📜
ภิกฺขุนีวิภงฺโค
๑. ปาราชิกกณฺฑอตฺถโยชนา
เอวํ ¶ ¶ ภิกฺขุวิภงฺคสฺส, กตฺวาน โยชนานยํ;
ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํ.
โยติ วิภงฺโค. วิภงฺคสฺสาติ วิภงฺโค อสฺส. อสฺสาติ โหติ. ตสฺสาติ ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส. ยโตติ ยสฺมา. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ภิกฺขูนํ วิภงฺคสฺส อนนฺตรํ ภิกฺขุนีนํ โย วิภงฺโค สงฺคหิโต อสฺส, ตสฺส ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส สํวณฺณนากฺกโม ปตฺโต ยโต, ตโต ตสฺส ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส อปุพฺพปทวณฺณนํ กาตุํ ตาว ปาราชิเก อยํ สํวณฺณนา โหตีติ. อปุพฺพานํ ปทานํ วณฺณนา อปุพฺพปทวณฺณนา, ตํ.
๑. ปมปาราชิกสิกฺขาปทํ
๖๕๖. ‘‘เตน…เป… สาฬฺโห’’ติ เอตฺถ ‘‘เอตฺถา’’ติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ทพฺพคุณกิริยาชาตินามสงฺขาเตสุ ปฺจสุ สทฺเทสุ สาฬฺหสทฺทสฺส นามสทฺทภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สาฬฺโหติ ตสฺส นาม’’นฺติ. มิคารมาตุยาติ วิสาขาย. สา หิ มิคารเสฏฺินา มาตุฏฺาเน ปิตตฺตา มิคารมาตา นาม. นวกมฺมํ อธิฏฺาตีติ นวกมฺมิกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นวกมฺมาธิฏฺายิก’’นฺติ. ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา’’ติอิมินา ปณฺฑา วุจฺจติ ปฺา, สา สฺชาตา อิมิสฺสาติ ปณฺฑิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เวยฺยตฺติเกนาติ วิเสเสน อฺชติ ปากฏํ คจฺฉตีติ วิยตฺโต, ปุคฺคโล, ตสฺส อิทํ เวยฺยตฺติกํ, าณํ, เตน. ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุตฺตปฺาย ‘‘เมธา’’ติ วุตฺตปฺาย วิเสสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปาฬิคหเณ’’ติอาทิ. ‘‘เมธา’’ติ หิ วุตฺตปฺา ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุตฺตปฺาย วิเสโส โหติ สติสหายตฺตา. ตตฺรุปายายาติ อลุตฺตสมาโส ¶ ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. อฏฺ. เยวาปนกวณฺณนา) วิย. ‘‘กมฺเมสู’’ติ อิมินา ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ ¶ . กตฺตพฺพกมฺมุปปริกฺขายาติ กตฺตพฺพกมฺเมสุ วิจารณาย. จสทฺเทน ‘‘กตากต’’นฺติ ปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. ปริเวสนฏฺาเนติ ปริภฺุชิตุํ วิสนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ ปริเวสนํ, ตเมว านํ ปริเวสนฏฺานํ, ตสฺมึ. นิกูเฏติ เอตฺถ กูฏสงฺขาตสิขรวิรหิเต โอกาเสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โกณสทิสํ กตฺวา ทสฺสิเต คมฺภีเร’’ติ. วิตฺยูปสคฺโค วิการวาจโก, สรสทฺโท สทฺทวาจโกติ อาห ‘‘วิปฺปการสทฺโท’’ติ. จรติ อเนนาติ จรณํ ปาโท, ตสฺมึ อุฏฺิโต คิลาโน เอติสฺสาติ จรณคิลานาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทโรเคน สมนฺนาคตา’’ติ.
๖๕๗. ‘‘ตินฺตา’’ติ อิมินา อวสฺสุตสทฺโท อิธ กิลินฺนตฺเถ เอว วตฺตติ, น อฺตฺเถติ ทสฺเสติ. อสฺสาติ ‘‘อวสฺสุตา’’ติปทสฺส. ปทภาชเน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ปทภาชเน. วตฺถํ รงฺคชาเตน รตฺตํ วิย, ตถา กายสํสคฺคราเคน สุฏฺุ รตฺตาติ โยชนา. ‘‘อเปกฺขาย สมนฺนาคตา’’ติ อิมินา อเปกฺขา เอติสฺสมตฺถีติ อเปกฺขวตีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิพทฺธํ จิตฺตํ อิมิสฺสนฺติ ปฏิพทฺธจิตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิพนฺธิตฺวา ปิตจิตฺตา วิยา’’ติ. ทุติยปทวิภงฺเคปีติ ‘‘อวสฺสุโต’’ติ ทุติยปทภาชเนปิ. ปุคฺคลสทฺทสฺส สตฺตสามฺวาจกตฺตา ปุริสสทฺเทน วิเสเสติ. อโธอุพฺภอิติ นิปาตานํ ฉฏฺิยา สมสิตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อกฺขกานํ อโธ’’ติอาทิ. นนุ ยถา อิธ ‘‘อกฺขกานํ อโธ’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ปทภาชเนปิ วตฺตพฺพํ, กสฺมา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปทภาชเน’’ติอาทิ. ปทปฏิปาฏิยาติ ‘‘อโธ’’ติ จ ‘‘อกฺขก’’นฺติ จ ปทานํ อนุกฺกเมน. เอตฺถาติ อธกฺขกอุพฺภชาณุมณฺฑเลสุ. สาธารณปาราชิเกหีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ สาธารเณหิ ปาราชิเกหิ. นามมตฺตนฺติ นามเมว.
๖๕๙. เอวนฺติ อิมาย ปาฬิยา วิภชิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘อุภโตอวสฺสุเต’’ติอาทิวจเน. ‘‘อุภโตอวสฺสุเต’’ติ ปาโ มูลปาโเยว, นาฺโติ ทสฺเสนฺเตน วิเสสมกตฺวา ‘‘อุภโตอวสฺสุเตติ อุภโต อวสฺสุเต’’ติ วุตฺตํ. อุภโตติ เอตฺถ ¶ อุภสรูปฺจ โตสทฺทสฺส ฉฏฺฺยตฺเถ ปวตฺติฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนิยา เจว ปุริสสฺส จา’’ติ. ตตฺถ ภิกฺขุนีปุริสสทฺเทหิ อุภสรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ยา’’ติ จ ‘‘ส’’อิติ จ ทฺวีหิ สทฺเทหิ โตปจฺจยสฺส ฉฏฺฺยตฺถํ, อุภินฺนํ อวสฺสุตภาเว สตีติ อตฺโถ. ภาวปจฺจเยน วินา ภาวตฺโถ าตพฺโพติ อาห ‘‘อวสฺสุตภาเว’’ติ. ยถาปริจฺฉินฺเนนาติ ‘‘อธกฺขกํ, อุพฺภชาณุมณฺฑล’’นฺติ ¶ เยน เยน ปริจฺฉินฺเนน. อตฺตโนติ ภิกฺขุนิยา. ตสฺส วาติ ปุริสสฺส วา. อิธาปีติ กายปฏิพทฺเธน กายามสเนปิ.
ตตฺราติ เตสุ ภิกฺขุภิกฺขุนีสุ. น กาเรตพฺโพ ‘‘กายสํสคฺคํ สาทิเยยฺยา’’ติ อวุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. อโจปยมานาปีติ อจาลยมานาปิ, ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, เตน โจปยมานา ปเควาติ ทสฺเสติ. เอวํ ปน สตีติ จิตฺเตเนว อธิวาสยมานาย สติ ปน. กิริยสมุฏฺานตาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส กิริยสมุฏฺานภาโว. ตพฺพหุลนเยนาติ ‘‘วนจรโก (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๐๑; ๓.๑๓๓), สงฺคามาวจโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๐๘) วิย ตสฺสํ กิริยายํ พหุลโต สมุฏฺานนเยน. สาติ กิริยสมุฏฺานตา.
๖๖๐. เอตฺถาติ อุพฺภกฺขกอโธชาณุมณฺฑเลสุ.
๖๖๒. ‘‘เอกโต อวสฺสุเต’’ติ เอตฺถาปิ โตปจฺจโย ฉฏฺฺยตฺเถ โหติ. สามฺวจนสฺสาปิ วิเสเส อวฏฺานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปโยชิตพฺพโต อาห ‘‘ภิกฺขุนิยา เอวา’’ติ. ตตฺราติ ‘‘เอกโต อวสฺสุเต’’ติอาทิวจเน. ‘‘ตเถวา’’ติอิมินา กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุโตติ อตฺถํ อติทิสติ. จตูสูติ เมถุนราค กายสํสคฺคราคเคหสิตเปม สุทฺธจิตฺตสงฺขาเตสุ จตูสุ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน.
๖๖๓. อยํ ปุริโส อิติ วา อิตฺถี อิติ วา อชานนฺติยา วาติ โยชนาติ. ปมํ.
๒. ทุติยปาราชิกสิกฺขาปทํ
๖๖๔. ทุติเย ¶ กจฺจิ โน สาติ เอตฺถ โนสทฺโท นุสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘กจฺจิ นุ สา’’ติ. ปริวารวิปตฺตีติ ปริชนสฺส วินาสนํ. ‘‘อกิตฺตี’’ติ เอตฺถ สมฺมุขา นินฺทํ คเหตฺวา ‘‘อยโส’’ติอิมินา ปรมฺมุขา นินฺทา คเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปรมฺมุขครหา วา’’ติ.
๖๖๖. ‘‘ยา ปาราชิกํ อาปนฺนา’’ติอิมินา ‘‘สา วา’’ติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. จตุนฺนนฺติ นิทฺธารณตฺเถ เจตํ สามิวจนํ, จตูสูติ อตฺโถ. ปจฺฉาติ สพฺพปาราชิกานํ ปจฺฉา. อิมสฺมึ โอกาเสติ ปมตติยปาราชิกานมนฺตเร าเน. ปิตนฺติ สงฺคีติกาเรหิ นิกฺขิตฺตํ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ตตฺราติ ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปเทติ. ทุติยํ.
๓. ตติยปาราชิกสิกฺขาปทํ
๖๖๙. ตติเย ¶ อสฺสาติ ‘‘ธมฺเมน วินเยนา’’ติ ปทสฺส. ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตฺติสมฺปทา เจว อนุสาวนสมฺปทา จ สตฺถุสาสนํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺติ…เป… สมฺปทาย จา’’ติ. สตฺถุสาสเนนาติ จ สตฺถุ อาณาย. กมฺมนฺติ อุกฺเขปนียกมฺมํ. ตตฺถาติ สงฺเฆ. ‘‘วจนํ นาทิยตี’’ติอาทีสุ วิย สงฺฆํ วา นาทิยตีติ เอตฺถ นาทิยนํ นาม นานุวตฺตนเมวาติ อาห ‘‘นานุวตฺตตี’’ติ. ตตฺถาติ สงฺฆาทีสุ. อยํ ตาว สํวาโสติ สห ภิกฺขู วสนฺติ เอตฺถาติ สํวาโสติ อตฺเถน อยํ เอกกมฺมาทิ สํวาโส นาม. ‘‘สห อยนภาเวนา’’ติอิมินา สห อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สหายาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เตติ ภิกฺขู. เยหิ จาติ ภิกฺขูหิ จ. ตสฺสาติ อุกฺขิตฺตกสฺส. เตนาติ อุกฺขิตฺตเกน. อตฺตโนติ อุกฺขิตฺตกสฺสาติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถปาราชิกสิกฺขาปทํ
๖๗๕. จตุตฺเถ เมถุนราเคน อวสฺสุตา นาธิปฺเปตา, กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตาวาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตา’’ติ ¶ . ‘‘ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติปทํ น หตฺถสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ, คหณสทฺเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ปุริสปุคฺคเลนา’’ติอาทิ. ตนฺติ คหณํ, ‘‘หตฺถคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตวจนํ อุปลกฺขณมตฺตเมวาติ อาห ‘‘อฺมฺปี’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อฺมฺปี’’ติ หตฺถคหณโต อิตรมฺปิ. อปาราชิกกฺเขตฺเตติ อุพฺภกฺขเก อโธชาณุมณฺฑเล. อสฺสาติ ‘‘หตฺถคฺคหณ’’นฺติปทสฺส. เอตฺถาติ ‘‘อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถายา’’ติปเท. กายสํสคฺโคติ กายสํสคฺโค เอว. เตน วุตฺตํ ‘‘น เมถุนธมฺโม’’ติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ กายสํสคฺคคหเณ. สาธกนฺติ าปกํ.
ติสฺสิตฺถิโยติ ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. ตีสุ อิตฺถีสูติ หิ อตฺโถ, ติสฺโส อิตฺถิโย อุปคนฺตฺวาติ วา โยเชตพฺโพ. เอเสว นโย ปรโตปิ. ยํ เมถุนํ อตฺถิ, ตํ น เสเวติ โยชนา. น เสเวติ จ น เสวติ. ติการสฺส หิ เอกาโร. ตโย ปุริเสติ ตีสุ ปุริเสสุ, เต วา อุปคนฺตฺวา. ตโย จ อนริยปณฺฑเกติ ตีสุ อนริยสงฺขาเตสุ อุภโตพฺยฺชนเกสุ จ ปณฺฑเกสุ จ, เต วา อุปคนฺตฺวาติ โยชนา. น จาจเร เมถุนํ พฺยฺชนสฺมินฺติ อตฺตโน นิมิตฺตสฺมึ เมถุนํ น จ อาจรติ. อิทํ อนุโลมปาราชิกํ สนฺธาย วุตฺตํ. เฉชฺชํ สิยา เมถุนธมฺมปจฺจยาติ ¶ เมถุนธมฺมการณา เฉชฺชํ สิยา, ปาราชิกํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. กุสเลหีติ ปฺหาวิสชฺชเน เฉเกหิ, เฉกกาเมหิ วา. อยํ ปฺโห อฏฺวตฺถุกํ สนฺธาย วุตฺโต.
ปฺหาวิสชฺชนตฺถาย จินฺเตนฺตานํ เสทโมจนการณตฺตา ‘‘เสทโมจนคาถา’’ติ วุตฺตา. วิรุชฺฌตีติ ‘‘น เมถุนธมฺโม’’ติ วจเนน ‘‘เฉชฺชํ สิยา เมถุนธมฺมปจฺจยา’’ติ วจนํ วิรุชฺฌติ, น สเมตีติ อตฺโถ. อิติ เจ วเทยฺย, น วิรุชฺฌติ. กสฺมา? เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาคตฺตาติ โยชนา. อิมินา เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาคภูโต กายสํสคฺโคว อุปจาเรน ตตฺถ เมถุนธมฺมสทฺเทน วุตฺโต, น ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตีติ ทีเปติ. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก. ปริวาเรเยว วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. วณฺณาวณฺโณติ สุกฺกวิสฏฺิ. ธนมนุปฺปาทานนฺติ สฺจริตฺตํ ¶ . ‘‘อิมินา ปริยาเยนา’’ติ อิมินา เลเสน สมีปูปจาเรนาติ อตฺโถ. เอเตนุปาเยนาติ ‘‘หตฺถคฺคหณํ สาทิเยยฺยา’’ติปเท วุตฺตอุปาเยน. สพฺพปเทสูติ สพฺเพสุ ‘‘สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ สาทิเยยฺยา’’ติอาทีสุ ปเทสุ. อปิ จาติ เอกํเสน, วิเสสํ วกฺขามีติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอวํนามกํ าน’’นฺติ อิมินา ‘‘อิตฺถํนามํ อิมสฺส านสฺสา’’ติ วจนตฺถํ ทีเปติ.
๖๗๖. เอกนฺตริกาย วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ทฺวนฺตริกาทีนิปิ สงฺคยฺหนฺติ. เยน เตนาติ เยน วา เตน วา. ทฺวิติจตุปฺปฺจฉวตฺถูนิ เปยฺยาลวเสน วา วาสทฺเทน วา คเหตพฺพานิ. อปิ จาติ กิฺจ ภิยฺโย, วตฺตพฺพวิเสสํ วกฺขามีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ ‘‘อาปตฺติโย เทเสตฺวา’’ติ วจเน. หีติ สจฺจํ. วุตฺตนฺติ ปริวาเร วุตฺตํ. ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. เทสิตา อาปตฺติ คณนูปิกาติ โยชนา. เอกํ วตฺถุํ อาปนฺนา ยา ภิกฺขุนีติ โยชนา. ธุรนิกฺเขปํ กตฺวาติ ‘‘อิมฺจ วตฺถุํ, อฺมฺปิ จ วตฺถุํ นาปชฺชิสฺสามี’’ติ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา. ยา ปน สอุสฺสาหาว เทเสตีติ โยชนาติ. จตุตฺถํ.
สาธารณาติ ภิกฺขุนีหิ สาธารณา. เอตฺถาติ ‘‘อุทฺทิฏฺา โข อยฺยาโย’’ติอาทิวจเน.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ภิกฺขุนิวิภงฺเค ปาราชิกกณฺฑวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๒. สงฺฆาทิเสสกณฺฑํ
๑. ปมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
ปาราชิกานนฺตรสฺสาติ ¶ ปาราชิกานํ อนนฺตเร ปิตสฺส, สงฺคีตสฺส วา, สงฺฆาทิเสสกณฺฑสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อยํ อีทิสา อนุตฺตานตฺถวณฺณนา อนุตฺตานานํ ปทานํ อตฺถสฺส วณฺณนา ทานิ อิมสฺมึกาเล ภวิสฺสตีติ โยชนา.
๖๗๘. ปเม ¶ อุทกํ วสิตํ อจฺฉาทนํ อเนน กตนฺติ อุโทสิโตติ วจนตฺเถน ภณฺฑสาลา อุโทสิตํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุโทสิตนฺติ ภณฺฑสาลา’’ติ. เอตฺถ หิ อุทสทฺโท อุทกปริยาโย. สํโยโค น ยุตฺโตเยว. ภณฺฑสาลาติ ยานาทีนํ ภณฺฑานํ ปนสาลา. อจฺจาวทถาติ เอตฺถ อตีตฺยูปสคฺโค อติกฺกมนตฺโถ, อาตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโกติ อาห ‘‘อติกฺกมิตฺวา วทถา’’ติ.
๖๗๙. อุสฺสยวเสน วทนํ อุสฺสยวาโท, โสเยว อุสฺสยวาทิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุสฺสยวาทิกา’’ติอาทิ. ‘‘มานุสฺสยวเสน โกธุสฺสยวเสนา’’ติ อิมินา อุสฺสยเภทํ ทสฺเสติ. สาติ อุสฺสยวาทิกา. อตฺถโตติ สรูปโต. เอตฺถาติ ปทภาชเน. อฑฺฑนํ อภิยฺุชนํ อฑฺโฑติ กตฺวา ทฺวินฺนํ ชนานํ อฑฺโฑ โวหาริกานํ วินิจฺฉยการณํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อฑฺโฑติ โวหาริกวินิจฺฉโย วุจฺจตี’’ติ, มุทฺธชตติยกฺขโรเยว. ยนฺติ อฑฺฑํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ กิสฺมึจิ าเน. ทฺวินฺนํ อฑฺฑการกานํ โวหารํ ชานนฺตีติ โวหาริกา, อกฺขทสฺสา, เตสํ. ทฺวีสุ ชเนสูติ อฑฺฑการเกสุ ชเนสุ ทฺวีสุ. โย โกจีติ อฑฺฑการโก วา อฺโ วา โย โกจิ.
เอตฺถาติ ‘‘เอกสฺส อาโรเจตี’’ติอาทิวจเน. ยตฺถ กตฺถจีติ ยํกิฺจิ านํ อาคเตปีติ สมฺพนฺโธ. อถาติ ปจฺฉา. สาติ ภิกฺขุนี. โสติ อุปาสโก.
‘‘กปฺปิยการเกนา’’ติปทํ ‘‘กถาเปตี’’ติปเท การิตกมฺมํ. ตตฺถาติ กปฺปิยการกอิตเรสุ ¶ . โวหาริเกหิ กเตติ สมฺพนฺโธ. คติคตนฺติ จิรกาลปตฺตํ. สุตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ สุตํ. อถาติ สุตปุพฺพตฺตา เอว. เตติ โวหาริกา, เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
ปมนฺติ สมนุภาสนโต ปุพฺพํ. อาปตฺตีติ อาปชฺชนํ. เอตสฺสาติ สงฺฆาทิเสสสฺส. อยํ หีติ อยํ เอว, วกฺขมาโน เอวาติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ปทภาชเน. สห วตฺถุชฺฌาจาราติ วตฺถุชฺฌาจาเรน สห, วากฺยเมว, น สมาโส. วตฺถุชฺฌาจาราติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ ทฏฺพฺพํ ¶ . เตน วุตฺตํ ‘‘สห วตฺถุชฺฌาจาเรนา’’ติ. ภิกฺขุนินฺติ อาปตฺติมาปนฺนํ ภิกฺขุนึ. สงฺฆโตติ ภิกฺขุนิสงฺฆมฺหา. อนียสทฺโท เหตุกตฺตาภิธายโกติ อาห ‘‘นิสฺสาเรตีติ นิสฺสารณีโย’’ติ. ภิกฺขุนิสงฺฆโต นิสฺสรติ, นิสฺสาริยติ วา อเนนาติ นิสฺสารณีโยติ กรณตฺโถปิ ยุตฺโตเยว. ตตฺถาติ ปทภาชเน. ยนฺติ สงฺฆาทิเสสํ. โสติ สงฺฆาทิเสโส. ปทภาชนสฺส อตฺโถ การโณปจาเรน ทฏฺพฺโพ. หีติ สจฺจํ. เกนจีติ ปุคฺคเลน, น นิสฺสารียตีติ สมฺพนฺโธ. เตน ธมฺเมน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา. โสติ ธมฺโม.
อฑฺฑการกมนุสฺเสหิ วุจฺจมานาติ โยชนา. สยนฺติ สามํ. ตโตติ คมนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. ภิกฺขุนิยา วา กตํ อาโรเจตูติ โยชนา.
ธมฺมิกนฺติ ธมฺเมน สภาเวน ยุตฺตํ. ยถาติ เยนากาเรน. ตนฺติ อาการํ. ตตฺถาติ ‘‘อโนทิสฺส อาจิกฺขตี’’ติ วจเน.
ธุตฺตาทโยติ อาทิสทฺเทน โจราทโย สงฺคณฺหาติ. สาติ อาจิกฺขนา. ตนฺติ อาจิกฺขนํ. เตสนฺติ คามทารกาทีนํ. ทณฺฑนฺติ ธนทณฺฑํ. คีวา โหตีติ อิณํ โหติ. อธิปฺปาเย สติปีติ โยชนา. ตสฺสาติ อนาจารํ จรนฺตสฺส.
เกวลํ หีติ เกวลเมว. ตนฺติ รกฺขํ. การเกติ อนาจารสฺส การเก. เตส+?นฺติ การกานํ.
เตสนฺติ หรนฺตานํ. ‘‘อนตฺถกามตายา’’ติ อิมินา ภยาทินา วุตฺเต นตฺถิ โทโสติ ทสฺเสติ. หีติ ลทฺธโทสโชตโก. อตฺตโน วจนกรํ…เป… วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺตโน วจนํ อาทิยิสฺสตีติ วุตฺเต วจนํ อนาทิยิตฺวา ทณฺเฑ คหิเตปิ นตฺถิ โทโส ทณฺฑคหณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ทาสทาสีวาปิอาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน เขตฺตาทโย สงฺคยฺหนฺติ.
วุตฺตนเยเนวาติ ¶ อตีตํ อารพฺภ อาจิกฺขเน วุตฺตนเยน เอว. ‘‘อายตึ อกรณตฺถายา’’ติ อิมินา อนาคตํ อารพฺภ โอทิสฺส อาจิกฺขนํ ¶ ทสฺเสติ. ‘‘เกน เอวํ กต’’นฺติ ปุจฺฉาย อตีเต กตปุพฺพํ ปุจฺฉติ. สาปีติ ปิสทฺโท วุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
โวหาริกา ทณฺเฑนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ทณฺเฑนฺตีติ วธทณฺเฑน จ ธนทณฺเฑน จ อาณํ กโรนฺติ.
โย จายนฺติ โย จ อยํ. ภิกฺขุนีนํ โย อยํ นโย วุตฺโต, เอเสว นโย ภิกฺขูนมฺปิ นโยติ โยชนา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตวจนเมว วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุโนปิ หี’’ติอาทิ. ‘‘ตถา’’ติอิมินา ‘‘โอทิสฺสา’’ติปทํ อติทิสติ. เต จาติ เต จ โวหาริกา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาติ. ปมํ.
๒. ทุติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๖๘๒. ทุติเย วริตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ วรํ, ตเมว ภณฺฑนฺติ วรภณฺฑนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหคฺฆภณฺฑ’’นฺติ. ‘‘มุตฺตา’’ติอาทินา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ.
๖๘๓. อาปุพฺโพ โลกสทฺโท อภิมุขํ โลกนตฺโถ โหติ, อุปุพฺโพ อุทฺธํ โลกนตฺโถ, โอปุพฺโพ อโธ โลกนตฺโถ, วิปุพฺโพ อิโต จิโต จ วีติหรณโลกนตฺโถ, อปปุพฺโพ อาปุจฺฉนตฺโถ. อิธ ปน อปปุพฺพตฺตา อาปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘อนาปุจฺฉิตฺวา’’ติ. มลฺลคณ ภฏิปุตฺต คณาทิกนฺติอาทีสุ มลฺลคโณ นาม นารายนภตฺติโก คโณ. ภฏิปุตฺตคโณ นาม กุมารภตฺติโก คโณ. อาทิสทฺเทน อฺมฺปิ คามนิคเม อนุสาสิตุํ สมตฺถํ คณํ สงฺคณฺหาติ. อถ วา มลฺลคโณติ มลฺลราชูนํ คโณ. เต หิ คณํ กตฺวา กุสินารายํ รชฺชํ อนุสาสนฺติ, เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มลฺลคโณ’’ติ. ภฏิปุตฺตคโณติ ลิจฺฉวิคโณ ปริยายนฺตเรน วุตฺโต. ลิจฺฉวิราชูนฺหิ ปุพฺพราชาโน ภฏินามกสฺส ชฏิลสฺส ปุตฺตา โหนฺติ, เตสํ วํเส ปวตฺตา เอตรหิ ลิจฺฉวิราชาโนปิ ภฏิปุตฺตาติ วุจฺจนฺติ. ชฏิโล ปน พาราณสิรฺโ ปุตฺเต นทิโสเตน วุยฺหมาเน นทิโต อุทฺธริตฺวา อตฺตโน ¶ อสฺสเม ปุตฺตํ กตฺวา ภรณตฺตา โปสนตฺตา ภฏีติ วุจฺจติ, ตสฺส ปุตฺตตฺตา ลิจฺฉวิคโณ ภฏิปุตฺโตติ วุจฺจติ. เตปิ คณํ กตฺวา เวสาลิยํ รชฺชํ อนุสาสนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ภฏิปุตฺตคโณ’’ติ. ธมฺมคโณ นาม สาสนธมฺมภตฺติโก ¶ คโณ. คนฺธิกเสณีติ คนฺธการานํ สมชาติกานํ สิปฺปิกานํ คโณ. ทุสฺสิกเสณีติ ทุสฺสการานํ สมชาติกานํ เปสการานํ คโณ. อาทิสทฺเทน ตจฺฉกเสณิรชกเสณิอาทโย สงฺคยฺหนฺติ. ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ ยสฺมึ าเน. หีติ สจฺจํ. เต เอวาติ คณาทโย เอว. ปุน เตติ คณาทโย. อิทนฺติ ‘‘คณํ วา’’ติอาทิวจนํ. เอตฺถาติ ราชาทีสุ. สงฺฆาปุจฺฉนเมว ปธานการณนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ อาปุจฺฉิตพฺโพวา’’ติ. กปฺปคติกนฺติ กปฺปํ คจฺฉตีติ กปฺปคตา, สา เอว กปฺปคติกา, ตํ.
เกนจิ กรณีเยน ขณฺฑสีมํ อคนฺตฺวา เกนจิ กรณีเยน ภิกฺขุนีสุ ปกฺกนฺตาสูติ โยชนา. นิสฺสิตกปริสายาติ อนฺเตวาสิกปริสาย. วุฏฺาเปนฺติยาติ อุปสมฺปาเทนฺติยาติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๖๙๒. ตติเย ทุติเยน ปาเทน อติกฺกนฺตมตฺเตติ สมฺพนฺโธ. ปริกฺเขปารหฏฺานํ นาม ฆรูปจารโต ปมเลฑฺฑุปาโต. สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิ เจตฺถา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. อุปจาเร วาติ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปารหฏฺาเน วา. ตโตติ คามนฺตรโต, ขณฺฑปากาเรน วา วติฉิทฺเทน วา ปวิสิตุนฺติ สมฺพนฺโธ.
สมฺพทฺธา วติ เอเตสนฺติ สมฺพทฺธวติกา, ทฺเว คามา. วิหารนฺติ ภิกฺขุนิวิหารํ. ตโต ปน คามโตติ ตโต อิตรคามโต ปน, นิกฺขนฺตาย ภิกฺขุนิยา าตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อุสฺสารณา วาติ มนุสฺสานํ อุสฺสารณา วา.
ชนาติ ¶ คามโภชกา ชนา. เอกํ คามนฺติ ยํกิฺจิ อิจฺฉิตํ เอกํ คามํ. ตโตติ คามโต. ‘‘กสฺมา’’ติ อิมาย ปุจฺฉาย ‘‘วิหรโต เอกํ คามํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วจนสฺส การณํ ปุจฺฉติ. ‘‘วิหารสฺส จตุคามสาธารณตฺตา’’ติอิมินา วิสชฺชเนน ตํ ปุจฺฉํ วิสชฺเชติ.
ยตฺถาติ ยสฺสํ นทิยํ. อุตฺตรนฺติยา เอกทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ อนฺตรวาสโก เตมิยติ, สา นที นามาติ โยชนา. ยถา นิวสิยมานาย ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนํ โหติ, เอวํ นิวตฺถายาติ โยชนา ¶ . ภิกฺขุนิยา อุตฺตรนฺติยา อนฺตรวาสโกติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมึ กิสฺมึจิ าเน. ‘‘เสตุนา คจฺฉติ, อนาปตฺตี’’ติอิมินา ปทสา อุตฺตรนฺติยา เอว อาปตฺตีติ ทสฺเสติ. อุตฺตรณกาเลติ นทิโต อุตฺตรณกาเล. อากาสคมนนฺติ อิทฺธิยา คมนํ. อาทิสทฺเทน หตฺถิปิฏฺิอาทโย สงฺคณฺหาติ. อกฺกมนฺติยาติ อติกฺกมนฺติยา. เอตฺถาติ ทฺวีสุ ตีสุ ภิกฺขุนีสุ. โอริมตีรเมวาติ อปารตีรเมว. ตเมว ตีรนฺติ โอริมตีรเมว. ปจฺจุตฺตรตีติ ปฏินิวตฺติตฺวา อุตฺตรติ.
กุรุมานา ภิกฺขุนี กโรตีติ โยชนา. อสฺสาติ ภิกฺขุนิยา อชานนฺติยา เอว จาติ สมฺพนฺโธ, อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. อถ ปนาติ อถสทฺโท ยทิปริยาโย, กิริยาปเทน โยเชตพฺโพ. อถ อจฺฉติ, อถ น โอตรตีติ อตฺโถ. อจฺฉตีติ วสติ. หีติ สจฺจํ. อิธาติ ‘‘เอกา วา รตฺตึ วิปฺปวเสยฺยา’’ติปเท.
เอวํ วุตฺตลกฺขณเมวาติ เอวํ อภิธมฺมปริยาเยน วุตฺตลกฺขณเมว. ตํ ปเนตนฺติ ตํ ปน อรฺํ. เตเนวาติ อาปนฺนเหตุนา เอว. อฏฺกถายนฺติ มหาอฏฺกถายํ. ภิกฺขุนีสุ ปวิสนฺตีสูติ สมฺพนฺโธ, นิทฺธารณตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. เอตฺถาติ ทสฺสนูปจารสวนูปจาเรสุ. ยตฺถ โอกาเส ิตํ ทุติยิกา ปสฺสติ, โส โอกาโส ทสฺสนูปจาโร นามาติ โยชนา. สาณิปาการนฺตริกาปีติ สาณิปากาเรน พฺยวหิกาปิ. ยตฺถ โอกาเส ิตา…เป… สทฺทํ สุณาติ, โส โอกาโส สวนูปจาโร นามาติ โยชนา. มคฺคมูฬฺหสทฺเทนาติ มคฺเค มูฬฺหานํ สทฺเทน. ธมฺมสฺสวนาโรจนสทฺเทนาติ ธมฺมสฺสวนตฺถาย อาโรจนานํ สทฺเทน. มคฺคมูฬฺหสทฺเทน สทฺทายนฺติยา สทฺทํ สุณาติ วิย ¶ จ ธมฺมสฺสวนาโรจนสทฺเทน สทฺทายนฺติยา สทฺทํ สุณาติ วิย จ ‘‘อยฺเย’’ติ สทฺทายนฺติยา สทฺทํ สุณาตีติ โยชนา. สทฺทายนฺติยาติ สทฺทํ กโรนฺติยา. นามธาตุ เหสา. เอวรูเปติ ‘‘มคฺคมูฬฺหสทฺเทน วิยา’’ติอาทินา วุตฺเต เอวรูเป.
ติตฺถายตนํ สงฺกนฺตา วาติ ติตฺถีนํ วาสฏฺานํ สงฺกนฺตา วา. อิมินา ‘‘ปกฺขสงฺกนฺตา’’ติ เอตฺถ ปกฺขสทฺทสฺส ปฏิปกฺขวาจกตฺตา เตน สาสนปฏิปกฺขา ติตฺถิยา เอว คเหตพฺพาติ ทสฺเสติ. ติตฺถิยา หิ สาสนสฺส ปฏิปกฺขา โหนฺตีติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๖๙๔. จตุตฺเถ ปาทสฺส ปนกํ ปีํ ปาทปีํ. ปาทสฺส ปนกา กถลิกา ปาทกถลิกาติ ¶ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทปีํ นามา’’ติอาทิ. อนฺายาติ เอตฺถ ยกาโร ตฺวาปจฺจยสฺส การิโยติ อาห ‘‘อชานิตฺวา’’ติ. เนตฺถารวตฺเตติ อุกฺเขปนียกมฺมโต นิตฺถรณการเณ วตฺเต. ‘‘วตฺตมาน’’นฺติอิมินา ‘‘วตฺตนฺติ’’นฺติ เอตฺถ อนฺตปจฺจยํ นเยน ทสฺเสตีติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๐๑. ปฺจเม ‘‘เอกโต อวสฺสุเต’’ติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยน ‘‘เอกโต’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ภิกฺขุนิยา เอว คเหตพฺพภาวฺจ โตปจฺจยสฺส ฉฏฺุตฺเถ ปวตฺตภาวฺจ อวสฺสุภปเท ภาวตฺถฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนิยา อวสฺสุตภาโว ทฏฺพฺโพ’’ติ. เอตนฺติ ‘‘ภิกฺขุนิยา อวสฺสุตภาโว’’ติ วจนํ. ตนฺติ อวจนํ. ปาฬิยาติ อิมาย สิกฺขาปทปาฬิยาติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๐๕. ฉฏฺเ ยโต ตฺวนฺติ เอตฺถ การณตฺเถ โตปจฺจโยติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติ. กสฺสา โหนฺตีติ อุยฺโยชิกาอุยฺโยชิตาสุ กสฺสา ภิกฺขุนิยา โหนฺตีติ โยชนา. น ¶ เทตีติ อุยฺโยชิกา อุยฺโยชิตาย น เทติ. น ปฏิคฺคณฺหาตีติ อุยฺโยชิตา อุยฺโยชิกาย หตฺถโต น ปฏิคฺคณฺหาติ. ปฏิคฺคโห เตน น วิชฺชตีติ เตเนว การเณน อุยฺโยชิกาย หตฺถโต อุยฺโยชิตาย ปฏิคฺคโห น วิชฺชติ. อาปชฺชติ ครุกํ, น ลหุกนฺติ เอวํ สนฺเตปิ อุยฺโยชิกา ครุกเมว สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ อาปชฺชติ, น ลหุกํ. ตฺจาติ ตํ อาปชฺชนฺจ. ปริโภคปจฺจยาติ อุยฺโยชิกาย ปริโภคสงฺขาตา การณาติ อยํ คาถายตฺโถ.
อิตริสฺสา ปนาติ อุยฺโยชิตาย ปน ภิกฺขุนิยา. ปมสิกฺขาปเทติ ปฺจมสิกฺขาปเท. ปฺจมสิกฺขาปทฺหิ อิมินา สิกฺขาปเทน ยุคฬภาเวน สทิสตฺตา อิมํ อุปาทาย ปมนฺติ วุตฺตนฺติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๐๙. สตฺตเม ¶ ยาวตติยกปทตฺโถติ ‘‘ยาวตติยก’’นฺติ อุจฺจาริตสฺส ปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๑๕. อฏฺเม กิสฺมึจิเทว อธิกรเณติ นิทฺธารณียสฺส นิทฺธารณสมุทาเยน อวินาภาวโต อาห ‘‘จตุนฺน’’นฺติ. กสฺมา ปน นิทฺธารณสมุทายนิทฺธารณียภาเวน วุตฺตํ, นนุ ปทภาชเน จตฺตาริปิ อธิกรณานิ วุตฺตานีติ อาห ‘‘ปทภาชเน ปนา’’ติอาทีติ. อฏฺมํ.
๙. นวมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๒๓. นวเม สํสฏฺสทฺโท มิสฺสปริยาโยติ อาห ‘‘มิสฺสีภูตา’’ติ. ‘‘อนนุโลเมนา’’ติอิมินา ‘‘อนนุโลมิเกนา’’ติ เอตฺถ อิกสทฺโท สฺวตฺโถติ ทสฺเสติ. โกฏฺฏนฺจ ปจนฺจ คนฺธปิสนฺจ มาลาคนฺถนฺจ. อาทิสทฺเทน อฺเปิ อนนุโลมิเก กายิเก สงฺคณฺหาติ. สาสนาหรณฺจ ปฏิสาสนหรณฺจ สฺจริตฺตฺจ. อาทิสทฺเทน อฺเปิ อนนุโลมิเก วาจสิเก สงฺคณฺหาติ. เอตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. สิโลโกติ ยโสติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๒๗. ทสเม ¶ เอวาจาราติ เอตฺถ นิคฺคหิตโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘เอวํอาจารา’’ติ. ‘‘ยาทิโส’’ติอาทินา เอวํสทฺทสฺส นิทสฺสนาทีสุ (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๑๑๘๖ คาถายํ) เอกาทสสุ อตฺเถสุ อุปมตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ ‘‘เอวํสทฺทา เอวํสิโลกา’’ติ สพฺเพสุ ปเทสุ. อฺุายาติ เอตฺถ โอการวิปรีโต อุกาโรติ อาห ‘‘อวฺายา’’ติ. ‘‘นีจํ กตฺวา ชานนายา’’ติ อิมินา อวสทฺโท นีจตฺโถ, าธาตุ อวโพธนตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘ปริภวฺายา’’ติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลปวเสน ‘‘ปริภเวนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปริภวิตฺวา ชานเนนา’’ติ. อกฺขนฺติยาติ เอตฺถ สหนขนฺติเยวาธิปฺเปตา, เนว อนุโลมขนฺติ, น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสหนตายา’’ติ. เวภสฺสิยาติ เอตฺถ วิเสเสน ภาเสติ ¶ โอภาเสตีติ วิภาโส อานุภาโว, วิภาโส อิมสฺส สงฺฆสฺส อตฺถีติ วิภสฺโส สงฺโฆ, พหฺวตฺเถ จ อติสยตฺเถ จ สปจฺจโย โหติ. กสฺมา? มนฺตุปจฺจยตฺถตฺตา ‘‘โลมโส’’ติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๔.๕๗) วิย, พหุอานุภาโว อติสยอานุภาโว สงฺโฆติ วุตฺตํ โหติ, สํโยคปรตฺตา อาการสฺส รสฺโส. วิภสฺสสฺส ภาโว เวภสฺสิยํ, พหุอานุภาโว อติสยอานุภาโวเยว. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พลวภสฺสภาเวนา’’ติ. ตตฺถ พลวอิติ ปเทน มนฺตุอตฺเถ ปวตฺตสฺส สปฺปจฺจยสฺส พหฺวตฺถฺจ อติสยตฺถฺจ ทสฺเสติ, ภาวอิติ ปเทน ณิยปจฺจยสฺส ภาวตฺถํ, เอนอิติ ปเทน นิสฺสกฺกวจนสฺส กรณตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติ. ตเมวตฺถมาวิกโรนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน พลวปฺปกาสเนนา’’ติ. ตตฺถ อตฺตโนติ อตฺตสงฺขาตสฺส สงฺฆสฺส. พลวปฺปกาสเนนาติ พหุอานุภาวปฺปกาสเนน, อติสยอานุภาวปฺปกาสเนน วา. พลวปฺปกาสนํ นาม อตฺถโต ปเรสํ สมุตฺราสนเมวาติ อาห ‘‘สมุตฺราสเนนาติ อตฺโถ’’ติ. ทุพฺพลภาเวนาติ เอตฺถ ภาวอิติปเทน ณฺยปจฺจยสฺส ภาวตฺถํ, เอนอิติปเทน ¶ นิสฺสกฺกวจนสฺส กรณตฺถํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพตฺถาติ ‘‘อฺุายา’’ติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสุ. จสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘เอวํ สมุจฺจยตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ. วิวิจฺจถาติ เอตฺถ วีตฺยูปสคฺโค วินาสทฺทตฺโถ, วิจธาตุ สตฺตตฺโถติ อาห ‘‘วินา โหถา’’ติ. ทสมํ.
อนนฺตรา ปกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. มหาวิภงฺคโต อาหริตานิ อิมานิ ตีณิ สิกฺขาปทานีติ โยชนา. นว ปมาปตฺติกา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. สพฺเพปิ ธมฺมาติ โยชนา. เอตฺถาติ ‘‘อุทฺทิฏฺา โข’’ติอาทิปาเ. ตํ ปนาติ ปกฺขมานตฺตํ ปนาติ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ภิกฺขุนิวิภงฺเค
สตฺตรสกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๓. นิสฺสคฺคิยกณฺฑํ
๑. ปมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
ตึส นิสฺสคฺคิยา เย ธมฺมา ภิกฺขุนีนํ ภควตา ปกาสิตา, เตสํ ธมฺมานํ ทานิ อิมสฺมึ กาเล อยํ สํวณฺณนากฺกโม ภวตีติ โยชนา.
๗๓๓. ปเม ¶ อามตฺติกาปณนฺติ เอตฺถ อามตฺตสทฺโท ภาชนปริยาโยติ อาห ‘‘ภาชนานี’’ติ. ภาชนานิ หิ อมนฺติ ปริภฺุชิตพฺพภาวํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘อมตฺตานี’’ติ วุจฺจนฺติ. อมตฺตานิ วิกฺกิณนฺตีติ ‘‘อามตฺติกา’’ติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตานี’’ติอาทิ. เตสนฺติ อามตฺติกานํ. ตํ วาติ อามตฺติกาปณํ วา.
๗๓๔. ‘‘สนฺนิธิ’’นฺติ อิมินา สํนิปุพฺโพ จิสทฺโท อุจินนตฺโถติ ทสฺเสติ. หิสทฺโท วิเสสโชตโก. ตตฺถาติ มหาวิภงฺเค. อิธาติ ภิกฺขุนิวิภงฺเค.
อิทมฺปีติ อิทํ สิกฺขาปทมฺปิ. ปิสทฺโท มหาวิภงฺคสิกฺขาปทํ อเปกฺขตีติ. ปมํ.
๒. ทุติยนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๓๘. ทุติเย ¶ อหตโจฬานมฺปิ เสทมลาทิกิลินฺเน วิรูปตฺตา ‘‘ชิณฺณโจฬา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อปิ อยฺยาหี’’ติอิมินา ‘‘อป อยฺยาหี’’ติปทวิภาคํ นิวตฺเตติ.
๗๔๐. สพฺพมฺปิ เอตํ จีวรนฺติ โยชนา. เอวํ ปฏิลทฺธนฺติ เอวํ นิสฺสชฺชิตฺวา ลทฺธํ. ยถาทาเนเยวาติ ยถา ทายเกหิ ทินฺนํ, ตสฺมึ ทาเนเยว อุปเนตพฺพํ, อกาลจีวเรเยว ปกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถติ. ทุติยํ.
๓. ตติยนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๔๓. ตติเย หนฺทสทฺโท ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘หนฺทาติ คณฺหา’’ติ. พหูนิ นิสฺสคฺคิยานีติ สมฺพนฺโธ. สํหริตฺวาติ วิสุํ วิสุํ สงฺฆริตฺวาติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๔๘. จตุตฺเถ กิณาติ อเนนาติ กยนฺติ วจนตฺเถน มูลํ กยํ นามาติ อาห ‘‘มูเลนา’’ติ. สาติ ถุลฺลนนฺทา, อาห กิราติ สมฺพนฺโธ. าธาตุยา อวโพธนตฺถโต อฺมฺปิ าธาตุยา ยาจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยาจิตฺวา วา’’ติ.
๗๕๒. ยนฺติ ¶ สพฺพิเตลาทิ. ตฺเวาติ สพฺพิเตลาทิเมว. ยมกนฺติ สพฺพึ สห เตเลน ยุคฬํ กตฺวา. เวชฺเชนาติ ภิสกฺเกน. โส หิ อายุพฺเพทสงฺขาตํ วิชฺชํ ชานาตีติ เวชฺโชติ จ โรคฺจ ตสฺส นิทานฺจ เภสชฺชฺจ วิทติ ชานาตีติปิ เวชฺโชติ จ วุจฺจติ. ตโตติ เวชฺเชน วุตฺตการณา. กหาปณสฺสาติ กหาปเณน, อาภตนฺติ สมฺพนฺโธติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๕๓. ปฺจเม สาติ สิกฺขมานา. อยนฺติ สิกฺขมานา. อทฺธาติ เอกํเสน. ‘‘เจตาเปตฺวา’’ติ เอตฺถ จิติสทฺโท ชานนตฺโถติ อาห ‘‘ชานาเปตฺวา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๕๘. ฉฏฺเ ¶ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา คหิตํ ฉนฺทกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉนฺทก’’นฺติอาทิ. ธมฺมกิจฺจนฺติ ปฺุกรณียํ. ธมฺมสทฺโท เหตฺถ ปฺุวาจโก. ยนฺติ วตฺถุํ. ปเรสนฺติ อตฺตนา อฺเสํ. ‘‘เอต’’นฺติ ‘‘ฉนฺทก’’นฺติ เอตํ นามํ. ‘‘อฺสฺสตฺถาย ทินฺเนนา’’ติอิมินา อฺสฺส อตฺโถ อฺทตฺโถ, ทกาโร ปทสนฺธิกโร, ตทตฺถาย ทินฺโน อฺทตฺถิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อฺํ อุทฺทิสิตฺวา ทินฺเนนา’’ติอิมินา อฺํ อุทฺทิสิตฺวา ทินฺนํ อฺุทฺทิสิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สงฺฆสฺส ปริจฺจตฺเตนา’’ติ อิมินา สงฺฆสฺส ปริจฺจตฺโต สงฺฆิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๗๖๒. ยทตฺถายาติ เยสํ จีวราทีนํ อตฺถาย. ยสทฺเทน สมาสภาวโต ปุพฺเพ นิคฺคหิตาคโม โหติ. ตนฺติ จีวราทิกํ. ตุมฺเหหีติ ทายเก สนฺธาย วุตฺตํ. อุปทฺทเวสูติ ทุพฺภิกฺขาทิอุปสคฺเคสุ. ยํ วา ตํ วาติ จีวรํ วา อฺเ วา ปิณฺฑปาตาทิเกติ ยํ วา ตํ วาติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๖๔. สตฺตเม สฺาจิเกนาติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส สยมตฺเถ ปวตฺติภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สยํ ยาจิตเกนา’’ติ. เอตเทวาติ ‘‘สฺาจิเกนา’’ติ ปทเมว. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเทติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๖๙. อฏฺเม ¶ คณสฺสาติ ภิกฺขุนิคณสฺส. อิมินา ‘‘มหาชนิเกนา’’ติ เอตฺถ ภิกฺขุนิคโณว มหาชโนติ อธิปฺเปโตติ ทีเปตีติ. อฏฺมํ.
๙. นวมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๗๔. นวเม อิโตติ อิมสฺมา อฏฺมสิกฺขาปทโต. อธิกตรนฺติ อติเรกตรนฺติ. นวมํ.
๑๐. ทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๗๘. ทสเม ¶ ‘‘วินสฺสตี’’ติอิมินา ‘‘อุนฺทฺริยตี’’ติ เอตฺถ อุทิธาตุยา นสฺสนตฺถํ ทสฺเสติ ธาตูนมเนกตฺถตฺตา. ปริปตตีติ ปริคลิตฺวา ปตติ. อิมินา นสฺสนาการํ ทสฺเสติ. เอตฺตกเมวาติ เอตํ ปริมาณํ ทฺวิปทเมวาติ. ทสมํ.
๑๑. เอกาทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๘๔. เอกาทสเม ครุปาวุรณํ นาม สีตกาเล ปาวุรณวตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สีตกาเล ปาวุรณ’’นฺติ. สีตกาเล หิ มนุสฺสา ถูลปาวุรณํ ปารุปนฺติ. ‘‘จตุกฺกํสปรม’’นฺติ เอตฺถ กํสสทฺโท ภฺุชนปตฺเต จ สุวณฺณาทิโลหวิเสเส จ จตุกหาปเณ จาติ ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ, อิธ ปน จตุกหาปเณ วตฺตตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กํโส นาม จตุกฺกหาปณิโก โหตี’’ติ. จตุกฺกํสสงฺขาตํ ปรมํ อิมสฺสาติ จตุกฺกํสปรมํ, โสฬสกหาปณคฺฆนกํ ปาวุรณนฺติ อตฺโถติ. เอกาทสมํ.
๑๒. ทฺวาทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๘๙. ทฺวาทสเม ลหุปาวุรณํ นาม อุณฺหกาเล ปาวุรณวตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุณฺหกาเล ปาวุรณ’’นฺติ. อุณฺหกาเล หิ มนุสฺสา สุขุมปาวุรณํ ปารุปนฺตีติ. ทฺวาทสมํ.
นิสฺสคฺคิยานํ ¶ ตึสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาวิภงฺเค’’ติอาทิ. จีวรวคฺคโต อปเนตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อฺทตฺถิกานีติ อฺทตฺถิกปเทน วุตฺตานิ สิกฺขาปทานิ. อิตีติ เอวํ. เอกโตปฺตฺตานีติ เอกสฺเสว ปฺตฺตานิ, อุภโตปฺตฺตานีติ อุภเยสํ ปฺตฺตานิ. เอตฺถาติ ‘‘อุทฺทิฏฺา โข’’ติอาทิวจเนติ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ภิกฺขุนิวิภงฺเค
ตึสกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๔. ปาจิตฺติยกณฺฑํ
๑. ลสุณวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
ตึสกานนฺตรํ ¶ ตึสกานํ อนนฺตเร กาเล ฉสฏฺิสตสงฺคหา ฉอุตฺตรสฏฺิอธิกสเตหิ สิกฺขาปเทหิ สงฺคหิตา เย ธมฺมา สงฺคีติกาเรหิ สงฺคีตา, ทานิ อิมสฺมึ กาเล เตสมฺปิ ธมฺมานํ อยํ วณฺณนา โหตีติ โยชนา.
๗๙๓. ตตฺถาติ เตสุ ฉสฏฺิสตสงฺคเหสุ สิกฺขาปเทสุ, ปมสิกฺขาปเทติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทฺเว ตโย’’ติ เอตฺถ วาสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘ทฺเว วา ตโย วา’’ติ. โผฏลเกติ กนฺเท, มิฺเช วา. เอตนฺติ ‘‘คณฺฑิเก’’ติ เอตํ นามํ. ‘‘ปมาณ’’นฺติอิมินา มตฺตสทฺโท ปมาณตฺโถว, น อปฺปตฺโถ, นาปิ อวธารณตฺโถติ ทสฺเสติ. ลสุณนฺติ เสตวณฺณมูลํ มหากนฺทํ. มหากนฺโท หิ พฺยฺชนสมฺปากาทีสุ อามคนฺธานํ อภิภวนตฺตา ลสียติ กนฺตียตีติ ลสุณนฺติ วุจฺจติ.
สุวณฺณหํสโยนินฺติ สุวณฺณมเยน ปตฺเตน ยุตฺตํ หํสโยนึ. ชาติสฺสโรติ ชาตึ ภวํ สรติ ¶ ชานาตีติ ชาติสฺสโร. อถาติ ชาติสฺสรสฺส นิปฺผนฺนตฺตา. นิปฺผนฺนตฺโถ หิ อถสทฺโท. ปุพฺพสิเนเหนาติ ปุพฺเพ มนุสฺสภเว ภาวิเตน สิเนเหน. ตาสนฺติ ปชาปติยา จ ติสฺสนฺนํ ธีตรานฺจ. ตํ ปนาติ ปตฺตํ ปน.
๗๙๕. มคเธสูติ มคธรฏฺเ ิเตสุ ชนปเทสุ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิธาติ ‘‘ลสุณํ ขาเทยฺยา’’ติปเท. ตมฺปีติ มาคธกมฺปิ. คณฺฑิกลสุณเมวาติ คณฺโฑ โผโฏ เอตสฺสตฺถีติ คณฺฑิกํ. คณฺฑสทฺโท หิ โผฏปริยาโย, พหุตฺเถ อิกปจฺจโย. พหุคณฺฑิกลสุณนฺติ หิ วุตฺตํ โหติ. คณฺฑสทฺโท หิ โผเฏ จ กโปเล จาติ ทฺวีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, อิธ ปน โผเฏ วตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ. โปตฺถเกสุ ปน โอฏฺเชน จตุตฺถกฺขเรน ปาโ อตฺถิ, โส วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพ. พหูสุ หิ ปุพฺพโปตฺถเกสุ ¶ กณฺโช ตติยกฺขโร จ โอฏฺโช จตุตฺถกฺขโร จาติ ทฺเว อกฺขรา อฺมฺํ ปริวตฺติตฺวา ติฏฺนฺติ. น เอกทฺวิติมิฺชกนฺติ เอกมิฺโช ปลณฺฑุโก น โหติ, ทฺวิมิฺโช ภฺชนโก น โหติ, ติมิฺโช หริตโก น โหตีติ อตฺโถ. กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺขาทิตฺวาติ ทนฺเตหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กตฺวา.
๗๙๗. ปลณฺฑุโกติ สุกนฺทโก เอโก ลสุณวิเสโส. ภฺชนกาทีนิ โลกสงฺเกโตปเทสโต ทฏฺพฺพานิ. หีติ สจฺจํ. ตสฺสาติ จาปลสุณสฺส. สภาเวเนวาติ สูปสมฺปากาทึ วินา อตฺตโน สภาวโต เอว. ตนฺติ มาคธกํ, ปกฺขิปิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. ยตฺถ กตฺถจีติ เยสุ เกสุจีติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๗๙๙. ทุติเย สํทสฺสนํ พาธติ นิเสเธติ อสฺมึ าเนติ สมฺพาธนฺติ วจนตฺเถน ปฏิจฺฉนฺโนกาโส สมฺพาโธ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิจฺฉนฺโนกาเส’’ติ. อุโภ อุปกจฺฉกาติ ทฺเว พาหุมูลา. เต หิ อุปริ ยํกิฺจิ วตฺถุํ กจติ พนฺธติ เอตฺถาติ อุปกจฺฉกาติ วุจฺจนฺติ. มุตฺตกรณนฺติ ปสฺสาวมคฺโค. โส หิ มุตฺตํ กโรติ อเนนาติ มุตฺตกรณนฺติ วุจฺจติ. โลโม กตฺตียติ ฉินฺทียติ อิมายาติ กตฺตริ, ตาย วา, สุฏฺุ ทฬฺหํ โลมํ ฑํสตีติ สณฺฑาโส, โสเยว สณฺฑาสโก, เตน วา, ขุรติ โลมํ ฉินฺทตีติ ขุโร, เตน วา สํหราเปนฺติยาติ สมฺพนฺโธ. สํหราเปนฺติยาติ อปเนนฺติยาติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๘๐๓. ตติเย ¶ มุตฺตกรณตลฆาตเนติ มุตฺตกรณสฺส ตลํ หนนํ ปหรณํ มุตฺตกรณตลฆาตนํ, ตสฺมึ มุตฺตกรณตลฆาตเน นิมิตฺตภูเต. ตาว มหนฺตนฺติ อติวิย มหนฺตํ. เกสเรนาปีติ กิฺชกฺเขนาปิ. โส หิ เก ชเล สรติ ปวตฺตตีติ เกสโรติ วุจฺจติ.
๘๐๕. คณฺฑํ วาติ ปีฬกํ วา. วณํ วาติ อรุํ วาติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๘๐๖. จตุตฺเถ ¶ รฺโ โอโรธา ราโชโรธา, ปุราเณ ราโชโรธา ปุราณราโชโรธาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุราเณ’’ติอาทิ. ‘‘คิหิภาเว’’ติ อิมินา ปุราเณติ เอตฺถ ณปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. จิราจิรนฺติ นิปาตปฏิรูปกํ. เตน วุตฺตํ ‘‘จิเรน จิเรนา’’ติ. ‘‘สกฺโกถา’’ติ อิมินา กถํ ตุมฺเห ราคจิตฺตํ ปฏิหนิตฺวา อตฺตานํ ธาเรถ ธาเรตุํ สกฺโกถาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อนาโรจิเตปีติ ภูตโต อนาโรจิเตปิ.
๘๐๗. ชตุนาติ ลาขาย. ปฏฺทณฺฑเกติ ปฏุภาเวน าติ ปวตฺตตีติ ปฏฺโ, โสเยว ทณฺโฑ ปฏฺทณฺโฑ, ตสฺส ปเวสนํ ปฏฺทณฺฑกํ, ตสฺมึ นิมิตฺตภูเต. เอตนฺติ ‘‘ชตุมฏฺเก’’ติ เอตํ วจนนฺติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๘๑๐. ปฺจเม ‘‘อติคมฺภีร’’นฺติปทํ กิริยาวิเสสนนฺติ อาห ‘‘อติอนฺโต ปเวเสตฺวา’’ติ. ‘‘อุทเกน โธวนํ กุรุมานา’’ติ อิมินา ‘‘อุทกสุทฺธิก’’นฺติปทสฺส อุทเกน สุทฺธิยา กรณนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
๘๑๒. ทฺวงฺคุลปพฺพปรมนฺติ เอตฺถ ทฺเว องฺคุลานิ จ ทฺเว ปพฺพานิ จ ทฺวงฺคุลปพฺพํ, อุตฺตรปเท ปุพฺพปทโลโป. ทฺวงฺคุลปพฺพํ ปรมํ ปมาณํ เอตสฺส อุทกสุทฺธิกสฺสาติ ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ. วิตฺถารโต ทฺวงฺคุลปรมํ, คมฺภีรโต ทฺวิปพฺพปรมนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘วิตฺถารโต’’ติอาทิ. องฺคุลํ ¶ ปเวเสนฺติยาติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. ‘‘จตุนฺนํ วา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ, ติณฺณมฺปิ ปพฺพํ น วฏฺฏติ, จตุนฺนํ ปน ปเควาติ อตฺโถติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๘๑๕. ฉฏฺเ ภตฺตสฺส วิสฺสชฺชนํ ภตฺตวิสฺสคฺโคติ วุตฺเต ภตฺตกิจฺจนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภตฺตกิจฺจ’’นฺติ. ปานียสทฺเทน ปานียถาลกํ คเหตพฺพํ ¶ , วิธูปนสทฺเทน พีชนี คเหตพฺพา, อุปสทฺโท สมีปตฺโถติ สพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเกน หตฺเถนา’’ติอาทิ. ‘‘อจฺจาวทตี’’ติปทสฺส อติกฺกมิตฺวา วทนาการํ ทสฺเสติ ‘‘ปุพฺเพปี’’ติอาทินา.
๘๑๗. ‘‘สุทฺธอุทกํ วา โหตู’’ติอาทินา ‘‘ปานีเยนา’’ติ วจนํ อุปลกฺขณํ นามาติ ทสฺเสติ. ทธิมตฺถูติ ทธิมณฺฑํ ทธิโน สาโร, ทธิมฺหิ ปสนฺโนทกนฺติ วุตฺตํ โหติ. รโสติ มจฺฉรโส มํสรโส. ‘‘อนฺตมโส จีวรกณฺโณปี’’ติ อิมินา ‘‘วิธูปเนนา’’ติ วจนํ นิทสฺสนํ นามาติ ทสฺเสติ.
๘๑๙. เทตีติ สยํ เทติ. ทาเปตีติ อฺเน ทาเปติ. อุภยมฺปีติ ปานียวิธูปนทฺวยมฺปีติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ
๘๒๒. สตฺตเม ‘‘ปโยคทุกฺกฏํ นามา’’ติ อิมินา เหฏฺา วุตฺเตสุ อฏฺสุ ทุกฺกเฏสุ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ ทสฺเสติ. น เกวลํ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ เอตฺตกเมว, อถ โข อฺมฺปิ พหุ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. สงฺฆฏฺฏเนสุปีติ วิโลฬเนสุปิ. ทนฺเตหิ สงฺขาทตีติ ทนฺเตหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท, อฺาย ภิกฺขุนิยา การาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อฺายา’’ติปทํ ‘‘วิฺาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. มาตรมฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท อฺํ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนฺติยา ปเควาติ ทสฺเสติ. ตาย วาติ วิฺาปิตภิกฺขุนิยา วา. ตนฺติ อามกธฺํ. ตนฺติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตวจนํ. ปุพฺพาปรวิรุทฺธนฺติ ปุพฺพาปรโต วิรุทฺธํ. ‘‘อฺาย…เป… ทุกฺกฏเมวา’’ติ ปุพฺพวจเน ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ปุน ‘‘อฺาย…เป… ทุกฺกฏ’’นฺติ จ ปจฺฉิมวจเน ปาจิตฺติยฺจ ทุกฺกฏฺจ วุตฺตํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรวิรุทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
๘๒๓. ลพฺภมานํ ¶ อามกธฺนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺํ วา ยํกิฺจีติ มุคฺคมาสาทีหิ วา ลาพุกุมฺภณฺฑาทีหิ วา อฺํ ยํกิฺจิ ติลาทึ วาติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ
๘๒๔. อฏฺเม ¶ นิพฺพิฏฺราชภโฏติ เอตฺถ อุตฺตรปทสฺส ฉฏฺีสมาสฺจ ปุพฺพปเทน พาหิรตฺถสมาสฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิพฺพิฏฺโ’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘รฺโ ภตี’’ติ อิมินา รฺโ ภโฏ ราชภโฏติ ฉฏฺีสมาสํ ทสฺเสติ, ‘‘เอเตนา’’ติ อิมินา พาหิรตฺถสมาสํ. นิพฺพิฏฺโติ นิวิฏฺโ ปติฏฺาปิโตติ อตฺโถ. เกณีติ รฺโ ทาตพฺพสฺส อายสฺเสตมธิวจนํ. เอเตนาติ พฺราหฺมเณน. ตโตติ านนฺตรโต. ภฏสงฺขาตาย เกณิยา ปถตฺตา การณตฺตา านนฺตรํ ภฏปถนฺติ อาห ‘‘ตํเยว านนฺตร’’นฺติ.
๘๒๖. จตฺตาริปิ วตฺถูนีติ อุจฺจาราทีนิ. ปาเฏกฺกนฺติ ปฏิวิสุํ เอเกกเมว. อุจฺจารํ วาติอาทีสุ วาสทฺเทน ทนฺตกฏฺาทโยปิ คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ทนฺตกฏฺ…เป… ปาจิตฺติยเมวา’’ติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อุจฺจาราทีสูติ. อฏฺมํ.
๙. นวมสิกฺขาปทํ
๘๓๐. นวเม โรปิมหริตฏฺาเนติ โรปิมฏฺาเน จ หริตฏฺาเน จ. โรปิยติ อสฺมินฺติ โรปิยํ, ตํเยว โรปิมํ ยการสฺส มการํ กตฺวา. เอตานีติ อุจฺจาราทีนิ. สพฺเพสนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ. ยตฺถ ปนาติ ยสฺมึ เขตฺเตติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๘๓๕. ทสเม โสณฺฑา วาติ สุราโสณฺฑา วา. โมโรติ มยูโร. สุโวติ สุโก. มกฺกโฏติ วานโร. อาทิสทฺเทน สปฺปาทโย สงฺคณฺหาติ, มกฺกฏาทโยปิ นจฺจนฺตูติ สมฺพนฺโธ. อสํยตภิกฺขูนนฺติ วาจสิกกมฺเม อสํยตานํ ภิกฺขูนํ, ธมฺมภาณกคีตํ วา โหตูติ โยชนา. ตนฺติยา คุเณน พทฺธา ตนฺติพทฺธา. ‘‘ภิ’’นฺติสงฺขาโต ราสทฺโท เอติสฺสาติ เภริ. กุเฏน กตา เภริ กุฏเภริ, ตาย วาทิตํ กุฏเภริวาทิตํ, ตํ วา. อุทกเภรีติ ¶ อุทเกน ปกฺขิตฺตา เภริ, ตาย วาทิตมฺปิ โหตูติ สมฺพนฺโธ.
๘๓๖. เตสํเยวาติ ¶ เยสํ นจฺจํ ปสฺสติ, เตสํเยว. ยทิ ปน นจฺจคีตวาทิเต วิสุํ วิสุํ ปสฺสติ สุณาติ, ปาเฏกฺกา อาปตฺติโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. อฺโตติ อฺโต เทสโต, ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘โอโลเกตฺวา’’ติ ปเท อเปกฺขิเต อุปโยคตฺเถ โตปจฺจโย โหติ. อฺํ โอโลเกตฺวาติ หิ อตฺโถ. อฺโต วาเทนฺเต ปสฺสตีติ โยชนา. ภิกฺขุนี น ลภตีติ สมฺพนฺโธ. อฺเ วตฺตุมฺปีติ สมฺพนฺโธ. อุปหารนฺติ ปูชํ. อุปฏฺานนฺติ ปาริจริยํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สยํ นจฺจาทีสุ.
๘๓๗. อนฺตราราเม วาติ อารามสฺส อนฺตเร วา. พหิอาราเม วาติ อารามสฺส พหิ วา. อฺเน วาติ สลากภตฺตาทีหิ อฺเน วา. ตาทิเสนาติ ยาทิโส โจราทิอุปทฺทโว, ตาทิเสนาติ. ทสมํ.
ลสุณวคฺโค ปโม.
๒. อนฺธการวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๘๓๙. อนฺธการวคฺคสฺส ปเม อปฺปทีเปติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตตฺตา อฺเปิ อาโลกา คเหตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปทีปจนฺทสูริยอคฺคีสู’’ติอาทิ. อสฺสาติ ‘‘อปฺปทีเป’’ติปทสฺส.
๘๔๑. นรโหอสฺสาทาเปกฺขา หุตฺวา จ รสฺสาทโต อฺวิหิตาว หุตฺวา จาติ โยชนา. อิมินา ‘‘สนฺติฏฺติ วา สลฺลปติ วา’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ. ทาเนน วา นิมิตฺตภูเตน, ปูชาย วา นิมิตฺตภูตาย มนฺเตตีติ โยชนาติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๘๔๒. ทุติเย ¶ ¶ อิทเมว ปทํ นานนฺติ สมฺพนฺโธติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๘๔๖. ตติเย ‘‘อิทเมวา’’ติ ปทํ อนุวตฺเตตพฺพํ. ตาทิสเมวาติ ปมสทิสเมวาติ อตฺโถติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๘๕๐. จตุตฺเถ กณฺณสฺส สมีปํ นิกณฺณํ, ตเมว นิกณฺณิกนฺติ วุตฺเต กณฺณมูลนฺติ อาห ‘‘กณฺณมูลํ วุจฺจตี’’ติ. ‘‘กณฺณมูเล’’ติ อิมินา ‘‘นิกณฺณิก’’นฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ. อาหรณตฺถายาติ อาหราปนตฺถายาติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๘๕๔. ปฺจเม เตสนฺติ ฆรสามิกานํ. ฆรมฺปีติ น เกวลํ อาสนเมว, ฆรมฺปิ โสเธมาติ อตฺโถ. ตโตติ ปริวิตกฺกนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๕๘. โจรา วา อุฏฺิตา โหนฺตีติ โยชนาติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๘๖๐. ฉฏฺเ อภินิสีเทยฺยาติ เอตฺถ อภิสทฺโท อุปสคฺคมตฺโตวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิสีเทยฺยา’’ติ. เอเสว นโย อภินิปชฺเชยฺยาติ เอตฺถาปิ. ทฺเว อาปตฺติโยติ สมฺพนฺโธติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ
๘๖๔. สตฺตเม ¶ สพฺพนฺติ สกลํ วตฺตพฺพวจนนฺติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ
๘๖๙. อฏฺเม อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. อฏฺมํ.
๙. นวมสิกฺขาปทํ
๘๗๕. นวเม ¶ อภิสเปยฺยาติ เอตฺถ สปธาตุสฺส อกฺโกสนตฺถํ อนฺโตกตฺวา กรธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สปถํ กเรยฺยา’’ติ. นิรเย นิพฺพตฺตามฺหีติ อหํ นิรเย นิพฺพตฺตา อมฺหีติ โยชนา. นิรเย นิพฺพตฺตตูติ เอสา ภิกฺขุนี นิรเย นิพฺพตฺตตูติ โยชนา. อีทิสา โหตูติ มม สทิสา โหตูติ อตฺโถ. กาณาติ เอกกฺขิกาณา, ทฺวกฺขิกาณา วา. กุณีติ หตฺถปาทาทิวงฺกา.
๘๗๘. เอทิสาติ วิรูปาทิชาติกา. วิรมสฺสูติ วิรมาหิ. อทฺธาติ ธุวนฺติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๘๗๙. ทสเม อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ทสมํ.
อนฺธการวคฺโค ทุติโย.
๓. นคฺควคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๘๘๓. นคฺควคฺคสฺส ¶ ปเม พฺรหฺมจริเยน จิณฺเณนาติ จิณฺเณน พฺรหฺมจริเยน กึ นุ โข นามาติ อตฺโถ. ‘‘พฺรหฺมจริยสฺส จรเณนา’’ติ อิมินา จิณฺณสทฺทสฺส จรณํ จิณฺณนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘น อฺํ จีวร’’นฺติ อิมินา เอวตฺถํ ทสฺเสติ, อฺตฺถาโปหนํ วาติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๘๘๗. ทุติเย อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๘๙๓. ตติเย ¶ อนนฺตรายิกินีติ เอตฺถ นตฺถิ อนฺตราโย เอติสฺสาติ อนนฺตรายา, สา เอว อนนฺตรายิกินีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนนฺตรายา’’ติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๘๙๘. จตุตฺเถ ปฺจาหนฺติ สมาหารทิคุ, ณิกปจฺจโย สฺวตฺโถ. สงฺฆาฏิจาโรติเอตฺถ เกนฏฺเน สงฺฆาฏิ นาม, จารสทฺโท กิมตฺโถติ อาห ‘‘ปริโภควเสน วา’’ติอาทิ. ตตฺถ สงฺฆฏิตฏฺเนาติ สํหริตฏฺเน. อิมินา ‘‘เกนฏฺเน สงฺฆาฏิ นามา’’ติ ปุจฺฉํ วิสชฺเชติ. ‘‘ปริวตฺตน’’นฺติ อิมินา ‘‘จารสทฺโท กิมตฺโถ’’ติ โจทนํ ปริหรติ. ปฺจสูติ ติจีวรํ อุทกสาฏิกา สํกจฺจิกาติ ปฺจสูติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๙๐๓. ปฺจเม ‘‘จีวรสงฺกมนีย’’นฺติเอตฺถ สงฺกเมตพฺพํ ปฏิทาตพฺพนฺติ สงฺกมนียนฺติ กมุธาตุสฺส ปฏิทานตฺถฺจ อนียสทฺทสฺส กมฺมตฺถฺจ, ‘จีวรฺจ ตํ สงฺกมนียฺเจ’ติ จีวรสงฺกมนียนฺติ ¶ วิเสสนปรปทภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺกเมตพฺพํ จีวร’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘สงฺกเมตพฺพํ จีวร’’นฺติ อิมินา กมฺมตฺถฺจ วิเสสนปรปทภาวฺจ ทสฺเสติ. ‘‘ปฏิทาตพฺพจีวร’’นฺติ อิมินา กมุธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ อธิปฺปายวเสนาติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๙๐๙. ฉฏฺเ ‘‘อฺํ ปริกฺขาร’’นฺติเอตฺถ ปริกฺขารสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํกิฺจี’’ติอาทิ. ยํกิฺจิ อฺตรนฺติ สมฺพนฺโธ. กิตฺตกํอคฺฆนกนฺติ กึ ปมาเณน อคฺเฆน อรหํ จีวรํ. ทาตุกามตฺถาติ ตุมฺเห ทาตุกามา ภวถาติ อตฺโถ. กติปาเหนาติ กติปยานิ อหานิ กติปาหํ, ยการโลโป. กติปยสทฺโทหิ ทฺวิติวาจโก รูฬฺหีสทฺโท ¶ , เตน กติปาเหน. สมคฺฆนฺติ อปฺปคฺฆํ. สํสทฺโท หิ อปฺปตฺถวาจโกติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ
๙๑๑. สตฺตเม ‘‘วิปกฺกมึสู’’ติ เอตฺถ วิวิธํ านํ ปกฺกมึสูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ อคมํสู’’ติ. อมฺหากมฺปิ อาคมนนฺติ สมฺพนฺโธ.
๙๑๕. กติปาเหน อุปฺปชฺชิสฺสตีติ กติปาเหน จีวรํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ตโตติ ตสฺมึ จีวรุปฺปชฺชนกาเลติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ
๙๑๖. อฏฺเม เย นาฏกํ นาเฏนฺติ, เต นฏา นามาติ โยชนา. อิมินา นฏกํ นาเฏนฺตีติ นฏาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เย นจฺจนฺติ, เต นาฏกา นามาติ โยชนา. อิมินา สยํ นฏนฺตีติ นาฏกาติ วจนตฺถํ ทีเปติ. วํสวรตฺตาทีสูติ เอตฺถ วํโส นาม เวณุ. วรตฺตา นาม นทฺธิกา. อาทิสทฺเทน รชฺชุอาทโย สงฺคณฺหาติ. เย ลงฺฆนกมฺมํ กโรนฺติ, เต ลงฺฆกา นามาติ โยชนา. มายาการาติ เอตฺถ มายา นาม มยนามเกน อสุเรน สุเร จลยิตุํ กตตฺตา มยสฺส เอสาติ มายา, ตํ กโรตีติ มายากาโร, มยนามโก อสุโรเยว. อฺเ ปน รูฬฺหีวเสน ‘‘มายาการา’’ติ วุจฺจนฺติ. โสเกน ฌายนํ ฑยฺหนํ โสกชฺฌายํ, สุรานํ โสกชฺฌายํ กโรตีติ โสกชฺฌายิโก, มยนามโก อสุโรเยว. อฺเ ปน รูฬฺหีวเสน ‘‘โสกชฺฌายิกา’’ติ ¶ วุจฺจนฺติ. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘โสกชฺฌายิกา นาม มายาการา’’ติ. กุมฺภถุณิกา นามาติ เอตฺถ วิสฺสฏฺตฺตา ถวียตีติ ถุโณ, สทฺโท. กุมฺภสฺส ถุโณ กุมฺภถุโณ. เตน กีฬนฺตีติ กุมฺภถุณิกา, อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ฆฏเกน กีฬนกา’’ติ อิมินา. พิมฺพิสกนฺติ จตุรสฺสอมฺพณตาฬนํ, ตํ วาเทนฺตีติ พิมฺพิสกวาทกาติ. อฏฺมํ.
๙. นวมสิกฺขาปทํ
๙๒๑. นวเม ¶ เตสนฺติ เย ‘‘น มยํ อยฺเย สกฺโกมา’’ติ วทนฺติ, เตสํ. ทสฺสตีติ อจฺฉาเทสฺสตีติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๙๒๗. ทสเม ยสฺสาติ กถินสฺส. อุพฺภารมูลโกติ อุทฺธารมูลโก. สทฺธาปริปาลนตฺถนฺติ กถินุทฺธารํ ยาจนฺตสฺส สทฺธาย ปริปาลนตฺถนฺติ. ทสมํ.
นคฺควคฺโค ตติโย.
๔. ตุวฏฺฏวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๙๓๓. ตุวฏฺฏวคฺคสฺส ปเม ‘‘ตุวฏฺฏ นิปชฺชาย’’นฺติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ ฏการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ‘‘ตุวฏฺเฏยฺยุนฺติ นิปชฺเชยฺยุ’’นฺติ วุตฺตนฺติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๙๓๗. ทุติเย ¶ เอกตฺถรณปาวุรณนฺติเอตฺถ อุตฺตรปทานํ ทฺวนฺทภาวํ, ปุพฺพปเทน จ พาหิรตฺถสมาสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอก’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เจว, จสทฺเทหิ ทฺวนฺทภาวํ ทีเปติ, ‘‘เอตาส’’นฺติอิมินา พาหิรตฺถสมาสภาวํ. เอตนฺติ ‘‘เอกตฺถรณปาวุรณา’’ติ เอตํ นามนฺติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๙๔๑. ตติเย อุฬารกุลาติ ชาติเสฏฺกุลา, อิสฺสริยโภคาทีหิ วา วิปุลกุลา. คุเณหีติ สีลาทิคุเณหิ. ‘‘อุฬาราติ สมฺภาวิตา’’ติ อิมินา อิติโลปตุลฺยาธิกรณสมาสํ ทสฺเสติ.
‘‘อภิภูตา’’ติ ¶ อิมินา ‘‘อปกตา’’ติ เอตฺถ กรธาตุ สพฺพธาตฺวตฺถวาจีปิ อิธ อปปุพฺพตฺตา วิเสสโต อภิภวนตฺเถ วตฺตตีติ ทสฺเสติ. เอตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. ‘‘สฺาปยมานา’’ติ อิมินา สฺาปนํ สฺตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เหตูทาหรณาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุปมาทโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘วิวิเธหิ นเยหิ าปนา’’ติ อิมินา วิวิเธหิ าปนํ วิฺตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๙๔๓. จงฺกมเน ปทวารคณนาย อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติ อาห ‘‘นิวตฺตนคณนายา’’ติ. ปทาทิคณนายาติ ปทอนุปทาทิคณนายาติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๙๔๙. จตุตฺเถ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๙๕๒. ปฺจเม อาณตฺตา ภิกฺขุนีติ โยชนา. อิทฺจ ปจฺจาสนฺนวเสน วุตฺตํ ยํกิฺจิปิ อาณาเปตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตาติ. ปฺจมํ.
๖-๙. ฉฏฺาทิสิกฺขาปทํ
๙๕๕. ฉฏฺ-สตฺตม-อฏฺม-นวเมสุ ¶ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. ฉฏฺ สตฺตม อฏฺม นวมานิ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๙๗๓. ทสเม อหุนฺทริกาติ ตสฺมึ กาเล, เทเส วา สมฺพาธสฺส นามเมตนฺติ อาห ‘‘อหุนฺทริกาติ สมฺพาธา’’ติ.
๙๗๕. ยถา ‘‘อุตฺตริฉปฺปฺจวาจาหี’’ติ (ปาจิ. ๖๒-๖๕) เอตฺถ ปฺจสทฺโท น โกจิ อตฺโถ, วาจาสิลิฏฺตฺถํ โลกโวหารวเสน วุตฺโต, น เอวมิธ, อิธ ปน อตฺโถ อตฺถิ, ปฺจ โยชนานิ คจฺฉนฺติยาปิ อนาปตฺติเยวาติ อาห ¶ ‘‘ปวาเรตฺวา…เป… อนาปตฺตี’’ติ. ปจฺจาคจฺฉตีติ ปฏินิวตฺเตตฺวา อาคจฺฉตีติ. ทสมํ.
ตุวฏฺฏวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. จิตฺตาคารวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๙๗๘. จิตฺตาคารวคฺคสฺส ปเม รฺโ กีฬนฏฺานํ อคารํ ราชาคารนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รฺโ กีฬนฆร’’นฺติ. จิตฺตํ อคารํ จิตฺตาคารํ. อารามนฺติ นครโต นาติทูรอาราโมติ อาห ‘‘อุปวน’’นฺติ. อุยฺยานนฺติ สมฺปนฺนปุปฺผผลตาย อุทฺธํ อุลฺโลเกตฺวา มนุสฺสา ยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อุยฺยานํ. โปกฺขรณินฺติ โปกฺขรํ ปทุมํ เนตีติ โปกฺขรณี. ปฺจปีติ ราชาคาราทีนิ ปฺจปิ. สพฺพตฺถาติ ทสฺสนตฺถาย คมเน จ คนฺตฺวา ปสฺสเน จาติ สพฺเพสุ.
๙๘๑. ‘‘อชฺฌาราเม’’ติอาทินา ¶ อาราเม ิตาย อารามโต พหิ กเต ราชาคาราทิเก ปสฺสนฺติยาปิ อนาปตฺตีติ ทสฺเสติ. ตานีติ ราชาคาราทีนีติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๙๘๒. ทุติเย อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๙๘๘. ตติเย ยตฺตกนฺติ ยตฺตกํ สุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺฉิตนฺติ กฑฺฒิตํ. ตสฺมินฺติ ตตฺตเก สุตฺเตติ สมฺพนฺโธ. ตกฺกมฺหีติ เอตฺถ ตกฺโกติ เอโก อโยมโย สุตฺตกนฺตนสฺส อุปกรณวิเสโส. โส หิ ตกียติ สุตฺตํ พนฺธียติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา ตกฺโกติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. กนฺตนโตติ กนฺตียเต กปฺปาสาทิภาวสฺส ฉินฺทียเต กนฺตนํ, ตโต.
๙๘๙. ทสิกสุตฺตาทินฺติ ¶ เอตฺถ ทสาติ วตฺถสฺสาวยโว. โส หิ ทิยฺยติ อวขณฺฑียตีติ ทสาติ วุจฺจติ, ตสฺสํ ทสายํ ปวตฺตํ ทสิกํ, ตเมว สุตฺตํ ทสิกสุตฺตํ. อาทิสทฺเทน วกฺขมานํ ทุกฺกนฺติตสุตฺตาทึ สงฺคณฺหาตีติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๙๙๒. จตุตฺเถ อาทึ กตฺวาติ โธวนาทีนิ อาทึ กตฺวา. ขาทนียาทีสูติ ปูวขาทนียาทีสุ. รูปคณนายาติ ปูวาทีนํ สณฺานคณนาย.
๙๙๓. ยาคุปาเนตฺต ยาคุสงฺขาเต ปาเน. เตสนฺติ มนุสฺสานํ. เวยฺยาวจฺจกรฏฺาเน เปตฺวาติ มาตาปิตโร อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรฏฺาเน เปตฺวาติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๙๙๖. ปฺจเม วินิจฺฉินนฺตีติ อธิกรณํ วินิจฺฉินนฺตี ภิกฺขุนีติ โยชนาติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๙๙๙. ฉฏฺเ ¶ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ
๑๐๐๗. สตฺตเม ‘‘ปุน ปริยาเย’’ติ เอตฺถ ปริยายสทฺโท วารเววจโนติ อาห ‘‘ปุน วาเร’’ติ. มหคฺฆจีวรนฺติ มหคฺฆํ อาวสถจีวรนฺติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ
๑๐๐๘. อฏฺเม อนิสฺสชฺชิตฺวาติ เอตฺถ พฺรหฺมเทยฺเยน น อนิสฺสชฺชนํ, อถ โข ตาวกาลิกเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รกฺขนตฺถายา’’ติอาทิ.
๑๐๑๒. ปฏิชคฺคิกนฺติ ¶ รกฺขณกํ. วจีเภทนฺติ ‘‘ปฏิชคฺคาหี’’ติ วจีเภทํ. รฏฺเติ วิชิเต. ตฺหิ รนฺติ คามนิคมาทโย ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ รฏฺนฺติ วุจฺจตีติ. อฏฺมํ.
๙. นวมสิกฺขาปทํ
๑๐๑๕. นวเม สิปฺปสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘หตฺถิสิปฺปฺจ อสฺสสิปฺปฺจ รถสิปฺปฺจ ธนุสิปฺปฺจ ถรุสิปฺปฺจา’’ติ. ตตฺถ ถรุสิปฺปนฺติ อสิกีฬนสิปฺปํ. มนฺตสทฺโทปิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘อาถพฺพณมนฺโต จ ขีลนมนฺโต จ วสีกรณมนฺโต จ โสสาปนมนฺโต จา’’ติ. ตตฺถ อาถพฺพณมนฺโตติ อาถพฺพณเวเทน วิหิโต ปรูปฆาตกโร มนฺโต. ขีลนมนฺโตติ สารทารุขีลํ มนฺเตน ชปฺปิตฺวา ปถวิยํ นิขณิตฺวา ธารณมนฺโต. วสีกรณมนฺโตติ มนฺเตน ชปฺปิตฺวา ปรสฺส อุมฺมตฺตภาวมาปนฺนกรโณ มนฺโต. โสสาปนมนฺโตติ ปรสฺส มํสโลหิตาทิโสสาปนมนฺโต. อคทปโยโคติ ภุสวิสสฺส ปโยชนํ. อาทิสทฺเทน อฺเปิ ปรูปฆาตกรเณ สิปฺเป สงฺคณฺหาติ. ยกฺขปริตฺตนฺติ ยกฺเขหิ สมนฺตโต ตาณํ. นาคมณฺฑลนฺติ สปฺปานํ ปเวสนนิวารณตฺถํ มณฺฑลพนฺธมนฺโต. อาทิสทฺเทน วิสปฏิหนนมนฺตาทโย สงฺคณฺหาตีติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๑๐๑๘. ทสเม ¶ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. ทสมํ.
จิตฺตาคารวคฺโค ปฺจโม.
๖. อารามวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๑๐๒๕. อารามวคฺคสฺส ปเม อุปจารนฺติ อปริกฺขิตฺตสฺส อารามสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานํ อุปจารํ.
๑๐๒๗. ‘‘สีสานุโลกิกา’’ติ ¶ สามฺโต วุตฺเตปิ ภิกฺขุนีนเมว สีสนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุนีน’’นฺติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเนติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๑๐๒๘. ทุติเย อพฺภนฺตโรติ อพฺภนฺตเร ปริยาปนฺโน, ชาโต วา. ‘‘สงฺกาเมสี’’ติ อิมินา สํหรีติ เอตฺถ หรธาตุยา สงฺกมนตฺถํ ทสฺเสติ. นฺหาปิตาติ กปฺปกา. เต หิ นหาเปนฺติ โสจาเปนฺตีติ นฺหาปิตาติ วุจฺจนฺติ. ตนฺติ กาสาวนิวาสนนฺติ. ทุติยํ.
๓-๔. ตติย-จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๑๐๓๖. ตติยจตุตฺเถสุ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ตติยจตุตฺถานิ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๑๐๔๓. ปฺจเม ¶ ‘‘กุเล มจฺฉโร’’ติ เอตฺถ มจฺฉรนํ มจฺฉโรติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ‘‘ตํ กุลํ อสฺสทฺธํ อปฺปสนฺน’’นฺติ กุลสฺส อวณฺณํ ภาสตีติ โยชนา. ‘‘ภิกฺขุนิโย ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ ภิกฺขุนีนํ อวณฺณํ ภาสตีติ โยชนา.
๑๐๔๕. ‘‘สนฺตํเยว อาทีนว’’นฺติ สมฺพนฺธิยา สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘กุลสฺส วา ภิกฺขุนีนํ วา’’ติ อิมินา ทฺวีสุ อฺตรเมว น สมฺพนฺโธ โหติ, อถ โข ทฺวยมฺปีติ ทสฺเสตีติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๑๐๔๘. ฉฏฺเ โอวาทายาติ เอตฺถ น โย วา โส วา โอวาโท โหติ, อถ โข ครุธมฺโมเยวาติ อาห ‘‘ครุธมฺมตฺถายา’’ติ. สห วสติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สํวาโสติ วจนตฺเถน อุโปสถปวารณา สํวาโส นามาติ อาห ‘‘อุโปสถปวารณาปุจฺฉนตฺถายา’’ติ. ‘‘ปุจฺฉนตฺถายา’’ติ อิมินา ‘‘สํวาสายา’’ติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลปภาวํ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ ภิกฺขุนิวิภงฺเค, สิกฺขาปเท วา ปาฬิยํ วาติ. ฉฏฺํ.
๗-๙. สตฺตม-อฏฺม-นวมสิกฺขาปทํ
๑๐๕๓. สตฺตมฏฺมนวเมสุ ¶ อนุตฺตานวจนํ นตฺถิ. เกวลํ ปน ‘‘อิมิสฺสาปี’’ติ ปทํ วิเสโส, อิมิสฺสาปิ ปาฬิยาติ อตฺโถติ. สตฺตมฏฺมนวมานิ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๑๐๖๒. ทสเม ทฺเว กายา อุปริมกาโย เหฏฺิมกาโยติ. ตตฺถ กฏิโต อุทฺธํ อุปริมกาโย, เหฏฺา เหฏฺิมกาโย. ตตฺถ ‘‘ปสาเข’’ติ อิทํ เหฏฺิมกายสฺส นามนฺติ อาห ‘‘อโธกาเย’’ติ. หีติ สจฺจํ. ตโตติ อโธกายโต. อิมินา ปฺจมีพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. รุกฺขสฺส สาขา ปภิชฺชิตฺวา คตา วิย อุโภ อูรู ปภิชฺชิตฺวา คตาติ โยชนา.
๑๐๖๕. ผาเลหีติ ¶ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ. เตน ‘‘โธวา’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ สงฺคณฺหาติ. อาณตฺติทุกฺกฏานีติ เหฏฺา วุตฺเตสุ อฏฺสุ ทุกฺกเฏสุ วินยทุกฺกฏเมว. เสเสสูติ ภินฺทนโต เสเสสุ ผาลนาทีสูติ. ทสมํ.
อารามวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. คพฺภินิวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๑๐๖๙. คพฺภินิวคฺคสฺส ปเม กุจฺฉึ ปวิฏฺโ สตฺโต เอติสฺสา อตฺถีติ กุจฺฉิปวิฏฺสตฺตา. ‘‘กุจฺฉิ’’นฺติปิ ปาโ. อิมินา คพฺภินีติ เอตฺถ คพฺภสทฺโท กุจฺฉิฏฺสตฺตวาจโกติ ทสฺเสติ. คพฺภสทฺโท (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๙๔๔ คาถายํ) หิ กุจฺฉิฏฺสตฺเต จ กุจฺฉิมฺหิ จ โอวรเก จ วตฺตตีติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๑๐๗๓. ทุติเย ¶ ถฺํ ปิวตีติ ปายนฺโต, ทารโก, โส เอติสฺสา อตฺถีติ ปายนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถฺํ ปายมานิ’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๑๐๗๗. ตติเย นิตฺถริสฺสตีติ วฏฺฏทุกฺขโต นิตฺถริสฺสติ.
๑๐๗๙. ปาณาติปาตา เวรมณินฺติ เอตฺถ ปาณาติปาตา วิรมติ อิมายาติ เวรมณีติ อตฺเถน สิกฺขาปทํ เวรมณิ นามาติ อาห ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิสิกฺขาปท’’นฺติ. ยํ ตํ สิกฺขาปทนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ ‘‘อทินฺนาทานา เวรมณิ’’นฺติอาทีสุ สพฺเพสุ วากฺเยสุ. ปพฺพชิตาย สามเณริยาติ สมฺพนฺโธ. เอตาสูติ ฉสุ สิกฺขาสูติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๑๐๘๔. จตุตฺเถ ‘‘วุฏฺานสมฺมุตี’’ติ ปทํ ‘‘โหตี’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘ทาตพฺพาเยวา’’ติ ปเท กมฺมนฺติ. จตุตฺถํ.
๕-๙. ปฺจมาทิสิกฺขาปทํ
๑๐๙๕. ปฺจมาทีสุ นวมปริโยสาเนสุ สิกฺขาปเทสุ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ปฺจมฉฏฺสตฺตมฏฺมนวมานิ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๑๑๑๖. ทสเม วูปกาเสยฺยาติ เอตฺถ กาสธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คจฺเฉยฺยา’’ติ. ทสมํ.
คพฺภินิวคฺโค สตฺตโม.
๘. กุมาริภูตวคฺโค
๑-๒-๓. ปม-ทุติย-ตติยสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๑๑๑๙. กุมาริภูตวคฺคสฺส ¶ ปมทุติยตติเยสุ ยา ปน ตา มหาสิกฺขมานาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพปมา ทฺเว มหาสิกฺขมานาติ คพฺภินิวคฺเค สพฺพาสํ สิกฺขมานานํ ปมํ วุตฺตา ทฺเว มหาสิกฺขมานา. ตา ปนาติ มหาสิกฺขมานา ปน. สิกฺขมานาอิจฺเจว วตฺตพฺพาติ สมฺมุติกมฺเมสุ ¶ สามฺโต วตฺตพฺพา. ‘‘คิหิคตา’’ติ วา ‘‘กุมาริภูตา’’ติ วา น วตฺตพฺพา, วทนฺติ เจ, สมฺมุติกมฺมํ กุปฺปตีติ อธิปฺปาโย. คิหิคตายาติ เอตฺถ คิหิคตา นาม ปุริสนฺตรคตา วุจฺจติ. สา หิ ยสฺมา ปุริสสงฺขาเตน คิหินา คมิยิตฺถ, อชฺฌาจารวเสน, คิหึ วา คมิตฺถ, ตสฺมา คิหิคตาติ วุจฺจติ. อยํ สิกฺขมานาติ สมฺพนฺโธ. กุมาริภูตา นาม สามเณรา วุจฺจติ. สา หิ ยสฺมา อคิหิคตตฺตา กุมารี หุตฺวา ภูตา, กุมาริภาวํ วา ภูตา คตา, ตสฺมา กุมาริภูตาติ วุจฺจติ. ติสฺโสปีติ คิหิคตา กุมาริภูตา มหาสิกฺขมานาติ ติสฺโสปิ. สิกฺขมานาติ สิกฺขํ มาเนตีติ สิกฺขมานาติ. ปม ทุติย ตติยานิ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๑๑๓๖. จตุตฺเถ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
ปฺจเม เอตฺถ สิกฺขาปเท ‘‘สงฺเฆน ปริจฺฉินฺทิตพฺพา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตสฺสาติ โยชนาติ. ปฺจมํ.
๖-๗-๘. ฉฏฺ-สตฺตม-อฏฺมสิกฺขาปทํ
ฉฏฺสตฺตมฏฺเมสุ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ฉฏฺสตฺตมฏฺมานิ.
๙. นวมสิกฺขาปทํ
๑๑๕๘. นวเม อนฺโตติ อพฺภนฺตเร. อิมินา อาตฺยูปสคฺคสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘โสก’’นฺติอาทินา อนฺโต วาเสติ ปเวเสตีติ อาวาสา ¶ . โสกํ อาวาสา โสกาวาสาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ฆรํ ฆรสามิกา อาวิสนฺติ วิย, เอวํ อยมฺปิ โสกํ อาวิสตีติ โยชนา. อิตีติ เอวํ. ยนฺติ โสกํ. สฺวาสฺสาติ โส อสฺสา. โสติ โสโก. อสฺสาติ สิกฺขมานาย. อาวาโสติ อาวาโสกาโส. ‘‘เอทิสา อย’’นฺติ อิมินา ‘‘อชานนฺตี’’ติ เอตฺถ อชานนาการํ ทสฺเสตีติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๑๑๖๒. ทสเม ¶ อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ ตฺวาปจฺจโย โลโปติ อาห ‘‘อนาปุจฺฉิตฺวา’’ติ. ทฺวิกฺขตฺตุนฺติ ทฺเว วาเร. สกินฺติ เอกวารํ.
๑๑๖๓. อปุพฺพํ สมุฏฺานสีสํ อิมสฺสาติ อปุพฺพสมุฏฺานสีสํ. ทฺวีสุปิ าเนสูติ วาจาโต จ กายวาจาโต จาติ ทฺวีสุ าเนสุปิ. อนนุชานาเปตฺวาติ มาตาปิตูหิ จ สามิเกน จ น อนุชานาเปตฺวาติ. ทสมํ.
๑๑. เอกาทสมสิกฺขาปทํ
๑๑๖๗. เอกาทสเม ตตฺถาติ ‘‘ปาริวาสิยฉนฺททาเนนา’’ติ วจเน. อฺตฺราติ อฺํ านํ.
เอกํ อชฺเฌสนฺตีติ เอกํ ภิกฺขุํ ธมฺมกถนตฺถาย นิยฺโยเชนฺติ. อฺํ ปนาติ อุโปสถิกโต อฺํ ปน.
ตตฺราติ เตสุ ภิกฺขูสุ. สุภาสุภํ นกฺขตฺตํ ปตีติ นกฺขตฺตปาโก. ทารุณนฺติ กกฺขฬํ. เตติ ภิกฺขู. ตสฺสาติ นกฺขตฺตปากสฺส ภิกฺขุสฺส. ‘‘นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา’’ติชาตกปาฬิ (ชา. ๑.๑.๔๙). อยํ ปเนตฺถ โยชนา – นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ พาลํ อตฺโถ หิตํ อุปจฺจคา อุปสมีเป อติกฺกมิตฺวา อคาติ. เอกาทสมํ.
๑๒. ทฺวาทสมสิกฺขาปทํ
๑๑๗๐. ทฺวาทสเม ¶ นปฺปโหตีติ ภิกฺขุนิโย นิวาสาเปตุํ น สกฺโกตีติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. เตรสมสิกฺขาปทํ
๑๑๗๕. เตรสเม เอกํ วสฺสนฺติ เอตฺถ วสฺสสทฺโท สํวจฺฉรปริยาโย, อุปโยควจนฺจ ภุมฺมตฺเถ โหตีติ อาห ‘‘เอกสฺมึ สํวจฺฉเร’’ติ. เตรสมํ.
กุมาริภูตวคฺโค อฏฺโม.
๙. ฉตฺตุปาหนวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๑๑๘๑. ฉตฺตวคฺคสฺส ¶ ปเม กทฺทมาทีนีติ จิกฺขลฺลาทีนิ. อาทิสทฺเทน อุทกาทีนิ สงฺคณฺหาติ. คจฺฉาทีนีติ ขุทฺทปาทปาทีนิ. อาทิสทฺเทน อฺานิปิ ฉตฺตํ ธาเรตุํ อสกฺกุเณยฺยานิ สมฺพาธฏฺานานิ สงฺคณฺหาตีติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๑๑๘๔. ทุติเย ยาเนนาติ ยนฺติ อิจฺฉิตฏฺานํ สุเขน คจฺฉนฺติ อเนนาติ ยานนฺติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๑๑๙๑. ตติเย ‘‘วิปฺปกิริยึสู’’ติ กิริยาปทสฺส กตฺตุนา อวินาภาวโต กตฺตารํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘มณโย’’ติ. มณโยติ จ รตนานีติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๑๑๙๔. จตุตฺเถ สีสูปคาทีสูติ อาทิสทฺเทน คีวูปคาทโย สงฺคณฺหาติ. ยํ ยนฺติ อลงฺการนฺติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๑๑๙๙. ปฺจเม ¶ คนฺเธน จาติ คนฺเธติ อตฺตโน วตฺถุํ สูเจติ ปกาเสตีติ คนฺโธ. วณฺณเกน จาติ วิเลปเนน จ. ตฺหิ วณฺณยติ ฉวิโสภํ ปกาเสตีติ วณฺณกนฺติ วุจฺจติ. จสทฺเทน สมาหารทฺวนฺทวากฺยํ ทีเปตีติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๑๒๐๒. ฉฏฺเ ¶ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ
๑๒๐๘. สตฺตเม อุมฺมทฺทเนติ อุปฺปีฬิตฺวา มทฺทเน. สํพาหเนปีติ ปุนปฺปุนํ พาหเนปีติ. สตฺตมํ.
๘-๑๐. อฏฺมาทิสิกฺขาปทํ
๑๒๑๐. อฏฺมาทีสุ ตีสุ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. อฏฺมนวมทสมานิ.
๑๑. เอกาทสมสิกฺขาปทํ
๑๒๑๔. เอกาทสเม อภิมุขเมวาติ อภิมุเข เอว. มุขสฺส หิ อภิ อภิมุขนฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ, สตฺตมิยา อํกาโร. อิมินา ปุรโตติ เอตฺถ โตปจฺจโย ภุมฺมตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. อุปจารนฺติ ทฺวาทสหตฺถูปจารนฺติ. เอกาทสมํ.
๑๒. ทฺวาทสมสิกฺขาปทํ
๑๒๑๙. ทฺวาทสเม ‘‘อโนกาสกต’’นฺติปทสฺส อยุตฺตสมาสภาวฺจ วิเสสนปรปทพาหิรสมาสภาวฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อกตโอกาส’’นฺติ. โอกาโส น กโต เยนาติ อโนกาสกโต, ภิกฺขุ, ตํ. ‘‘อนิยเมตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อโนทิสฺสา’’ติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสตีติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. เตรสมสิกฺขาปทํ
๑๒๒๖. เตรสเม ¶ อุปจาเรปีติ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานสงฺขาเต อุปจาเรปิ.
๑๒๒๗. ‘‘อจฺฉินฺนจีวริกายา’’ติ ¶ สามฺโต วุตฺเตปิ วิเสโสเยวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘สงฺกจฺจิกจีวรเมวา’’ติ. สมนฺตโต ปุริสานํ ทสฺสนํ กนฺตียติ ฉินฺทียติ เอตฺถาติ สงฺกจฺจิ, อธกฺขกอุพฺภนาภิฏฺานํ, สงฺกจฺเจ นิวสิตพฺพนฺติ สํกจฺจิกํ, ตเมว จีวรนฺติ สงฺกจฺจิกจีวรนฺติ. เตรสมํ.
ฉตฺตุปาหนวคฺโค นวโม.
สพฺพาเนว สิกฺขาปทานีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ เตหิ อฏฺาสีติสตสิกฺขาปเทหิ, อปเนตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺราติ เตสุ ขุทฺทเกสุ. เอตฺถาติ ทสสุ สิกฺขาปเทสูติ.
ภิกฺขุนิวิภงฺเค ขุทฺทกวณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
๕. ปาฏิเทสนียสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
ขุทฺทกานํ อนนฺตรา ปาฏิเทสนียา นาม อฏฺ เย ธมฺมา สงฺเขเปเนว สงฺคหํ อารูฬฺหา สงฺคีติกาเรหิ, เตสํ อฏฺนฺนํ ปาฏิเทสนียนามกานํ ธมฺมานํ สงฺเขเปเนว เอสา วณฺณนา ปวตฺตเตติ โยชนา.
๑๒๒๘. ยานิ สพฺพิเตลาทีนีติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. เอตฺถาติ อฏฺสุ ปาฏิเทสนีเยสุ. ปาฬิวินิมุตฺตเกสูติ ปาฬิโต วินิมุตฺตเกสุ. สพฺเพสูติ อขิเลสุ สพฺพิเตลาทีสูติ.
ภิกฺขุนิวิภงฺเค ปาฏิเทสนียวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
ปนาติ ปกฺขนฺตรโชตโก. เย ธมฺมา อุทฺทิฏฺาติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ ปาฏิเทสนียานํ. ปุน เตสนฺติ เสขิยอธิกรณสมถธมฺมานํ.
ตนฺติ ¶ ¶ อตฺถวินิจฺฉยํ, วิทู วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยกาโร ปทสนฺธิกโร. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – เตสํ ปาฏิเทสนียานํ อนนฺตรา เย จ เสขิยา ปฺจสตฺตติ เย จ ธมฺมา, จสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, อธิกรณวฺหยา อธิกรณสมถนามกา สตฺต เย จ ธมฺมา ภควตา อุทฺทิฏฺา, เตสํ เสขิยอธิกรณสมถธมฺมานํ โย อตฺถวินิจฺฉโย วิภงฺเค มยา วุตฺโต, ตาทิสเมว ตํ อตฺถวินิจฺฉยํ ภิกฺขุนีนํ วิภงฺเคปิ วิทู วทนฺติ ยสฺมา, ตสฺมา เตสํ ธมฺมานํ เสขิยอธิกรณสมถธมฺมานํ ยา อตฺถวณฺณนา ตตฺถ มหาวิภงฺเค วิสุํ มยา น วุตฺตา. อิมา อตฺถวณฺณนา อิธาปิ ภิกฺขุนีนํ วิภงฺเคปิ, ปิสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, มยา น วุตฺตาเยวาติ. นกาโร ทฺวีสุ กิริยาสุ โยเชตพฺโพ.
‘‘สพฺพาสวปหํ มคฺคํ, ปฺุกมฺเมน จิมินา;
อุปฺปาเทตฺวา สสนฺตาเน, สตฺตา ปสฺสนฺตุ นิพฺพุติ’’นฺติ.
อยํ คาถา เอตรหิ โปตฺถเกสุ นตฺถิ, ฏีกาสุ ปน อตฺถิ. ตสฺมา เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา – อิมินา ปฺุกมฺเมน จ วิภงฺควณฺณนาย กเตน อิมินา ปฺุกมฺเมน จ อฺเน ปฺุกมฺเมน จ. จสทฺโท หิ อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. สตฺตา สพฺเพ สตฺตา สพฺพาสวปหํ สพฺเพสํ อาสวานํ วิฆาตกํ มคฺคํ อรหตฺตมคฺคํ สสนฺตาเน อตฺตโน นิยกชฺฌตฺเต อุปฺปาเทตฺวา ชเนตฺวา นิพฺพุตึ ขนฺธปรินิพฺพานํ าณาโลจเนน ปสฺสนฺตูติ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ภิกฺขุนิวิภงฺควณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ชาทิลฺฉิตนาเมน, เนกานํ วาจิโต มยา;
ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติ.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส