต องฺคํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สพฺพโส’’ติ. สพฺพโส น ปวาเรตีติ โยชนา. เวฬุตณฺฑุลนฺติ เวฬุวีหีนํ ตณฺฑุลํ. อาทิ-สทฺเทน กนฺทมูลํ สงฺคหิตํ. ยถาห ‘‘เวณุตณฺฑุลาทีหิ วา กนฺทมูลผเลหิ วา เยหิ เกหิจิ กตภตฺต’’นฺติ.
๑๒๕๘. ตโตติ สาลิอาทิโต, เวฬุอาทิโต จ, ตโต นิพฺพตฺตา ปุถุกา วาติ อตฺโถ. ตาหีติ ปุถุกาหิ. สุทฺธาติ ปุถุกาทีหิ อมิสฺสา น ปวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๑๒๕๙. ภฏฺานนฺติ ภชฺชิตานํ. สตฺตูหิ สงฺคหิตํ สตฺตุสงฺคหิตํ.
๑๒๖๑. สตฺตูนํ โมทโกติ สตฺตุพทฺธํ, พทฺธสตฺตูติ อตฺโถ.
๑๒๖๓. เตเหวาติ ลาเชหิ เอว. สุทฺธํ ขชฺชกํ วาติ วกฺขมานนเยน มจฺฉาทีหิ อสมฺมิสฺสํ ขชฺชกํ.
๑๒๖๔. ‘‘ปูริต’’นฺติอาทินา ¶ ตพฺพิปริยายํ ทสฺเสติ. ตนฺติ กุณฺฑกาทิ.
๑๒๖๖. อกปฺปิยํ มํสํ. อวตฺถุตฺตาติ อกปฺปิยมํสานํ วาเรตพฺพตฺตา ปวารณาย อวตฺถุตฺตา.
๑๒๖๗. วตฺถุกตฺตาติ กปฺปิยมํสสฺส ปวารณาย วตฺถุภูตตฺตา. ปวาเรตีติ เอตฺถ ‘‘ขาทิยมานสฺส จ มํสตฺตา’’ติ เสโส ทฏฺพฺโพ. ยถาห ‘‘ยํ ปน ขาทติ, ตํ กิฺจาปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺาเน ¶ ิตํ, ขาทิยมานํ ปน มํสภาวํ น ชหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙).
๑๒๖๘. กิฺจิ กปฺปิยโภชนนฺติ ปฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิฺจิ กปฺปิยโภชนํ.
๑๒๖๙. อกปฺปิยํ มํสํ อฺนฺติ อกปฺปิยมํสโต อวเสสํ กุลทูสนาทิวเสน อุปฺปนฺนโภชนํ คหิตํ. ยถาห ‘‘กุลทูสนเวชฺชกมฺมอุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนสาทิตรูปิยาทีหิ นิพฺพตฺตํ พุทฺธปฏิกุฏฺํ อเนสนาย อุปฺปนฺนํ อกปฺปิยโภชนํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรตี’’ติ.
๑๒๗๐-๑. อสนํ โภชนนฺติ องฺคทฺวเย วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ อชฺโฌหฏ’’นฺติอาทิ. อชฺโฌหฏนฺติ ปรคลคตํ โหติ. ‘‘ปตฺเต’’ติ อิมินา ถาลกาทิภาชนฺจ คหิตํ. กตฺถจิ โภชนํ นตฺถีติ โยชนา. ปตฺเต, หตฺเถ, มุเข วา ยตฺถ กตฺถจิ ปฺจนฺนํ โภชนานํ กิฺจิ น วิชฺชติ, คนฺธมตฺตํ ปฺายตีติ วุตฺตํ โหติ.
๑๒๗๒. อาทายาติ เอตฺถ ‘‘อฺตฺร ภฺุชิตุ’’นฺติ เสโส. ‘‘โยปิ อฺตฺร คนฺตฺวา ภฺุชิตุกาโม มุเข ภตฺตํ คิลิตฺวา เสสํ ¶ อาทายา’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) มหาปจฺจริยฏฺกถายํ วุตฺตวจนสฺส ปมาณตฺตา อาห ‘‘น ปวาเรตี’’ติ.
๑๒๗๓. ‘‘มุเข ภตฺตํ คิลิตํ, หตฺเถ ภตฺตํ วิฆาสาทสฺส ทาตุกาโม, ปตฺเต ภตฺตํ ภิกฺขุสฺส ทาตุกาโม, สเจ ตสฺมึ ขเณ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) เอวมาคตํ กุรุนฺทฏฺกถํ สงฺคเหตุํ ‘‘มุเข จ ภตฺต’’นฺติอาทิวจนโต จ ‘‘อสนสฺส อุปจฺเฉทา’’ติอาทินา วกฺขมานาย ยุตฺติยา อสนาวสาเน ยุชฺชมานตฺตา จ อิมิสฺสา คาถาย ‘‘โภตฺตุกาโม’’ติ ปาํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ทาตุกาโม’’ติ ปาโ คเหตพฺโพ.
๑๒๗๔. ‘‘อสนสฺส อุปจฺเฉทา’’ติ อิมินา ตสฺมึเยว อาสเน ยถานิสินฺเนเนว กาตพฺเพ อสเน อาสาวจฺเฉโท ทีปิโต. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ตสฺมึ ปน อาสเน น ภฺุชิตุกาโม, วิหารํ ปวิสิตฺวา ภฺุชิตุกาโม, อฺสฺส วา ทาตุกาโม’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙). กุรุนฺทฏฺกถายํ ตสฺส วินิจฺฉยสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘มหาปฺา’’ติ กุรุนฺทฏฺกถาจริยํ ¶ สนฺธายาห. การณาการณฺุโนติ ‘‘ปวารณสฺส อิทํ การณํ, อิทํ อการณ’’นฺติ ชานนฺตา. ‘‘การณาการณฺุนา’’ติ กตฺถจิ โปตฺถเก ลิขนฺติ. ตตฺถ มหาปฺา การณาการณฺุโน อาจริยา อสนสฺส…เป… โสติ หิ การณํ กถยนฺตีติ โยชนา.
๑๒๗๕. หตฺถปาสงฺเค วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘คณฺหโต…เป… ปสาริต’’นฺติ. คณฺหโตติ เยน อิริยาปเถน สมนฺนาคโต หุตฺวา คณฺหาติ, เอวํ คณฺหโต. ปจฺฉิมํ องฺคนฺติ ทายเกน ทินฺนสฺส ปฏิคฺคาหกสฺส โย อวยโว ปรภาเค โหติ ¶ , ตํ านาทิอิริยาปถสมนฺนาคตสฺส ปฏิคฺคาหกสฺส ปณฺหิอาทึ ปจฺฉิมํ องฺคํ. ททโต ปสาริตํ หตฺถํ วินา ปุริมํ องฺคนฺติ โยชนา. ปสาริตํ หตฺถนฺติ เอตฺถ ‘‘ทาตุ’’นฺติ เสโส. อุภินฺนนฺติ เอตฺถ ‘‘อนฺตเร’’ติ เสโส. ปฏิคฺคาหกทายกานํ ปจฺฉิมปุริมานํ อุภินฺนํ องฺคานํ อนฺตเร โอกาเส. อฑฺฒํ อุปฑฺฒํ หตฺถํ เตยฺยํ ตติยํ ยสฺสาติ วิคฺคโห, อติเรกวิทตฺถิทฺวิรตนปฺปมาณนฺติ อตฺโถ.
๑๒๗๖. อภิหารงฺเค วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตสฺมิ’’นฺติอาทิ. อฑฺฒเตยฺเย ตสฺมึ าเน ตฺวาติ โยชนา, ทฺวิรตนวิทตฺถิปมาเณ ตสฺมึ าเน ตฺวาติ อตฺโถ. อภิหฏนฺติ อุปนีตํ. ตาทิสนฺติ อภิหฏสทิสํ, ปวารณปโหนกานํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรนฺติ อตฺโถ.
๑๒๗๗-๘. อาธารเก วาปีติ วลยาทิปตฺตาธารเกปิ. อูรูสูติ ทฺวินฺนํ อูรูนํ มชฺเฌ, องฺเกติ อตฺโถ. อาหริตฺวาติ อภิหริตฺวา. ภตฺตํ คณฺหาตีติ เอตฺถ ‘‘อิโต’’ติ เสโส, ‘‘อิโต ภตฺตํ คณฺหา’’ติ อนนฺตเร นิสินฺโน จ ภาสตีติ โยชนา. ภตฺตนฺติ อุปลกฺขณํ, ปฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิฺจีติ อตฺโถ. ตนฺติ ตถา คณฺหิตุํ วุตฺตภตฺตาทิโภชนํ. อภิหารสฺส จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท ปทปูรณตฺโถ, เอวการตฺโถ วา, อภาวา เอวาติ โยชนา.
๑๒๗๙. ‘‘ภตฺตปจฺฉิ’’นฺติ อิทํ อุปลกฺขณํ.
๑๒๘๐. ทียมาเนติ เอตฺถ ‘‘โภชเน’’ติ เสโส. อิตโรติ หตฺถปาเส นิสินฺโน. อภิหารงฺคสฺส อภาวา โส น ปวาริโตติ.
๑๒๘๑. ปฏิกฺเขปงฺเค ¶ ¶ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กาเยนา’’ติอาทิ. วาจาภิหารสฺส อนงฺคตฺตา อาห ‘‘กาเยนาภิหฏ’’นฺติ. ยถาห ‘‘วาจาย อภิหฏํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา นตฺถี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙). อภิหฏโภชนํ ปฏิกฺขิปิตุํ องฺคุลิโย วา หตฺถํ วา หตฺถคตสฺส กสฺสจิ จลนาทึ ยํ กฺจิ กายวิการํ กโรนฺโต, ภมุํ อุกฺขิปนฺโต, กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต วา กาเยน ปฏิกฺขิปตีติ วุจฺจติ. ‘‘อล’’นฺติ วา ‘‘น คณฺหามี’’ติ วา ‘‘อาคเมหี’’ติ วา ‘‘อธิวาเสหี’’ติ วา ‘‘มา อากิรา’’ติ วา ‘‘อปคจฺฉาหี’’ติ วา เอวมาทิกํ วทนฺโต วาจาย ปฏิกฺขิปตีติ วุจฺจติ.
๑๒๘๒-๓. อากิราติ เอตฺถาปิ ‘‘อิติ จา’’ติ โยเชตพฺพํ. เอวํ วทนฺตสฺส นิวาเรตุกามตาจิตฺเต สติปิ นิวารณวจเนน โหนฺตํ ปวารณํ อากิราติอาทิวิธิวจเน น โหตีติ อาห ‘‘น ปน’นฺติ ปวารณา’’ติ. ปวารณา ปน น อตฺถีติ โยชนา.
๑๒๘๔. ‘‘รสํ คณฺหถา’’ติ วเทติ สมฺพนฺโธ. ตํ สุตฺวาติ ตํ วจนํ สุตฺวา.
๑๒๘๕. ‘‘สาร’’นฺติ อิทํ วณฺณภณนมตฺตํ. ‘‘อิท’’นฺติ สามฺเน มจฺฉมํสํ วทติ, ปวารณงฺคํ โหติ. มจฺฉรสํ มํสรสนฺติ เอตฺถ ทฺวนฺทสมาสสฺสปิ สมฺภวโต ‘‘มจฺฉํ, มํสํ คณฺหา’’ติ จ วุตฺตํ โหติ, ตฺจ องฺคํ โหติ.
๑๒๘๖. ‘‘รสํ คณฺหา’’ติ วุตฺเต ปนสฺส วิกปฺปสฺส อภาวา ปวารณสฺส องฺคํ น โหติ. เตเนวาห ‘‘อตฺถิ จ มํสํ เจ’’ติ.
๑๒๘๗. มุหุตฺตํ ¶ อาคเมหีติ กฺจิ กาลํ โอโลเกหิ.
๑๒๘๘. ปนสาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน เวตฺตงฺคาทีนํ คหณํ.
๑๒๙๐. มจฺฉสูปํ มํสสูปนฺติ เอตฺถ สมาสวิกปฺปา ‘‘มจฺฉรสํ มํสรส’’นฺติ เอตฺถ วิย ทฏฺพฺพา.
๑๒๙๑. กรมฺพกนฺติ ¶ มจฺฉมํเสน วา อฺเน วา มิสฺสสฺเสว สูปวิเสสสฺส นามํ. เตเนว จ ‘‘มํสกรมฺพกํ คณฺหถ, มจฺฉกรมฺพกํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต นิเสเธน ปวารณา โหติ, ‘‘กรมฺพกํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต อนิยตวจนตฺตา น โหติ. กฬีรสูปาทีหิ สมานวินิจฺฉยภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอเสว นโย วุตฺโต’’ติ.
๑๒๙๓. เยนาติ ภตฺเตน. อาปุจฺฉิโตติ ‘‘คณฺหถา’’ติ วุตฺโต. ตสฺส ภตฺตสฺส. อตฺถิตาย ยาคุยา วิชฺชมานตฺตา. อิติ การณนฺติ อิทํ ปวารณการณํ.
๑๒๙๔. ‘‘ยาคุมิสฺสกํ คณฺหา’’ติ วุตฺเต สา ยาคุ ตตฺถ ตสฺมึ อภิหเฏ ภาชเน ปกฺขิตฺตภตฺเตน สมา วา พหุตรา วา เจ โหติ, โส เอวํ วตฺวา อภิหฏํ ปฏิกฺเขปํ ภิกฺขุ น ปวาเรติ กิราติ โยชนา. กิราติ อรุจึ สูเจติ. เตเนว วกฺขติ ‘‘การณํ ปน ทุทฺทส’’นฺติ.
๑๒๙๕. สพฺพตฺถาติ สพฺพอฏฺกถาสุ.
๑๒๙๖. วิสุํ กตฺวาติ เอกสิตฺถมฺปิ ยถา น โหติ, ตถา รสํ วา ขีรํ วา ภตฺตโต วิโยเชตฺวา.
๑๒๙๗. คจฺฉนฺเตเนวาติ ยาว โภชนนิฏฺานํ, ตาว คจฺฉนฺเตเนว. ยถาห ‘‘คจฺฉนฺเตน นทิปูรํ ปตฺเตนปิ อฏฺตฺวา นทิตีเร ¶ คุมฺพํ ปริกฺขิปิตฺวา วิจรนฺเตน นาวํ วา เสตุํ วา อารุฬฺเหน อฏฺตฺวา วฏฺเฏตฺวา วิจรนฺเตนา’’ติ.
๑๒๙๘. โสติ คจฺฉนฺโต. ตโตติ านโต, คมนอิริยาปถสฺส วิโกปิตตฺตาติ อธิปฺปาโย.
๑๒๙๙. อาสนํ ¶ อวิจาเลตฺวาติ นิสชฺชาวเสน ผุฏฺฏฺานํ อจาเลตฺวา, อนุฏฺหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อทินฺนาทาเน วิย านาจาวนํ คเหตพฺพ’’นฺติ คณฺิปเท วุตฺตํ.
๑๓๐๐. ตโตติ ปวาริตกาลโต อุทฺธํ, ตโต นิสินฺนฏฺานโต วา. อิโต, เอตฺโต วา. อีสกมฺปิ สํสริตุนฺติ นิสินฺนฏฺานโต อิโต จิโต จ โถกมฺปิ สํสริตุํ, อปคนฺตุนฺติ อตฺโถ.
๑๓๐๑. สพฺพตฺถาติ ปีกาทิสํหาริเม สพฺพสฺมึ อาสเน. ‘‘วินยฺุนา’’ติ อิมินา ‘‘สเจ ปน นํ สห มฺเจน อุกฺขิปิตฺวา อฺตฺร เนนฺติ, วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) อฏฺกถายํ ‘‘ปีกาทีสุปิ อยเมว วินิจฺฉโย’’ติ วุตฺตภาวํ ชานนฺเตนาติ วุตฺตํ โหติ.
๑๓๐๒. นิปชฺชิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปริวตฺตนฺเตน เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส านํ นาติกฺกเมตพฺพ’’นฺติ วจนโต ปุพฺพสยิตฏฺานํ อวิชหิตฺวา สยิตฺวาเยวาติ อตฺโถ. ตเถวาติ อุกฺกุฏิโก หุตฺวาวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตสฺส ปน เหฏฺา ปลาลปีํ วา กิฺจิ วา นิสีทนกํ ทาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
๑๓๐๓. อติริตฺตํ กโรนฺเตน สิกฺขุนา ภาชนํ โอนเมตฺวาน โภชเน ทสฺสิเต อถ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ ¶ โยชนา. ตตฺถ อติริตฺตํ กโรนฺเตนาติ ‘‘อติริตฺตํ นาม กปฺปิยกตํ โหติ, ปฏิคฺคหิตกตํ โหติ, อุจฺจาริตกตํ โหติ, หตฺถปาเส กตํ โหติ, ภุตฺตาวินา กตํ โหติ, ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา อวุฏฺิเตน กตํ โหติ, ‘อลเมตํ สพฺพ’นฺติ วุตฺตํ โหติ, คิลานาติริตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๙) วุตฺเตสุ อฏฺสุ อากาเรสุ อนฺตํ วินา ปุริเมหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ อติริตฺตํ กโรนฺเตนาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘อิเมหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ ยํ อติริตฺต’’นฺติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙).
อิธ อติริตฺตํ กาตุํ อภิหฏโภชนํ กปฺปิยฺจ นาม โหติ, กปฺปิยกเตน สิงฺคิเวรลสุณาทิวตฺถุนา ยุตฺตตาย จ อกปฺปิยมํสาภาเวน จ กุลทูสนาทีหิ อนุปฺปนฺนภาเวน จ กตฺจ นาม โหติ. ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ อติริตฺตกตภาวโต เอวํ กปฺปิยฺจ ตํ กตํ จาติ กปฺปิยกตนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวมุปริปิ กต-สทฺทสฺส อตฺโถ จ สมาสวิคฺคโห จ เวทิตพฺโพ ¶ . อวสิฏฺปเทสุ ภิกฺขุนา ปฏิคฺคหิตํ ปฏิคฺคหิตํ นาม. ตํ การาเปตฺวา อาคเตน ภิกฺขุนา โถกํ อุจฺจาเรตฺวา, โอตาเรตฺวา วา ทสฺสิตํ อุจฺจาริตกตํ นาม. กปฺปิยํ การาเปตุมาคตสฺส อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณหตฺถปาสพฺภนฺตรคเตน อติริตฺตกตํ ‘‘หตฺถปาเส กต’’นฺติ วุจฺจติ. อนฺตมโส ปวารณชนกํ ยํ กิฺจิ โภชนํ กุสคฺเคนาปิ คเหตฺวา ภุตฺตตฺตา ภุตฺตาวินา. ยถาห ‘‘ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนํ อนฺตมโส กุสคฺเคนาปิ ภุตฺตํ โหตี’’ติ. ภฺุชนฺโต ปวาริโต หุตฺวา โย อาสนํ น โกเปติ, โส ภุตฺตาวี ปวาริโต ‘‘อาสนา อวุฏฺิโต’’ติ วุจฺจติ, เตน กตํ ‘‘ภุตฺตาวินา…เป… อวุฏฺิเตน กต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วจีเภทํ กตฺวา ¶ วุตฺตํ ‘‘อลเมตํ สพฺพนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ ทสฺสิตํ. อยํ สตฺตวิโธ วินยกมฺมากาโร นาม.
คิลานาติริตฺตกํ ปน อิมิสฺสา คาถาย อวุตฺตมฺปิ อนติริตฺตสนฺทสฺสนตฺถํ วกฺขมานาย ‘‘กต’’นฺติอาทิคาถาย ‘‘น คิลานาติริตฺตฺจา’’ติ อิมสฺส วิปริยายโต เวทิตพฺพํ. คิลานโต อติริตฺตํ, ตสฺส อฺทิเนสุ ภฺุชนตฺถาย อุปฏฺาปิตมฺปิ คิลานาติริตฺตํ นาม.
‘‘เตน ภิกฺขุนา’’ติ อิมินา ‘‘ภุตฺตาวินา’’ติ จ ‘‘ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา วุฏฺิเตนา’’ติ จ วุตฺตปฺปกาเรน วิสิฏฺํ เตเนว ปากฏํ ภิกฺขุํ ปรามสติ, ปวารณชนกานํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ อปฺปมตฺตกมฺปิ ภุตฺตาวินา, ภุตฺตาวี ปวาริโตปิ หุตฺวา อาสนา อวุฏฺิเตน วา ภิกฺขุนาติ วุตฺตํ โหติ. โอนมิตฺวาน ภาชเนติ เอตฺถ ‘‘ทสฺสิเต โภชเน’’ติ เสโส, ‘‘อถา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. กปฺปิยกรณารหานิ สิงฺคิเวราทีนิ กปฺปิยํ กาเรตฺวา ปฏิคฺคหาเปตฺวา อาคนฺตฺวา หตฺถปาสพฺภนฺตเร ปตฺวา อติริตฺตํ การาเปนฺเตน ภิกฺขุนา ภาชนํ โถกํ โอนาเมตฺวา อุจฺจาเรตฺวา ทสฺสิตกาลานนฺตราติ วุตฺตํ โหติ. อุตฺตริ กาตพฺพํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อล’’นฺติอาทิ.
เอตฺตาวตา ‘‘เตน ภิกฺขุนา’’ติ อิมินา ‘‘ภุตฺตาวินา กตํ, ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา อวุฏฺิเตน กต’’นฺติ องฺคทฺวยํ สงฺคหิตํ. ‘‘โอนเมตฺวาน ภาชน’’นฺติ อิมินา ‘‘อุจฺจาริตกตํ โหตี’’ติ อิทํ สงฺคหิตํ. ‘‘กปฺปิยกตํ, ปฏิคฺคหิตกตํ, หตฺถปาเสกต’’นฺติ อิทํ ตยํ อนนฺตริยวาจินา อถ-สทฺเทน สงฺคหิตํ. ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ อิทํ ปเนตฺถ สรูเปเนว ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๑๓๐๔. ปตฺเต ¶ ¶ ิตโภชนเมว อติริตฺตํ กาตพฺพนฺติ นตฺถิ, ปจฺฉิอาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ภาชเน ิตมฺปิ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘กปฺปิยํ ปนา’’ติ. กุณฺเฑติ ภณฺฑุกฺขลิยํ. ภาชเนติ ยํ กิฺจิ ภาชนํ คหิตํ.
๑๓๐๕. เอตนฺติ อติริตฺตกตํ เอตํ โภชนํ. ตํ เอกเมว เปตฺวาติ โยชนา. ‘‘วฏฺฏเตวา’’ติ วุตฺเตปิ อพฺภงฺคาทีนมตฺถายาติ คณฺเหยฺยุนฺติ อาห ‘‘ภฺุชิตพฺพ’’นฺติ, ตเมกํ วินา ปเรหิ ปริภฺุชิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
๑๓๐๖-๗. กปฺปิยํ กาเรตฺวาติ อติริตฺตํ กาเรตฺวา. อากิรนฺติ เจติ ยทิ ปกฺขิปนฺติ. ปุน ตถา อติริตฺตํ กาเรตฺวา ภฺุชิตพฺพนฺติ โยชนา.
ตํ เกน อติริตฺตํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. ตนฺติ อติริตฺตกตํ โภชนํ. เยน อกตนฺติ เยน ภิกฺขุนา ปมํ อติริตฺตํ น กตํ, เตน กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ยถาห ‘‘เยน อกตนฺติ อฺเน ภิกฺขุนา เยน ปมํ น กตํ, เตน กาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙). ยํ วา อกตํ, ตํ วิสุํ เตน วา กาตพฺพนฺติ โยชนา. ยํ วา อกตนฺติ ตสฺมึ อติริตฺตกตโภชเน อปกฺขิตฺตํ ยํ โภชนํ อติริตฺตํ น กตํ. ตํ วิสุํ เตน วา กาตพฺพนฺติ ปจฺฉา ปกฺขิตฺตํ โภชนํ อติริตฺตํ กเตน ยถา อมิสฺสํ โหติ, ตถา อฺสฺส ภาชนสฺส คหณวเสน วิสุํ กาเรตฺวา เตน ปมํ กตาติริตฺเตนาปิ อติริตฺตํ กาตพฺพํ. ยถาห – ‘‘ยฺจ อกตนฺติ เยน ปมํ กปฺปิยํ กตํ, เตนาปิ ยํ อกตํ, ตํ กาตพฺพํ. ปมภาชเน ปน กาตุํ น ลพฺภติ. ตตฺถ หิ กริยมานํ ปมํ กเตน สทฺธึ กตํ โหติ, ตสฺมา อฺสฺมึ ภาชเน กาตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย’’ติ.
๑๓๐๘. อกปฺปิยาทีหิ ¶ สตฺตหีติ ‘‘อนติริตฺตํ นาม อกปฺปิยกตํ โหติ, อปฺปฏิคฺคหิตกตํ โหติ, อนุจฺจาริตกตํ โหติ, อหตฺถปาเส กตํ โหติ, อภุตฺตาวินา กตํ โหติ, ภุตฺตาวินา จ ปวาริเตน อาสนา วุฏฺิเตน กตํ โหติ, ‘อลเมตํ สพฺพ’นฺติ อวุตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๙) วุตฺเตหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ. อติริตฺตํ กตนฺติ โยชนา. ‘‘โหติ อนติริตฺตก’’นฺติ ปทจฺเฉโท.
๑๓๐๙. อุปกฏฺเวลายปิ ¶ อติริตฺตํ กโรนฺเตน ‘‘อหํ ปาโตว ภฺุชิ’’นฺติ วา ‘‘โถกํ ปริภฺุชิ’’นฺติ วา อจินฺเตตฺวา กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘โยปี’’ติอาทิ. อุปกฏฺูปนีตมฺปีติ อุปกฏฺเวลาย อุปนีตมฺปิ โภชนํ.
๑๓๑๐. ยามาทิกาลิกนฺติ ยามสตฺตาหยาวชีวิกกาลิกํ. อนามิสฺสนฺติ อามิเสน อมิสฺสํ. ตํ ยามาทิกาลิกํ ปริภฺุชโตติ สมฺพนฺโธ.
๑๓๑๒. คิลานสฺส ภุตฺตาติริตฺตํ วิย กทาจิ ภฺุชิสฺสตีติ อุทฺทิสฺส ปิตมฺปิ คิลานาติริตฺตํ นามาติ อฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ. ‘‘วิหาราทีสุ คิลานสฺส ปาปุณนโกฏฺาสมฺปิ คิลานาติริตฺตํ นามา’’ติ วทนฺติ.
ปมปวารณกถาวณฺณนา.
๑๓๑๔. อนติริตฺเตนาติ เอตฺถ ‘‘ขาทนีเยน วา โภชนีเยน วา’’ติ เสโส. เอตฺถ ‘‘ขาทนียํ นาม ปฺจโภชนานิ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ เปตฺวา อวเสส’’นฺติ ¶ (ปาจิ. ๒๓๙) วุตฺตํ ปฺจโภชนโต อฺํ สพฺพํ ยาวกาลิกํ ขาทนียํ นาม. ‘‘โภชนียํ นาม ปฺจ โภชนานิ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํส’’นฺติ (ปาจิ. ๒๓๙) วุตฺตํ. เอตฺถ วินิจฺฉโย อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺโต. ปวาเรยฺยาติ เอตฺถ ‘‘อภิหฏฺุ’’นฺติ เสโส. อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺยาติ อภิหริตฺวา ‘‘หนฺท ภิกฺขุ ยาวตกํ อิจฺฉสิ, ตาวตกํ คเหตฺวา ขาท วา ภฺุช วา’’ติ เอวํ ปวาเรยฺย. ‘‘ปวาริต’’นฺติปทํ วุตฺตตฺถเมว. ชานนฺติ สุตฺวา วา ทิสฺวา วา ตสฺส ปวาริตภาวํ ชานนฺโต. อาสาทนาเปกฺโขติ อาสาทนํ โจทนํ มงฺกุกรณภาวํ อเปกฺขมาโน. ภุตฺเตติ ตสฺส ปโยเคน อิตเรน ภฺุชิตฺวา ปริโยสาปิเต. ตสฺสาติ โย ตสฺส ปวาริตภาวํ ตฺวา ‘‘ภฺุชา’’ติ นิโยเชสิ, ตสฺส.
๑๓๑๕-๖. เอกสฺส ภฺุชเนน อฺสฺส ปาจิตฺติ โหตีติ กถเมตนฺติ อาสงฺกาย ตถา วุตฺตตฺตา ปริหริตุมาห ‘‘ทุกฺกฏํ…เป… ทสฺสิต’’นฺติ. อิตรสฺส คหเณติ ปวาริตภิกฺขุโน ภฺุชนตฺถาย ¶ ปฏิคฺคหเณ. อชฺโฌหารปโยเคสุ จาติ เอตฺถาปิ ‘‘อิตรสฺสา’’ติ สมฺพนฺโธ. สพฺพํ ทุกฺกฏํ, ปาจิตฺติยฺจ. ทสฺสิตนฺติ ‘‘อภิหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ตสฺส วจเนน ‘ขาทิสฺสามิ ภฺุชิสฺสามี’ติ ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. โภชนปริโยสาเน อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๒๔๔) เทสิตํ ภควตาติ อตฺโถ.
๑๓๑๗. อุภยตฺถาปิ วิมติสฺสาติ ปวาริเต จ อปวาริเต จ วิมติสฺส. ทุกฺกฏํ ปริทีปิตนฺติ ‘‘ปวาริเต เวมติโก. อปฺปวาริเต เวมติโก, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๒๔๕) เทสิตํ.
๑๓๑๘. การาเปตฺวาติ ¶ เอตฺถ ‘‘ภฺุชาหี’’ติ เสโส. อฺสฺสตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘อภิหรนฺโต คจฺฉาหี’’ติ เสโส.
๑๓๑๙. โอมสวาทตุลฺยาวาติ อิทํ อทินฺนาทานสมุฏฺานํ สนฺธายาห.
ทุติยปวารณกถาวณฺณนา.
๑๓๒๐. ขาทนียํ วาติ ปฺจ โภชนานิ จ กาลิกตฺตยฺจ วินา อวเสเสสุ ยํ กิฺจิ วา. โภชนียํ วาติ ปฺจสุ โภชเนสุ อฺตรมฺปิ. วิกาเลติ วิคเต กาเล. กาโล นาม อรุณุคฺคมนโต ยาว มชฺฌนฺติกา, ตทฺโ วิกาโล. ยถาห ‘‘วิกาโล นาม มชฺฌนฺติเก วีติวตฺเต ยาว อรุณุคฺคมนา’’ติ (ปาจิ. ๒๔๙). ิตมชฺฌนฺติโกปิ กาเลเยว สงฺคยฺหติ. ยถาห ‘‘ิตมชฺฌนฺติโกปิ กาลสงฺคหํ คจฺฉติ. ตโต ปฏฺาย ปน ขาทิตุํ วา ภฺุชิตุํ วา น สกฺกา, สหสา ปิวิตุํ ปน สกฺกา ภเวยฺย. กุกฺกุจฺจเกน ปน น กาตพฺพํ. กาลปริจฺเฉทชานนตฺถฺจ กาลตฺถมฺโภ โยเชตพฺโพ, กาลพฺภนฺตเรว ภตฺตกิจฺจํ กาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๔๘-๒๔๙). โทสนฺติ ปาจิตฺติยํ.
๑๓๒๑. ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ เอตฺถ โภชนียสฺส ปวารณสิกฺขาปเท ทสฺสิตสรูปตฺตา ขาทนียํ ตาว สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ยมามิสคต’’นฺติอาทิ. เอตฺถาติ เอเตสุ ¶ ขาทนียโภชนีเยสุ. ยํ ปน วนมูลผลาทิกํ อามิสคตํ อามิเส ยาวกาลิเก ปริยาปนฺนํ, ตํ ขาทนียนฺติ โยชนา. กาลิเกสฺวสโมหตฺถนฺติ เอตฺถ ¶ คาถาพนฺธวเสน ม-การโลโป, อสมฺโมหตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. อิทนฺติ วกฺขมานํ สนฺธายาห.
๑๓๒๒. มูลนฺติ ยํ กิฺจิ รุกฺขลตานํ มูลํ. กนฺทนฺติ รุกฺขลตานเมว กนฺทํ. มุฬาลนฺติ ปทุมคจฺฉมูลกนฺทํ. มตฺถกนฺติ ตาลนาฬิเกราทีนํ มตฺถกํ, เวฬุกฬีรปลฺลวงฺกุรานฺจ เอตฺเถว สงฺคโห. ขนฺธกนฺติ อุจฺฉุอาทิขนฺธกํ. ตจนฺติ ฉลฺลิ. ปตฺตนฺติ ปณฺณํ. ปุปฺผนฺติ กุสุมํ. ผลนฺติ รุกฺขลตาทีนํ ผลํ. อฏฺีติ รุกฺขลตาทิพีชํ. ปิฏฺนฺติ ธฺาทิปิฏฺํ. นิยฺยาสนฺติ สิเลสํ. ‘‘ขาทนีย’’นฺติ สพฺพตฺถ ปกรณโต ลพฺภติ.
๑๓๒๓. เอวํ ขาทนียานํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา เต สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘มูลขาทนียาทีน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ รุกฺขมูลเมว ขาทนียํ, ตํ อาทิ เยสนฺติ วิคฺคโห. มุขมตฺตนิทสฺสนํ นิโพธถาติ เอตฺถ ‘‘มยา กริยมาน’’นฺติ เสโส. มุขมตฺตนฺติ ปเวสทฺวารมตฺตํ, นิรวเสสโต ทสฺสเน ปปฺจภีรุกานํ ปุพฺเพ ภยํ โหตีติ สงฺเขปโต ขาทนียานิ ทสฺสิสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตถา ทสฺสเน ปโยชนมาห ‘‘นามตฺเถสุ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถายา’’ติ, มูลขาทนียาทีนํ นาเมสุ จ ตทตฺเถสุ จ ภิกฺขูนํ ปาฏวุปฺปาทนตฺถนฺติ อตฺโถ.
๑๓๒๔-๕. มูลกมูลาทีนิ อุปเทสโตเยว เวทิตพฺพานิ. น หิ ตานิ ปริยายนฺตเรน วุจฺจมานานิปิ สกฺกา วิฺาตุํ. ปริยายนฺตเรนปิ หิ วุจฺจมาเน ตํ ตํ นามํ อชานนฺตานํ สมฺโมโหเยว สิยา, ตสฺมา ตตฺถ น กิฺจิ วกฺขาม. สากานนฺติ สูเปยฺยปณฺณานํ. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. อาหารตฺถนฺติ อาหาเรน กตฺตพฺพปโยชนํ, อาหารกิจฺจนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อามิสตฺถ’’นฺติปิ ลิขนฺติ. ผรนฺตีติ วิตฺถาเรนฺติ.
๑๓๒๖. ชรฏฺนฺติ ¶ ปุราณกนฺทํ. ยํ ตํ ชรฏฺนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสานํ ชรฏฺํ ยาวกาลิกนฺติ โยชนา. เสสานนฺติ มูลกาทีนิ วุตฺตานิ. ยถาห ‘‘มูลกขารกชชฺฌรีมูลานํ ปน ชรฏฺานิปิ อามิสคติกาเนวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๔๘-๒๔๙).
๑๓๓๑. โธโตติ นิพฺพตฺติตปิฏฺโ.
๑๓๓๒. อโธโต ¶ ขีรวลฺลิยา กนฺโทติ โยชนา. วากฺยปถาตีตาติ ‘‘อสุโก วา อสุโก วา’’ติ วตฺวา ปริยนฺตํ ปาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วจนปถาตีตา.
๑๓๓๓. ปุณฺฑรีกํ เสตํ. ปทุมํ รตฺตํ.
๑๓๓๘. ชรฏฺพุนฺโทติ กนฺทสฺส เหฏฺา อตีว ปริณตฏฺานํ.
๑๓๓๙. ปถวิยํ คโตติ อนฺโตปถวิยํ คโต, ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คตตรุณทณฺโฑติ วุตฺตํ โหติ.
๑๓๔๐. เอวํ อนฺโตภูมิยํ คโต. ‘‘ปณฺณทณฺโฑ อุปฺปลาทีน’’นฺติ ปทจฺเฉโท. สพฺโพติ ตรุโณปิ ปริณโตปิ. อุปฺปลาทีนํ, ปทุมชาติยา จ สพฺโพ ปณฺณทณฺโฑ ยาวกาลิโกติ โยชนา.
๑๓๔๕. ปตฺตขาทนียํนามาติ ปตฺตสงฺขาตํ ขาทนียํ นาม.
๑๓๔๘. มูลกาทีนนฺติ ‘‘มูลกํ ขารกฺเจวา’’ติอาทิกาย คาถาย วุตฺตมูลกาทีนํ.
๑๓๖๐. เกตกาทีนนฺติ ¶ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ติมฺพรุสกํ คหิตํ. ตาลผลฏฺีติ ตรุณผลานํ อฏฺิ.
๑๓๖๑. ‘‘ปุนฺนาคมธุกฏฺีนี’’ติ จ ‘‘ปุนฺนาคมธุกฏฺิจา’’ติ จ โปตฺถเกสุ อุภยถา ปาโ ทิสฺสติ, อตฺโถ ปน เอโกเยว. ‘‘เสลุ อฏฺี’’ติ ปทจฺเฉโท. อนามิเสติ ยาวชีวิเก.
๑๓๖๓. โธตํ ¶ ตาลปิฏฺนฺติ ตาลเผคฺคุํ โกฏฺเฏตฺวา อุทเก มทฺทิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา กลเล ภาชนตลํ โอติณฺเณ ปสนฺโนทกํ อปเนตฺวา คหิตตาลปิฏฺนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตถา ขีรวลฺลิยา ปิฏฺนฺติ โยชนา, ตเถว โกฏฺเฏตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา คหิตขีรวลฺลิยา ปิฏฺนฺติ อตฺโถ.
๑๓๖๔. อโธตํ วุตฺตวิปริยายโต คเหตพฺพํ. ‘‘อาหารตฺถมสาเธนฺตํ, สพฺพํ ตํ ยาวชีวิก’’นฺติ วจนโต เตสุ เตสุ ชนปเทสุ มนุสฺสานํ อาหารกิจฺจํ อกโรนฺตํ มูลาทิ ยาวชีวิกํ, ตทฺํ ยาวกาลิกนฺติ สงฺเขปลกฺขณํ กาตพฺพนฺติ.
วิกาลโภชนกถาวณฺณนา.
๑๓๖๙. โภชนํ สนฺนิธึ กตฺวา ขาทนํ วาติ เอตฺถ โภชนขาทนียานิ ยถาวุตฺตเภทสรูปาเนว. สนฺนิธึ กตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวา เอกรตฺตมฺปิ อติกฺกาเมตฺวา, สนฺนิทหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา เอกรตฺตมฺปิ วีตินามิตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๓). ตเทว วกฺขติ ‘‘สย’’นฺติอาทินา. ขาทนนฺติ กมฺมสาธโนยํ, ‘‘ขชฺช’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถ.
๑๓๗๑. ‘‘สนฺนิธึ ¶ กตฺวา’’ติ เอตฺถ นิทฺเทสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สย’’นฺติอาทิ.
๑๓๗๒. ‘‘ตํ น วฏฺฏตี’’ติ เอตฺถ อตฺถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตโต’’ติอาทิ. ตโตติ สนฺนิธิกตโภชนโต. สุทฺธจิตฺเตนาติ สวาสนสกลกิเลสปฺปหานโต นิมฺมลจิตฺเตน. ตาทินาติ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ นิพฺพิการภาเวน ตาทินา. อถ วา ยาทิสา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา รูปารูปคุเณหิ อเหสุํ, ตาทิเสน ภควตา.
๑๓๗๓. โอทนาทีสุ ปฺจสุ โภชเนสุ ตาว อกปฺปิยมํเสน สนฺนิธิวเสน ปาจิตฺติยฺจ อาปตฺติวิเสสฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘อกปฺปิเยสู’’ติอาทิ. ปาจิตฺตีติ สนฺนิธิปาจิตฺติยมาห. อิตเรติ สีหาทิมํสมฺหิ. ทุกฺกเฏน สห ปาจิตฺตีติ โยชนา.
๑๓๗๔. ยามกาลิกสงฺขาตํ ปริภฺุชโตติ เอตฺถ ‘‘สนฺนิธึ กตฺวา’’ติ อธิการโต ลพฺภติ ¶ . ‘‘ทุกฺกเฏน สหา’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาจิตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา สติ ปจฺจเย ปริภฺุชโตติ คเหตพฺพํ. ยถาห ‘‘ยามกาลิกํ สติ ปจฺจเย อชฺโฌหารโต ปาจิตฺติยํ. อาหารตฺถาย อชฺโฌหารโต ทุกฺกเฏน สทฺธึ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๓).
๑๓๗๕. อนฺนนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สนฺนิธิกต’’นฺติ อิทํ ปุเร วิย ลพฺภติ, ‘‘ปกติ’’นฺติ อิทํ ‘‘อนฺน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ, มนุสฺสมํสาทีหิ อสมฺมิสฺสํ นาติริตฺตกตํ อนฺนมตฺตนฺติ อตฺโถ. ปาจิตฺติยทฺวยนฺติ อนติริตฺตปจฺจยา จ สนฺนิธิปจฺจยา จ ทฺเว ปาจิตฺติยานิ.
๑๓๗๖. ‘‘ทฺเว ¶ , ทฺวย’’นฺติ อุภยตฺถาปิ อยเมวตฺโถ.
๑๓๗๗. สามิเสน มุเขน ทฺเวติ เอตฺถ ‘‘ปฺจ โภชนานิ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ เปตฺวา อวเสสํ ขาทนียํ นามา’’ติ (ปาจิ. ๒๕๔) วุตฺตตฺตา ขาทนียาสงฺคหิเตน ยามกาลิเกน จ เตน สมฺมิสฺสตฺตา สนฺนิธินาเมน มุขคตอามิสมูลเกน จ สนฺนิธิปาจิตฺติยานิ ทฺเว โหนฺตีติ อตฺโถ. สามิเสน มุเขนาติ อุปลกฺขณตฺตา ยถากถฺจิ อามิเส มิสฺสีภูเต เอตฺตกา อาปตฺติโยติ ทฏฺพฺพํ. นิรามิสํ ยามกาลิกํ ภฺุชโต เอกเมว ปาจิตฺติยนฺติ โยชนา, เยน เกนจิ อากาเรน อสมฺมิสฺสํ ยามกาลิกํ ปริภฺุชโต เอกเมว ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถ.
๑๓๗๘. ตเมวาติ สนฺนิหิตเมว กาลิกํ. เตสุ ทฺวีสุ วิกปฺเปสูติ สามิสนิรามิสวิกปฺปทฺวเย. เกวลํ ทุกฺกฏํ วฑฺฒตีติ ปมวิกปฺเป ทฺวีหิ ปาจิตฺติเยหิ สทฺธึ ทุกฺกฏํ, ทุติยวิกปฺเป ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
๑๓๗๙. สุทฺธนฺติ เอตฺถ ‘‘สนฺนิธิกตํ โภชน’’นฺติ เสโส. อิทํ ‘‘ปกติโภชเน’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๓) อฏฺกถายํ, อิธ จ ‘‘น โทโส ยามกาลิเก’’ติ ยามกาลิกสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา วิฺายติ, อกปฺปิยมํสยามกาลิเกหิ อมิสฺสํ โภชนนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๑๓๘๐. มํเสติ เอตฺถ ‘‘อกปฺปิเย’’ติ อิทํ ถุลฺลจฺจยาทิวจเนเนว ลพฺภติ. วฑฺฒตีติ ปุพฺเพ วุตฺเตหิ ปาจิตฺติยทฺวเยหิ สทฺธึ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจยฺจ สีหาทิมํเส ทุกฺกฏฺจ วฑฺฒติ. มนุสฺสมํเส ¶ จ เสเส สีหมํสาทิเก อกปฺปิยมํเส จ ยถานุกฺกมโต ¶ ถุลฺลจฺจยฺเจว ทุกฺกฏฺจาติ ทฺวยํ วฑฺฒตีติ โยชนา.
๑๓๘๑. อนติริตฺตมฺปิ โภชนํ วิกาเล ปริภฺุชโต ภิกฺขุโน ตนฺนิมิตฺตโก โทโส ยถาวุตฺเตสุ สพฺพวิกปฺเปสุ นตฺถีติ โยชนา. ‘‘วิกาล…เป… กาลิเก’’ติ ยามกาลิกสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา จ อติริตฺตการาปนฺจ โภชเนเยว สมฺภวตีติ อนติริตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘นิหิตโภชน’’นฺติ เสโส. ‘‘อนติริตฺตปจฺจยา ปน วิกาเล สพฺพวิกปฺเปสุ อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๓) อฏฺกถาวจนโต โทโสติ อนติริตฺตปจฺจยา ปาจิตฺติยมาห. เตเนว วกฺขติ ‘‘ตนฺนิมิตฺตโก’’ติ, อนติริตฺตนิมิตฺตโกติ อตฺโถ. สพฺพวิกปฺเปสูติ ‘‘สุทฺธํ วา มนุสฺสมํสมิสฺสํ วา สีหาทิมํสมิสฺสํ วา ยามกาลิกมิสฺสํ วา’’ติ สพฺเพสุ วิกปฺเปสุ. ‘‘ตนฺนิมิตฺตโก’’ติ วจเนเนว วาริตวิกาลาทินิมิตฺตสฺส โทสสฺส สมฺภวํ ทสฺเสติ.
๑๓๘๒-๓. วิกาลปจฺจยา วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน ‘‘อนติริตฺตปจฺจยา’’ติ อิทํ สมุจฺจิตํ. อปิ-สทฺโท ‘‘ยามกาลิเกปี’’ติ โยเชตพฺโพ. สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ อาหารสฺเสว อตฺถาย ปฏิคฺคณฺหโต คหเณ, ยถาวุตฺตสฺส สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกเภเทน ทุวิธสฺส ตุ อชฺโฌหารปโยเคสุ นิรามิเส วา ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. ตุ-สทฺโท เอว-การตฺโถ.
๑๓๘๔. อถาติ วากฺยารมฺเภ นิปาโต. อามิสสํสฏฺํ สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ วาติ โยชนา. คเหตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวา. ปิตนฺติ อรุณํ อติกฺกาเมตฺวา ปิตํ. ปาจิตฺตีติ สนฺนิธิปาจิตฺติ.
๑๓๘๕. กาโลติ ¶ อรุณุคฺคมนาทิมชฺฌนฺติกาวสาโน กาโล. ยาโมติ มชฺฌนฺติกาทิทุติยอรุณุคฺคมนาวสาโน. ตํ ตํ กาลํ กาลิกํ อติกฺกามยโต ตุ โทโสติ โยชนา. ตุ-สทฺโท เอวการตฺโถ. ตํ วา กาลิกนฺติ ยถากฺกมํ ยาวกาลิกํ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๑๓๘๖. ยาวกาลิกํ อตฺตนา สมฺภินฺนานิ อิตรานิ ตีณิ กาลิกานิ อตฺตโนเยว สภาวํ อุปเนตีติ โยชนา. สโก ภาโว สภาโว, ตํ.
๑๓๘๗-๘. เอวเมว ¶ วินิทฺทิเสติ ‘‘ปุริมํ ปุริมํ กาลิกํ อตฺตนา สมฺมิสฺสํ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อตฺตโน สภาวเมว คาหาเปตี’’ติ กเถยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.
อิเมสูติอาทีสุ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. อนฺโตวุตฺถํ โหตีติ อกปฺปิยกุฏิยํ เปตฺวา อรุณุฏฺาปเนน อนฺโตวุตฺถํ นาม โหติ. สนฺนิธิ จ โหตีติ ปฏิคฺคเหตฺวา ปฏิคฺคหณํ อวิชหิตฺวา อรุณุฏฺาปเนน สนฺนิธิ จ นาม โหติ. โปตฺถเกสุ ‘‘สนฺนิธิ’’นฺติ สานุนาสิโก ปาโ ทิสฺสติ, ‘‘โหตี’’ติ กิริยาย สมฺพนฺธตฺตา สนฺนิธิ-สทฺโท ปเมกวจนนฺโตติ อนุนาสิโก อาคมสนฺธิโชติ เวทิตพฺโพ. อุภยมฺปีติ ยถาวุตฺตํ อนฺโตวุตฺถํ, สนฺนิธิ จาติ อุภยมฺปิ. น โหเตวาติ ปุริมกาลิกทฺวเยน อมิสฺสํ น โหเตว.
๑๓๘๙. กปฺปิยกุฏินาเมน อกตํ, อสมฺมตํ, อปริคฺคหํ, ปาการาทีหิ ปริกฺขิตฺตํ เสนาสนํ อกปฺปิยกุฏิ นามาติ สงฺเขปโต คเหตพฺพํ. อนฺตทฺวเยนาติ สตฺตาหกาลิกยาวชีวิเกน, สหตฺเถ กรณวจนํ. ‘‘มิสฺสิต’’นฺติ เสโส. คหิตนฺติ ปฏิคฺคหิตํ. ตํ ปุพฺพํ ทฺวยนฺติ ยาวกาลิกยามกาลิกทฺวยํ. ปุริมกาลิกทฺวเย ยํ กิฺจิ ตทหุปฏิคฺคหิตมฺปิ ¶ อกปฺปิยกุฏิยาเยว เปตฺวา อรุณํ อุฏฺาปิเตน ปจฺฉิมกาลิกทฺวเย เยน เกนจิ สมฺมิสฺสํ อนฺโตวุตฺถํ นาม โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
๑๓๙๐. อนฺโตวุตฺเถน ปจฺฉิมกาลิกทฺวเยน สํสฏฺํ ยทิทํ ปุริมกาลิกทฺวยํ, อยํ มุขสนฺนิธิ นาม โหตีติ อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๒๙๕ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ. มหาปจฺจริยํ ปน อนฺโตวุตฺถํ โหติ, น กปฺปติ อิติ ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตนฺติ โยชนา.
ตตฺถ ‘‘มุขสนฺนิธี’’ติ จ ‘‘อนฺโตวุตฺถ’’นฺติ จ นามมตฺตเมว นานากรณํ, โสเยวตฺโถติ อุภินฺนํ อฏฺกถาวจนานํ อนตฺถนฺตรตา เวทิตพฺพา. ตถา หิ มุข-สทฺโท อนฺโต-สทฺทปริยาโย, สนฺนิธิ-สทฺโท ปริวุตฺถ-สทฺทปริยาโย. มุเข สนฺนิธิ มุขสนฺนิธีติ กมฺมสาธนํ. พหิ สนฺนิธินิวตฺตนตฺถํ อฏฺกถาสุ มุข-คฺคหณํ, อนฺโต-คหณฺจ กตํ. พหีติ จ ปฏิคฺคเหตฺวา อกปฺปิยกุฏิยา พหิ ยตฺถ กตฺถจิ ปริวุตฺถํ ปจฺฉิมกาลิกทฺวยํ ปุริเมน กาลิกทฺวเยน สํสฏฺํ อธิปฺเปตํ. มุขสนฺนิธิอนฺโตวุตฺถปทานํ อนตฺถนฺตรภาโว สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต.
ยถาห ¶ ‘‘สามเณโร ภิกฺขุสฺส ตณฺฑุลาทิกํ อามิสํ อาหริตฺวา กปฺปิยกุฏิยํ นิกฺขิปิตฺวา ปุนทิวเส ปจิตฺวา เทติ, อนฺโตวุตฺถํ น โหติ. ตตฺถ อกปฺปิยกุฏิยํ นิกฺขิตฺตสปฺปิอาทีสุ ยํ กิฺจิ ปกฺขิปิตฺวา เทติ, มุขสนฺนิธิ นาม โหติ. มหาปจฺจริยํ ปน ‘อนฺโตวุตฺถํ โหตี’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ นามมตฺตเมว นานากรณ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๒๙๕). นิสฺสนฺเทเห ปน อฺถา วุตฺโต วิย วิฺายติ, ตตฺถปิ อยเมว นโย เวทิตพฺโพ.
๑๓๙๑. น ¶ โทโสติ สนฺนิธิโทโส น โหติ. นิทหิตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวา ปฏิคฺคหณํ อวิชหิตฺวา สกสกกาลพฺภนฺตเรเยว นิทหิตฺวา. เอตฺถ จ เหฏฺิมนฺตโต สนฺนิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺตํ โธวิตฺวา ปุน ตตฺถ อจฺโฉทกํ วา อาสิฺจิตฺวา องฺคุลิยา วา ฆํสิตฺวา นิสฺเนหภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๓) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เอเตน นิรเปกฺเขน ปฏิคฺคหณํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยํ วา อฺเน วา ตุจฺฉํ กตฺวาน สมฺมา โธวิตฺวา นิฏฺาปิเต ปตฺเต ลคฺคมฺปิ อวิชหิตปฏิคฺคหิตเมว โหตีติ ตตฺถ อาปตฺติ วุตฺตาติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เอเตน นิรเปกฺเขน ปฏิคฺคหเณ วิสฺสฏฺเ ตาทิเสปิ ปตฺเต โทโส นตฺถีติ สิทฺธํ.
สนฺนิธิกถาวณฺณนา.
๑๓๙๓. ปณีตานิ โภชนานีติ ปาฬิยํ ‘‘เสยฺยถิทํ? สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ มจฺโฉ มํสํ ขีรํ ทธี’’ติ (ปาจิ. ๒๕๙) อุทฺทิสิตฺวา –
‘‘สปฺปิ นาม โคสปฺปิ วา อชิกาสปฺปิ วา มหึสสปฺปิ วา, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ. นวนีตํ นาม เตสฺเว นวนีตํ. เตลํ นาม ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑกเตลํ วสาเตลํ. มธุ นาม มกฺขิกามธุ. ผาณิตํ นาม อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺตํ. มจฺโฉ นาม โอทโก วุจฺจติ. มํสํ นาม เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ มํสํ. ขีรํ นาม โคขีรํ วา อชิกาขีรํ วา มหึสขีรํ วา, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ ขีรํ. ทธิ นาม เตสฺเว ทธี’’ติ (ปาจิ. ๒๖๐) –
นิทฺทิฏฺานิ นว ปณีตโภชนานีติ อตฺโถ. อคิลาโนติ ‘‘อคิลาโน นาม ยสฺส วินา ปณีตโภชนานิ ¶ ผาสุ ¶ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๒๖๐) วุตฺโต. อคิลาโนติ เอตฺถ ‘‘หุตฺวา’’ติ เสโส.
๑๓๙๔. สปฺปินา เทหีติอาทิ วิฺาปนปฺปกาโร. สปฺปิภตฺตนฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ สปฺปิสํสฏฺํ ภตฺตํ, สปฺปิ จ ภตฺตฺจ สปฺปิภตฺตนฺติ วิฺายติ, อฏฺกถาสุ ปน ‘‘สาลิภตฺตํ วิย สปฺปิภตฺตํ นาม นตฺถี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๙) การณํ วตฺวา ทุกฺกฏสฺเสว ทฬฺหตรํ กตฺวา วุตฺตตฺตา น สกฺกา อฺํ วตฺตุํ. อฏฺกถาจริยา เอว หิ อีทิเสสุ าเนสุ ปมาณํ.
๑๓๙๕. ปาจิตฺติ ปริยาปุตาติ ‘‘อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๒๖๐) เอวํ อชฺโฌหารคณนาย ปาจิตฺติ วุตฺตา.
๑๓๙๖. สุทฺธานีติ อนฺเนน อมิสฺสานิ. เสขิเยสูติ สิกฺขากรณีเย วุตฺตนฺติ อตฺโถ.
๑๓๙๗. ยสฺมา สุทฺธานํ ปณีตโภชนานํ วิฺาเปตฺวา ปริภฺุชนํ ทุกฺกฏวิสยํ, ตสฺมา. สตฺตธฺมยนฺติ สาลิอาทีนํ สตฺตนฺนํ ธฺานํ อฺตรสฺส วิการภูตํ.
๑๓๙๘. สเจ ททาตีติ โยชนา. วิสงฺเกตนฺติ อนาปตฺติ โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
๑๓๙๙. เทติ เจติ สมฺพนฺโธ. อฺตเรนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ. ‘‘ภตฺต’’นฺติ อธิการโต ลพฺภติ. อสฺส ภิกฺขุสฺส. วิสงฺเกตนฺติ อฺํ ยาจิตสฺส อฺสฺส ทินฺนตฺตา สงฺเกตสฺส วิราธเนน อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๑๔๐๐. เยน เยน หีติ เอตฺถาปิ ตเถว กรณวจนํ. ‘‘วิฺตฺต’’นฺติ อิทํ อธิกตสฺส ‘‘ภตฺต’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ. เยน ¶ เยนาติ อนิยเมน ปณีเตน. เตน สปฺปิอาทิ วิสุํ วิสุํ คหิตเมว, สปฺปิอาทีนํ โคสปฺปิอาทิเภโท จ สงฺคหิโต. ตสฺมึ ลทฺเธปีติ ยาจิเตเยว ลทฺเธ สติ. ตสฺส ตสฺส มูเลปิ ลทฺเธติ วิจฺฉาวเสน โยชนา.
กึ วุตฺตํ โหติ? ‘‘สปฺปินา ภตฺตํ เทหี’’ติ สามฺเน วิฺาเปนฺตสฺส ตเมว วา ‘‘อิมินา ¶ สปฺปึ กตฺวา คณฺหถา’’ติ นวนีตาทีสุ อฺตรํ วา เธนุํ วา มูลํ วา เทติ เจ, ‘‘โคสปฺปินา ภตฺตํ เทหี’’ติ วิเสสยุตฺตํ กตฺวา วิฺาเปนฺตสฺส ตเมว วา โคนวนีตาทีนิ วา คาวึ วา ‘‘อิทํ ทตฺวา สปฺปึ คณฺหถา’’ติ มูลํ วา สเจ เทติ, วิสงฺเกตํ น โหติ, ยถาวตฺถุกเมว อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.
น อฺถาติ สปฺปึ ยาจิตวโต ‘‘อิมํ คเหตฺวา สปฺปึ กตฺวา คณฺหถา’’ติ อวตฺวา ‘‘สปฺปิ นตฺถิ, อิทํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา วา ตุณฺหีภูเตน วา นวนีตาทีสุ กิสฺมิฺจิ ทินฺเน วิเสสวิฺาปกสฺส ตทฺทาเนปิ วิสงฺเกตเมว โหตีติ อตฺโถ. ปาฬิยา อนาคเตปิ ทินฺเน วิสงฺเกตเมว โหติ. ‘‘สเจ ปน อฺํ ปาฬิยา อาคตํ วา อนาคตํ วา เทติ, วิสงฺเกต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๙) อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
๑๔๐๑. ปาฬิยนฺติ ปุพฺเพ ทสฺสิตํ ‘‘สปฺปิ นาม โคสปฺปี’’ติอาทึ นิทฺเทสปาฬิมาห. ยถาห ‘‘ปาฬิยํ อาคตนวนีตาทีนิ เปตฺวา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๙). อฺเหิ นวนีตาทีหิ. สหตฺเถ กรณวจนํ.
๑๔๐๒. ‘‘วิฺาเปตฺวา’’ติ อิมสฺส กมฺมภูตํ ‘‘ภตฺต’’นฺติ อธิกตํ. คาถาพนฺธวเสน วา-สทฺทสฺส รสฺโส กโต. เอกโต วาติ โยชนา, ‘‘นานโต’’ติปิ คหิตเมว, เอกฏฺานโต วา นานฏฺานโต วาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ¶ ‘‘สเจ ปน สพฺเพหิปิ สปฺปิอาทีหิ เอกฏฺาเน วา นานฏฺาเน วา วิฺาเปตฺวา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๙). เตเนว ภฺุชตีติ เอตฺถ ปริกปฺปสูจกํ ‘‘เจ’’ติ อิทฺจ อวกํสสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘กุสคฺเคน เอกพินฺทุมฺปี’’ติ อิทฺจ อชฺฌาหริตพฺพํ. มตาติ อฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๙) วุตฺตํ สนฺธายาห. เอกโต วา นานโต วา านา ภตฺตํ วิฺาเปตฺวา เอกรสํ กตฺวา อนฺตมโส กุสคฺเคน เอกพินฺทุมฺปิ ภฺุชติ เจ, นว ปาจิตฺติโย มตาติ โยชนา.
๑๔๐๓. อกปฺปิเยน สปฺปินา เทหีติ วุตฺเตปีติ โยชนา, สหตฺเถ กรณวจนํ. ‘‘ภตฺต’’นฺติ อธิกตํ. ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปี’’ติ (ปาจิ. ๒๖๐) วุตฺตปฺปการสฺส วิปริยายโต อกปฺปิยํ ทฏฺพฺพํ. เตน เจ เทตีติ ยทิ เตน ยาจิเตน เตเนว อกปฺปิเยน สทฺธึ โอทนํ เทตีติ.
๑๔๐๔. ตถาสฺิสฺสาติ ¶ ตถาสฺิโน, คิลาโนมฺหีติสฺิโนติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘คิลาโน คิลานสฺี, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. ๒๖๑).
๑๔๐๕. คิลานกาเล วิฺตฺตํ อคิลานสฺส ภฺุชโต อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา. เอวมิตเรหิปิ ทฺวีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพํ. ยถาห ‘‘อนาปตฺติ คิลาโน หุตฺวา วิฺาเปตฺวา อคิลาโน ภฺุชตี’’ติอาทิ (ปาจิ. ๒๖๒). าตกาทีนนฺติ เอตฺถ ‘‘อายตฺต’’นฺติ เสโส. อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปวาริตานํ อฺสฺสตฺถาย อตฺตโน ธเนน อุมฺมตฺตกสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาตีติ.
๑๔๐๖. จตฺตาริ สมุฏฺานานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กายโต’’ติอาทิ.
ปณีตโภชนกถาวณฺณนา.
๑๔๐๗. ‘‘อทินฺน’’นฺติ ¶ อิมินา อทินฺนาทานสิกฺขาปเท (ปารา. ๙๑ อาทโย) วิย ปรปริคฺคหิตํ อวตฺวา อปฺปฏิคฺคหิตเมว วตฺตพฺพํ. ยถาห ‘‘อทินฺนํ นาม อปฺปฏิคฺคหิตกํ วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. ๒๖๖). มุขทฺวารนฺติ มุเข ทฺวารํ มุขทฺวารํ, คลนาฬิกา, อิมินา ปน วจเนน ยํ กิฺจิ อชฺโฌหรณียํ, ตํ มุเขน วา ปวิสตุ นาสิกาย วา, คลพิลํ ปวิฏฺเมว อาปตฺติกรนฺติ ทีเปติ. อาหารนฺติ อุทกทนฺตโปเนหิ อฺํ อชฺโฌหริตพฺพํ ยํ กิฺจิ ยาวกาลิกาทึ. ยถาห ‘‘อาหาโร นาม อุทกทนฺตโปนํ เปตฺวา ยํ กิฺจิ อชฺโฌหรณีย’’นฺติ (ปาจิ. ๒๖๖).
อาหเรยฺยาติ มุขทฺวารํ ปเวเสยฺย, อิมินา ปรคลํ อกตฺวา มุเขน ปฏิคฺคหิตคฺคหเณปิ นตฺถิ โทโสติ สูจิตํ. เตเนวาห ‘‘ทนฺตโปโนทกํ หิตฺวา’’ติ. เตเนว วุตฺตํ คณฺิปเท ‘‘ภควโต ทนฺตกฏฺสฺส มุขทฺวารปเน อนาปตฺติวจเนเนว ยํ กิฺจิ วตฺถุํ ปรคลํ อกตฺวา มุเข ปเน อนาปตฺติภาโว วุตฺโต’’ติ. อุทกฺหิ ยถาสุขํ ปาตุํ, ทนฺตกฏฺฺจ ทนฺตโปนปริโภเคน ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, ตสฺส ปน รสํ คิลิตุํ น วฏฺฏติ. สเจปิ ทนฺตกฏฺรโส อชานนฺตสฺส อนฺโต ปวิสติ, ปาจิตฺติยเมว. ทนฺเต ปุนนฺติ นิมฺมเล กโรนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํ.
๑๔๐๘-๙. พฺยติเรกมุเขน ¶ อทินฺนลกฺขณํ, ปทภาชเน จ วุตฺตนเยน ปมํ ทินฺนลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หตฺถปาโส’’ติอาทิ. หตฺถปาโสติ ปวารณสิกฺขาปเท –
‘‘คณฺหโต ปจฺฉิมํ องฺคํ, ททโต ปุริมํ ปน;
อุภินฺนํ อฑฺฒเตยฺยํ เจ, วินา หตฺถํ ปสาริต’’นฺติ. (วิ. วิ. ๑๒๗๕) –
วุตฺตลกฺขโณ ¶ หตฺถปาโส. อภินีหาโรติ ตตฺเถว วุตฺตนเยน อภิมุขํ กตฺวา หรณฺจ. มชฺฌิมุจฺจารณกฺขโมติ ปฏิคฺคเหตพฺพภารสฺส อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อุกฺขิปนารหตา. ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส. อวกํโส ปน ‘‘อนฺตมโส รถเรณุมตฺตมฺปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๙) อฏฺกถาวจนโต เวทิตพฺโพ. อุจฺจารณํ อุกฺขิปนํ. ‘‘อมนุสฺโส’’ติ อิมินา ตทฺสตฺตสามฺเน ติรจฺฉานคตาปิ เวทิตพฺพา. ‘‘ปกฺขี วา’’ติอาทิวกฺขมาเนน วา เวทิตพฺพา. กายาทินาติ กายกายปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อฺตเรน. เตเนวาห ‘‘ติธา’’ติ.
ทฺวิธาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา. ปฺจงฺคสํโยเคติ เอตฺถ ‘‘หตฺถปาโส’’ติ ปมงฺคํ, ‘‘อภินีหาโร’’ติ ทุติยํ, ‘‘มชฺฌิมุจฺจารณกฺขโม’’ติ ตติยํ, ‘‘มนุสฺโส…เป… ติธา’’ติ จตุตฺถํ, ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ…เป… ทฺวิธา’’ติ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจ องฺคานิ, ปฺจนฺนํ องฺคานํ สํโยโค สมาคโม สนฺนิปาโต ปฺจงฺคสํโยโค, ตสฺมึ. คหณนฺติ ปฏิคฺคหณํ. ตสฺส ภิกฺขุโน. รูหติ สมฺปชฺชติ.
๑๔๑๐-๑๒. อิตโรติ ปฏิคฺคาหโก. ตสฺส องฺคสฺส. น คจฺฉตีติ นโค, ‘‘นโค’’ติ รุกฺโขปิ ปพฺพโตปิ วุจฺจติ. เอวรูเปติ อีทิเส อุจฺจนีจฏฺาเน.
๑๔๑๕-๖. อีสกํ โอนตฺวา โถกํ นาเมตฺวา เตน ภิกฺขุนา ตํ เหฏฺิมํ ภาชนํ เอกเทเสนาปิ ปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ โยชนา.
๑๔๑๗. อุคฺฆาเฏตฺวา ¶ อุจฺจาเรตฺวา, ภาชนานิ วิสุํ วิสุํ โอโรเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
๑๔๑๘. กาชภตฺตนฺติ ¶ ภตฺตกาชํ, ภตฺตภริตํ ปิฏกนฺติ วุตฺตํ โหติ. โอนตฺวา เทตีติ สยํ โอนมิตฺวา พฺยาภงฺคึ เทติ.
๑๔๑๙. ‘‘ตึสหตฺโถ’’ติ อิทํ ตึสรตนมตฺโต เจ โหติ, ‘‘ทูร’’นฺติ น ปริสงฺกิตพฺโพติ ทสฺสนตฺถมาห. คหิเตกสฺมินฺติ อุภยโกฏีสุ ปิเต ทฺเว ฆเฏ ปฏิคฺคหาเปตุํ หตฺถปาเส ิเตน ทายเกน ทิยฺยมานํ ตึสหตฺถเวณุํ ปฏิคฺคณฺหนฺเตน เยน เกนจิ กายปฺปเทเสน วา กายปฏิพทฺเธน วา ‘‘อิมํ คณฺหามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา มฺจาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ผุสิตฺวา ปฏิคฺคหิเตติ วุตฺตํ โหติ. ตํ สพฺพนฺติ เตสุ ทฺวีสุ ฆเฏสุ ปกฺขิตฺตํ สพฺพเมว. คหิตเมวาติ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ, ทายกสฺส หตฺถปาสพฺภนฺตเร คตตฺตา อิทํ ตสฺส กายปฏิพทฺธนฺติ ‘‘ทูร’’นฺติ สงฺกา น กาตพฺพาติ เอวกาเรน ทีเปติ. ‘‘ทฺวีสุ ฆเฏสุ ภูมิยํ ปิเตสุปิ ตตฺถ พนฺธนเวฬุยํ ปฏิคฺคณฺหนมตฺเตเนว ปฏิคฺคหิตํ โหตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ.
๑๔๒๐-๒๔. ‘‘กฏสารเก’’ติ อิมินา โทณิผลกาทโย อุปลกฺขิตา. ‘‘นิสีทตี’’ติ อิทํ ‘‘ติฏฺตี’’ติอาทีนํ อุปลกฺขณํ. มฺจาทีนิ ผุสิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘องฺคุลิยาปี’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘ปฏิคฺคหณสฺาย มฺจาทีนิ องฺคุลิยาปิ ผุสิตฺวา ิเตน วา นิสินฺเนน วา นิปนฺเนน วา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕). ปตฺเตสูติ ตถา ปิเตสุ สพฺเพสุ ปตฺเตสุเยว. ยฺจ ทียตีติ เอตฺถ ‘‘ตถา ิเตนา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติ.
มฺจาทีสุ องฺคุลิอาทินา เยน เกนจิ ผุฏฺมตฺเตปิ ปฏิคฺคหณสฺส รุหณภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทาโรหเณนาปิ สิชฺฌตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติอาทิ. สเจ ปน ¶ ปฏิคฺคเหสฺสามิจฺเจว มฺจาทีนิ อารุหิตฺวา นิสีทติ, ทายโกปิ หตฺถปาเส ตฺวาน เทติ เจ, ตํ สพฺพํ คหิตํ โหตีติ โยชนา.
กุจฺฉิยา กุจฺฉึ อาหจฺจ เย ปตฺตา ภูมิยํ ิตา, เตสุ ยํ ยํ ปตฺตํ องฺคุลิยาปิ วา สูจิยาปิ วา ผุสิตฺวา นิสินฺโน, ตตฺถ ตตฺเถว ทียมานมฺปิ ปฏิคฺคณฺหาติ, วฏฺฏตีติ โยชนา.
๑๔๒๕. กฏสาราทโย ¶ สเจ มหนฺตา, ปฏิคฺคหณํ น รุเหยฺยาติ วิกปฺโป สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘กฏสารเก’’ติอาทิ. ‘‘มหนฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา กฏสารกสฺส ปุน วจเน เหตุมาห. หตฺถตฺถรํ นาม หตฺถิปิฏฺเ อตฺถริตพฺพํ อตฺถรณํ. อาทิ-สทฺเทน อสฺสตฺถรรถตฺถราทึ สงฺคณฺหาติ. ิตปตฺเตสุ ทิยฺยมานํ คณฺหโต ปฏิคฺคหณรุหณเหตุํ ทสฺเสติ ‘‘หตฺถปาสสฺมึ วิชฺชมาเน ตู’’ติ. ตุ-สทฺโท วุตฺตวิเสสเมว โชเตติ.
๑๔๒๖. ตตฺถชาตกปณฺเณสูติ รุกฺเขเยว ิเตสุ ปณฺเณสุ. คเหตุนฺติ ปฏิคฺคเหตุํ. ‘‘น ปเนตานี’’ติอาทิ เยน เหตุนา น วฏฺฏติ, ตสฺส ทสฺสนํ. หิ-สทฺโท ปสิทฺธึ สูเจติ.
๑๔๒๗. ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อุกฺขิปิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อสํหาริยํ. ตาทิเสติ ตถารูเป, อสํหาริเยติ วุตฺตํ โหติ. ขาณุพทฺเธติ ภูมิยํ นิขาตขาณุเก พทฺเธ.
๑๔๒๘. ตินฺติณิกาติ จิฺจา. อาทิ-สทฺเทน ตถา ขุทฺทกานํ กทมฺพปุปฺผปณฺณาทีนํ คหณํ. ‘‘ตินฺติณิกาทิปณฺเณสู’’ติ วจนโต สาขาสุ ปฏิคฺคหณํ รุหตีติ ทฏฺพฺพํ. ภูมิยํ ปตฺถเฏสูติ โยเชตพฺพํ. ยถาห ‘‘ภูมิยํ อตฺถเตสุ สุขุเมสุ ตินฺติณิกาทิปณฺเณสุปิ ปฏิคฺคหณํ น รุหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕).
๑๔๒๙. ปริเวสโกติ ¶ ทายโก.
๑๔๓๐. อเสสโต ปฺุฉิตฺวาติ โยชนา.
๑๔๓๑. ปฏิคฺคเหตฺวาวาติ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวาว. ภิกฺขา คเหตพฺพาติ สมฺพนฺโธ.
๑๔๓๒. อปฏิคฺคหิเตติ เอตฺถ ‘‘ปตฺเต’’ติ เสโส. ตํ ปจฺฉา ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชโต อนาปตฺตีติ โยชนา.
๑๔๓๓. อนาทิยิตฺวาติ อคฺคเหตฺวา, ตสฺมึ วจเน อาทรํ อกตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
๑๔๓๕. อฺสฺส ¶ อนุปสมฺปนฺนสฺส.
๑๔๓๖. ปุพฺพาโภคสฺส อนุรูปวเสน ‘‘สามเณรสฺส ตํ ทตฺวา…เป… ปน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ตํ ‘‘อฺสฺส ทสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน ปรสนฺตกํ นาม น โหติ, ตสฺมา ตสฺส อทตฺวาปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
๑๔๓๗-๙. ภิกฺขุโนติ อฺสฺส ภิกฺขุสฺส. ภตฺตสฺสาติ กฺชิกาทิทฺรวมิสฺสภตฺตมาห. อุปฺลวตีติ อุปริ ปฺลวติ. กฺชิกนฺติ อารนาลํ, อิมสฺส อุปลกฺขณตฺตา ขีรตกฺกาทิทฺรวํ สงฺคหิตํ. ปวาเหตฺวาติ มตฺถกโต ปลาเปตฺวา. อนฺโต ปวิฏฺํ สเจ ตนฺติ ตํ รชํ ยทิ ภตฺตสฺส อนฺโต ปวิฏฺํ โหติ. ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อสติ หตฺถโต อโมเจนฺเตเนว ยตฺถ อนุปสมฺปนฺโน อตฺถิ, ตํ ตตฺถ เนตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพํ.
๑๔๔๐. อปนียาวาติ เอตฺถ ‘‘ถูล’’นฺติ อิทํ ‘‘สุขุมํ เจ’’ติ วกฺขมานวิปริยายโต ลพฺภติ. สภตฺตํ อปนียาติ ¶ สมฺพนฺโธ. ยถาห ‘‘อุปริภตฺเตน สทฺธึ อปเนตพฺพํ, ปฏิคฺคเหตฺวา วา ภฺุชิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕).
๑๔๔๑. เถโวติ พินฺทุ. เถโว…เป… วฏฺฏตีติ เอตฺถ ยถา ปมตรํ ปติตเถเว โทโส นตฺถิ, ตถา อากิริตฺวา อปเนนฺตานํ ปจฺฉา ปติตเถเวปิ อภิหฏตฺตา เนวตฺถิ โทโส.
๑๔๔๒-๔. จรุเกนาติ ขุทฺทกอุกฺขลิยา. ตโต จรุกโต. มสีติ ชลฺลิกาอาทิกา ภสฺมา. ภาชเนติ ภาชนปตฺตาทิภาชเน. ตสฺส จาติ ตสฺส มสิอาทิโน จ.
อนนฺตรสฺส ภิกฺขุสฺส ทียมานํ ยํ ปตฺตโต อุปฺปติตฺวา อิตรสฺส ภิกฺขุโน ปตฺเต สเจ ปตติ, ตํ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ, ตสฺมา วฏฺฏเตวาติ โยชนา. ‘‘ทียมาน’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ภตฺตาทิกํ ยํ กิฺจี’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ. วฏฺฏเตวา ยนฺติ เอตฺถ ‘‘วฏฺฏเตว อย’’นฺติ ปทจฺเฉโท น กาตพฺโพ ‘‘อย’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธนียสฺส อภาวโต. ตสฺมา ว-กาโร คาถาฉนฺทวเสน ทีฆํ กตฺวา วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
๑๔๔๕-๖. ปายาสสฺสาติ ¶ เอตฺถ ปูรณโยเค สามิวจนํ, ปายาเสนาติ วุตฺตํ โหติ. อุณฺหโตติ อุณฺหตฺตา. น สกฺกตีติ น สกฺโกติ. มุขวฏฺฏิยํ วฏฺฏตีติ มุขวฏฺฏึ อุกฺขิปิตฺวา หตฺเถ ผุสาปิเต คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. ตถา มุขวฏฺฏิยา คเหตุํ น สกฺกา เจ, อาธารเกนปิ คเหตพฺโพติ โยชนา.
๑๔๔๗-๘. อาหริยมานํ วา เนว ชานาติ, ทียมานํ วา น ชานาตีติ โยชนา. คาถาพนฺธวเสน ‘‘ชานตี’’ติ รสฺโส กโต. อาโภคนฺติ ‘‘คณฺหามี’’ติ อาโภคํ. ยถาห ¶ มหาปจฺจริยํ ‘‘อาโภคมตฺตเมว หิ เอตฺถ ปมาณ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕). ‘‘กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕) วุตฺตตฺตา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสินฺนตฺตา ‘‘กายปฏิพทฺเธน คณฺหิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวาติปิ ยุชฺชเตว.
๑๔๔๙. ‘‘หตฺเถน มฺุจิตฺวา’’ติ อิทํ ‘‘อาธารกมฺปิ วา’’ติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํ. ‘‘ปาเทน เปลฺเลตฺวา’’ติ อิมินา ปน ‘‘อาธารก’’นฺติ อิทเมว โยเชตพฺพํ. ยถาห ‘‘หตฺเถน อาธารกํ มฺุจิตฺวา ปาเทน เปลฺเลตฺวา นิทฺทายตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕). เปลฺเลตฺวาติ ปีเฬตฺวา, อกฺกมิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
๑๔๕๐. กมิ-ธาตุสฺส มชฺเฌ ‘‘อกฺก’’อิติ ปทจฺเฉโท ยติหีนโทโสติ.
‘‘สิโลเก นิยตฏฺานํ, ปทจฺเฉทํ ยตึ วิทู;
ตทเปตํ ยติพฺภฏฺํ, สวนุพฺเพชนํ ยถา’’ติ. –
ทณฺฑินา วุตฺตลกฺขณโต สิทฺธตาย โทโส ยถา น โหติ, ตถา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ. เกจิ ปเนตฺถ อิ-การาคมสฺส ปจฺจยภาวตฺตา ตํสหิโต ม-กาโร ตคฺคหเณน สงฺคยฺหตีติ อุภยปกฺขภาคีติ ธาตุปจฺจยานํ มชฺเฌ ยติยา อิจฺฉิตตฺตา น โทโสติ ปริหรนฺติ. ชาครสฺสาปีติ อนิทฺทายนฺตสฺสาปิ. อนาทโรติ อนาทรภาโว.
๑๔๕๑. ตสฺมาติ ตถา คหณสฺส อนาทรภาวโต. ตนฺติ ตํ อาธารกํ ปาเทน อกฺกมิตฺวา ปฏิคฺคหณฺจ. ทียมานนฺติ ทายเกน ปฏิคฺคหาปิยมานํ. ปตตีติ ปฏิคฺคาหกสฺส ¶ หตฺถํ อผุสิตฺวา รโชรหิตาย สุทฺธภูมิยา วา ปทุมินิปณฺณาทีสุ วา ปตติ. ยถาห ‘‘ยํ ทิยฺยมานํ ทายกสฺส หตฺถโต ¶ ปริคฬิตฺวา สุทฺธาย ภูมิยา วา ปทุมินิปณฺณวตฺถกฏสารกาทีสุ วา ปตติ, ตํ สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕). สรชาย ภูมิยา ปติเต รชํ ปฺุฉิตฺวา วา โธวิตฺวา วา ปฏิคฺคหาเปตฺวา วา ปริภฺุชิตพฺพนฺติ อิทํ อฏฺกถายํ ปน ‘‘สรชาย ภูมิยํ ปตตี’’ติอาทินา ทสฺสิตํ. คเหตุนฺติ เอตฺถ ‘‘ภฺุชิตุ’’นฺติ จ วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘ปริจฺจตฺตํ ทายเกหี’’ติ จ เสโส. ยถาห ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ยํ ทิยฺยมานํ ปตติ, ตํ สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ. ปริจฺจตฺตํ ตํ ภิกฺขเว ทายเกหี’’ติ (จูฬว. ๒๗๓). ‘‘ยํ ทิยฺยมานํ ปตตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา จตูสุปิ กาลิเกสุ อยํ นโย เวทิตพฺโพ.
๑๔๕๒. อพฺโพหาริกนยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภฺุชนฺตาน’’นฺติ.
๑๔๕๓-๔. ตํ มลํ. เตสูติ อุจฺฉุอาทีสุ วตฺถูสุ. ตนฺติ มลมิสฺสกํ อุจฺฉุอาทิกํ วตฺถุ. น ปฺายตีติ น ปน ปฺายติ. ตสฺมินฺติ อุจฺฉุอาทิวตฺถุสฺมึ.
๑๔๕๕. นิสโททุกฺขลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน นิสทโปตมุสลาทีนํ คหณํ.
๑๔๕๖. วาสิยา อุปลกฺขณตฺตา ตชฺชาติกํ ยํ กิฺจิ สตฺถมฺปิ คเหตพฺพํ. ขีเรติ อนุปสมฺปนฺเนน ตาปิตขีเร, อิทํ อุปริ อามกสฺส วิสุํ คหเณน วิฺายติ. นีลิกาติ นีลวณฺณํ. สตฺถเก วิย นิจฺฉโยติ สตฺเถน อุฏฺิตมเล อุจฺฉุขณฺเฑ วิย ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตพฺพนฺติ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๑๔๕๗. ตนฺติ ตํ อคฺคิสนฺตตฺตวาสิอาทึ, ตาปวตฺถุโต วาสิ คเหตพฺพา.
๑๔๕๙. ตนฺติ ¶ ตํ หตฺถาทิกายาวยวํ วา จีวรํ วา โธวิตฺวา ปติตกิลิฏฺชลมิสฺสโมทนํ. รุกฺขมูลาทีสุ นิสีทิตฺวา ภฺุชนฺตสฺส ปตฺตาทีสุ รุกฺขปณฺณาทึ โธวิตฺวา ปติตกิลิฏฺโทเกปิ เอเสว วินิจฺฉโยติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอเสวา’’ติอาทิ.
๑๔๖๐. ชลํ ¶ สเจ สุทฺธํ ปตติ, วฏฺฏตีติ โยชนา, ‘‘รุกฺขโต’’ติ ลพฺภติ. อพฺโภกาเส จ สเจ สุทฺธํ โตยํ ปตติ, วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘อากาสโต’’ติ ลพฺภติ. อุภยตฺถาปิ รุกฺขปณฺเณสุ, อากาเส จ รชสฺส ปมเมว วสฺโสทเกน โธวิตตฺตา อาห ‘‘สุทฺธ’’นฺติ.
๑๔๖๑. อจฺฉุปนฺเตนาติ อผุสนฺเตน. ตสฺส สามเณรสฺส.
๑๔๖๒. ปตฺตนฺติ อนุปสมฺปนฺนสฺส ปตฺตํ. ฉุปิตฺวาติ อนุปสมฺปนฺนปตฺตคโตทนํ ผุสิตฺวา. ตํ อตฺตโน ปตฺเต ภตฺตํ. ยถาห ‘‘อปฺปฏิคฺคหิเต โอทนํ ฉุปิตฺวา ปุน อตฺตโน ปตฺเต โอทนํ คณฺหนฺตสฺส อุคฺคหิตโก โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕).
๑๔๖๔. ปจฺฉาติ ตสฺมึ คหิเตปิ อคหิเตปิ ปจฺฉา. ตํ ปฏิคฺคหิตโภชนํ.
๑๔๖๗. ตสฺส อตฺตโน ปตฺตคตสฺส ภตฺตสฺส.
๑๔๖๘. ปเรนาติ อปฺปฏิคฺคหิตปตฺเตน.
๑๔๖๙-๗๐. ‘‘ยาคุอาทีนํ ปจเน ภิกฺขูนํ ภาชเน’’ติ สมฺพนฺโธ. ปจนฺติ เอตฺถาติ ปจนํ, ภาชนํ. ภาชนูปริ หตฺเถสุ สามเณรสฺสาติ ภาชนสฺส อุปริ กเตสุ สามเณรสฺส หตฺเถสุ. ปติตํ หตฺถโต ตสฺมินฺติ ตสฺส สามเณรสฺส ¶ หตฺถโต ปริคฬิตฺวา ตสฺมึ ภาชเน ปติตํ.
๑๔๗๑. ‘‘น กโรติ อกปฺปิย’’นฺติ เอตฺถ การณมาห ‘‘ปริจฺจตฺตฺหิ ต’’นฺติ. ตฺหิ ยสฺมา ปริจฺจตฺตํ, ตสฺมา อกปฺปิยํ น กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ อกตฺวาติ ยถาวุตฺตปกาเรน อกตฺวา. อากิรเตว เจติ สเจ ภาชเน อากิรติ เอว. ตํ ตถา ปกฺขิตฺตํ ภตฺตภาชนํ. นิรามิสํ กตฺวาติ ตตฺถ ปติตํ อามิสํ ยถา น ติฏฺติ, เอวํ โธวิตฺวา ภฺุชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๔๗๒-๓. กุฏนฺติ ¶ ฆฏํ. อาวชฺเชตีติ กุฏํ นาเมตฺวา ยาคุํ อาสิฺจติ.
๑๔๗๔. หตฺเถติ ทฺเว หตฺเถ. ตตฺถาติ ตตฺถ ภูมิยํ ปิเตสุ ทฺวีสุ หตฺถตเลสุ.
๑๔๗๕-๖. เอกสฺส คหณูปคํ เจ ภารนฺติ ถามมชฺฌิเมน เอเกน ปุริเสน อุกฺขิปนปฺปมาณํ ภารํ สเจ ภเวยฺย. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘เอกสฺส คหณูปคํ ภาร’’นฺติ อิทํ ปจฺจามสติ.
๑๔๗๗. ลคฺเคนฺตีติ โอลมฺพนฺติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ มฺจปีเ. วฏฺฏเตวาติ อุคฺคหิตกํ น โหตีติ ทีเปติ.
๑๔๗๘. สมฺมุชฺชนฺโตติ สมฺมชฺชนฺโต. ฆฏฺเฏตีติ อสฺจิจฺจ สมฺมชฺชนิยา ผุสติ.
๑๔๗๙. ตํ ตฺวาติ ปฏิคฺคหิตภาวํ ตฺวา. เปตุํ วฏฺฏติ อุคฺคหิตกํ น โหตีติ อธิปฺปาโย.
๑๔๘๐. ตนฺติ ปฏิคฺคหิตสฺาย คหิตํ ตํ อปฺปฏิคฺคหิตํ. อฺถา ปน น กตฺตพฺพนฺติ อปิหิตํ ปิธาตฺุจ ปิหิตํ วิวริตฺุจ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ.
๑๔๘๑. พหิ ¶ เปติ เจติ ยทิ ปุพฺเพ ปิตฏฺานโต พหิ เปติ. เตนาติ พหิ เปตฺวา มุตฺตหตฺเถน เตน ภิกฺขุนา. ตนฺติ พหิ ปิตํ หตฺถโต มุตฺตํ. ตฺวาติ อปฺปฏิคฺคหิตภาวํ ตฺวา. ตํ ตถา ตฺวา ปิตํ.
๑๔๘๒-๓. อุฏฺเติ ยทิ กณฺณิกาติ สเจ กณฺณิกา สฺชายติ. สิงฺคิเวราทิเกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปิปฺผลิอาทีนํ คหณํ. มูเลติ ปฺจมูลาทิเก มูเล. ฆุณจุณฺณนฺติ ฆุณปาณเกหิ อุปฺปาทิตจุณฺณํ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อุฏฺเตี’’ติ กิริยํ ปจฺจามสติ. ตํสมุฏฺานโตติ ปฏิคฺคหิตเตลาทีสุ สมุปฺปนฺนตฺตา. ตฺเวาติ ปวุจฺจตีติ ปมปฏิคฺคหิตํ ตเมว เตลาทิกนฺติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘ปฏิคฺคหณ…เป… น วิชฺชตี’’ติ.
๑๔๘๔-๕. โกจิ ¶ ปุคฺคโลติ สามเณรคมิกาทีสุปิ โย โกจิ สตฺโต. ตาลปิณฺฑินฺติ ตาลกณฺณิกํ ผลํ. อฺโ ภูมฏฺโติ ภูมิยํ ิโต อฺโ โกจิ ปุคฺคโล อิตฺถี วา ปุริโส วา.
๑๔๘๖. ฉินฺทิตฺวาติ ฉินฺทํ กตฺวา. วตินฺติ หตฺถปาสปฺปโหนกพหลวตึ. ยถาห ‘‘หตฺถปาเส สตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕). ทณฺฑเก อผุสิตฺวาวาติ ยตฺตเกน คมนเวโค นิพฺพายติ, เอตฺตกํ, ปหรณโต วติทณฺฑเก วา อปฺปหริตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปหริตฺวา ตฺวา คจฺฉติ เจ, น วฏฺฏติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘มยํ ปน ‘ยํ านํ ปหฏํ, ตโต สยํ ปติตมิว โหตี’ติ ตกฺกยาม. ตสฺมิมฺปิ อฏฺตฺวา คจฺฉนฺเต ยุชฺชติ สุงฺกฆาตกโต ปวฏฺเฏตฺวา พหิ ปติตภณฺฑํ วิยา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕).
๑๔๘๗-๘. ปากาโรติ ¶ เอตฺถ ‘‘วตึ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕) อฏฺกถายํ อาคตตฺตา อิทํ อธิการโต คเหตพฺพํ. ‘‘น ปุถุโล’’ติ เอตฺถ อธิปฺเปตปฺปมาณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺโต…เป… ปโหติ เจ’’ติ. ‘‘อุทฺธํ หตฺถสตํ คนฺตฺวา’’ติ อิมินา ทายกสฺส ทาตุมิจฺฉาย อากาสํ ตํ อุกฺขิปิตฺวา วิสฺสฏฺภาวํ าเปติ. สมฺปตฺตนฺติ หตฺถปฺปตฺตํ. คณฺหโตติ ปฏิคฺคหณสฺาย คณฺหโต.
๑๔๘๙. ‘‘สามเณร’’นฺติ อิทํ อุปลกฺขณนฺติ คิหิโนปิ คหณํ. ตตฺเถวาติ ขนฺเธ เอว. นิสินฺโน สามเณโร.
๑๔๙๑-๒. ผลินึ สาขนฺติ ผลวตึ สาขํ. ‘‘ขาทิตุ’’นฺติ อิทํ ‘‘จิตฺเต สมุปฺปนฺเน’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํ. สเจ ผลํ ขาทติ, เอวํ ขาทิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. มกฺขิกานํ นิวารตฺถนฺติ มกฺขิกานํ นิวาเรตุํ.
๑๔๙๓. ฉายตฺถฺจ มกฺขิกา นิวาเรตฺุจ คยฺหมานา ผลสาขา สุขปริโภคตฺถาย กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคหิตา เจ, ขาทิตุมิจฺฉาย สติ ปุน อปฺปฏิคฺคหิตาปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘กปฺปิยํ ปน กาเรตฺวา’’ติอาทิ.
๑๔๙๔-๕. ‘‘ตํ ¶ โส ปฏิคฺคหาเปตฺวา’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘คเหตฺวา’’ติ อิทํ อปฺปฏิคฺคหาเปตฺวา คหณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ตํ ปฏิคฺคหิตนฺติ เอตฺถ ‘‘เจ ปุพฺพเมวา’’ติ เสโส.
๑๔๙๖-๙. ภิกฺขุสฺส ปาเถยฺยตณฺฑุเลติ สมฺพนฺโธ. โสติ สามเณโร. อิตเรหีติ ภิกฺขุนา คหิเตหิ อตฺตโน ตณฺฑุเลหิ.
ทฺวีสุ ปตฺเตสูติ อุปลกฺขณํ. พหูสุปิ เอเสว นโย. อตฺตนา ลทฺธํ ภิกฺขูนํ ทตฺวา เตหิ ลทฺธํ อตฺตนา คเหตฺวา อฺเสํ ¶ ทานวเสน พหุนฺนมฺปิ ทาตุํ วฏฺฏตีติ อฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ ตเมว ทสฺเสตุมาห ‘‘ยาคุํ ภิกฺขุสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘อาวุโส ตุยฺหํ ยาคุํ มยฺหํ เทหี’ติ เอวํ เถเรหิ ปฏิปาฏิยา ยาจิตฺวาปิ ปิวิตุํ วฏฺฏติ, สพฺเพหิ สามเณรสฺส สนฺตกเมว ภุตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สามเณรสฺส ปีตตฺตาติ เอตฺถ ‘‘ยาคุยา’’ติอิทํ อธิการโต ลพฺภติ.
๑๕๐๐. อิมสฺสาติ ปาเถยฺยตณฺฑุลหารกสฺส. ‘‘น วิเสสตา’’ติ อิมินา วิสุํ อวตฺตพฺพตํ ทีเปติ.
๑๕๐๑. อสฺส วิเสสสฺสาติ ยถาวุตฺตวินิจฺฉยวิเสสสฺส วิสุํ วตฺตพฺพภาเวติ เสโส. ตสฺสาติ สามเณรตณฺฑุลหารกสฺส ภิกฺขุสฺส. สาลยภาวนฺติ อตฺตนา หฏตณฺฑุเลสุ ปริกฺขีเณสุ ‘‘อิทํ อมฺหากมฺปิ ปทสฺสตี’’ติ สาลยภาโว. ฉายาทีนมตฺถาย คยฺหมานาย สาขาย อิมิสฺสา ผลํ ขาทิตุกามตาย สติ ขาทนารหนฺติ อาลยสฺส กาตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา อยมฺปิ อวิเสโสติ วิฺายติ, ตตฺถ สมฺภวนฺตํ ปน วิเสสํ ทสฺเสตุมาหาติ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
๑๕๐๒-๔. นิจฺจาเลตุํ น สกฺโกตีติ นิจฺจาเลตฺวา สกฺขรา อปเนตุํ น สกฺโกติ. เจลโกติ จูฬสามเณโร. ปกฺกกาลสฺมึ วิวริตฺวา ปกฺกตา าตพฺพาติ โยชนา. ปิ-สทฺโท ปน-สทฺทตฺเถ. โอโรเปตฺวาติ อุทฺธนโต โอโรเปตฺวา. ปุพฺพตณฺฑุลโธวนตฺถาย กตปฏิคฺคหณสฺเสว ปมาณตฺตา อาห ‘‘น ปจฺฉสฺส ปฏิคฺคหณการณ’’นฺติ. อสฺสาติ โภชนสฺส.
๑๕๐๕. การิตนฺตสฺส ¶ ¶ ทฺวิกมฺมกตฺตา อาห ‘‘อุทฺธนํ สุทฺธภาชน’’นฺติ, อุทฺธเนติ วุตฺตํ โหติ.
๑๕๐๖. โกจีติ อนุปสมฺปนฺโน. เตน ภิกฺขุนาติ อุทฺธนํ สุทฺธภาชนํ อาโรเปตฺวา เยน อคฺคิ กโต, เตน ภิกฺขุนา. อิทฺจ อุปลกฺขณํ อฺเนปิ น กาตพฺพตฺตา.
๑๕๐๗. ปจฺฉาติ ตณฺฑุลปกฺเขปโต ปจฺฉา. ตํ ยาคุํ. สเจ ปจตีติ อคฺคึ กโรนฺโต ปจติ. สามปากา น มุจฺจตีติ ตํ ยาคุํ ปิวนฺโต สามปากทุกฺกฏโต น มุจฺจติ.
๑๕๐๘. วลฺลิยา สห ตตฺถ วลฺลิยํ ชาตํ ผลํ กิฺจิ อีสกมฺปิ จาเลติ, ตโต ลทฺธํ กิฺจิ ผลํ ตสฺเสว ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ โยชนา, ตํ ปริภฺุชโต ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํ โหตีติ อธิปฺปาโย. ตสฺเสวาติ เอวกาเรน อฺเสํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ.
๑๕๐๙. ปรามฏฺุนฺติ อามสิตุํ. อปสฺสยิตุนฺติ อวลมฺพิตุํ, อปสฺสนํ วา กาตุํ. ‘‘กิรา’’ติ อิมินา เกวลํ มหาปจฺจริยํ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕) วุตฺตภาวํ สูเจติ.
๑๕๑๐-๑. ตตฺถาติ ตสฺมึ เตเล. หตฺเถน สณฺฑาสคฺคหณํ อมฺุจนฺเตน. ตํ เตลํ.
๑๕๑๕-๖. โลณกิจฺจนฺติ อลวณฏฺาเน โลเณน กาตพฺพกิจฺจํ. สนฺนิหิตเสสกาลิกสมฺมิสฺสํ ยาวชีวิกํ วิย สมุทฺโททกสฺส อสนฺนิธิภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยาวชีวิกสงฺขาต’’นฺติอาทิ. กาลวินิมฺมุตฺตนฺติ อกาลิกํ, จตูสุ กาลิเกสุ อสงฺคหิตนฺติ อตฺโถ.
๑๕๑๗. หิมสฺส กรกาติ หิโมทกสฺส มุตฺตา วิย ปตฺถินสกฺขรา. พหลมฺปิ จาติ ปกฺขิตฺตฏฺาเน มุเข วา กทฺทมวณฺณสฺส ¶ อปฺายนปฺปมาณพหลํ ปานียฺจ. อปฺปฏิคฺคหิตํ วฏฺฏติ. สเจ กทฺทมวณฺณํ ปฺายติ, น วฏฺฏตีติ. ยถาห ‘‘สเจ ปน มุเข จ หตฺเถ จ ลคฺคติ, น วฏฺฏติ, ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕).
๑๕๑๘. กสิตฏฺาเนติ ¶ กฏฺฏฺาเน. น วฏฺฏติ อปฺปฏิคฺคหิตํ. เอวํ สพฺพตฺถ.
๑๕๑๙. โสพฺโภ ทุกฺโขคาหนชลาสโย. ‘‘อาวาโฏ’’ติ เกจิ. กกุโธติ อชฺชุโน.
๑๕๒๐. ปานียสฺส ฆเฏติ ปานียฆเฏ. ตํ ปานียฆฏํ.
๑๕๒๑. วาสตฺถาย ปุปฺผานิ วาสปุปฺผานิ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปานียฆเฏ. กมลฺลิกาสูติ ปาฏลิกุสุมาทีหิปิ สห กณฺฏกมลฺลิกาสุ. ทินฺนาสูติ ปานีเย ปกฺขิตฺตาสุ.
๑๕๒๒. วิสตีติ อนฺโตคลํ ปวิสติ. เตเนว อฏฺกถายํ ‘‘อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปิตํ ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕) วุตฺตํ. อิทํ อฏฺกถาวจนํ ‘‘อฺตฺร อุทกทนฺตโปนา’’ติ (ปาจิ. ๒๖๖) ปาฬิยา วิรุชฺฌตีติ เจ? น วิรุชฺฌติ. สา หิ เกวลํ ทนฺตกิจฺจํ สนฺธาย วุตฺตา, อิทํ รสํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ. เตเนว ตทนนฺตรํ ‘‘อชานนฺตสฺส รเส ปวิฏฺเปิ อาปตฺติเยว. อจิตฺตกฺหิ อิทํ สิกฺขาปท’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕) วุตฺตํ. ตสฺส สิกฺขาปทสฺส อจิตฺตกตา ‘‘อปฺปฏิคฺคหิตเก ปฏิคฺคหิตสฺี’’ติอาทิกาย ปาฬิยา กปฺปิยสฺิโนปิ ปาจิตฺติยสฺส วุตฺตตฺตา วิฺายติ. ปสนฺโนทกสฺส ปน อปฺปฏิคฺคเหตฺวาปิ ปาตพฺพตาย ทนฺตกฏฺเน สทิสตฺตา เอกโยคนิทฺทิฏฺานํ สเหว ปวตฺตีติ วิฺายติ. อุทกสฺส จ ทนฺตโปนสฺส จ ตุลฺยโทเสน ภวิตพฺพนฺติ.
๑๕๒๓. มุตฺโตทกสิงฺฆาณิกาทิทฺรวอสฺสุขีราทิทฺรวสฺส ¶ อาโปธาตุปฺปการตฺตา, กณฺณมลาทิโน ฆนทพฺพสฺส ปถวิธาตุปฺปการตฺตา ‘‘สรีรฏฺเสุ ภูเตสู’’ติ อิมินา ขีราทิมาห. ‘‘กิ’’นฺติ อิทํ น วฏฺฏตีติ ปเทนปิ โยเชตพฺพํ. กปฺปากปฺปิยมํสานนฺติ เอตฺถ ‘‘สตฺตาน’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ.
๑๕๒๔. โลณนฺติ เอตฺถ ‘‘เอตํ สพฺพมฺปี’’ติ อิทํ อธิการโต ลพฺภติ.
๑๕๒๕. เอตฺถาติ เอเตสุ ยถาวุตฺเตสุ กณฺณมลาทีสุ.
๑๕๒๘. จตฺตาริ ¶ วิกฏานีติ มหาวิกฏํ นาม คูถํ, มตฺติกา, มุตฺตํ, ฉาริกา จาติ วุตฺตานิ จตฺตาริ วิกฏานิ. ตานิ หิ วิรุทฺธานิ สปฺปวิสานิ กตานิ วิหตานีติ ‘‘วิกฏานี’’ติ วุจฺจนฺติ. นตฺถิ ทายโก เอตฺถาติ นทายกํ, านํ, ตสฺมึ. ‘‘น อ โน มา อลํ ปฏิเสเธ’’ติ วุตฺตตฺตา ปฏิเสธวาจินา น-สทฺเทน สมาโส, ‘‘อทายเก’’ติ อิมินา อนตฺถนฺตรํ. อิธ ทุพฺพโจ จ อสมตฺโถ จ อสนฺโต นามาติ อฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕; กงฺขา. อฏฺ. ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา, อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ. อิทํ กาโลทิสฺสํ นาม.
๑๕๒๙. ปถวินฺติ อกปฺปิยปถวึ. ตรุนฺติ อลฺลรุกฺขํ. อิมินา สปฺปทฏฺกาเล อสติ กปฺปิยการเก วิกฏตฺถาย อตฺตนา จ กตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
๑๕๓๐. อจฺเฉทคาหโตติ วิลุมฺปิตฺวา คณฺหนโต. ‘‘ตสฺสา’’ติ อิทํ สพฺเพหิ เหตุปเทหิ ยุชฺชติ. ตสฺสาติ อปฺปฏิคฺคหิตสฺสาติ อตฺโถ. อปรสฺส อภิกฺขุกสฺส ทาเนน จาติ โยชนา. ‘‘อภิกฺขุกสฺสา’’ติ ปน วิเสสเนน อุปสมฺปนฺนสฺส ¶ ทินฺเน ปฏิคฺคหณํ น วิชหตีติ ทีเปติ. สพฺพนฺติ ยถาวุตฺตํ กาเยน คหณาทิปฺปการสฺส กลฺยํ คหิตํ. เอวนฺติ อิมินา นิยาเมน.
๑๕๓๑. ทุรุปจิณฺเณติ ทุฏฺุ อุปจิณฺเณ ทุรามฏฺเ, อปฺปฏิคฺคหิตสฺส อามิสภตฺตภาชนาทิโน กีฬาวเสน หตฺเถน ปรามสเน จ ตตฺถชาตกผลินึ สาขาย วา วลฺลิยา วา คเหตฺวา จาลเน จาติ อตฺโถ. อุคฺคหิตสฺส คหเณติ อปฺปฏิคฺคหิตภาวํ ตฺวาว คหิตสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ปฏิคฺคหเณ จ. อนฺโตวุตฺเถ จาติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโต เปตฺวา อรุณํ อุฏฺาปิเต จ. สยํปกฺเก จาติ ยตฺถ กตฺถจิ อตฺตนา ปกฺเก จ. อนฺโตปกฺเก จาติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโตเยว ปกฺเก จ. ทุกฺกฏํ นิทฺทิฏฺนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๕๓๒-๓. ปฏิคฺคหิตเก ตสฺมึ ปฏิคฺคหิตสฺิสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ทนฺตโปนํ ทนฺตกฏฺํ.
๑๕๓๔. ภิกฺขุนีนนฺติ ภิกฺขุโน จ ภิกฺขุนิยา จ ภิกฺขุนีนํ, เอกเทสสรูเปกเสโส. เอตฺถ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. วินิจฺฉโย นวมชฺฌิมเถรภิกฺขุนีนํ ยโต อวิเสเสน ¶ อิจฺฉิตพฺพโก, ตโต ตสฺมา เหตุนา สกโล อยํ วินิจฺฉโย อสมาสโต มยา กถิโตติ โยชนา. กุสลตฺติกาทีสุ วิย อตฺถสากลฺยสฺส อตฺถสงฺเขปโตว วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘สกโล’’ติ วตฺวาปิ กถาย วิตฺถาริตภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อสมาสโต’’ติ.
ทนฺตโปนกถาวณฺณนา.
โภชนวคฺโค จตุตฺโถ.
๑๕๓๕. ‘‘อเจลกาทีน’’นฺติอาทีสุ ¶ ‘‘อเจลโก นาม โย โกจิ ปริพฺพาชกสมาปนฺโน นคฺโค’’ติ (ปาจิ. ๒๗๑) ปทภาชเน วุตฺตํ, ตทฏฺกถาย ‘‘ปริพฺพาชกสมาปนฺโนติ ปพฺพชฺชํ สมาปนฺโน’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๙) วุตฺตํ, ตสฺมา อเจลกปพฺพชฺชมุปคโตเยเวตฺถ อเจลโก นาม. อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา’’ติ (ปาจิ. ๒๗๐) มาติกา-คเต ทฺเว สงฺคณฺหาติ. อิเมสุ จ ทฺวีสุ ‘‘ปริพฺพาชโก นาม ภิกฺขฺุจ สามเณรฺจ เปตฺวา โย โกจิ ปริพฺพาชกสมาปนฺโน’’ติ (ปาจิ. ๒๗๑) วุตฺโต ปริพฺพาชโก นาม. ‘‘ภิกฺขุนิฺจ สิกฺขมานฺจ สามเณริฺจ เปตฺวา ยา กาจิ ปริพฺพาชิกสมาปนฺนา’’ติ (ปาจิ. ๒๗๑) วุตฺตา ปริพฺพาชิกา นามาติ คเหตพฺพา. ปริพฺพาชกา ปเนตฺถ ฉนฺนาเยว คเหตพฺพา. เทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ, เอตฺถ ‘‘กายาทินา’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘ทเทยฺยาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา เทตี’’ติ (ปาจิ. ๒๗๑).
๑๕๓๖. ติกปาจิตฺติยนฺติ ติตฺถิเย ติตฺถิยสฺี, เวมติโก, อติตฺถิยสฺีติ ติเก ปาจิตฺติยตฺตยํ.
๑๕๓๗. อติตฺถิเย ติตฺถิยสฺิสฺส, เวมติกสฺส จ ตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๑๕๓๘-๙. เตสนฺติ ติตฺถิยานํ. พหิเลปนนฺติ พหิสรีเร ลิมฺปิตพฺพํ กิฺจิ เทนฺตสฺส. เตสํ ติตฺถิยานํ สนฺติเก สมีเป อตฺตโน ภตฺตปตฺตาทิกํ โภชนํ เปตฺวา ‘‘โภชนํ คณฺหถา’’ติ วทนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ โยชนา. ‘‘สมุฏฺานํ เอฬกูปม’’นฺติ ปทจฺเฉโท.
อเจลกกถาวณฺณนา.
๑๕๔๐-๒. ภิกฺขุ ¶ ¶ ภิกฺขุโน ยํ กิฺจิ อามิสํ ทาเปตฺวา วา อทาเปตฺวา วาติ โยชนา. กึ วุตฺตํ โหติ? ‘‘เอหาวุโส, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามา’’ติ (ปาจิ. ๒๗๕) สิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว วตฺวา เยน สทฺธึ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ, ตสฺส ภิกฺขุสฺส ขาทนียาทิเภทํ ยํ กิฺจิ อามิสํ ทาเปตฺวา วา อทาเปตฺวา วาติ.
ตํ ภิกฺขุํ ‘‘คจฺฉา’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชตีติ โยชนา. กึ วุตฺตํ โหติ? เอวํ โย ภิกฺขุ เตน สทฺธึ คามํ ปวิฏฺโ, ตํ ‘‘คจฺฉาวุโส, น เม ตยา สทฺธึ กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหติ, เอกกสฺส เม กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๒๗๕) วตฺวา ตปฺปจฺจยา เตสํ อิตฺถิยาสทฺธึ วจนาทีนํ อนาจารานํ ปจฺจยา คนฺตุํ นิโยเชตีติ. ตปฺปจฺจยาติ ‘‘อุยฺโยชนมตฺตสฺมิ’’นฺติ วิเสสนํ. ปเมน จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต ‘‘อุยฺโยชนมตฺตสฺมิฺจา’’ติ โยเชตพฺโพ. ตสฺสาติ อุยฺโยชกสฺส.
อสฺสาติ อุยฺโยชิตสฺส, อวยวสมฺพนฺเธ สามิวจนํ. อุปจารสฺมึ อติกฺกนฺเตติ วกฺขมานลกฺขเณ ทสฺสนูปจาเร วา สวนูปจาเร วา อติกฺกนฺเตติ อตฺโถ, ภาวลกฺขเณ ภุมฺมํ. ปุน อสฺสาติ อุปจารสฺส. ทฺวาทสรตนปริโยสานํ, ตทนฺโตคธํ ปาการาทิ เอว วา อุปจารสฺส สีมา นาม.
๑๕๔๓. ตํ สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ทสฺสเน’’ติอาทิ. อชฺโฌกาเส ทสฺสเน อุปจารสฺส ทฺวาทส หตฺถา ปมาณํ เทสิตาติ โยชนา. สวเน จ อชฺโฌกาเส เอวํ สวนูปจารสฺส อชฺโฌกาเส ทฺวาทส หตฺถา ปมาณํ เทสิตาติ โยชนา, สวเน จ อุปจารสฺส อวธิ ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณเมวาติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. น เจตเรติ อิตรสฺมึ ¶ อนชฺโฌกาเส เอวํ อุปจารสฺส ปมาณํ ทฺวาทสหตฺถา น จ เทสิตา, กึ นุ พฺยาวธากรา กุฏฺฏาทโย อุปจารสฺส ปมาณนฺติ เทสิตาติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺเจตํ อฏฺกถายํ ‘‘สเจ ปน อนฺตรา กุฏฺฏทฺวารปาการาทโย โหนฺติ, เตหิ อนฺตริตภาโวเยว ทสฺสนูปจาราติกฺกโม, ตสฺส วเสน อาปตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๗๖). อิธ อุปจารทฺวเย สมาเนปิ อุยฺโยชิตมวธิอนฺตํ สนฺธาย อสวนูปจารํ วุตฺตนฺติ วิฺายติ.
๑๕๔๔. ‘‘ติกปาจิตฺตีติ อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีหิ ติกปาจิตฺติยํ ¶ . อิตเรติ อนุปสมฺปนฺเน. ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํ. ‘‘อิตเรติ สามเณเรเยวา’’ติ นิสฺสนฺเทเห ลิขิตํ. เอตสฺเสวตฺถสฺส วชิรพุทฺธินาปิ วุตฺตภาโว ทสฺสิโต. ตถาทสฺสนํ ปฺจสหธมฺมิเกสุ อิธาธิปฺเปตมนุปสมฺปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ เจ, ยุชฺชติ. อฺถา ปาฬิอฏฺกถาสุ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน’’ติ สามฺเน นิทฺทิฏฺตฺตา คหฏฺานุปสมฺปนฺนมฺปิ ตถา อุยฺโยเชนฺตสฺส อนาปตฺติ น วตฺตพฺพาติ อมฺหากํ ขนฺติ.
อุภินฺนนฺติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนานํ. นิสฺสนฺเทเห ปน ‘‘ภิกฺขุสามเณราน’’นฺติ ลิขิตํ. กลิสาสนาโรปเนติ เอตฺถ กลีติ โกโธ, ตสฺส สาสนํ อาณา กลิสาสนํ, ตสฺส อาโรปนํ ปวตฺตนํ กลิสาสนาโรปนํ, ตสฺมึ, โกธวเสน านนิสชฺชาทีสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปสฺสถ โภ อิมสฺส านํ นิสชฺชํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ, ขาณุโก วิย ติฏฺติ, สุนโข วิย นิสีทติ, มกฺกโฏ วิย อิโต จิโต จ วิโลเกตี’’ติ เอวํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมินาปิ อุพฺพาฬฺโห ปกฺกเมยฺยา’’ติ อมนาปวจนสฺส ภณเนติ วุตฺตํ โหติ.
๑๕๔๕. อุยฺโยเชนฺตสฺส ¶ กิจฺเจนาติ วิหารปาลกาทีนํ โภชนหรณาทิกิจฺเจน เปเสนฺตสฺส, อิมสฺส อุปลกฺขณตฺตา ‘‘อนาปตฺติ ‘อุโภ เอกโต น ยาเปสฺสามา’ติ อุยฺโยเชตี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๒๗๘) อนาปตฺติวาราคตา สพฺเพปิ ปการา คเหตพฺพา.
อุยฺโยชนกถาวณฺณนา.
๑๕๔๖. ขุทฺทเกติ เอตฺถ ‘‘สยนิฆเร’’ติ เสโส อุปริ ‘‘อสยนิฆเร ตสฺส, สยนิฆรสฺิโน’’ติ วกฺขมานตฺตา ลพฺภติ. ‘‘มหลฺลเก’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปิฏฺิสงฺฆาฏโต อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณํ ยสฺส เวมชฺเฌ โหติ, อีทิเส ขุทฺทเก สยนิฆเรติ อตฺโถ. ปิฏฺิวํสนฺติ ปิฏฺิวํเสน นิยมิตํ เคหมชฺฌํ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘ปิฏฺิวํสํ อติกฺกมิตฺวา’ติ อิมินา มชฺฌาติกฺกมํ ทสฺเสตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๘๐). สโภชเนติ สห โภชเนหีติ สโภชนํ, ตสฺมึ สโภชเน. อถ วา สโภชเนติ สโภเค. ราคปริยุฏฺิตสฺส ปุริสสฺส หิ อิตฺถี โภโค, อิตฺถิยา จ ปุริโส, เมถุนราเคน สารตฺตปุริสิตฺถิสหิเตติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ปทภาชเน ‘‘สโภชนํ นาม กุลํ อิตฺถี เจว โหติ ปุริโส จ, อิตฺถี จ ปุริโส จ อุโภ อนิกฺขนฺตา ¶ โหนฺติ, อุโภ อวีตราคา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๘๑). อิมินา ปริยุฏฺิตสฺส เมถุนราคคฺคิโน ตงฺขเณ นิพฺพตฺตภาโว ทีปิโต. กุเลติ ฆเร.
๑๕๔๗. หตฺถปาสนฺติ อฑฺฒเตยฺยรตนปฺปมาณเทสํ. ปิฏฺิสงฺฆาฏกสฺส จาติ ทฺวารสพนฺธสฺส จ. สยนสฺสาติ สยนฺติ เอตฺถาติ สยนํ, ตสฺส, อาสนฺเน าเน โย นิสีทติ สโภชเน กุเล, ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํ, สยนสฺส ¶ สมีเป าเน โย นิสีทตีติ อตฺโถ. มหลฺลเกติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปมาณโต มหนฺเต สยนิฆเร. ‘‘อีทิสฺจ สยนิฆรํ มหาจตุสาลาทีสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๘๐) อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
๑๕๔๘. สยนเมตสฺส อตฺถีติ สยนี, สยนี จ ตํ ฆรฺจาติ วิคฺคโห. ตตฺถาติ สยนิฆเร.
๑๕๔๙-๕๐. ทุติเย สตีติ ทุติเย ภิกฺขุมฺหิ สติ. ยถาห อนาปตฺติวาเร ‘‘ภิกฺขุ ทุติโย โหตี’’ติ (ปาจิ. ๒๘๓). วีตราเคสูติ วีตราคปริยุฏฺาเนสุ. วุตฺตลกฺขณํ ปเทสนฺติ ขุทฺทกมหนฺตเสนาสเน วุตฺตลกฺขณปเทส. อนติกฺกมฺม นิสินฺนสฺสาติ อนติกฺกมิตฺวา นิสีทโต.
สโภชนกถาวณฺณนา.
๑๕๕๒. เตสนฺติ ทฺวินฺนํ อนิยตสิกฺขาปทานํ. เอสนฺติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชสิกฺขาปทานํ, อยเมว วิเสโสติ อนนฺตรสิกฺขาปเทน สมุฏฺานภาวสงฺขาโต อยํ วิเสโส ทีปิโตติ โยชนา.
รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชกถาวณฺณนา.
๑๕๕๓-๖. วุตฺโตติ นิมนฺติโต. สนฺตํ ภิกฺขุนฺติ ‘‘กุลํ อุปสงฺกมิสฺสามี’’ติ ยสฺมึ ปเทเส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส สามนฺตา ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ิตํ ภิกฺขุนฺติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘ยตฺถ ิตสฺส กุลานิ ปยิรุปาสนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตโต ปฏฺาย ยํ ปสฺเส วา อภิมุเข วา ปสฺสติ, ยสฺส จ สกฺกา โหติ ปกติวจเนน อาโรเจตุํ, อยํ สนฺโต นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๙๘). เอตฺถ ¶ ยํ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ิเตน โสตุํ สกฺกา ภเวยฺย, ตํ ¶ ปกติวจนํ นาม. อนาปุจฺฉาติ ‘‘อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ฆรํ คจฺฉามี’’ติ วา ‘‘จาริตฺตํ อาปุจฺฉามี’’ติ วา อีทิเสน วจเนน อนาปุจฺฉิตฺวา. จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺย เจติ ยทิ สฺจเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. อฺตฺร สมยาติ ‘‘ตตฺถายํ สมโย, จีวรทานสมโย จีวรการสมโย’’ติ (ปาจิ. ๒๙๙) สิกฺขาปเท อนุปฺตฺติวเสน วุตฺตา ทุวิธา สมยา อฺสฺมึ กาเล.
อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เปตฺวา’’ติอาทิ. ‘‘อวีติวตฺเต มชฺฌนฺเห’’ติ อิมินา ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตฺจ สงฺคหิตํ. เอตฺถ จ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตนฺติ เยน ภตฺเตน นิมนฺติโต, ตสฺมึ อภุตฺเต วา ภุตฺเต วาติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘ปุเรภตฺตํ นาม เยน นิมนฺติโต, ตํ อภุตฺตาวี. ปจฺฉาภตฺตํ นาม เยน นิมนฺติโต, ตํ อนฺตมโส กุสคฺเคนปิ ภุตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๓๐๐) ปทภาชเน วุตฺตํ. อฺสฺส ฆรนฺติ นิมนฺติตโต อฺสฺส เคหํ. ฆรูปจาโรกฺกมเน ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ, อตฺตนา คตเคหสฺส อุปจาโรกฺกมเน ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. ปเมน ปาเทนาติ สมฺพนฺโธ.
ฆรุมฺมาเรติ อฺสฺส เคหุมฺมาเร. ฆรูปจาเร ทุกฺกฏํ สนฺธาย ‘‘อปรมฺปิ จา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สมติกฺกเม’’ติ อิมินา สห ‘‘ฆรุมฺมาเร’’ติ ปทํ ‘‘ฆรุมฺมารสฺสา’’ติ วิภตฺติวิปริณาเมน โยเชตพฺพํ.
๑๕๕๗. ิตฏฺาเนติ ยตฺถ ิตสฺส คมนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมึ าเน ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเรติ อิทํ ยถาวุตฺตนิยาเมเนว คเหตพฺพํ. โอโลเกตฺวาติ อุภยปสฺสํ, อภิมุขฺจ โอโลเกตฺวา. ‘‘ยํ ปสฺเส วา อภิมุเข วา ปสฺสตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๙๘) อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
๑๕๕๘. ทูเรติ ¶ ทฺวาทสหตฺถโต ทูรเมวาห. อิโต จิโต จ คเวสิตฺวา อาโรจเน กิจฺจํ นตฺถีติ โยชนา.
๑๕๕๙. น โทโสติ อนาปตฺติ. สมเยติ เอตฺถ ‘‘อนาปุจฺฉโต’’ติ เสโส. เอตฺถ จ อุปริ จ ‘‘น โทโส’’ติ ปจฺเจกํ ยุชฺชติ. สนฺตํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ. ฆเรนาติ อฺสฺส ฆเรน, เอตฺถ ‘‘ฆรูปจาเรน จา’’ติ เสโส. อารามํ คจฺฉโตติ เอตฺถ เตน มคฺเคนาติ วุตฺตํ โหติ.
๑๕๖๐. ‘‘เตน ¶ มคฺเคนา’’ติ จ ‘‘คจฺฉโต’’ติ จ ปททฺวยํ ‘‘ติตฺถิยานํ ปสฺสย’’นฺติ จ ‘‘ภิกฺขุนิปสฺสย’’นฺติ จ อุภยตฺถ ตถา-สทฺเทน ลพฺภติ. เตน ฆเรน, ฆรูปจาเรน วา คนฺตพฺพมคฺเคน ติตฺถิยารามํ วา ภิกฺขุนิปสฺสยํ วา คจฺฉโต อนาปตฺตีติ อตฺโถ. อาปทาย คจฺฉตีติ โยชนา. ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายา อาปทา. อาสนสาลํ วาติ สีหฬทีเป วิย ภิกฺขูนํ ภฺุชนตฺถาย ยตฺถ ทานปตีหิ อาสนานิ ปฺาปียนฺติ, ตํ อาสนสาลํ วา, โภชนสาลนฺติ อตฺโถ. ‘‘อาปทายาสนสาล’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ยการโลโป. ภตฺติยสฺส ฆรนฺติ นิมนฺติตฆรํ วา สลากภตฺตทายกานํ วา ฆรํ.
๑๕๖๑. ปเวสนํ กฺริยํ. อนาปุจฺฉนํ อกฺริยํ. อจิตฺตกสมุฏฺานมิสฺสกตฺตา ‘‘อจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. กุสลากุสลาพฺยากตานํ อฺตรจิตฺตสมงฺคินา อาปชฺชิตพฺพํ สนฺธาย ‘‘ติจิตฺตฺจา’’ติ วุตฺตํ.
จาริตฺตกถาวณฺณนา.
๑๕๖๒. ‘‘สพฺพา’’ติ อิทํ วิวรนฺโต ‘‘จตุมาสปวารณา ปุนปวารณา นิจฺจปวารณา’’ติ ปวารณตฺตยํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ¶ ‘‘จตุมาสปจฺจยปวารณา สาทิตพฺพาติ คิลานปจฺจยปวารณา สาทิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. ๓๐๗) ปทภาชเน วุตฺตํ. ปุนปวารณา จ จตฺตาโรเยว มาเส เภสชฺเชน ปวารณํ. เตนาห อฏฺุปฺปตฺติยํ ‘‘เตน หิ ตฺวํ มหานาม สงฺฆํ อปรมฺปิ จตุมาสํ เภสชฺเชน ปวาเรหี’’ติ. นิจฺจปวารณา นาม ยาวชีวํ เภสชฺเชเหว ปวารณา. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา อฏฺุปฺปตฺติยํ ‘‘เตน หิ ตฺวํ มหานาม สงฺฆํ ยาวชีวํ เภสชฺเชน ปวาเรหี’’ติ (ปาจิ. ๓๐๓).
สพฺพา เจตา ปวารณา เภสชฺชปริยนฺตรตฺติปริยนฺตตทุภยปริยนฺตอปริยนฺตวเสน จตุพฺพิธา โหนฺติ. ยถาห –
‘‘เภสชฺชปริยนฺตา นาม เภสชฺชานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ ‘เอตฺตเกหิ เภสชฺเชหิ ปวาเรมี’ติ. รตฺติปริยนฺตา นาม รตฺติโย ปริคฺคหิตาโย โหนฺติ ‘เอตฺตกาสุ รตฺตีสุ ปวาเรมี’ติ. เภสชฺชปริยนฺตา จ รตฺติปริยนฺตา จ นาม เภสชฺชานิ จ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ รตฺติโย จ ปริคฺคหิตาโย โหนฺติ ‘เอตฺตเกหิ เภสชฺเชหิ เอตฺตกาสุ รตฺตีสุ ¶ ปวาเรมี’ติ. เนวเภสชฺชปริยนฺตา นรตฺติปริยนฺตา นาม เภสชฺชานิ จ อปริคฺคหิตานิ โหนฺติ รตฺติโย จ อปริคฺคหิตาโย โหนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๓๐๗).
๑๕๖๓. ‘‘สาทิตพฺพา’’ติ วุตฺเต สาทิยนปฺปกาเร ทสฺเสตุมาห ‘‘วิฺาเปสฺสามี’’ติอาทิ. เภสชฺชมฺปิ สติ เม ปจฺจเย วิฺาเปสฺสามีติ โยชนา, ‘‘สาทิตพฺพา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ตเทว พฺยติเรกโต ทสฺเสตุมาห ‘‘น ปฏิกฺขิปิตพฺพา’’ติ. ปฏิกฺเขปการณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โรโคทานิ น เมติ จา’’ติ. สา ติวิธา ปวารณา.
๑๕๖๔. ติกปาจิตฺติยํ ¶ วุตฺตนฺติ ‘‘ตตุตฺตริ ตตุตฺตริสฺี, เวมติโก, นตตุตฺตริสฺี เภสชฺชํ วิฺาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๐๙) วุตฺตํ ปาจิตฺติยตฺตยํ. อิธ ตตุตฺตรีติ เอตฺถ เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต, ยาสุ จ รตฺตีสุ ปวาริโต, ตโต เจ อุตฺตริ อธิกนฺติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘เภสชฺชปริยนฺเต เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต โหติ, ตานิ เภสชฺชานิ เปตฺวา อฺานิ เภสชฺชานิ วิฺาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ จ ‘‘รตฺติปริยนฺเต ยาสุ รตฺตีสุ ปวาริโต โหติ, ตา รตฺติโย เปตฺวา อฺาสุ รตฺตีสุ วิฺาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๐๘) จ. ตตฺถ เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนา.
๑๕๖๕. ตโต จตุมาสโต อุตฺตริ อติเรกํ ตตุตฺตริ, ตตุตฺตริ น โหตีติ นตตุตฺตริ, นตตุตฺตรีติ สฺา อสฺส อตฺถีติ นตตุตฺตริสฺี, ภิกฺขุ, ตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต, ตานิ วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สห เสเสน โยเชตพฺพํ. ยถาห ‘‘อนาปตฺติ เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต โหติ, ตานิ เภสชฺชานิ วิฺาเปตี’’ติ (ปาจิ. ๓๑๐). เยน วา เยหิ เภสชฺเชหิ ยาสุ วา รตฺตีสุ ปวาริโต, ตโต อฺมฺปิ ยถาตถํ อาจิกฺขิตฺวา ภิยฺโย วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สห เสเสน โยเชตพฺพํ. ยถาตถํ อาจิกฺขิตฺวา ภิยฺโย วิฺาเปนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อิเมหิ ตยา เภสชฺเชหิ ปวาริตมฺห, อมฺหากฺจ อิมินา จ อิมินา จ เภสชฺเชน อตฺโถ’ติ อาจิกฺขิตฺวา วิฺาเปติ, ‘ยาสุ ตยา รตฺตีสุ ปวาริตมฺห, ตาโย จ รตฺติโย วีติวตฺตา, อมฺหากฺจ เภสชฺเชน อตฺโถ’ติ อาจิกฺขิตฺวา วิฺาเปตี’’ติ (ปาจิ. ๓๑๐) วจนโต ยถาตถํ วตฺวา อธิกํ วิฺาเปนฺตสฺสาติ อตฺโถ.
๑๕๖๖. อฺสฺส ¶ ¶ ภิกฺขุสฺส อตฺถาย วา วิฺาเปนฺตสฺส ภิกฺขุสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. าตกานํ วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ เอตฺถ าตกานํ สนฺตกํ วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ. อตฺตโน วา ธเนน วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. เอตฺถ ธนํ นาม ตณฺฑุลาทิ กปฺปิยวตฺถุ.
๑๕๖๗. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วิฺาเปนฺตสฺสา’’ติ อิทํ ปจฺจามสติ. อุมฺมตฺตกาทีนนฺติ วิเสสิตพฺพมเปกฺขิตฺวา ‘‘วิฺาเปนฺตาน’’นฺติ พหุวจนํ กาตพฺพํ.
เภสชฺชกถาวณฺณนา.
๑๕๖๘. อุยฺยุตฺตนฺติ สงฺคามตฺถาย กตอุยฺโยคํ, คามโต นิกฺขมฺม คจฺฉนฺตํ วา เอกตฺถ สนฺนิวิฏฺํ วา. ยถาห ‘‘อุยฺยุตฺตา นาม เสนา คามโต นิกฺขมิตฺวา นิวิฏฺา วา โหติ ปยาตา วา’’ติ (ปาจิ. ๓๑๔). อฺตฺร ปจฺจยาติ เปตฺวา ตถารูปปจฺจยํ.
๑๕๖๙. ทสฺสนสฺสุปจารสฺมินฺติ เอตฺถ ทสฺสนูปจารํ นาม ยสฺมึ าเน ิตสฺส เสนา ปฺายติ, ตํ านํ. ยถาห ‘‘ยตฺถ ิโต ปสฺสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๑๔). อุปจารํ วิมฺุจิตฺวา ปสฺสนฺตสฺสาติ ยถาวุตฺตทสฺสโนปจารฏฺานํ เอตฺถ ตฺวา โอโลเกตุํ น สุกรนฺติอาทินา การเณน ตํ านํ ปหาย อฺตฺถ วิโลเกนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. เกนจิ ปฏิจฺฉนฺนํ หุตฺวา อทิสฺสมานมฺปิ นินฺนํ านํ โอติณฺณํ อปฺายมานมฺปิ ปฺายนฺตมฺปิ โอโลเกตุํ น สกฺกา เอวเมว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ยถาห ‘‘เกนจิ อนฺตริตา วา นินฺนํ โอรุฬฺหา วา น ทิสฺสตี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๑๔). ปโยคโตติ ยถาวุตฺตทสฺสนปโยคคณนาย.
๑๕๗๐. อิทานิ ¶ จตุรงฺคเสนาลกฺขณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาโรหา ปน จตฺตาโร’’ติอาทิ. อาโรหาติ เอตฺถ หตฺถาโรหา ทฏฺพฺพา. ตปฺปาทรกฺขกาติ ตสฺส ปาทรกฺขกาติ วิคฺคโห. ทฺเว ทฺเวติ เอเกกํ ปาทํ รกฺขนฺตา ทฺเว ทฺเว. ทฺวาทสโปโสติ ทฺวาทส โปสา เอตสฺสาติ วิคฺคโห. ทฺวาทสปุริสยุตฺโต เอโก หตฺถี นาม.
๑๕๗๑. อาโรโหติ ¶ เอตฺถ อสฺสาโรโห วุจฺจติ. ติปุริโสติ ตโย ปุริสา อสฺสาติ วิคฺคโห. หโยติ อสฺโส. เอโก สารถีติ รถจาริโก. ‘‘โยโธ เอโก’’ติ ปทจฺเฉโท. อาณิรกฺขาติ รถจกฺกทฺวยสฺส อคฬนตฺถํ อกฺขกสฺส อุโภสุ โกฏีสุ อาโกฏิตา ทฺเว อาณิโย รกฺขนกา.
๑๕๗๒. จตุโปโสติ จตฺตาโร โปสา ยสฺสาติ วิคฺคโห. จตุสจฺจวิภาวินาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ เทสเกน ภควตา. ปทหตฺถาติ อาวุธหตฺถา. ปชฺชเต คมฺยเต อเนน ปเร หนิตุนฺติ ปทํ, อาวุธํ, ปทานิ หตฺเถสุ เยสํ เต ปทหตฺถาติ ภินฺนาธิกรโณ พาหิรตฺถสมาโส ยถา ‘‘วชิรปาณี’’ติ. ปตฺติปทาติ-สทฺโท อนตฺถนฺตรา, มนุสฺสเสนาย อธิวจนํ.
๑๕๗๓. จตุรงฺคสมายุตฺตาติ จตูหิ องฺเคหิ อวยเวหิ สมายุตฺตาติ วิคฺคโห.
๑๕๗๔. หตฺถิอาทีสูติ ยถาวุตฺตลกฺขณหตฺถิอสฺสรถปทาตินามเกสุ จตูสุ องฺเคสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เอเกกนฺติ เอเกกํ องฺคํ. เอเตสุ อวกํสโต เอกํ ปุริสารุฬฺหมปิ หตฺถิฺจ ตถา อสฺสฺจ เอกํ ปทหตฺถปุริสฺจ เอกเมกํ ¶ กตฺวา อาห ‘‘เอเกกํ ทสฺสนตฺถาย คจฺฉโต’’ติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อนฺตมโส เอกปุริสารุฬฺหํ เอกมฺปิ หตฺถิมฺปี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๑๕). อนุยฺยุตฺเตปีติ สงฺคามํ วินา อฺเน การเณน นิกฺขนฺเต. ยถาห ‘‘อนุยฺยุตฺตา นาม ราชา อุยฺยานํ วา นทึ วา คจฺฉติ, เอวํ อนุยฺยุตฺตา โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๑๕).
๑๕๗๕. สมฺปตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘เสน’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ. อาปทาสูติ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเย สติ ‘‘เอตฺถ คโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ คจฺฉโต อนาปตฺติ. ตถารูเป ปจฺจเย คิลานาวโลกนาทิเก คมนานุรูปปจฺจเย สติ อนาปตฺตีติ โยชนา.
อุยฺยุตฺตกถาวณฺณนา.
๑๕๗๖-๗. ‘‘สิยา จ ตสฺส ภิกฺขุโน โกจิเทว ปจฺจโย เสนํ คมนาย, ทิรตฺตติรตฺตํ เตน ภิกฺขุนา เสนาย วสิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๓๑๘) อนฺุาตตฺตา เกนจิ กรณีเยน ¶ สงฺคามตฺถํ อุยฺยุตฺตาย เสนาย ทิรตฺตติรตฺตํ ปฏิปาฏิยา วสิตฺวา จตุตฺถรตฺติยํ วสนฺตสฺส ปน ภิกฺขุโน อาปตฺตึ ทสฺเสตุมาห ‘‘จตุตฺเถ’’ติอาทิ. อนาปตฺติวาเร ‘‘คิลาโน วสตี’’ติ (ปาจิ. ๓๒๑) วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อโรควา’’ติ. เสนายาติ เอตฺถ ปริกฺเขปารหฏฺาเนน วา สฺจรณปริยนฺเตน วา เสนา ปริจฺฉินฺทิตพฺพา, เอวํ ปริจฺฉินฺนาย เสนาย อนฺโตวาติ อตฺโถ.
ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อติเรกติรตฺเต อติเรกสฺี, เวมติโก, อูนกสฺี เสนาย วสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๒๐) ปาจิตฺติยตฺตยํ วุตฺตํ.
เสนาวาสกถาวณฺณนา.
๑๕๘๐. อุยฺโยธิกํ ¶ นาม สงฺคามฏฺานํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา เอตฺถ ยุชฺฌนฺตีติ อุยฺโยธิกํ, สมฺปหารฏฺานสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๒๒). พลคฺคนฺติ ‘‘เอตฺตกา หตฺถี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๓๒๔) ปทภาชนาคตนเยน พลสฺส คณนฏฺานํ พลคฺคํ. ยถาห ‘‘พลสฺส อคฺคํ ชานนฺติ เอตฺถาติ พลคฺคํ, พลคณนฏฺานนฺติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๒๒). เสนาพฺยูหนฺติ ‘‘อิโต หตฺถี โหนฺตุ, อิโต อสฺสา, อิโต รถา, อิโต ปตฺตี โหนฺตู’’ติ (ปาจิ. ๓๒๔) ปทภาชเน วุตฺตเสนาสนฺนิเวสฏฺานํ เสนาพฺยูหํ. ยถาห ‘‘เสนาย วิยูหํ เสนาพฺยูหํ, เสนาสนฺนิเวสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๒๒).
๑๕๘๑. ปุริเมติ อนนฺตรสิกฺขาปเท. ‘‘ทฺวาทสปุริโส หตฺถี’’อิติ โย หตฺถี วุตฺโตติ โยชนา. เตนาติ เตน หตฺถินา เหตุภูเตน.
๑๕๘๒. ‘‘เสเสสู’’ติ อิมินา อสฺสานีกรถานีกปตฺตานีกา คหิตา. ปตฺตานีกํ นาม ‘‘จตฺตาโร ปุริสา ปทหตฺถา ปตฺตี ปจฺฉิมํ ปตฺตานีก’’นฺติ (ปาจิ. ๓๒๔) เสนงฺเคสุ ปฏินิทฺเทเสน นิพฺพิเสสํ กตฺวา วุตฺตํ. ติณฺณนฺติ เอเตสํ อุยฺยุตฺตาทีนํ.
อุยฺโยธิกกถาวณฺณนา.
อเจลกวคฺโค ปฺจโม.
๑๕๘๓. ปิฏฺาทีหีติ ¶ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปูวาทึ สงฺคณฺหาติ. ยถาห ‘‘สุรา นาม ปิฏฺสุรา ปูวสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตา’’ติ (ปาจิ. ๓๒๘). เอตฺถ จ ปิฏฺํ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา ปกฺขิปิตฺวา กตา ปิฏฺสุรา. เอวํ ¶ ปูเว, โอทเน จ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา มทฺทิตฺวา กตา ‘‘ปูวสุรา, โอทนสุรา’’ติ วุจฺจติ. ‘‘กิณฺณา’’ติ ปน ตสฺสา สุราย พีชํ วุจฺจติ, เย ‘‘สุราโมทกา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, เต ปกฺขิปิตฺวา กตา กิณฺณปกฺขิตฺตา. หรีตกิสาสปาทินานาสมฺภาเรหิ สํโยชิตา สมฺภารสํยุตฺตา.
ปุปฺผาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ผลาทีนํ คหณํ. ยถาห ‘‘เมรโย นาม ปุปฺผาสโว ผลาสโว มธฺวาสโว คุฬาสโว สมฺภารสํยุตฺโต’’ติ (ปาจิ. ๓๒๘). ตตฺถ จ ปุปฺผาสโว นาม มธุกปุปฺผาทีนํ ชาติรสกโต เจว ตาลนาฬิเกรปุปฺผานฺจ รโส จิรปริวาสิโต. ผลาสโว ปน มุทฺทิกาปนสผลาทีนิ มทฺทิตฺวา เตสํ รเสน กโต. มธฺวาสโว นาม มุทฺทิกานํ ชาติรเสน กโต. มกฺขิกามธุนาปิ กรียตีติ วทนฺติ. อุจฺฉุรโส คุฬาสโว. หรีตกามลกกฏุกภณฺฑาทินานาสมฺภารานํ รโส จิรปริวาสิโต สมฺภารสํยุตฺโต. อาสโว เมรยํ โหตีติ โยชนา.
๑๕๘๔. พีชโต ปฏฺายาติ สมฺภาเร ปฏิยาทิตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺาย ตาลนาฬิเกราทีนํ ปุปฺผรเส ปุปฺผโต คฬิตาภินวกาลโตเยว จ ปฏฺาย. ปิวนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘กุสคฺเคนา’’ติปิ เสโส. อุภยมฺปิ จาติ สุรํ, เมรยฺจาติ อุภยมฺปิ. พีชโต ปน ปฏฺาย กุสคฺเคน ปิวนฺตสฺสปิ ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยเชตพฺพํ. ปโยคพาหุลฺเลน อาปตฺติพาหุลฺลํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปโยเค จ ปโยเค จา’’ติ. อิทฺจ วิจฺฉินฺทิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปิวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปโยเค จ ปโยเค จ ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยเชตพฺพํ. ยถาห ‘‘วิจฺฉินฺทิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปิวโต ปโยคคณนาย อาปตฺติโย’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๒๘). เอเกเนว ปโยเคน พหุมฺปิ ปิวนฺตสฺส เอกํ เอว ¶ อาปตฺตึ พฺยติเรกโต ทีเปติ. ยถาห ‘‘เอเกน ปน ปโยเคน พหุมฺปิ ปิวนฺตสฺส เอกา อาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๒๘).
๑๕๘๕. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘มชฺเช มชฺชสฺี, มชฺเช เวมติโก, มชฺเช อมชฺชสฺี ปิวติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๒๘) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ.
๑๕๘๖. ‘‘อนาปตฺติ ¶ นมชฺชํ โหติ มชฺชวณฺณํ มชฺชคนฺธํ มชฺชรสํ, ตํ ปิวตี’’ติ (ปาจิ. ๓๒๘) วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อมชฺชํ มชฺชวณฺณ’’นฺติอาทิ. อริฏฺํ นาม อามลกผลรสาทีหิ กโต อาสววิเสโส. โลณโสวีรกํ นาม อฏฺกถายํ –
‘‘หรีตกามลกวิภีตกกสาเว, สพฺพธฺานิ, สพฺพอปรณฺณานิ, สตฺตนฺนมฺปิ ธฺานํ โอทนํ, กทลิผลาทีนิ สพฺพผลานิ, เวตฺตเกตกขชฺชูริกฬีราทโย สพฺพกฬีเร, มจฺฉมํสขณฺฑานิ, อเนกานิ จ มธุผาณิตสินฺธวโลณติกฏุกาทีนิ เภสชฺชานิ ปกฺขิปิตฺวา กุมฺภิมุขํ ลิมฺปิตฺวา เอกํ วา ทฺเว วา ตีณิ วา สํวจฺฉรานิ เปนฺติ, ตํ ปริปจฺจิตฺวา ชมฺพุรสวณฺณํ โหติ. วาตกาสกุฏฺปณฺฑุภคนฺทลาทีนฺจ สินิทฺธโภชนภุตฺตานฺจ อุตฺตรปานํ ภตฺตชีรณกเภสชฺชํ ตาทิสํ นตฺถิ. ตํ ปเนตํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตมฺปิ วฏฺฏติ, คิลานานํ ปากติกเมว. อคิลานานํ ปน อุทกสมฺภินฺนํ ปานปริโภเคนา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๙๒) –
วิภาวิโต เภสชฺชวิเสโส. สุตฺตํ นาม อเนเกหิ เภสชฺเชหิ อภิสงฺขโต อมชฺชภูโต อาสววิเสโส.
๑๕๘๗. วาสคาหาปนตฺถายาติ ¶ สุคนฺธิภาวคาหาปนตฺถํ. อีสกนฺติ มชฺชวณฺณคนฺธรสา ยถา น ปฺายนฺติ, เอวํ อปฺปมตฺตกํ. ยถาห ‘‘อนติกฺขิตฺตมชฺเชเยว อนาปตฺติ. ยํ ปน อติกฺขิตฺตมชฺชํ โหติ, ยตฺถ มชฺชสฺส วณฺณคนฺธรสา ปฺายนฺติ, ตสฺมึ อาปตฺติเยวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๒๙). สูปาทีนํ ตุ ปาเกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มํสปากาทโย สงฺคหิตา. ยถาห ‘‘สูปสมฺปาเก มํสสมฺปาเก เตลสมฺปาเก’’ติ (ปาจิ. ๓๒๘).
๑๕๘๘. วตฺถุอชานนา อจิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยถาห ‘‘วตฺถุอชานนตาย เจตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๒๙). วตฺถุอชานนตา จ นาม ‘‘มชฺช’’นฺติ อชานนภาโว. อิทนฺติ อิทํ สิกฺขาปทํ. จ-สทฺเทน อฺานิ จ คิรคฺคสมชฺชาทิสิกฺขาปทานิ สมุจฺจิโนติ. อกุสเลเนวาติ อกุสลจิตฺเตเนว. ปานโตติ ปาตพฺพโต. โลกวชฺชกนฺติ สาธุโลเกน วชฺเชตพฺพนฺติ อตฺโถ. โลกวชฺชเมว โลกวชฺชกํ.
นนุ ¶ เจตฺถ วตฺถุอชานนตาย อจิตฺตกตฺเต ตํวตฺถุอชานนํ กุสลาพฺยากตจิตฺตสมงฺคิโนปิ สมฺภวติ, กสฺมา ‘‘อกุสเลเนว ปานโต โลกวชฺชก’’นฺติ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – ยสฺมา อมชฺชสฺาย ปิวโต, มชฺชสฺาย จ ปิวโต มชฺชํ วตฺถุนิยาเมน กิเลสุปฺปตฺติยาว ปจฺจโย โหติ, ยถา มชฺชํ ปีตํ อชานนฺตสฺสาปิ อกุสลานเมว ปจฺจโย โหติ, น กุสลานํ, ตถา อชฺโฌหรณกาเลปิ วตฺถุนิยาเมน อกุสลสฺเสว ปจฺจโย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อกุสเลเนว ปานโต โลกวชฺชก’’นฺติ. ยถา ตํ นิฬินิชาตเก (ชา. ๒.๑๘.๑ อาทโย; ชา. อฏฺ. ๕.๑๘.๑ อาทโย) เภสชฺชสฺาย อิตฺถิยา มคฺเค องฺคชาตํ ปเวเสนฺตสฺส กุมารสฺส ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ตสฺสา มคฺเค เมถุนํ ปฏิเสวามี’’ติ วา สฺาย ¶ อภาเวปิ กามราคุปฺปตฺติยา สีลาทิคุณปริหานิ วตฺถุนิยามโต จ อโหสิ, เอวมิธาปิ ทฏฺพฺโพ.
เกจิ ปน ‘‘อกุสเลเนว ปานโต’’ติ อิทํ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส สจิตฺตกปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ, อฺถา ปาณาติปาตาทีสุปิ อติปฺปสงฺโคติ มฺมานา พหุการณํ, นิยมนฺจ ทสฺเสสุํ. วินยฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๒๙), ปน ขุทฺทกปาฏฺกถายํ (ขุ. ปา. อฏฺ. สิกฺขาปทวณฺณนา), วิภงฺคฏฺกถาทีสุ จ ‘‘ติจิตฺต’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อกุสลจิตฺต’’มิจฺเจว วุตฺตตฺตา, สิกฺขาปทสฺส สามฺลกฺขณํ ทสฺเสนฺเตน ปกฺขนฺตรลกฺขณทสฺสนสฺส อยุตฺตตฺตา จ อฏฺกถาสุ ยถารุตวเสเนว อตฺถคฺคหเณ จ กสฺสจิ วิโรธสฺส อสมฺภวโต สจิตฺตกปกฺขเมว สนฺธาย อกุสลจิตฺตตา, โลกวชฺชตา เจตฺถ น วตฺตพฺพา. ‘‘วตฺถุํ ชานิตฺวาปิ อชานิตฺวาปิ มชฺชํ ปิวโต ภิกฺขุสฺส ปาจิตฺติยํ. สามเณรสฺส ปน ชานิตฺวาว ปิวโต สีลเภโท, น อชานิตฺวา’’ติ (มาหาว. อฏฺ. ๑๐๘ อตฺถโต สมานํ) ยํ วุตฺตํ, ตตฺถ การณํ มคฺคิตพฺพํ. สิกฺขาปทปฺตฺติยา พุทฺธานเมว วิสยตฺตา น ตํ มคฺคิตพฺพํ, ยถาปฺตฺเตเยว วตฺติตพฺพํ. อิทํ ปน สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตํ, สุโขเปกฺขาเวทนานํ วเสน ทุเวทนฺจ โหติ. วินยฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๒๙), ปน มาติกฏฺกถายฺจ (กงฺขา. อฏฺ. สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ติเวทน’’นฺติ ปาโ ทิสฺสติ, ขุทฺทกปาวณฺณนาย (ขุ. ปา. อฏฺ. สิกฺขาปทวณฺณนา), วิภงฺคฏฺกถาทีสุ (วิภ. อฏฺ. ๗๐๓ อาทโย) จ ‘‘สุขมชฺฌตฺตเวทนาวเสน ทุเวทน’’นฺติ จ ‘‘โลภโมหมูลวเสน ทฺวิมูลก’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา โส ‘‘ปมาทปาโ’’ติ คเหตพฺโพ.
สุราปานกถาวณฺณนา.
๑๕๘๙. เยน ¶ ¶ เกนจิ องฺเคนาติ องฺคุลิอาทินา เยน เกนจิ สรีราวยเวน. หสาธิปฺปายิโนติ หเส อธิปฺปาโย หสาธิปฺปาโย, โส เอตสฺส อตฺถีติ วิคฺคโห, ตสฺส, อิมินา กีฬาธิปฺปายรหิตสฺส อนาปตฺตึ พฺยติเรกโต ทีเปติ. วกฺขติ จ ‘‘อนาปตฺติ นหสาธิปฺปายสฺสา’’ติ. ผุสโต ผุสนฺตสฺส.
๑๕๙๐. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺเนสุ. กายปฏิพทฺธาทิเก นเยติ ‘‘กาเยน กายปฏิพทฺธํ อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติเอวมาทินา (ปาจิ. ๓๓๒) ทสฺสิเต นเย. อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน ตีณิ ทุกฺกฏานิ วุตฺตานีติ อาห ‘‘ตเถวานุปสมฺปนฺเน, ทีปิตํ ติกทุกฺกฏ’’นฺติ. เอตฺถ จ ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยสฺส วุตฺตภาโว ทีปิโต โหติ. ยถา อุปสมฺปนฺเน ติกปาจิตฺติยํ ทีปิตํ, ตเถว อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ ทีปิตนฺติ โยชนา.
๑๕๙๑. เอตฺถ…เป… ภิกฺขุนีติ เอตฺถ ภิกฺขุปิ ภิกฺขุนิยา อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ิโตติ เวทิตพฺโพ.
๑๕๙๒. นหสาธิปฺปายสฺส ผุสโตติ หสาธิปฺปายํ วินา วนฺทนาทีสุ ปาทาทิสรีราวยเวน ปรํ ผุสนฺตสฺส. กิจฺเจ สตีติ ปิฏฺิปริกมฺมาทิกิจฺเจ สติ.
องฺคุลิปโตทกกถาวณฺณนา.
๑๕๙๓. ชเลติ เอตฺถ ‘‘อุปริโคปฺผเก’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘อุปริโคปฺผเก อุทเก’’ติ (ปาจิ. ๓๓๗). นิมุชฺชนาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อุมฺมุชฺชนปฺลวนานิ คหิตานิ. ยถาห ‘‘อุปริโคปฺผเก อุทเก หสาธิปฺปาโย นิมุชฺชติ วา อุมฺมุชฺชติ วา ปลวติ ¶ วา’’ติ (ปาจิ. ๓๓๗). ‘‘เกวล’’นฺติ อิมินา นหานาทิกิจฺเจน โอตรนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทีเปติ.
๑๕๙๔. อุปริโคปฺผเก ชเลติ โคปฺผกานํ อุปริภาคปฺปมาเณ ชเล. นิมุชฺเชยฺยปิ วาติ อนฺโตชลํ ปวิสนฺโต นิมุชฺเชยฺย วา. ตเรยฺย วาติ ปฺลเวยฺย วา.
๑๕๙๕-๖. อนฺโตเยโวทเก ¶ นิมุชฺชิตฺวาน คจฺฉโต ตสฺส หตฺถปาทปโยเคหิ ปาจิตฺตึ ปริทีปเยติ โยชนา.
๑๕๙๗. หตฺถาทิสกลสรีราวยวํ สงฺคณฺหิตุํ ‘‘เยน เยนา’’ติ อนิยมาเมฑิตมาห. ชลํ ตรโต ภิกฺขุโน เยน เยน ปน องฺเคน ตรณํ โหตีติ โยชนา.
๑๕๙๘. ตรุโต วาปีติ รุกฺขโตปิ วา. ติกปาจิตฺติยนฺติ อุทเก หสธมฺเม หสธมฺมสฺิเวมติกอหสธมฺมสฺีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํ. ‘‘ติกทุกฺกฏ’’นฺติ ปาโ ทิสฺสติ, ‘‘อุทเก อหสธมฺเม หสธมฺมสฺี, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อุทเก อหสธมฺเม เวมติโก, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๓๘) วตฺวา ‘‘อุทเก อหสธมฺเม อหสธมฺมสฺี, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. ๓๓๘) ตติยวิกปฺเป ปาฬิยํ อนาปตฺติ วุตฺตาติ โส ปมาทปาโ, ‘‘ทฺวิกทุกฺกฏ’’นฺติ ปาโเยว คเหตพฺโพ.
๑๕๙๙. นาวํ ตีเร อุสฺสาเรนฺโตปิ วาติ สมฺพนฺโธ. อุสฺสาเรนฺโตติ ตีรมาโรเปนฺโต. ‘‘กีฬตี’’ติ อิทํ ‘‘ปาเชนฺโต’’ติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํ.
๑๖๐๐. กถลาย วาติ ขุทฺทกกปาลิกาย วา. อุทกนฺติ เอตฺถ ‘‘ภาชนคตํ วา’’ติ เสโส. ‘‘ภาชนคตํ อุทกํ วา’’ติ (ปาจิ. ๓๓๘) หิ ปทภาชเน วุตฺตํ.
๑๖๐๑. กฺจิกํ ¶ วาติ ธฺรสํ วา. อปิ-สทฺโท ‘‘ขีรํ วา ตกฺกํ วา รชนํ วา ปสฺสาวํ วา’’ติ (ปาจิ. ๓๓๘) ปาฬิยํ อาคเต สมฺปิณฺเฑติ. จิกฺขลฺลํ วาปีติ อุทกกทฺทมํ วา. เอตฺถ วิเสสโชตเกน อปิ-สทฺเทน ‘‘อปิจ อุปริโคปฺผเก วุตฺตานิ อุมฺมุชฺชนาทีนิ เปตฺวา อฺเน เยน เกนจิ อากาเรน อุทกํ โอตริตฺวา วา อโนตริตฺวา วา ยตฺถ กตฺถจิ ิตํ อุทกํ อนฺตมโส พินฺทุํ คเหตฺวา ขิปนกีฬายปิ กีฬนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๓๖) อฏฺกถาคตํ วินิจฺฉยวิเสสํ สมฺปิณฺเฑติ. วิกฺขิปนฺติ วิกฺขิปิตฺวา.
๑๖๐๒. สติ ¶ กิจฺเจ ชลํ วิคาหิตฺวา นิมุชฺชนาทิกํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. กิจฺจํ นาม นหานาทิกํ.
๑๖๐๓. อนนฺตรสฺสาติ องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทสฺส. วิเสโสว วิเสสตา, โกจิ วิเสโส นตฺถีติ อตฺโถ.
หสธมฺมกถาวณฺณนา.
๑๖๐๔-๕. โย ภิกฺขุ ภิกฺขุนา ปฺตฺเตน วุจฺจมาโน อสฺส วจนํ อกตฺตุกามตาย อาทรํ ปน สเจ น กโรติ, ตสฺส ตสฺมึ อนาทริเย ปาจิตฺติยมุทีรเยติ โยชนา, อิมินา วากฺเยน ปุคฺคลานาทรมูลกํ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. ยถาห ‘‘อนาทริยํ นาม ทฺเว อนาทริยานิ ปุคฺคลานาทริยฺจ ธมฺมานาทริยฺจา’’ติ (ปาจิ. ๓๔๒), ‘‘ปุคฺคลานาทริยํ นาม อุปสมฺปนฺเนน ปฺตฺเตน วุจฺจมาโน ‘อยํ อุกฺขิตฺตโก วา วมฺภิโต วา ครหิโต วา อิมสฺส วจนํ อกตํ ภวิสฺสตี’ติ อนาทริยํ กโรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๔๒) จ.
ธมฺมเมว วา อสิกฺขิตุกาโม โย ภิกฺขุ ภิกฺขุนา ปฺตฺเตน วุจฺจมาโน อสฺส วจนํ อกตฺตุกามตาย อาทรํ ¶ ปน สเจ น กโรติ, ตสฺส ตสฺมึ อนาทริเย ปาจิตฺติยมุทีรเยติ โยชนา, อิมินา ธมฺมานาทริยมูลกํ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. ยถาห ‘‘ธมฺมานาทริยํ นาม อุปสมฺปนฺเนน ปฺตฺเตน วุจฺจมาโน กถายํ นสฺเสยฺย วา วินสฺเสยฺย วา อนฺตรธาเยยฺย วา, ตํ นสิกฺขิตุกาโม อนาทริยํ กโรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๔๒). อนาทริเยติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ.
๑๖๐๖. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสฺี อนาทริยํ กโรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๔๓) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. ติกาตีเตนาติ โลกตฺติกมติกฺกนฺเตน. อนุปสมฺปนฺนานาทเร ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํ.
๑๖๐๗. สุตฺเตเนวาภิธมฺเมนาติ เอตฺถ เอวกาโร ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺโพ. ‘‘สุตฺเตน ¶ อภิธมฺเมนา’’ติ ปททฺวเยน อเภโทปจารโต สุตฺตาภิธมฺมาคโต ปริยตฺติธมฺโม วุตฺโต. อปฺตฺเตนาติ ปฺตฺตสงฺขาตวินยโต อฺตฺตา อปฺตฺเตน. ‘‘อปฺตฺเตนา’’ติ อิทํ ‘‘สุตฺเตน อภิธมฺเมนา’’ติ ปททฺวยวิเสสนํ. ภิกฺขุนา วุตฺตสฺส ตสฺมึ ภิกฺขุมฺหิ วา ธมฺเม วา อนาทรํ กโรโต ทุกฺกฏเมว. สามเณเรน อุภเยนปิ ปฺตฺเตน วา อปฺตฺเตน วา วุตฺตสฺส ตสฺมึ สามเณเร วา ปฺตฺเต วา อปฺตฺเต วา ธมฺเม อนาทรํ กโรโต ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏเมวาติ โยชนา.
๑๖๐๘. โทโสติ ปาจิตฺติยทุกฺกฏสงฺขาโต โกจิ โทโส.
๑๖๐๙. เอตฺถาติ ¶ อิมสฺมึ อาจริยานํ คาเห. คารยฺโห อาจริยุคฺคโห เนว คเหตพฺโพติ โยชนา. คารยฺโห อาจริยุคฺคโหติ เอตฺถ ‘‘ยสฺมา อุจฺฉุรโส สตฺตาหกาลิโก, ตสฺส กสโฏ ยาวชีวิโก, ทฺวินฺนํเยว สมวาโย อุจฺฉุยฏฺิ, ตสฺมา วิกาเล อุจฺฉุยฏฺึ ขาทิตุํ วฏฺฏติ คุฬหรีตเก วิยา’’ติ เอวมาทิโก สมฺปติ นิพฺพตฺโต คารยฺหาจริยวาโท. กตโร ปน คเหตพฺโพติ? ปเวณิยา อาคโต อาจริยุคฺคโหว คเหตพฺโพ.
กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘โลกวชฺเช อาจริยุคฺคโห น วฏฺฏติ, ปณฺณตฺติวชฺเช ปน วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๔๔) วุตฺตํ. มหาปจฺจริยํ ‘‘สุตฺตํ, สุตฺตานุโลมฺจ อุคฺคหิตกานํเยว อาจริยานํ อุคฺคโห ปมาณํ, อชานนฺตานํ กถา อปฺปมาณ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๔๔) วุตฺตํ. ‘‘ตํ สพฺพํ ปเวณิยา อาคเต สโมธานํ คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๔๔) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เอตฺถ โลกวชฺเช อาจริยุคฺคโห น วฏฺฏตีติ โลกวชฺชสิกฺขาปเท อาปตฺติฏฺาเน โย อาจริยวาโท, โส น คเหตพฺโพ, โลกวชฺชมติกฺกมิตฺวา ‘‘อิทํ อมฺหากํ อาจริยุคฺคโห’’ติ วทนฺตสฺส อุคฺคโห น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. สุตฺตานุโลมํ นาม อฏฺกถา. ปเวณิยา อาคเต สโมธานํ คจฺฉตีติ ‘‘ปเวณิยา อาคโต อาจริยุคฺคโหว คเหตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๔๔) เอวํ วุตฺเต มหาอฏฺกถาวาเทเยว สงฺคหํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโย.
อนาทริยกถาวณฺณนา.
๑๖๑๐-๑. ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ภึสาเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๓๔๖) มาติกาวจนโต ¶ ภยสฺชนนตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติ เสโส. เตเนว วกฺขติ ‘‘อิตรสฺส ตุ ภิกฺขุสฺสา’’ติ. รูปาทินฺติ รูปสทฺทคนฺธาทึ. อุปสํหเรติ อุปฏฺเปติ ¶ , ทสฺเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ภยานกํ กถนฺติ โจรกนฺตาราทิกถํ. ยถาห ‘‘โจรกนฺตารํ วา วาฬกนฺตารํ วา ปิสาจกนฺตารํ วา อาจิกฺขตี’’ติ (ปาจิ. ๓๔๘). ปรสนฺติเกติ เอตฺถ ‘‘ปโร’’ติ วุตฺตนเยน ลพฺภมาโน อุปสมฺปนฺโน คเหตพฺโพ.
ทิสฺวา วาติ อุปฏฺาปิตํ ตํ รูปาทึ ทิสฺวา วา. สุตฺวา วาติ ตํ ภยานกํ กถํ สุตฺวา วา. ยสฺส ภยทสฺสนตฺถาย ตํ อุปฏฺาเปสิ, โส ภายตุ วา มา วา ภายตุ. อิตรสฺสาติ ตทุปฏฺาปกสฺส ภิกฺขุสฺส. ตงฺขเณติ อุปฏฺาปิตกฺขเณ.
๑๖๑๒. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสฺี ภึสาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๔๘) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํ. ‘‘อนุปสมฺปนฺนํ ภึสาเปตุกาโม’’ติอาทิเก ทุกฺกฏวาเร อนุปสมฺปนฺนคฺคหเณน คิหิโนปิ สงฺคยฺหมานตฺตา ‘‘สามเณรํ คหฏฺํ วา’’ติ อาห. สามเณรํ…เป… ภิกฺขุโน ตเถว ภึสาเปนฺตสฺส ติกทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนา.
ภึสาปนกถาวณฺณนา.
๑๖๑๔. โชตินฺติ อคฺคึ. ตปฺเปตุกาโมติ วิสิพฺเพตุกาโม. ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู ปทีเปปิ โชติเกปิ ชนฺตาฆเรปิ กุกฺกุจฺจายนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๓๕๒) อุปฺปนฺนวตฺถุมฺหิ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ตถารูปปจฺจยา โชตึ สมาทหิตุํ สมาทหาเปตุ’’นฺติ (ปาจิ. ๓๕๒) วุตฺตตฺตา เอตฺถ ‘‘ตถารูปํ ปจฺจย’’นฺติ อิมินา ¶ ปทีปุชฺชลนฺจ ปตฺตปจนสรีรเสทนาทิกมฺมฺจ ชนฺตาฆรวตฺตฺจ คเหตพฺพํ. เอตฺถ จ โชติเกปีติ ปตฺตปจนเสทนกมฺมาทีสุ โชติกรเณติ อตฺโถ.
๑๖๑๕. สยํสมาทหนฺตสฺสาติ อตฺตนา ชาเลนฺตสฺส.
๑๖๑๖. ชาลาเปนฺตสฺส ¶ …เป… ทุกฺกฏนฺติ อาณตฺติยา อาปชฺชิตพฺพํ ทุกฺกฏํ สนฺธายาห. อาณตฺติยา ชลิเต อาปชฺชิตพฺพาปตฺติ ‘‘ชาลุฏฺาเน ปนาปตฺติ, ปาจิตฺติ ปริกิตฺติตา’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา สิทฺธาติ วิสุํ น วุตฺตา.
๑๖๑๗. คิลานสฺสาติ ‘‘คิลาโน นาม ยสฺส วินา อคฺคินา น ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๓๕๔) วุตฺตสฺส คิลานสฺส. อวิชฺฌาตํ อลาตํ อุกฺขิปนฺตสฺสาติ คหเณน ภฏฺํ อนิพฺพุตาลาตํ อคฺคิโน สมีปํ กโรนฺตสฺส, ยถาาเน เปนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ.
๑๖๑๘-๙. วิชฺฌาตํ อลาตนฺติ นิพฺพุตาลาตํ. ยถาวตฺถุกํ ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติ. อฺเน วา กตํ วิสิพฺเพนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. วิสิพฺเพนฺตสฺสาติ ตปฺเปนฺตสฺส. องฺคารนฺติ วีตจฺจิกํ องฺคารํ. ปทีปุชฺชลนาทิเกติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘โชติเก ชนฺตาฆเร ตถารูปปจฺจยา’’ติ (ปาจิ. ๓๕๒) อาคตํ สงฺคณฺหาติ. เอตฺถ จ ตถารูปปจฺจยาติ เปตฺวา ปทีปาทีนิ อฺเนปิ ตถารูเปน ปจฺจเยน.
โชติสมาทหนกถาวณฺณนา.
๑๖๒๐-๑. มชฺฌิเม เทเสติ ชมฺพุทีเป ยตฺถ โพธิมณฺฑลํ โหติ, ตสฺมึ นวโยชนสตาวฏฺเฏ มชฺฌิมมณฺฑเล, อิมินา อิทํ ¶ สิกฺขาปทํ ตตฺเถว เทโสทิสฺสกตาย นิยตนฺติ ทสฺเสติ. เตเนว วกฺขติ อนาปตฺติวาเร ‘‘ปจฺจนฺติเมปิ วา เทเส’’ติ. จุณฺณนฺติ สิรีสจุณฺณาทิกํ จุณฺณํ. อภิสงฺขรโตติ ปฏิยาเทนฺตสฺส.
๑๖๒๒-๓. ‘‘มาเส อูนสฺิโน’’ติ ปทจฺเฉโท. อติเรกทฺธมาเส อูนสฺิโน วา อติเรกทฺธมาเส วิมติสฺส วา ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. อติเรกทฺธมาเส นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. สมเยสุ จ นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ เอตฺถ ‘‘อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย คิลานสมโย กมฺมสมโย อทฺธานคมนสมโย วาตวุฏฺิสมโย’’ติ (ปาจิ. ๓๖๓) ทสฺสิเตสุ ฉสุ สมเยสุ อฺตเร สมฺปตฺเต สมเย สตึ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา อูนมาเสปิ นหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ.
ตตฺถ ¶ เชฏฺมาโส จ อาสาฬฺหิมาสสฺส ปุริมปกฺโข จาติ ทิยฑฺฒมาโส อุณฺหสมโย นาม. ยถาห ‘‘อุณฺหสมโย นาม ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ (ปาจิ. ๓๖๔), วสฺสานสฺส ปโม มาโส ปริฬาหสมโย นาม. ยถาห ‘‘ปริฬาหสมโย นาม วสฺสานสฺส ปโม มาโส’’ติ (ปาจิ. ๓๖๔). ‘‘ยสฺส วินา นหานา น ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๓๖๔) วุตฺโต สมโย คิลานสมโย นาม. ‘‘อนฺตมโส ปริเวณมฺปิ สมฺมฏฺํ โหตี’’ติ (ปาจิ. ๓๖๔) วุตฺโต กมฺมสมโย นาม. ‘‘อทฺธโยชนํ คจฺฉิสฺสามี’ติ นหายิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๓๖๔) วุตฺโต อทฺธานคมนสมโย นาม. ‘‘ภิกฺขู สรเชน วาเตน โอกิณฺณา โหนฺติ, ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ กาเย ปติตานิ โหนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๓๖๔) วุตฺโต วาตวุฏฺิสมโย นาม.
นทีปารํ คจฺฉโตปิ อูนกทฺธมาเส นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. วาลิกํ อุกฺกิริตฺวานาติ เอตฺถ สุกฺขาย นทิยา ¶ วาลิกํ อุกฺกิริตฺวา. กตาวาเฏสุปิ อูนกทฺธมาเส นฺหายนฺตสฺสปิ อนาปตฺตีติ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิทํ ปจฺจามสติ.
๑๖๒๔. ปจฺจนฺติเมปิ วา เทเสติ ชมฺพุทีเป ยถาวุตฺตมชฺฌิมเทสโต พหิ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ, ขุทฺทเกสุ จ ทีเปสุ. สพฺเพสนฺติ ลทฺธสมยานํ, อลทฺธสมยานฺจ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ. อาปทาสูติ ภมรอนุพนฺธาทิอาปทาสุ. ยถาห ‘‘ภมราทีหิ อนุพทฺธสฺส อุทเก นิมุชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๖๖). กายจิตฺตสมุฏฺานํ เอฬกโลมสมุฏฺานํ นาม.
นฺหานกถาวณฺณนา.
๑๖๒๕-๗. ‘‘นวํ นาม อกตกปฺปํ วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. ๓๖๙) ปาฬิวจนโต จ ‘‘ปฏิลทฺธนวจีวเรนาติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๖๘) อฏฺกถาวจนโต จ จีวรนฺติ เอตฺถ ‘‘นว’’นฺติ เสโส. กปฺปิยํ พินฺทุํ อทตฺวา นวํ จีวรํ ภิกฺขุ ปริภฺุชติ, ตสฺเสวํ ปริภฺุชโต ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ฉนฺนนฺติ โขมาทีนํ, นิทฺธารเณ สามิวจนํ. อฺตรํ นวํ จีวรนฺติ นิทฺธาเรตพฺพํ. ยตฺถ กตฺถจีติ ‘‘จตูสุ วา โกเณสุ ตีสุ วา ทฺวีสุ วา เอกสฺมึ วา โกเณ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๖๘) อฏฺกถาวจนโต จีวรโกเณสุ ยตฺถ กตฺถจิ.
กํสนีเลนาติ ¶ จมฺมการนีเลน. จมฺมการนีลํ นาม ปกตินีลํ. คณฺิปเท ปน ‘‘จมฺมการา อุทเก ติผลํ, อโยคูถฺจ ปกฺขิปิตฺวา จมฺมํ กาฬํ กโรนฺติ, ตํ จมฺมการนีล’’นฺติ วุตฺตํ. มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘อโยมลํ โลหมลํ, เอตํ กํสนีลํ นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๖๘) วุตฺตํ. ปตฺตนีเลน วาติ ‘‘โย โกจิ นีลวณฺโณ ปณฺณรโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๖๘) อฏฺกถาย วุตฺเตน นีลปณฺณรเสน. เยน เกนจิ กาเฬนาติ องฺคารชลฺลิกาทีสุ อฺตเรน เยน เกนจิ กาฬวณฺเณน. ‘‘กทฺทโม นาม ¶ โอทโก วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. ๓๖๙) วุตฺตตฺตา กทฺทเมนาติ อุทกานุกทฺทมสุกฺขกทฺทมาทึ สงฺคณฺหาติ.
‘‘มงฺคุลสฺส ปิฏฺิปฺปมาณกํ มยูรสฺส อกฺขิปฺปมาณก’’นฺติ ยถากฺกเมน โยชนา.
๑๖๒๘. ‘‘ปาฬิกปฺโป กณฺณิกากปฺโป’’ติ โยชนา, มุตฺตาวลิ วิย ปาฬึ กตฺวา อปฺปิตกปฺโป จ กณฺณิกากาเรน อปฺปิตกปฺโป จาติ อตฺโถ. กตฺถจีติ เอตฺถ ‘‘ยถาวุตฺตปฺปเทเส’’ติ เสโส. ‘‘จตูสุ วา โกเณสุ ตีสุ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๖๘) วุตฺตตฺตา ‘‘อเนกํ วา’’ติ อาห. วฏฺฏเมว วฏฺฏกํ, อิมินา อฺํ วิการํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ยถาห ‘‘เปตฺวา เอกํ วฏฺฏพินฺทุํ อฺเน เกนจิปิ วิกาเรน กปฺโป น กาตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. ๓๖๘).
๑๖๒๙. ‘‘อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ อิทํ ‘‘วิมติสฺสจา’’ติ เอตฺถ จ-สทฺเทน สมุจฺจิตํ ‘‘อาทินฺเน อาทินฺนสฺิโน’’ติ ตติยวิกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยถาห ‘‘อาทินฺเน อาทินฺนสฺี, อนาปตฺตี’’ติ.
๑๖๓๐. ‘‘กปฺเป นฏฺเปิ วา’’ติอาทีหิ จ โยเชตพฺพํ. ปิ-สทฺเทน ‘‘กปฺปกโตกาเส ชิณฺเณ’’ติ อิทํ สมฺปิณฺเฑติ. ยถาห ‘‘กปฺปกโตกาโส ชิณฺโณ โหตี’’ติ. เตน กปฺปกเตนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ. สํสิพฺพิเตสูติ เอตฺถ ‘‘อกปฺปกเตสู’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี’’ติ. นิวาสนปารุปนํ กฺริยํ. กปฺปพินฺทุอนาทานํ อกฺริยํ.
ทุพฺพณฺณกรณกถาวณฺณนา.
๑๖๓๑-๔. ‘‘วิกปฺปนา ¶ ¶ นาม ทฺเว วิกปฺปนา สมฺมุขาวิกปฺปนา จ ปรมฺมุขาวิกปฺปนา จา’’ติ (ปาจิ. ๓๗๔) วุตฺตตฺตา ‘‘วิกปฺปนา ทุเว’’ติอาทิมาห. อิตีติ นิทสฺสเน, เอวนฺติ อตฺโถ. กถํ สมฺมุขาวิกปฺปนา โหตีติ อาห ‘‘สมฺมุขาย…เป… นิทฺทิเส’’ติ. เอกสฺสาติ เอตฺถ ‘‘พฺยตฺตสฺสา’’ติ เสโส. อิธ พฺยตฺโต นาม วิกปฺปนปจฺจุทฺธารณวิธึ ชานนฺโต.
ยถาวจนโยคโตติ ‘‘อิมํ จีวร’นฺติ วา, ‘อิมานิ จีวรานี’ติ วา, ‘เอตํ จีวร’นฺติ วา, ‘เอตานิ จีวรานี’ติ วา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) อฏฺกถาย วุตฺตํ อนติกฺกมฺม, วจนสมฺพนฺธกฺกเมนาติ อตฺโถ. ตเทกเทสสรูปํ ทสฺเสติ ‘‘อิมํ จีวร’’นฺติ.
‘‘อปจฺจุทฺธฏโต’’ติ อิมินา ‘‘น กปฺปตี’’ติ เอตสฺส เหตุํ ทสฺเสติ.
๑๖๓๕. ‘‘สนฺตก’’มิจฺจาทิ ปจฺจุทฺธรณปฺปกาโร. ยถาปจฺจยํ กโรหีติ ตุยฺหํ รุจฺจนกํ กโรหีติ อตฺโถ.
๑๖๓๖. สมฺมุขาวิกปฺปนฺตรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อปรา สมฺมุขา วุตฺตา’’ติอาทิ. อตฺตนา อภิรุจิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ นามํ คเหตฺวาติ โยชนา. สหธมฺมินนฺติ เอตฺถ ‘‘ปฺจนฺน’’นฺติ เสโส, นิทฺธารเณ สามิวจนํ.
๑๖๓๙. เอวนฺติ วกฺขมานาเปกฺขํ. อปิ-สทฺโท ปน สทฺทสฺสตฺเถ.
๑๖๔๐. มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต, ‘‘เตน วตฺตพฺพํ ‘โก เต มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโ วา’’ติ (ปาจิ. ๓๗๔) วจนโต อิทํ อุปลกฺขณํ. ปุน เตนปิ ภิกฺขุนา วตฺตพฺพนฺติ โยชนา.
๑๖๔๑-๒. ‘‘อหํ ¶ ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน ทมฺมี’ติ วา…เป… ‘ติสฺสาย สามเณริยา ทมฺมี’ติ วา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) เสสอฏฺกถาปาเน ‘‘อิท’’มิจฺจาทิปาโ โยเชตพฺโพ.
๑๖๔๓. ทฺวีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, เอตฺถ ‘‘วิกปฺปนาสู’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ.
๑๖๔๔-๕. อิธ ¶ ปน อิมสฺมึ สาสเน เยน ปน ภิกฺขุนา สห จีวรสามิเกน ตํ วินยกมฺมํ กตํ, ตสฺส อวิสฺสาเสน วิสฺสาสภาวํ วินา โส วินยกมฺมกโต ภิกฺขุ ตํ จีวรํ ปริภฺุเชยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺตีติ โยชนา. ฉนฺทานุรกฺขนตฺถํ ‘‘วินยํกมฺม’’นฺติ อนุสฺสาราคโม เวทิตพฺโพ, วินยกมฺมนฺติ อตฺโถ. ตํ จีวรํ อธิฏฺหนฺตสฺส วา วิสฺสชฺชนฺตสฺส วา ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๑๖๔๖. ปจฺจุทฺธารกวตฺเถสูติ ปจฺจุทฺธฏวตฺเถสุ. อปจฺจุทฺธารสฺิโนติ อปจฺจุทฺธฏสฺิโน. ตตฺถาติ อปจฺจุทฺธฏวตฺเถสุ. เวมติกสฺสาติ ‘‘ปจฺจุทฺธฏานิ นุ โข มยา, อปจฺจุทฺธฏานี’’ติ สํสยาปนฺนสฺส.
๑๖๔๗. ปจฺจุทฺธารณสฺิสฺสาติ ปจฺจุทฺธฏมิทนฺติ สฺิสฺส. วิสฺสาสาติ ยสฺส วา จีวรํ วิกปฺเปสิ, เตน อปจฺจุทฺธฏมฺปิ ตสฺส วิสฺสาสา ปริภฺุชโต จ. ยถาห ‘‘ตสฺส วา วิสฺสสนฺโต ปริภฺุชตี’’ติ (ปาจิ. ๓๗๖).
วิกปฺปนกถาวณฺณนา.
๑๖๔๘-๙. ‘‘ปตฺโต นาม ทฺเว ปตฺตา อโยปตฺโต มตฺติกาปตฺโต’’ติ (ปาจิ. ๓๗๙) ชาติยา กปฺปิยปตฺตานํ วุตฺตตฺตา อาห ¶ ‘‘อธิฏฺานุปคํ ปตฺต’’นฺติ. ตาทิสนฺติ อธิฏฺานุปคํ. สูจิฆรํ นาม สสูจิกํ วา อสูจิกํ วา. กายพนฺธนํ นาม ปฏฺฏิกา วา สูกรนฺตกํ วา. นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจติ.
‘‘ปตฺตํ วา’’ติอาทีหิ อุปโยคนฺตปเทหิ ‘‘อปเนตฺวา นิเธนฺตสฺสา’’ติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. นิเธนฺตสฺสาติ เอตสฺส ‘‘หสาเปกฺขสฺสา’’ติ วิเสสนํ. ยถาห ‘‘หสาเปกฺโขปีติ กีฬาธิปฺปาโย’’ติ (ปาจิ. ๓๗๙). ‘‘เกวล’’นฺติ อิมินา ทุนฺนิกฺขิตฺตสฺส ปฏิสามนาธิปฺปายาทิอฺาธิปฺปายาภาวํ ทีเปติ. วกฺขติ จ ‘‘ทุนฺนิกฺขิตฺตมนาปตฺติ, ปฏิสามยโต ปนา’’ติ.
๑๖๕๐. เตนาปีติ อาณตฺเตน. ตสฺสาติ อาณาปกสฺส. ติกทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อนุปสมฺปนฺเน ¶ อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํ, อิมินา จ อุปสมฺปนฺนสนฺตเก ติกปาจิตฺติยนฺติ อิทฺจ วุตฺตเมว โหติ.
๑๖๕๑. อฺนฺติ ปาฬิยํ อนาคตํ ปตฺตตฺถวิกาทิปริกฺขารํ.
๑๖๕๒. สพฺเพสูติ ปาฬิยํ อาคเตสุ จ อนาคเตสุ จ สพฺเพสุ ปริกฺขาเรสุ.
๑๖๕๓. ธมฺมกถํ กตฺวาติ ‘‘สมเณน นาม อนิหิตปริกฺขาเรน ภวิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๗๗) อฏฺกถาคตนเยน ธมฺมกถํ กตฺวา. อนิหิตปริกฺขาเรนาติ อปฺปฏิสามิตปริกฺขาเรน. นิเธติ เจ, ตถา อนาปตฺตีติ โยชนา. อวิเหเสตุกามสฺสาติ วิเหสาธิปฺปายรหิตสฺส. อกีฬสฺสาติ กีฬาธิปฺปายรหิตสฺส เกวลํ วตฺตสีเสน ‘‘ปฏิสาเมตฺวา ทสฺสามี’’ติ อปนิเธนฺตสฺส.
๑๖๕๔. อทินฺนาทานสมุฏฺานาปตฺตีนํ ¶ อกุสลาทิวเสนปิ สจิตฺตกตฺตา อาห ‘‘อิทํ อกุสเลเนว สจิตฺต’’นฺติ.
จีวราปนิธานกถาวณฺณนา.
สุราปานวคฺโค ฉฏฺโ.
๑๖๕๕. ‘‘ติรจฺฉานคตํ ปาณ’’นฺติ อิมินา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๓๘๓) อิมสฺมึ สิกฺขาปเท อธิปฺเปตํ ปาณํ ทสฺเสติ. อาปตฺตินานตฺตาภาวา อาห ‘‘มหนฺตํ ขุทฺทกมฺปิ วา’’ติ. ยถาห ‘‘อิมสฺมิฺจ สิกฺขาปเท ติรจฺฉานคโตเยว ‘ปาโณ’ติ เวทิตพฺโพ, ตํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ มาเรนฺตสฺส อาปตฺตินานากรณํ นตฺถิ, มหนฺเต ปน อุปกฺกมมหนฺตตฺตา อกุสลํ มหนฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๘๒). ‘‘มาเรนฺตสฺส อสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. ‘‘ขุทฺทกมฺปิ วา มาเรนฺตสฺสา’’ติ อิมินา อฏฺกถายํ ‘‘อนฺตมโส มฺจปีํ โสเธนฺโต มงฺคุลพีชเกปิ ปาณสฺี นิกฺการุณิกตาย ตํ ภินฺทนฺโต อปเนติ, ปาจิตฺติยํ. ตสฺมา เอวรูเปสุ าเนสุ การฺุํ อุปฏฺเปตฺวา อปฺปมตฺเตน วตฺตํ กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตวินิจฺฉโยปิ สงฺคหิโต.
๑๖๕๖. อุภยตฺถ ¶ จาติ ปาเณ วา อปาเณ วาติ อุภยตฺถาปิ. อวเสสวินิจฺฉโย ปเนตฺถ มนุสฺสวิคฺคเห วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
สฺจิจฺจปาณกถาวณฺณนา.
๑๖๕๘. สปฺปาณกนฺติ สห ปาณเกหีติ สปฺปาณกํ. เย ปริโภเคน มรนฺติ, เอวรูปา อิธ ‘‘ปาณกา’’ติ อธิปฺเปตา. อสฺสาติ ภิกฺขุโน.
๑๖๕๙. ‘‘อวิจฺฉิชฺชา’’ติ ¶ อิมินา วิจฺเฉเทเนว ปโยคนานตฺตํ โหตีติ ทีเปติ. ปตฺตปูรมฺปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท พฺยติเรเก.
๑๖๖๐-๑. อสฺส ปาจิตฺติ ปริทีปิตาติ สมฺพนฺโธ. ตาทิเสนาติ สปฺปาณเกน. อาวิฺฉิตฺวานาติ ปริพฺภมิตฺวา. ยาคุโยติ เอตฺถ ‘‘อุณฺหา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติ. อิทฺจ ปาณีนํ มารณตฺถํ ยํ กิฺจิ อุณฺหวตฺถุํ สปฺปาณเกน อุทเกน อนิพฺพาเปตุํ อุปลกฺขณํ. ตํ สปฺปาณกํ อุทกํ. นฺหายโตปิ วาติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน อฏฺกถายํ –
‘‘อุทกโสณฺฑึ วา โปกฺขรณึ วา ปวิสิตฺวา พหิ นิกฺขมนตฺถาย วีจึ อุฏฺาปยโตปิ. โสณฺฑึ วา โปกฺขรณึ วา โสเธนฺเตหิ ตโต คหิตอุทกํ อุทเกเยว อาสิฺจิตพฺพํ. สมีปมฺหิ อุทเก อสติ กปฺปิยอุทกสฺส อฏฺ วา ทส วา ฆเฏ อุทกสณฺานกปฺปเทเส อาสิฺจิตฺวา ตตฺถ อาสิฺจิตพฺพํ. ‘ปวฏฺฏิตฺวา อุทเก ปติสฺสตี’ติ อุณฺหปาสาเณ อุทกํ นาสิฺจิตพฺพํ. กปฺปิยอุทเกน ปน ปาสาณํ นิพฺพาเปตฺวา อาสิฺจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๘๗) –
วุตฺตวินิจฺฉยํ สมฺปิณฺเฑติ.
๑๖๖๒. อุภยตฺถปีติ สปฺปาณเกปิ อปฺปาณเกปีติ อุภยตฺเถว.
๑๖๖๔-๖. ปาณปฏิพทฺธตาย การณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปตน’’นฺติอาทิ. สลภาทีนนฺติ ปฏงฺคาทีนํ ¶ . ตฺวาติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. เอวมุปริปิ. ปทีปุชฺชลนนฺติ เอตฺถ ‘‘วิยา’’ติ เสโส. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. สปฺปาณภาโวว สปฺปาณภาวตา, ตํ. ภฺุชโตติ ภฺุชิตพฺพโต.
สลภาทีนํ ¶ ปตนํ ตฺวาปิ สุทฺเธน เจตสา ปทีปุชฺชลนํ วิย สปาณภาวํ ตฺวาปิ ชลสฺาย ภฺุชิตพฺพโต เอตฺถ ปณฺณตฺติวชฺชตา เยฺยาติ โยชนา.
เอวํ สนฺเต สิฺจนสปฺปาณกสิกฺขาปทานํ อุภินฺนมฺปิ โก วิเสโสติ อาห ‘‘สิฺจเน’’ติอาทิ. สิฺจนํ สิฺจนสิกฺขาปทํ สิฺจเน วุตฺตํ สิฺจนวิสเย ปฺตฺตํ, อิทํ ปน สปฺปาณกสิกฺขาปทํ ปริโภเค วุตฺตํ อชฺโฌหารวิสเย ปฺตฺตนฺติ อยเมว ตสฺส เจว อสฺส จ วิเสโสติ โยชนา.
สปฺปาณกกถาวณฺณนา.
๑๖๖๗. ยถาธมฺมนฺติ โย ยสฺส อธิกรณสฺส วูปสมนาย ธมฺโม วุตฺโต, เตเนว ธมฺเมนาติ อตฺโถ. ‘‘กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ อิมินา อิตรานิ อธิกรณานิ อุปลกฺขิตานิ. ยถาห ‘‘อธิกรณํ นาม จตฺตาริ อธิกรณานิ วิวาทาธิกรณํ อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ (ปาจิ. ๓๙๔). อปโลกนกมฺมาทีนิ จตฺตาริ สงฺฆกิจฺจํ นาม, ตเทว สมเถหิ อธิกรณียตฺตา วูปสเมตพฺพตฺตา อธิกรณนฺติ กิจฺจาธิกรณํ. ปุน นีหาตพฺพนฺติ ปุน นีหริตพฺพํ, วูปสเมตพฺพนฺติ อตฺโถ. อิมินา ‘‘อกตํ กมฺม’’นฺติอาทินา ปาฬิยํ ทสฺสิตา ทฺวาทส อุกฺโกฏา อุปลกฺขิตาติ ทฏฺพฺพา. อุกฺโกเฏนฺตสฺสาติ ตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อกตํ กมฺม’’นฺติอาทีนิ วตฺวา อุจฺจาเลนฺตสฺส ยถาปติฏฺิตภาเวน ปติฏฺาตุํ น เทนฺตสฺส. เอตฺถ จ ปติฏฺาตุํ น เทนฺตสฺสาติ ตสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยํ ปน ธมฺเมน อธิกรณํ นิหฏํ, ตํ สุนิหฏเมว.
๑๖๖๘. ‘‘อกตํ กมฺมํ, ทุกฺกฏํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติ วทตา วทนฺเตน ภิกฺขุนา ตํ กมฺมํ อุจฺจาเลตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา.
๑๖๖๙. วิปฺปกเตติ ¶ ¶ อารทฺธานิฏฺิเต. ตนฺติ ปฏิกฺโกสนฺตํ. สฺาเปตฺวาติ กตกมฺมสฺส อนวชฺชภาวํ าเปตฺวา. น ปนฺถาติ ตถา อสฺาเปตฺวา.
๑๖๗๐. อธมฺเม ปน กมฺมสฺมินฺติ ยถาปาฬิอาคเต กมฺมสฺมึ. อุภยตฺถาปีติ ธมฺมกมฺเม, อธมฺมกมฺเม วาติ อุภยตฺถ.
๑๖๗๑. น จ กมฺมารหสฺส วาติ เอตฺถ จ-สทฺโท ‘‘วคฺเคน จา’’ติ โยเชตพฺโพ. จ-สทฺโท วา-สทฺทตฺเถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อธมฺเมน, วคฺเคน วา น กมฺมารหสฺส วา กต’’นฺติ ชานโต อุกฺโกฏเน โทโส นตฺถีติ โยชนา.
อุกฺโกฏนกถาวณฺณนา.
๑๖๗๓. ‘‘ทุฏฺุลฺลา นาม อาปตฺติ จตฺตาริ จ ปาราชิกานิ เตรส จ สงฺฆาทิเสสา’’ติ (ปาจิ. ๓๙๙) วจนโต ปาราชิกานมฺปิ ทุฏฺุลฺลตฺตา, อิธ จ ปาราชิกสฺส อนธิปฺเปตตฺตา อิธาธิปฺเปตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺฆาทิเสส’’นฺติ อิมินา ทุฏฺุลฺล-ปทํ วิเสสิตํ. ยถาห ‘‘เอตฺถ จตฺตาริ ปาราชิกานิ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺสิตานิ, สงฺฆาทิเสสาปตฺติ ปน อธิปฺเปตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๙๙). ตฺวาติ สามํ วา อฺโต วา ชานิตฺวา. ฉาทยโต ตสฺส ปริยาปุตาติ ‘‘อิมํ ชานิตฺวา โจเทสฺสนฺติ, สาเรสฺสนฺติ, นาโรเจสฺสามี’’ติ ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส ตสฺส ปริยาปุตา เทสิตา.
๑๖๗๔-๕. ธุรํ นิกฺขิปิตฺวาติ ‘‘อฺสฺส น อาโรเจสฺสามี’’ติ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา. ตสฺสาติ ทุฏฺุลฺลสฺส. ปฏิจฺฉาทนํ เหตุ การณํ ยสฺส อาโรจนสฺสาติ วิคฺคโห. ปฏิจฺฉาทนเหตุกนฺติ อาโรจนกิริยาย วิเสสนํ, ‘‘อิตฺถนฺนาโม ¶ อิตฺถนฺนามํ สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน, อฺสฺส น อาโรเจหี’’ติ วตฺวา อาโรจนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. อิตีติ วุตฺตนิทสฺสเน, หีติ เอวการตฺเถ, เอวเมว วทตีติ อตฺโถ.
ยาว โกฏิ น ฉิชฺชติ, ตาว เอวํ ภิกฺขูนํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ตํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ เอวาติ โยชนา.
๑๖๗๖. มูเลนาติ ¶ สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺนปุคฺคเลน. อาโรจิตสฺส ทุติยสฺสาติ สมานาธิกรณํ. มูเลน ‘‘มม อาปตฺตึ อาปนฺนภาวํ อฺสฺส น อาโรเจหี’’ติ อาโรจิตสฺส ทุติยภิกฺขุสฺส สนฺติกา สุณนฺเตน ตติเยน นิวตฺติตฺวา ตสฺเสว ทุติยสฺส ปกาสิเต อาโรจนสฺส โกฏิ ฉินฺนาติ วุจฺจตีติ โยชนา. โกฏีติ อาโรจนกิริยาวสานํ วุจฺจติ.
๑๖๗๗. ทุฏฺุลฺลาย จ ทุฏฺุลฺลสฺีติ เอตฺถ ‘‘อาโรเจนฺโต’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ. อิตเรสุ ปน ทฺวีสูติ ทุฏฺุลฺลาย เวมติโก, อทุฏฺุลฺลสฺีติ ทฺวีสุ.
๑๖๗๘. อทุฏฺุลฺลายาติ ปฺจวิธาย ลหุกาปตฺติยา. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิกปฺเปสุ. ติกทุกฺกฏํ นิทฺทิฏฺนฺติ อทุฏฺุลฺลาย ทุฏฺุลฺลสฺิเวมติกอทุฏฺุลฺลสฺีนํ วเสน ทุกฺกฏตฺตยํ ปาฬิยํ (ปาจิ. ๔๐๐) ทสฺสิตนฺติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ. อนุปสมฺปนฺนวาเรสูติ ตีสุ อนุปสมฺปนฺนวิกปฺเปสุ. ทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน ติกทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.
๑๖๗๙-๘๐. ‘‘สงฺฆสฺส เภทนาทีนิ ภวิสฺสนฺตี’’ติอาทีหิ สพฺเพหิ ปเทหิ ‘‘น อาโรเจติ เจ, โทโส นตฺถี’’ติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. สภาคํ วา น ปสฺสตีติ ตถา ¶ อปสฺสนฺโต น อาโรเจติ เจ, โทโส นตฺถิ. กกฺขโฬ อยนฺติ น อาโรเจติ เจ, โทโส นตฺถิ.
๑๖๘๑. อฺสฺส อนาโรจเนน อาปชฺชิตพฺพโต ‘‘อกฺริย’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อาโรเจตพฺพ’’นฺติ อนฺุาตสฺส อนาโรจนํ อนาทรมนฺตเรน น โหตีติ อาห ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติ. เอตฺถ จ มาติกฏฺกถายํ ‘‘สมนุภาสนสทิสาเนวา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ทุฏฺลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ, อิธ ‘‘ธุรนิกฺเขปตุลฺยาวา’’ติ, อุภยตฺถ นามมตฺตเมว วิเสโส, เอกเมว สมุฏฺานนฺติ เวทิตพฺพํ.
ทุฏฺุลฺลกถาวณฺณนา.
๑๖๘๒. อูนวีสติวสฺสนฺติ เอตฺถ ‘‘ชาน’’นฺติ เสโส, ‘‘อูนวีสติวสฺโส’’ติ ชานนฺโตติ อตฺโถ. อูนวีสติวสฺโส นาม ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย อปริปุณฺณวีสติสํวจฺฉโร. โยติ ¶ โย ภิกฺขุ อุปชฺฌาโย หุตฺวา. กเรยฺยาติ การาเปยฺย. อุปสมฺปชฺชตีติ อุปสมฺปโท, ตํ. โย ชานํ อูนวีสติวสฺสํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปทํ อุปสมฺปนฺนํ กเรยฺย, ตสฺส เอวํ อุปสมฺปาเทนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยชนา. เสสานนฺติ ‘‘คณสฺส จ อาจริยสฺส จ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๐๔) ปาฬิยํ ทสฺสิตานํ คหณํ.
๑๖๘๓. อูนวีสติวสฺสภาวํ ชานตา วา อชานตา วา ภิกฺขุนา โย ปุคฺคโล เจ อุปสมฺปาทิโต, โส อนุปสมฺปนฺโนว โหติ, ปุน โส ปริปุณฺณวีสติวสฺโส สมาโน อุปสมฺปนฺโน กาตพฺโพ อุปสมฺปาเทตพฺโพเยวาติ โยชนา.
๑๖๘๔. ทสวสฺสจฺจเยน ปริปุณฺณทสวสฺโส หุตฺวา อุปชฺฌายสฺส สโต อสฺส ภิกฺขุปฏิฺสฺส อฺเสํ อุปสมฺปาทเน ¶ โกจิ โทโส เจ เอกํเสน นตฺถิ น วิชฺชตีติ โยชนา.
๑๖๘๕. ตํ ภิกฺขุนฺติ อูนวีสติวสฺโส หุตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา ปริปุณฺณทสวสฺโส อุปชฺฌาโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทนฺตํ ตํ ภิกฺขุปฏิฺํ. คโณ เจ ปริปูรตีติ มชฺฌิมเทเส ทสวคฺโค, ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปฺจวคฺโค คโณ สเจ อนูโน โหติ. เตติ อุปสมฺปาทิตา. สูปสมฺปนฺนาติ สุฏฺุ อุปสมฺปนฺนา.
๑๖๘๖-๗. โย ภิกฺขุ อุปชฺฌาโย หุตฺวา ‘‘อูนวีสติวสฺสปุคฺคลํ อุปสมฺปาทยิสฺสามิ’’อิติ คณมฺปิ วา อาจริยมฺปิ วา ปตฺตมฺปิ วา ปริเยสติ, มาฬกฺจ สมฺมนฺนติ พทฺธสีมํ พนฺธติ, ตสฺส สพฺเพสุ ปโยเคสุ ทุกฺกฏํ. ตถา ตฺติยา ทุกฺกฏํ. ตถา ทฺวีสุ กมฺมวาจาสุปิ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๑๖๘๘-๙. วีสติ จ ตานิ วสฺสานิ จาติ วีสติวสฺสานิ, อูนานิ วีสติวสฺสานิ ยสฺส โส อูนวีสติวสฺโส, อูนวีสติวสฺโสติ สฺา อูนวีสติวสฺสสฺา, สา เอตสฺส อตฺถีติ ‘‘อูนวีสติวสฺสสฺี’’อิติ วตฺตพฺเพ นิปาตนลกฺขเณน วสฺส-สทฺทโลปํ กตฺวา ‘‘อูนวีสติสฺี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส อูนวีสติสฺิสฺส. ปริปุณฺณานิ วีสติวสฺสานิ เอตสฺสาติ ‘‘ปริปุณฺณวีสติวสฺโส’’ติ วตฺตพฺเพ นิปาตนลกฺขเณน วีสติวสฺส-สทฺทโลปํ ¶ กตฺวา ‘‘ปริปุณฺโณ’’ติ ปุคฺคโล วุจฺจติ, ตสฺมึ ปริปุณฺเณ, ปริปุณฺณวีสติวสฺเส ปุคฺคเลติ อตฺโถ. อุภยตฺถาติ อูนวีสติปริปุณฺณวีสติวสฺเสสุ อุโภสุ ปุคฺคเลสุ.
อูนวีสติวสฺสกถาวณฺณนา.
๑๖๙๑. เถยฺยสตฺเถน ¶ สทฺธินฺติ ‘‘เถยฺยสตฺโถ นาม โจรา กตกมฺมา วา โหนฺติ อกตกมฺมา วา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๔๐๙) ปทภาชเน วุตฺตสรูเปน สตฺถสงฺขาเตน ชนสมูเหน สหาติ วุตฺตํ โหติ. สหาทิโยเค กรณวจนํ. ชานนฺโตติ ‘‘เถยฺยสตฺโถ’’ติ ชานนฺโต. สํวิธายาติ ‘‘คจฺฉามาวุโส, คจฺฉาม ภนฺเต, คจฺฉามาวุโส, อชฺช วา หิยฺโย วา ปเร วา อปเร วา คจฺฉามา’’ติ ปทภาชเน วุตฺตนเยน สํวิทหิตฺวาติ อตฺโถ. มคฺคนฺติ เอกทฺธานมคฺคํ, เอตฺถ ‘‘อนฺตมโส คามนฺตรมฺปี’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย อนฺตมโส คามนฺตรมฺปี’’ติ. ปาจิตฺติยํ สิยาติ ‘‘คาเม คามนฺตเร คามนฺตเร อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อคามเก อรฺเ อทฺธโยชเน อทฺธโยชเน อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ วุตฺตปฺปการํ ปาจิตฺติยํ ภเวยฺย.
๑๖๙๒. น อุทฺธโฏติ อิธ น วุตฺโต.
๑๖๙๓-๔. มคฺคาฏวิวิสงฺเกเตติ มคฺควิสงฺเกเต, อฏวิวิสงฺเกเต จ. ยถาวตฺถุกเมวาติ ปาจิตฺติยเมว. เตสูติ สตฺถิเกสุ. อสํวิทหนฺเตสูติ สํวิธานํ อกโรนฺเตสุ. สยํ วิทหโตปิ จาติ อตฺตนา สํวิทหนฺตสฺส จ. อุภยตฺถาติ เถยฺยสตฺเถ วา อเถยฺยสตฺเถ วาติ ทฺวีสุ.
๑๖๙๕. อเถยฺยสตฺถสฺิสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อุภยตฺถา’’ติ อนุวตฺเตตพฺพํ. กาลสฺสายนฺติ กาลิโก, วิสงฺเกโต, ตสฺมึ, กาลสมฺพนฺธินิ วิสงฺเกเต จ อนาปตฺตีติ อตฺโถ. ‘‘กาลิเก’’ติ อิมินา วิสงฺเกตวิเสสเนน มคฺคาฏวิวิสงฺเกเตปิ อาปตฺติเยวาติ ทีเปติ.
๑๖๙๖. กายจิตฺตโต ¶ , กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺานโต อิทํ สิกฺขาปทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ กถิตนฺติ โยชนา.
เถยฺยสตฺถกถาวณฺณนา.
๑๖๙๗. สตฺตมนฺติ ¶ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธึ สํวิธายา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๔๑๓) อุทฺทิฏฺํ สตฺตมสิกฺขาปทํ. ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธาเนนาติ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธานสิกฺขาปเทน. สมุฏฺานาทินาติ สมุฏฺานาทินา วินิจฺฉเยน. ตุลฺยนฺติ สทิสํ. โกจิปีติ อปฺปมตฺตโกปิ.
สํวิธานกถาวณฺณนา.
๑๖๙๘. เอเต ปฺจ ธมฺมา อนฺตรายกราติ ปกาสิตาติ โยชนา. อิธ อยํ อนฺตรายกร-สทฺโท ปาฬิยํ อาคเตน อนฺตรายิก-สทฺเทน สมานตฺโถ. ตสฺมา กมฺมนฺตรายิกา, กิเลสนฺตรายิกา, วิปากนฺตรายิกา, อุปวาทนฺตรายิกา, อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกาติ อิเม ปฺจ อนฺตรายิกา ธมฺมา ภควตา ปกาสิตาติ วุตฺตํ โหติ.
ตตฺถ ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺธมฺมิกาทิอนตฺโถ, อนติกฺกมนฏฺเน ตสฺมึ อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกา (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๔๑๗; กงฺขา. อภิ. ฏี. อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา).
ปฺจานนฺตริยกมฺมาเนว กมฺมนฺตรายิกา, ตถา ภิกฺขุนิทูสกกมฺมํ. ตํ ปน โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรติ, น สคฺคสฺส. อิทฺจ มิจฺฉาจารลกฺขณสฺส อภาวโต วุตฺตํ. น หิ ¶ ภิกฺขุนิยา ธมฺมรกฺขิตภาโว อตฺถิ. ปากติกภิกฺขุนิวเสน เจตํ วุตฺตํ. อริยาย ปน ปวตฺตํ อปายสํวตฺตนิกเมว. นนฺทมาณวโก (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๗; ธ. ป. อฏฺ. ๑.๖๘ อุปฺปลวณฺณตฺเถรีวตฺถุ; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๓๔) เจตฺถ นิทสฺสนํ. อุภินฺนํ สมานจฺฉนฺทตาวเสน วา น สคฺคนฺตรายิกตา, โมกฺขนฺตรายิกตา ปน โมกฺขตฺถาย ปฏิปตฺติยา วิทูสนโต. อภิภวิตฺวา ปน ปวตฺติยา สคฺคนฺตรายิกตาปิ น สกฺกา นิวาเรตุนฺติ วทนฺติ.
อเหตุกทิฏฺิอกิริยทิฏฺินตฺถิกทิฏฺิสงฺขาตา มิจฺฉาทิฏฺิธมฺมา นิยตภาวปฺปตฺตา กิเลสนฺตรายิกา นาม. ปณฺฑกติรจฺฉานคตอุภโตพฺยฺชนกานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตุปฺปาทธมฺมา วิปากนฺตรายิกา นาม. ปณฺฑกาทิคฺคหณฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ สพฺพายปิ อเหตุกปฏิสนฺธิยา วิปากนฺตรายิกภาวโต ¶ . อริยูปวาทา อุปวาทนฺตรายิกา นาม. เต ปน ยาว อริเย น ขมาเปนฺติ, ตาวเทว, น ตโต ปรํ. สฺจิจฺจ อาปนฺนา สตฺตาปตฺติกฺขนฺธา อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกา นาม. เตปิ ยาว ภิกฺขุภาวํ วา ปฏิชานาติ, น วุฏฺาติ วา น เทเสติ วา, ตาวเทว, น ตโต ปรํ.
‘‘อนนฺตรายิกา เอเต;
ยถา โหนฺติ ตถา อหํ;
เทสิตํ มุนินา ธมฺมํ;
อาชานามีติ โย วเท’’ติ. –
เอวํ ทุติยคาถา วตฺตพฺพา. ตถา อวุตฺเต ‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติอาทิคาถา ปมคาถาย สทฺธึ ฆฏนา เอว น สิยา. ตสฺมา เอตฺถายํ คาถา ปริหีนาติ วิฺายติ.
เอเตติ ‘‘อนฺตรายิกา’’ติ ภควตา ปกาสิตา ปฺจ ธมฺมา ‘‘ยถา อนนฺตรายิกา โหนฺติ, ตถา อหํ มุนินา เทสิตํ ธมฺมํ อาชานามี’’ติ โย ภิกฺขุ วเทยฺย, โส ปน ¶ ภิกฺขุ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เกหิ กถํ วตฺตพฺโพติ อาห ‘‘เย ปสฺสนฺตี’’ติอาทิ. เย ตถาวาทิตํ ภิกฺขุํ ปสฺสนฺติ, ‘‘อสุโก อายสฺมา เอวํวาที’’ติ ปรโต สุณนฺติ จ, เตหิ. โส ปน ภิกฺขุ ‘‘มา อายสฺมา เอวํ อวจา’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺโพติ โยชนา.
๑๗๐๑. อวทนฺตสฺสาติ ตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา ยถาวุตฺตนเยน อวทนฺตสฺส. ทุกฺกฏนฺติ าตทุกฺกฏํ. ตํ ทุลทฺธึ. อนิสฺสชโตติ ภิกฺขูหิ เอวํ วุตฺเตปิ อนิสฺสชนฺตสฺส. ตถา ทุกฺกฏนฺติ อติทิสติ.
๑๗๐๒. กมฺมวาจายาติ ตติยาย กมฺมวาจาย. โอสาเนติ ปริโยสาเน, ยฺยกาเร ปตฺเตติ อธิปฺปาโย. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี น ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. ธมฺมกมฺเม เวมติโก น ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. ธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺี น ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๒๑) ติกปาจิตฺติยํ ¶ วุตฺตํ. อธมฺเม ติกทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺิเวมติกอธมฺมกมฺมสฺีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํ.
๑๗๐๓. ‘‘อนาปตฺติ อกตกมฺมสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. กมฺมํ นาม สมนุภาสนกมฺมํ. ยถาห ‘‘อนาปตฺติ อสมนุภาสนฺตสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๒๒).
อริฏฺกถาวณฺณนา.
๑๗๐๔. ตฺวาติ อโนสาริตภาวํ สยเมว วา ปรโต วา ตสฺส วา สนฺติกา ตฺวา. อกตานุธมฺเมนาติ อกโต โอสารณสงฺขาโต อนุธมฺโม ยสฺส โส ¶ อกตานุธมฺโม, เตน, สหโยเค กรณวจนํ. ตถาวาทิกภิกฺขุนาติ ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติอาทึ วทนฺเตน ภิกฺขุนา. ‘‘อกตานุธมฺเมนา’’ติ อิมินา สมานาธิกรณํ. สํวเสยฺยาติ อุโปสถาทิกํ สงฺฆกมฺมํ กเรยฺย. ภฺุเชยฺย จาติ อามิสสมฺโภคํ วา ธมฺมสมฺโภคํ วา กเรยฺย. สห เสยฺย วาติ นานูปจาเรปิ เอกจฺฉนฺเน นิปชฺเชยฺย.
๑๗๐๕. อิทานิ ยถาวุตฺตปาจิตฺติยสฺส เขตฺตนิยมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุโปสถาทิกํ กมฺม’’นฺติอาทิ. อาทิ-สทฺเทน ปวารณํ คหิตํ. ยถาห ‘‘อุโปสถํ วา ปวารณํ วา’’ติ (ปาจิ. ๔๒๕). เตน สหาติ อุกฺขิตฺตเกน สห. ‘‘กมฺมสฺส ปริโยสาเน’’ติ อิทํ สํวาเสน อาปตฺติเขตฺตนิทสฺสนํ.
๑๗๐๖. เอเกเนว ปโยเคน พหุํ ยามกาลิกาทิอามิสํ คณฺหโต เอกํ ปาจิตฺติยํ. ตถา เอเกเนว ปโยเคน พหุํ อามิสํ ททโตปิ เอกํ ปาจิตฺติยํ. พหูสุ ปโยเคสุ พหูนิ ปาจิตฺติยานีติ โยชนา. อิมินา จ อามิสสมฺโภเคน ตุลฺยผลํ ธมฺมสมฺโภคมฺปิ สหจริเยน อาหาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ปน ปทาทีหิ อุทฺทิสนฺตสฺส วา อุทฺทิสาเปนฺตสฺส วา ปทโสธมฺเม วุตฺตนเยน อาปตฺติ เวทิตพฺพา.
๑๗๐๗. อิตโรติ ปกตตฺโต. อิตรสฺมินฺติ อุกฺขิตฺตเก. ปโรติ ปกตตฺโต. อุโภปิ วาติ ¶ ปกตตฺตอุกฺขิตฺตา ทฺเวปิ วา. ‘‘เอกตฺถ เอกโต นิปชฺชนฺตี’’ติ เสโส. อิเมสุ ตีสุปิ าเนสุ ‘‘ปาจิตฺตี’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ.
๑๗๐๘. อุฏฺหิตฺวา ปุนปฺปุนํ นิปชฺชนฺตสฺส นิปชฺชนปโยคานํ วเสน อาปตฺติโย สิยุนฺติ อชฺฌาหารโยชนา กาตพฺพา. ‘‘อุกฺขิตฺตเก นิปนฺนสฺมิ’’นฺติอาทินา วุตฺตาปตฺติวินิจฺฉโย กตฺถ ¶ โหตีติ อาห ‘‘เอกนานูปจาเรสุ, เอกจฺฉนฺเน วินิจฺฉโย’’ติ. นานูปจาเรสูติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท จ ‘‘วินิจฺฉโย’’ติ เอตฺถ อยนฺติ จ โยเชตพฺโพ. เอโก อุปจาโร อสฺสาติ เอกูปจารํ, นานา อุปจาโร อสฺสาติ นานูปจารํ, เอกูปจารฺจ นานูปจารฺจ เอกนานูปจารานิ เอกเทสสรูเปกเสเสน, เตสุ. เอกโต ฉนฺนานิ เอกจฺฉนฺนานิ, เตสุ เอกจฺฉนฺเนสูติ วตฺตพฺเพ วณฺณโลเปน วา วจนวิปลฺลาเสน วา ‘‘เอกจฺฉนฺเน’’ติ วุตฺตํ. เอกนานูปจาเรสุปิ เสนาสเนสุ เอกจฺฉนฺเนสุ อยํ ยถาวุตฺตอาปตฺติวินิจฺฉโย ทฏฺพฺโพติ อตฺโถ.
๑๗๐๙. อุภยตฺถาปีติ อุกฺขิตฺตานุกฺขิตฺเตสุ ทฺวีสุปิ.
๑๗๑๐. ‘‘สฺิสฺส โอสาริโตติ จา’’ติ ปทจฺเฉโท.
อุกฺขิตฺตกถาวณฺณนา.
๑๗๑๒. ตถา วินาสิตนฺติ ‘‘อชฺชตคฺเค เต อาวุโส สมณุทฺเทส น เจว โส ภควา สตฺถา อปทิสิตพฺโพ, ยมฺปิ จฺเ สมณุทฺเทสา ลภนฺติ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ, สาปิ เต นตฺถิ, จร ปิเร วินสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๒๙) วุตฺตนเยน นาสิตํ. ‘‘ตถา นาสิตํ สมณุทฺเทส’’นฺติ (ปาจิ. ๔๒๘) วจนโต ‘‘สมณุทฺเทส’’นฺติ เสโส. ชานนฺติ วุตฺตนเยน ‘‘นาสิโต อย’’นฺติ ชานนฺโต. อุปลาเปยฺยาติ ‘‘อุปลาเปยฺย วาติ ตสฺส ปตฺตํ วา จีวรํ วา อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา ทสฺสามี’’ติ (ปาจิ. ๔๓๐) ปทภาชเน อาคตนเยน สงฺคณฺเหยฺย. เตนาติ นาสิเตน. อุปฏฺาเปยฺย วาติ เตน ทิยฺยมานานิ จุณฺณมตฺติกาทีนิ สาทิยนฺโต เตน อตฺตโน อุปฏฺานํ การาเปยฺย วา. ‘‘เตนา’’ติ อิทํ สหตฺเถ กรณวเสน ‘‘สมฺภฺุเชยฺยา’’ติอาทีหิ จ โยเชตพฺพํ. วาติ เอตฺถ คาถาพนฺธวเสน ¶ รสฺโส. สมฺโภคสหเสยฺยา ¶ อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺตนยา เอว. ตสฺมา อาปตฺติปริจฺเฉโทเปตฺถ ตสฺมึ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๑๗๑๓. อตฺถุทฺธารวเสน อฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๒๘) วุตฺตา ติสฺโส นาสนา ทสฺเสตุมาห ‘‘สํวาเสน…เป… ติสฺโส’’ติ. ตตฺถ ตีสุ กตมา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิ. ทณฺฑกมฺเมน นาสนา เอตฺถ อธิปฺเปตาติ โยชนา. เอตาสํ วิภาโค จ ‘‘ตตฺถ อาปตฺติยา อทสฺสนาทีสุ อุกฺเขปนา สํวาสนาสนา นาม. ‘ทูสโก นาเสตพฺโพ, เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถา’ติ อยํ ลิงฺคนาสนา นาม. ‘อชฺชตคฺเค เต อาวุโส สมณุทฺเทส น เจว โส ภควา สตฺถา อปทิสิตพฺโพ’ติ อยํ ทณฺฑกมฺมนาสนา นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๒๘) อฏฺกถาย วุตฺโต.
๑๗๑๕. ‘‘วุตฺตา สมนุภาสเน’’ติ (วิ. วิ. ๑๗๐๓) ตตฺถ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อริฏฺเน สมา มตา’’ติ.
กณฺฏกกถาวณฺณนา.
สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโม.
๑๗๑๖-๗. โย ภิกฺขุ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมนฺโต ตํ วีติกฺกมํ เย ปสฺสนฺติ, สุณนฺติ จ, เตหิ ภิกฺขูหิ สิกฺขาปเทน วุจฺจมาโน ‘‘มาวุโส เอวํ อกาสิ, น กปฺปติ เอตํ ภิกฺขุสฺสา’’ติ สิกฺขาปเท วุตฺตนเยน วุจฺจมาโน ‘‘เอตสฺมึ สิกฺขาปเท เยน มํ ตุมฺเห วเทถ, เอตสฺมึ สิกฺขาปทตฺเถ ยาว อฺํ วิยตฺตํ พหุสฺสุตํ ปกตฺุํ วินยธรํ น ปุจฺฉามิ, ตาว อหํ น สิกฺขิสฺสามี’’ติ ภณติ, ตสฺส เอวํ ภณนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ สาธิปฺปายโยชนา.
๑๗๑๘-๙. อนุปสมฺปนฺเน ¶ อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน อนุปสมฺปนฺเน สตฺถุนา ติกทุกฺกฏํ ทีปิตนฺติ โยชนา, อิมินา จ อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน อุปสมฺปนฺเน ติกปาจิตฺติยํ ทีปิตํ โหติ. อปฺตฺเตน โอวทนปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘น สลฺเลขายิทํ โหตี’’ติ. อุโภหิปิ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺเนหิ ¶ . ‘‘อิทํ สลฺเลขาย น โหตี’’ติ อปฺตฺเตน วุจฺจมานสฺส ‘‘น ตาวาห’’นฺติอาทีนิ วทโต ตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา. ‘‘น โทโส อุมฺมตฺตกาทีน’’นฺติ ปทจฺเฉโท.
สหธมฺมิกกถาวณฺณนา.
๑๗๒๐. ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน เอวํ วเทยฺยา’’ติอาทิสิกฺขาปทปาโต (ปาจิ. ๔๓๙) อุทฺทิฏฺเหีติ เอตฺถ ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทเกหิ สิกฺขาปเทหี’’ติ เสโส. ปาราชิกํ เปตฺวา อวเสสา อุปาทายุปาทาย ขุทฺทานุขุทฺทกาติ นิทฺทิฏฺา. เอตฺถ กินฺติ ปฏิกฺเขเป, เอเตหิ กึ, ปโยชนํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. เอเตหีติ สมีปตฺเถ วจนสามฺเน ‘‘อิเมหี’’ติ เอตสฺส ปริยาโย. ‘‘กึ ปนิเมหี’’ติ (ปาจิ. ๔๓๙) สิกฺขาปทปาเ ปฏิกฺเขปสฺส การณํ ทสฺเสติ ‘‘กุกฺกุจฺจาทินิทานโต’’ติ. เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน วิเหสาวิเลขา คหิตา. เอตฺถ กุกฺกุจฺจํ นาม ‘‘กปฺปติ นุ โข, น กปฺปติ นุ โข’’ติ กุกฺกุจฺจกรณํ. วิเหสา นาม วิปฺปฏิสาโร. วิเลขา นาม วิจิกิจฺฉาสงฺขาตา มโนวิเลขตา มโนวิเลขา, อิเมหิ สกเลหิ ปเทหิ สิกฺขาปทวิวณฺณกปฺปกาโร ทสฺสิโต. ‘‘อิติ สิกฺขาปทวิวณฺณเน’’ติ อิติ-สทฺโท อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺโพ. วิวณฺณเนติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ.
กุกฺกุจฺจาทินิทานโต ¶ เอเตหิ ขุทฺทานุขุทฺทเกหิ สิกฺขาปเทหิ อุทฺทิฏฺเหิ กึ อิติ สิกฺขาปทวิวณฺณเน ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนา.
๑๗๒๑. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺี วินยํ วิวณฺเณติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อุปสมฺปนฺเน เวมติโก…เป… อนุปสมฺปนฺนสฺี…เป… ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๔๑) ตีณิ ปาจิตฺติยานิ วุตฺตานิ. ตํ วินยํ สเจ ปน อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก วิวณฺเณติ, ติกทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๑๗๒๒-๔. อุภินฺนมฺปีติ อุปสมฺปนฺนานํ, อนุปสมฺปนฺนานํ อุภินฺนมฺปิ, ‘‘สนฺติเก’’ติ เสโส. อฺธมฺมวิวณฺณเนติ วินยโต อฺเสํ สุตฺตาภิธมฺมานํ วิวณฺณเน.
อนาปตฺติวิสยํ ¶ ทสฺเสตุมาห ‘‘นวิวณฺเณตุกามสฺสา’’ติอาทิ. นวิวณฺเณตุกามสฺส ‘‘หนฺท สุตฺตนฺตํ ปริยาปุณ, ปจฺฉาปิ วินยํ ปริยาปุณิสฺสสิ’’ อิติ เอวํ วทนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. สทิสา เอว สาทิสา.
วิเลขนกถาวณฺณนา.
‘‘อนฺวฑฺฒมาสํ โย ภิกฺขุ;
ปาติโมกฺเข อเสสโต;
อุทฺทิสฺสมาเน อฺาณ-
ตาย ปุจฺฉติ อตฺตโน’’ติ. –
ปมคาถาย ภวิตพฺพํ. เอวฺหิ สติ ‘‘อฺาเณนา’’ติอาทิคาถา ปริปุณฺณสมฺพนฺธา สิยาติ วิฺายติ.
อฺาเณนาติ เอตฺถ วา ‘‘อาปนฺนตฺตา’’ติ เสโส. อาปตฺติโมกฺโขติ อาปตฺติยา โมกฺโข. อฺาเณน อาปนฺนตฺตา ¶ อาปตฺติโมกฺโข เนว วิชฺชตีติ โยชนา. กึ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘กาเรตพฺโพ’’ติอาทิ. ยถา ธมฺโม ิโต, ตถา ภิกฺขุ กาเรตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ธมฺม-สทฺโท ปาฬิวาจโก, ปาฬิยํ ยถา วุตฺตํ, ตถา กาเรตพฺโพติ อตฺโถ, เทสนาคามินี อาปตฺติ เจ, เทสาเปตพฺโพ, วุฏฺานคามินี เจ, วุฏฺาเปตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. ๔๔๔). อฺาเณน อาปนฺนตฺตา ตสฺส อาปตฺติยา โมกฺโข นตฺถิ. ยถา ปน ธมฺโม จ วินโย จ ิโต, ตถา ภิกฺขุ กาเรตพฺโพ, เทสนาคามินึ เจ อาปนฺโน โหติ, เทสาเปตพฺโพ, วุฏฺานคามินึ เจ, วุฏฺาเปตพฺโพติ อตฺโถ.
๑๗๒๖. อุตฺตรินฺติ ยถาธมฺมกรณโต อุตฺตรึ. ทุติเยเนวาติ ตฺติทุติเยเนว. นินฺทิตฺวาติ ‘‘ตสฺส เต อาวุโส อลาภา’’ติอาทินา ครหิตฺวา.
๑๗๒๗. เอวํ ¶ อาโรปิเต โมเหติ ยถาธมฺมกรณโต อุปริ ยถาวุตฺตนเยน ตํ ปุคฺคลํ ครหิตฺวา ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ตสฺส เอวํ โมเห อาโรปิเต. ปุน ยทิ โมเหตีติ โยชนา. ตสฺมึ โมหนเก ปุคฺคเล ปาจิตฺติ วุตฺตาติ โยชนา.
๑๗๒๘. ทีปิตํ ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี โมเหติ, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสฺี โมเหติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๔๗) ติกทุกฺกฏํ ทสฺสิตํ. เอตสฺส วิปริยายโต ติกปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํ. ยถาห ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี โมเหติ, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสฺี โมเหติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๔๗). เอตฺถ กมฺมนฺติ โมหาโรปนกมฺมํ ¶ อธิปฺเปตํ. ยถาห ‘‘ธมฺมกมฺเมติอาทีสุ โมหาโรปนกมฺมํ อธิปฺเปต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๔๗).
๑๗๒๙-๓๐. ‘‘น จ โมเหตุกามสฺสา’’ติอาทีหิ ‘‘อนาปตฺตีติ วิฺเยฺย’’นฺติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ‘‘วิตฺถาเรน อสุตสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. เอตฺถ ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ กมฺมปทํ อเปกฺขิตพฺพํ. วิตฺถาเรน อูนกทฺวตฺติกฺขตฺตุํ สุตสฺส จาติ โยชนา. ตถาติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตีติ วิฺเยฺย’’นฺติ อิทํ ปจฺจามสติ.
โมหนกถาวณฺณนา.
๑๗๓๑-๒. กุทฺโธติ กุปิโต. ปหารํ เทตีติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา อนฺตมโส อุปฺปลปตฺเตนาปิ ปหารํ เทติ. ยถาห ‘‘ปหารํ ทเทยฺยาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา อนฺตมโส อุปฺปลปตฺเตนาปิ ปหารํ เทตี’’ติ (ปาจิ. ๔๕๑). เอตฺถ ‘‘อฺสฺส ภิกฺขุสฺสา’’ติ เสโส. ตสฺสาติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โย’’ติ ลพฺภติ.
อฏฺกถาคตํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมฺปหริตุกาเมนา’’ติอาทิ, อิมินา มรณาธิปฺปาเยน ปหเฏ ปาราชิกนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๑๗๓๓. ‘‘อิติ เอวํ กเต อยํ สงฺฆมชฺเฌน วิโรจตี’’ติ วิรูปกรณาเปกฺโข วิรูปกรเณ อเปกฺขวา ตสฺส จ อเปกฺขิตสฺส ภิกฺขุสฺส กณฺณํ วา นาสํ วา ยทิ ฉินฺทติ, ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๑๗๓๔. อนุปสมฺปนฺเนติ ¶ ¶ สามิวจนตฺเถ ภุมฺมํ. ‘‘อิตฺถิยา’’ติอาทีหิ ปเทหิ ยถารหํ โยเชตพฺพํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนาย อิตฺถิยา อนุปสมฺปนฺนสฺส ปุริสสฺสา’’ติ. ติรจฺฉานคตสฺสปีติ เอตฺถ ‘‘อนฺตมโส’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘อนฺตมโส ติรจฺฉานคตสฺสปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๕๒).
๑๗๓๕. ‘‘สเจ ปหรติ อิตฺถิฺจา’’ติ ปทจฺเฉโท. รตฺเตน เจตสาติ กายสํสคฺคราเคน รตฺเตน จิตฺเตน. วินิทฺทิฏฺาติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ โอติณฺโณ วิปริณเตน จิตฺเตน มาตุคาเมน สทฺธึ กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติอาทินา (ปารา. ๒๗๐) ทสฺสิตา.
๑๗๓๖. โมกฺขาธิปฺปาโยติ ตโต อตฺตโน โมกฺขํ ปตฺเถนฺโต. โทโส น วิชฺชตีติ ทุกฺกฏาทิโกปิ โทโส นตฺถิ.
๑๗๓๗-๙. เหเตุกามมายนฺตํ โจรมฺปิ วา ปจฺจตฺถิกมฺปิ วา อนฺตรามคฺเค ปสฺสิตฺวาติ โยชนา. ทิสฺวา กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘มา อิธาคจฺฉุปาสกา’’ติอาทิ, อาคมนปฏิกฺเขเปน ตตฺเถว ติฏฺาติ วุตฺตํ โหติ. อายนฺตนฺติ เอวํ วุตฺเต ตํ อนาทิยิตฺวา อาคจฺฉนฺตํ. ยถาห ‘‘วจนํ อนาทิยิตฺวา อาคจฺฉนฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๕๓).
เอเสว นโยติ ‘‘มา อาคจฺฉา’ติ วุตฺเตปิ อาคจฺฉนฺตํ ปหเฏ มเตปิ อนาปตฺตี’’ติ อยํ นโย.
๑๗๔๐. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสฺี ปหารํ เทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๕๒) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. เสเสติ อนุปสมฺปนฺเน. ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺี, เวมติโก ¶ , อนุปสมฺปนฺนสฺี ปหารํ เทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๕๒) ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํ. อนาณตฺติกตฺตา อาห ‘‘กายจิตฺตสมุฏฺาน’’นฺติ. กายจิตฺตานํ สุโขเปกฺขาปิ สมฺภวนฺตีติ ตโต วิเสเสตุมาห ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติ.
ปหารกถาวณฺณนา.
๑๗๔๑. กายนฺติ ¶ กาเยกเทสํ หตฺถาทิอวยวมาห. วาติ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑเน. กายพทฺธนฺติ กายปฏิพทฺธํ ปหรณโยคฺคาโยคฺเคสุ กตฺตรยฏฺิสตฺถาทีสุ อฺตรํ. สเจ อุจฺจาเรยฺยาติ สเจ ปหรณาการํ ทสฺเสตฺวา อุกฺขิเปยฺย, อิทํ ‘‘กายํ วา กายปฏิพทฺธํ วา’’ติ อิเมหิ ปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ตสฺสาติ อุจฺจาริตกายาทิกสฺส. อุคฺคิรณปจฺจยาติ อุกฺขิปนการณา.
๑๗๔๒. อสมฺปหริตุกาเมนาติ ปหารทานํ อนิจฺฉนฺเตน. ทินฺนตฺตาติ ปหารสฺส ทินฺนตฺตา. อปฺปหริตุกามตฺตา ปุริมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ น โหติ, อุคฺคิริตุกามตาย กตปโยคสฺส อุคฺคิรณมตฺเต อฏฺตฺวา ปหารสฺส ทินฺนตฺตา อิมินาปิ ปาจิตฺติยํ น โหติ, อชฺฌาสยสฺส, ปโยคสฺส จ อสุทฺธตฺตา อนาปตฺติยาปิ น ภวิตพฺพนฺติ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ.
๑๗๔๓. สเจ เตน ปหาเรน ภิกฺขุโน หตฺถาทีสุปิ ยํ กิฺจิ องฺคํ ภิชฺชติ, ปหฏสฺส ปหารทายกสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๗๔๔. เสโส วินิจฺฉโย ‘‘โมกฺขาธิปฺปาโย’’ติอาทิโก อิธ อวุตฺโต วินิจฺฉโย สมุฏฺานาทินา สทฺธึ อนนฺตเร วุตฺตนเยน วินยฺุนา เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘ติรจฺฉานาทีนํ ¶ วจฺจกรณาทึ ทิสฺวาน ปลาเปตุกามตาย กุชฺฌิตฺวาปิ อุคฺคิรนฺตสฺส โมกฺขาธิปฺปาโย เอวา’’ติ วทนฺติ.
ตลสตฺติกถาวณฺณนา.
๑๗๔๕. อมูลเกนาติ ทิฏฺาทิมูลวิรหิเตน, เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุ’’นฺติ เสโส. สงฺฆาทิเสเสนาติ เตรสนฺนํ อฺตเรน. ตสฺสาติ โจทกสฺส, โจทาปกสฺส วา ปาปภิกฺขุโน. สเจ จุทิตโก ตสฺมึ ขเณ ‘‘เอส มํ โจเทตี’’ติ ชานาติ, ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา, อิมินา ‘‘สเจ เอวํ น ชานาติ, จิเรน วา ชานาติ, ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ สิทฺธํ.
๑๗๔๖. ตตฺถาติ อุปสมฺปนฺเน. ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺี อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํเสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. เวมติโก…เป… อนุปสมฺปนฺนสฺี อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํเสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๖๒) ติกปาจิตฺติยํ ¶ . ทิฏฺาจารวิปตฺติยา โจทโก ทุกฺกฏาปตฺตีติ อมูลิกาย ทิฏฺิวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติยา วา อนุทฺธํเสนฺตสฺส ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ. เสเส จาติ อนุปสมฺปนฺเน. ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน ตีณิ ทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ อตฺโถ.
๑๗๔๗. ‘‘ตถาสฺิสฺส อนาปตฺตี’’ติ ปทจฺเฉโท. ตถาสฺิสฺสาติ สมูลกสฺิสฺส.
อมูลกกถาวณฺณนา.
๑๗๔๘-๙. สฺจิจฺจาติ ตสฺส ปริปุณฺณวีสติวสฺสาทิภาวํ ชานนฺโตเยว. ภิกฺขุโนติ เอตฺถ ‘‘อฺสฺสา’’ติ เสโส ¶ . อูนวีสติวสฺโส ตฺวํ มฺเติ เอตฺถ ‘‘มฺเ’’ติ อิมินา ปริกปฺปตฺถวาจินา นิปาเตน ‘‘อุทกํ มฺเ อาทิตฺต’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๓๘๓) วิย มุสาวาทาปตฺติยา อวิสยตํ ทีเปติ. หิเตสิตาย อนุสิฏฺิทานาทิเก ตถารูเป อฺสฺมึ ปจฺจเย การเณ อสติ ‘‘อูนวีสติวสฺโส ตฺวํ มฺเ’’ อิติ เอวมาทินา อฺสฺส ภิกฺขุโน โย ภิกฺขุ สเจ สฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทยฺย, ตสฺส เอวํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ภิกฺขุโน วาจาย วาจาย ปาจิตฺติ โหตีติ โยชนา.
๑๗๕๐. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺี สฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปทหติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. เวมติโก…เป… อนุปสมฺปนฺนสฺี สฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปทหติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๖๗) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. เสเส จาติ อนุปสมฺปนฺเน จ. ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํ. วชฺชเมว วชฺชตา.
๑๗๕๑. หิเตสิตาย ภาสโตติ สมฺพนฺโธ. มา เอวนฺติ เอตฺถ ‘‘กโรหี’’ติ เสโส, ปุนปิ มา เอวํ กโรหีติ อตฺโถ. ‘‘อหํ ตํ อิตฺถิยา สห นิสินฺนํ มฺเ, ตยา วิกาเล ภุตฺตํ มฺเ, ปุน มา เอวํ กโรหิ’’ อิติ หิเตสิตาย ภาสโต อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา.
สฺจิจฺจกถาวณฺณนา.
๑๗๕๓. ภณฺฑนํ ¶ นาม กลโห, ภณฺฑนํ ชาตํ เยสนฺติ วิคฺคโห, ชาตภณฺฑนานนฺติ อตฺโถ, ‘‘วจน’’นฺติ เสโส. โสตุํ อุปสฺสุตึ ติฏฺเยฺยาติ โยชนา. อุเปจฺจ สุยฺยติ เอตฺถาติ หิ อุปสฺสุติ, านํ, ยํ านํ อุปคเตน สกฺกา โหติ กเถนฺตานํ สทฺทํ โสตุํ, ตตฺถาติ อตฺโถ. โย ¶ ปน ภิกฺขุ ภณฺฑนชาตานํ ภิกฺขูนํ วจนํ โสตุํ อุปสฺสุตึ สเจ ติฏฺเยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา.
๑๗๕๔. โจเทตุกามตาย คจฺฉโต อสฺสาติ โยชนา.
๑๗๕๕. โสตุนฺติ ปจฺฉโต คจฺฉนฺตานํ ภณฺฑนชาตานํ วจนํ โสตุํ. โอหียนฺตสฺสาติ ปกติคมนํ หาเปตฺวา โอสกฺกนฺตสฺส. ปุรโต คจฺฉโต ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. คจฺฉโต ตุริตํ วาปีติ ปุรโต คจฺฉนฺตานํ ภณฺฑนชาตานํ วจนํ โสตุํ ปจฺฉโต สีฆํ คจฺฉนฺตสฺสาปิ. อยเมว วินิจฺฉโยติ ปเท ปเท อยํ เอว วินิจฺฉโย.
๑๗๕๖. อตฺตโน ิโตกาสนฺติ สมฺพนฺโธ. อุกฺกาสิตฺวาปิ วาติ อุกฺกาสิตสทฺทํ กตฺวา วา. เอตฺถ อหนฺติ วา วตฺวา าเปตพฺพนฺติ โยชนา.
๑๗๕๗. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน. เสเส จาติ อนุปสมฺปนฺเน. ติกทุกฺกฏํ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสฺีนํ วเสน.
๑๗๕๘. โอรมิสฺสนฺติ มยา คหิตทุคฺคาหโต วิรมิสฺสามิ.
๑๗๕๙. กายจิตฺตโต จ กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺานโต เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ. สิยา กิริยํ โสตุกามตาย คมนวเสน, สิยา อกิริยํ ิตฏฺานํ อาคนฺตฺวา มนฺตยมานํ อชานาปนวเสน, เตนาห ‘‘อิทํ โหติ กฺริยากฺริย’’นฺติ. คมเนน สิชฺฌนโต กายกมฺมํ ¶ . ตุณฺหีภาเวน สิชฺฌนโต วจีกมฺมํ. สโทสนฺติ สาวชฺชํ, อกุสลจิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
อุปสฺสุติกถาวณฺณนา.
๑๗๖๐. ธมฺมิกานนฺติ ¶ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน กตานํ. กมฺมานนฺติ อปโลกนกมฺมํ, ตฺติกมฺมํ, ตฺติทุติยกมฺมํ, ตฺติจตุตฺถกมฺมนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ กมฺมานํ. ขียตีติ อรุจึ ปกาเสติ.
๑๗๖๑. อุภยตฺถาติ อธมฺเม, ธมฺเม จ.
๑๗๖๒. อธมฺเมนาติ เอตฺถ ‘‘กมฺเมนา’’ติ เสโส, ธมฺมวิรุทฺเธน กมฺเมนาติ อตฺโถ. ‘‘กมฺมสฺมิ’’นฺติ อิทํ วิภตฺตึ วิปริณาเมตฺวา ‘‘กมฺเมนา’’ติ อนุวตฺเตตพฺพํ. วคฺเคนาติ ‘‘ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา น ปฏิกฺโกสนฺตี’’ติ (มหาว. ๓๘๗) วุตฺตสามคฺคิลกฺขณสฺส วิรุทฺธตฺตา อสมคฺเคน, เอตฺถ ‘‘สงฺเฆนา’’ติ เสโส. ‘‘ตถา อกมฺมารหสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. ‘‘อธมฺเมน กมฺเมน อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ‘‘อสมคฺเคน สงฺเฆน อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ‘‘อธมฺเมน กมฺเมน วคฺเคน สงฺเฆน อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ตถา ‘‘อกมฺมารหสฺส อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ตฺวา โย ขียติ, ตสฺส จ อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา.
กมฺมปฏิพาหนกถาวณฺณนา.
๑๗๖๔-๕. อาโรจิตํ วตฺถุ ยาว น วินิจฺฉิตํ วาติ โยชนา, ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ อตฺตโน กถา กถิตา, อนุวิชฺชโก สมฺมโต, เอตฺตาวตาปิ วตฺถุเมว อาโรจิตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๘๑) อฏฺกถาย วุตฺตตฺตา อาโรจิตํ วตฺถุ ยาว น วินิจฺฉิตํ โหตีติ อตฺโถ. ตฺติ วา ปิตา ¶ , กมฺมวาจา นิฏฺํ ยาว น คจฺฉติ, เอตสฺมึ…เป…โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๑๗๖๖. ฉนฺทํ อทตฺวา หตฺถปาเส ชหิเต ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา.
๑๗๖๗-๙. อธมฺเมปิ กมฺมสฺมึ ธมฺมกมฺมนฺติ สฺิโน ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. ธมฺมกมฺเม จ อธมฺมกมฺมสฺิโน อนาปตฺติ อิธ น วุตฺตา, ปาฬิยํ ปน วุตฺตตฺตา อิธาปิ โยเชตพฺพา. ‘‘สงฺฆสฺส ภณฺฑนาทีนิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ สฺิโน คจฺฉโต จ โย วา คิลาโน โหติ, ตสฺส คจฺฉโต ¶ จ คิลานสฺส กรณีเย สติ คจฺฉโต จ กมฺมํ นโกเปตุกามสฺส คจฺฉโต จ ปสฺสาวนาทินา ปีฬิตสฺส คจฺฉโต จ ‘‘อาคมิสฺสามิ’’อิติ เอวํ คจฺฉโตปิ น โทสตาติ โยชนา. ตตฺถ โทโส เอว โทสตา, อาปตฺติ, นโทสตา อนาปตฺติ. หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา คมเนน, ฉนฺทสฺส อทาเนน จ อาปชฺชนโต กฺริยากฺริยํ.
ฉนฺทํอทตฺวาคมนกถาวณฺณนา.
๑๗๗๐-๑. สมคฺเคน สงฺเฆน สทฺธินฺติ สมานสํวาสเกน สมานสีมายํ ิเตน สงฺเฆน สทฺธึ. วุตฺตฺหิ ‘‘สมคฺโค นาม สงฺโฆ สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ิโต’’ติ (ปาจิ. ๔๘๖). จีวรนฺติ วิกปฺปนุปคมาห. ยถาห ‘‘จีวรํ นาม ฉนฺนํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปาจิ. ๔๘๖). สมฺมตสฺสาติ เสนาสนปฺาปกาทิสมฺมุตึ ปตฺเตสุ อฺตรสฺส. ขียตีติ ‘‘โย โย มิตฺโต, ตสฺส ตสฺส เทนฺตี’’ติอาทินา นเยน อวณฺณํ ภณติ.
ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺิเวมติกอธมฺมกมฺมสฺีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ.
๑๗๗๒-๔. สงฺเฆนาสมฺมตสฺสาปิ ¶ จีวรํ, อฺเมว วา ตเถว สมคฺเคน สงฺเฆน ทตฺวา ขียติ, ตสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. อนุปสมฺปนฺเน ตเถว สมคฺเคน สงฺเฆน ทินฺเน สพฺพตฺถ จีวเร, อฺปริกฺขาเร จ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. อนุปสมฺปนฺเนติ สมฺปทานตฺเถ ภุมฺมํ, อนุปสมฺปนฺนสฺสาติ อตฺโถ.
สภาวโต ฉนฺทาทีนํ วเสเนว กโรนฺตํ ขียนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ โยชนา. นยา วินิจฺฉยกฺกมา.
ทุพฺพลกถาวณฺณนา.
๑๗๗๕. อิทํ ทฺวาทสมนฺติ สมฺพนฺโธ, ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๔๙๐) อิมํ ทฺวาทสมํ สิกฺขาปทนฺติ อตฺโถ. ตึสกกณฺฑสฺมึ นิสฺสคฺคิยกณฺเฑ. อนฺติเมนาติ เอตฺถ ‘‘สิกฺขาปเทนา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ. จ-สทฺโท ¶ เอวการตฺโถ. ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ อตฺตโน ปริณาเมยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๖๕๘) อิมินา อนฺติเมเนว สิกฺขาปเทน สพฺพถา สพฺพํ วตฺตพฺพํ ตุลฺยนฺติ โยชนา. อยเมว วิเสสตาติ เอตฺถ วิเสโสเยว วิเสสตา, อยเมว วิเสโสติ อตฺโถ.
๑๗๗๖. ตตฺถาติ ตสฺมึ นิสฺสคฺคิยาวสาเน สิกฺขาปเท. อตฺตโน ปริณามนาติ อตฺตโน ปริณามนเหตุ.
ปริณามนกถาวณฺณนา.
สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺโม.
๑๗๗๗-๘. โย ¶ ปน ภิกฺขุ เทวิยา วาปิ รฺโ วาปิ อวิทิตาคมโน อปฺปฏิสํวิทิตาคมโน สยนียฆรา ราชสฺมึ อนิกฺขนฺเต, เทวิยา อนิกฺขนฺตาย ตสฺส สยนียฆรสฺส อุมฺมารํ อินฺทขีลํ สเจ อติกฺกเมยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปเม ปาเท ทุกฺกฏํ สิยา, ทุติเย ปาเท ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา.
๑๗๗๙. ปฏิสํวิทิเตติ อตฺตโน อาคมเน นิเวทิเต. เนวปฏิสํวิทิตสฺิโนติ อนิเวทิตสฺิโน. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปฏิสํวิทิตาคมเน. เวมติกสฺสาติ ‘‘ปฏิสํวิทิตํ นุ โข, น ปฏิสํวิทิตํ นุ โข’’ติ สํสยมาปนฺนสฺส.
๑๗๘๐-๑. เนว ขตฺติยสฺส อปฺปฏิสํวิทิเตปิ วา น ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิตฺตสฺส อปฺปฏิสํวิทิเตปิ วา ปวิสโต น โทโสติ โยชนา, เอวรูปานํ อนิเวทิเตปิ ปวิสนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ.
อุโภสุ ราชินิ จ เทวิยา จ สยนิฆรโต พหิ นิกฺขนฺเตสุ ปวิสโตปิ วา อุภินฺนํ อฺตรสฺมึ นิกฺขนฺเต ปวิสโตปิ วา น โทโสติ โยชนา. กถิเนนาติ เอตฺถ ‘‘สมุฏฺานาทินา สม’’นฺติ เสโส, อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺานาทิวเสน กถินสิกฺขาปเทน สมานนฺติ วุตฺตํ โหติ. สยนียฆรปฺปเวโส กฺริยํ. อปฺปฏิสํเวทนํ อกฺริยํ.
อนฺเตปุรกถาวณฺณนา.
๑๗๘๒. รชตํ ¶ , ชาตรูปํ วา อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส, อุคฺคณฺหาปยโตปิ วา ตสฺส นิสฺสคฺคิยาปตฺตีติ โยชนา.
๑๗๘๓. คณปุคฺคลสงฺฆานํ อตฺถาย เจติเย นวกมฺมสฺส อตฺถาย อุคฺคณฺหาปยโต, อุคฺคณฺหโตปิ วา ทุกฺกฏํ โหตีติ ¶ โยชนา. ชาตรูปรชตานํ สรูปํ นิสฺสคฺคิเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๑๗๘๔. มุตฺตาทิรตนมฺปิ วุตฺตสรูปเมว. สงฺฆาทีนมฺปีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คณปุคฺคลเจติยานํ สงฺคโห.
๑๗๘๕-๖. ยํ กิฺจิ คิหิสนฺตกํ สเจ กปฺปิยวตฺถุ วา โหตุ, อกปฺปิยวตฺถุ วาปิ โหตุ, มาตุกณฺณปิฬนฺธนํ ตาลปณฺณมฺปิ วา โหตุ, ภณฺฑาคาริกสีเสน ปฏิสามยโต ตสฺส ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนา.
๑๗๘๗. น นิเธตพฺพเมวาติ น ปฏิสาเมตพฺพเมว.
๑๗๘๘. เอโส หิ ยสฺมา ปลิโพโธ นาม, ตสฺมา เปตุํ ปน วฏฺฏตีติ โยชนา.
๑๗๘๙. อนฺุาเต าเนติ เอตฺถ ‘‘ปติต’’นฺติ เสโส. เอตฺถ อนฺุาตฏฺานํ นาม อชฺฌาราโม วา อชฺฌาวสโถ วา. ยถาห ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว รตนํ วา รตนสมฺมตํ วา อชฺฌาราเม วา อชฺฌาวสเถ วา อุคฺคเหตฺวา วา อุคฺคหาเปตฺวา วา นิกฺขิปิตุํ ‘ยสฺส ภวิสฺสติ, โส หริสฺสตี’’ติ (ปาจิ. ๕๐๔). เอตฺถ จ อชฺฌาราโม นาม ปริกฺขิตฺตสฺส อนฺโตปริกฺเขโป, อปริกฺขิตฺตสฺส ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺโต. อชฺฌาวสโถ นาม ปริกฺขิตฺตสฺส อนฺโตปริกฺเขโป, อปริกฺขิตฺตสฺส มุสลปาตพฺภนฺตรํ. ‘‘อุคฺคเหตฺวา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณํ, อุคฺคหาเปตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติ.
๑๗๙๐-๑. อนฺุาเต ปน าเน ยถาวุตฺตอชฺฌารามาทิเก าเน รตนํ วา รตนสมฺมตํ วา มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ วา สยนภณฺฑํ วา คเหตฺวา นิกฺขิปนฺตสฺส, รตนสมฺมตํ ¶ วิสฺสาสํ ¶ คณฺหนฺตสฺส จ ตาวกาลิกเมว วา คณฺหนฺตสฺส อุภยตฺถ อุมฺมตฺตกาทีนฺจ น โทโสติ โยชนา.
สฺจริตฺตสโมทยนฺติ เอตฺถ ‘‘สมุฏฺานาทินา อิทํ สิกฺขาปท’’นฺติ วตฺตพฺพํ, อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺานาทินา สฺจริตฺตสมชาติกนฺติ อตฺโถ.
รตนกถาวณฺณนา.
๑๗๙๓-๔. สนฺตนฺติ จาริตฺตสิกฺขาปเท วุตฺตสรูปํ. อนาปุจฺฉาติ ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติ อนาปุจฺฉิตฺวา. ปจฺจยํ วินาติ ตาทิสํ อจฺจายิกํ กรณียํ วินา. ปริกฺเขโปกฺกเมติ ปริกฺเขปสฺส อนฺโตปเวเส. อุปจาโรกฺกเมติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๑๗๙๖. ตโต อฺนฺติ ปมํ วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉิตฺวา ตโต ปวิฏฺคามโต อฺํ คามํ. ปุน ตโตติ ทุติยคามมาห. กตฺถจิ โปตฺถเก ‘‘อาปุจฺฉเน กิจฺจ’’นฺติ ปาโ ทิสฺสติ, ‘‘อาปุจฺฉนกิจฺจ’’นฺติ ปาโเยว ปน ยุตฺตตโร. ยถาอากงฺขิตปมาณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘คามสเตปิ วา’’ติ.
๑๗๙๗. ปสฺสมฺเภตฺวานาติ ปฏิวิโนเทตฺวา. อนฺตรา อฺํ คามํ ปวิสนฺติ เจติ โยชนา.
๑๗๙๘-๙. กุลฆเร วา อฺตฺถ อาสนสาลาย วา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา โย ภิกฺขุ สปฺปิภิกฺขาย วา เตลภิกฺขาย วา สเจ จริตุกาโม สิยาติ โยชนา.
ปสฺเสติ ¶ ปกติวจนสวนารเห อตฺตโน สมีเป, เอเตเนว เอตฺตกา านา ทูรีภูโต อสนฺโต ¶ นาม โหตีติ พฺยติเรกโต ลพฺภตีติ ทสฺเสติ. อสนฺเตติ อวิชฺชมาเน วา วุตฺตปฺปมาณโต ทูรีภูเต วา. นตฺถีติ เอตฺถ ‘‘จินฺเตตฺวา’’ติ เสโส.
๑๘๐๒. อโนกฺกมฺมาติ อนุปสกฺกิตฺวา. มคฺคาติ คนฺตพฺพมคฺคา.
๑๘๐๓. ติกปาจิตฺติยนฺติ วิกาเล วิกาลสฺิเวมติกกาลสฺีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ.
๑๘๐๔. อจฺจายิเก กิจฺเจ วาปีติ สปฺปทฏฺาทีนํ เภสชฺชปริเยสนาทิเก อจิรายิตพฺพกิจฺเจ สติ คจฺฉโต.
๑๘๐๕. อนฺตรารามนฺติ คามพฺภนฺตเร สงฺฆารามํ. ภิกฺขุนีนํ อุปสฺสยนฺติ ภิกฺขุนิวิหารํ. ติตฺถิยานํ อุปสฺสยนฺติ ติตฺถิยารามํ.
๑๘๐๖-๗. อนฺตรารามาทิคมเน น เกวลํ อนาปุจฺฉา คจฺฉโตเยว, กายพนฺธนํ อพนฺธิตฺวา, สงฺฆาฏึ อปารุปิตฺวา คจฺฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติ.
อาปทาสุปีติ สีโห วา พฺยคฺโฆ วา อาคจฺฉติ, เมโฆ วา อุฏฺเติ, อฺโ วา โกจิ อุปทฺทโว อุปฺปชฺชติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุปิ พหิคามโต อนฺโตคามํ คจฺฉโต อนาปตฺตีติ อตฺโถ.
วิกาลคามปฺปเวสนกถาวณฺณนา.
๑๘๐๘. อฏฺิทนฺตมยํ วาปิ วิสาณชํ วาปิ สูจิฆรนฺติ โยชนา. อฏฺิ นาม ยํ กิฺจิ อฏฺิ. ทนฺโตติ หตฺถิทนฺโต. วิสาณํ นาม ยํ กิฺจิ วิสาณํ.
๑๘๐๙. ลาเภติ ¶ ปฏิลาเภ. เภทนกนฺติ เภทนเมว เภทนกํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เภทนกํ, ปมํ ภินฺทิตฺวา ปจฺฉา เทเสตพฺพตฺตา ตํ เภทนกํ อสฺส ปาจิตฺติยสฺส อตฺถีติ เภทนกํ, ปาจิตฺติยํ, อสฺสตฺถิอตฺเถ อ-การปจฺจโย.
๑๘๑๐-๑. ‘‘อนาปตฺติ ¶ อรณิเก’’ติ ปทจฺเฉโท. อรณิเกติ อรณิธนุเก. วิเธติ กายพนฺธนสฺส วิธเก. อฺชนิกาติ อฺชนินาฬิกา. ทกปฺุฉนิยาติ นหาตสฺส คตฺเต อุทกปฺุฉนเปสิกาย. วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑเก.
สูจิฆรกถาวณฺณนา.
๑๘๑๒-๓. มฺจปีสรูปํ ทุติเย ภูตคามวคฺเค จตุตฺถสิกฺขาปเท วุตฺตเมว. ‘‘สุคตงฺคุเลน อฏฺงฺคุลปาทก’’นฺติ อฏฺงฺคุลปาทกสฺส อาคตตฺตา ‘‘อฏฺงฺคุลปฺปมาเณนา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปาเทนา’’ติ เสโส.
เหฏฺิมาฏนินฺติ อฏนิยา เหฏฺิมตลํ. อฏนิยา เหฏฺิมํ เหฏฺิมาฏนี, ตํ เปตฺวา, อฺตฺร เหฏฺิมาย อฏนิยาติ วุตฺตํ โหติ. เทสนาปุพฺพภาคิเยน มฺจปาทจฺเฉเทน สห วตฺตตีติ สจฺเฉทา. ตํ ปมาณํ. อติกฺกมโตติ อติกฺกามยโต, คาถาพนฺธวเสน ย-การโลโป.
๑๘๑๕. ปมาเณน กโรนฺตสฺสาติ อฏนิยา เหฏฺา วฑฺฒกิรตนปฺปมาเณน ปาเทน โยเชตฺวา กโรนฺตสฺส, เอเตเนว ‘‘อูนกํ กโรนฺตสฺสา’’ติ อิทํ อุปลกฺขิตํ. ตสฺสาติ ตสฺส อปฺปมาณิกสฺส. ฉินฺทิตฺวาติ อฏนิโต เหฏฺา วฑฺฒกิรตนาติริตฺตํ านํ ฉินฺทิตฺวา.
๑๘๑๖. ปมาณโต นิขณิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อธิก’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, ปมาณโต อธิกํ านํ นิขณิตฺวา, อนฺโตภูมึ ¶ ปเวเสตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อุตฺตานํ วาปีติ อุทฺธํ ปาทํ กตฺวา ภูมิยํ วา ทารุฆฏิกาสุ วา เปตฺวา. อฏฺฏํ วา พนฺธิตฺวา ปริภฺุชโตติ อุกฺขิปิตฺวา ตุลาสงฺฆาเฏ เปตฺวา อฏฺฏํ พนฺธิตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติ.
มฺจกถาวณฺณนา.
๑๘๑๗. ตูลํ โอนทฺธเมตฺถาติ ตูโลนทฺธํ, ตูลํ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ จิมิลิกาย โอนทฺธํ, ‘‘ตูลํ นาม ตีณิ ตูลานิ รุกฺขตูลํ ลตาตูลํ โปฏกิตูล’’นฺติ (ปาจิ. ๕๒๘) วุตฺตตูลานํ ¶ อฺตรํ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ ปิโลติกาย สิพฺพิตฺวา กตนฺติ วุตฺตํ โหติ. โปฏกิตูลนฺติ เอรกตูลาทิ ยํ กิฺจิ ติณชาตีนํ ตูลํ. อุทฺทาลนเมว อุทฺทาลนกํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อุทฺทาลนกนฺติ วุตฺตนยเมว. อติกฺกนฺตา อีติ อุปทฺทโว เยน โส อนีติ, ภควา, เตน อนีตินา.
๑๘๑๘. อาโยเคติ อาโยคปตฺเต. พนฺธเนติ กายพนฺธเน. อํสพทฺธเกติ อํสพนฺธนเก. พิพฺโพหเนติ อุปธาเน. ถวิกาติ ปตฺตถวิกา. ถวิกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน สิปาฏิกาทีนํ สงฺคโห. ถวิกาทีสุ ตูโลนทฺเธสุ ปริภุตฺเตสุ ภิกฺขุโน อนาปตฺตีติ โยชนา.
๑๘๑๙. อฺเน จ กตนฺติ เอตฺถ ‘‘มฺจํ วา ปีํ วา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ. อุทฺทาเลตฺวาติ ปิโลติกํ อุปฺปาเฏตฺวา ตูลํ อปเนตฺวา. นยาติ สมุฏฺานาทโย.
ตูโลนทฺธกถาวณฺณนา.
๑๘๒๐. นิสีทนนฺติ นิสีทนจีวรํ. ปมาณโตติ ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ทฺเว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ทิยฑฺฒํ ¶ , ทสา วิทตฺถี’’ติ (ปาจิ. ๕๓๑) วุตฺตปมาณโต. ปมาณาติกฺกเม ปโยเค ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา.
๑๘๒๑. สจฺเฉทนฺติ ปมาณโต อติริตฺตปเทสสฺส เฉทนกิริยาสหิตปฏิกมฺมํ ปาจิตฺติยมุทีริตนฺติ อตฺโถ. ตสฺสาติ นิสีทนสฺส. ทฺวีสุ าเนสุ ผาเลตฺวา ติสฺโส ทสา กาตพฺพา สิยุนฺติ โยชนา.
๑๘๒๒. ตทูนกนฺติ ตโต ปมาณโต อูนกํ. วิตานาทึ กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อตฺถรณสาณิปาการภิสิพิพฺโพหนานํ สงฺคโห. ‘‘สฺจริตฺตสมา นยา’’ติ อิทํ วุตฺตตฺถเมว.
นิสีทนกถาวณฺณนา.
๑๘๒๓. โรเคติ กณฺฑุปิฬกาทิโรเค สติ. ยถาห ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ยสฺส กณฺฑุ ¶ วา ปิฬกาวา อสฺสาโว วา ถุลฺลกจฺฉุ วา อาพาโธ, ตสฺส กณฺฑุปฏิจฺฉาทิ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๔). เอตฺถ กณฺฑูติ กจฺฉุ. ปิฬกาติ โลหิตตุณฺฑิกา สุขุมปิฬกา. อสฺสาโวติ อริสภคนฺทลมธุเมหาทิวเสน อสุจิปคฺฆรณํ. ถุลฺลกจฺฉุ วา อาพาโธติ มหาปิฬกาพาโธ วุจฺจติ. ปมาณโตติ ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส จตสฺโส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ทฺเว วิทตฺถิโย’’ติ (ปาจิ. ๕๓๘) วุตฺตปฺปมาณโต.
กณฺฑุปฏิจฺฉาทิกถาวณฺณนา.
๑๘๒๕. ปมาเณเนวาติ ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ฉ วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ อฑฺฒเตยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๕๔๓) วุตฺตปฺปมาเณเนว. ปมาณาติกฺกเมติ วสฺสิกสาฏิกาย ยถาวุตฺตปมาณโต ¶ อติกฺกมเน, นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ. ตสฺส ภิกฺขุสฺส. นโยติ เฉทนปาจิตฺติยาทิโก วินิจฺฉยนโย.
วสฺสิกสาฏิกกถาวณฺณนา.
๑๘๒๖. สุคตสฺส จีวเรน ตุลฺยปฺปมาณํ จีวรํ โย ภิกฺขุ สเจ กาเรยฺย, ตสฺส จีวรสฺส กรเณ ตสฺส ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา. ตุลฺยํ ปมาณํ ยสฺสาติ วิคฺคโห.
๑๘๒๗. อตฺตโน วตฺถานํ กรณการาปนํ วินา อฺโต ปฏิลาโภ นาม นตฺถิ, สูจิกมฺมปริโยสาเน จีวรสรูปสฺส ปฏิลาโภเยเวตฺถ ปฏิลาโภติ วิฺายติ.
๑๘๒๘. ตสฺสาติ ยํ ‘‘สุคตสฺส จีวเรนา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส สุคตจีวรสฺส. ทีฆโส ปมาเณน สุคตสฺส วิทตฺถิยา นว วิทตฺถิโย, ติริยํ ปมาเณน ฉ วิทตฺถิโย วินิทฺทิฏฺา สิกฺขาปเทเยว กถิตาติ โยชนา.
นนฺทกถาวณฺณนา.
ราชวคฺโค นวโม.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปโม ภาโค นิฏฺิโต.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
วินยปิฏเก
วินยวินิจฺฉย-ฏีกา (ทุติโย ภาโค)