📜
มหาวคฺคโยชนา
๑. มหาขนฺธกํ
๑. โพธิกถา
เอวูภโตวิภงฺคสฺส ¶ ¶ , กตฺวาน โยชนานยํ;
มหาวคฺคขนฺธกสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํ.
อุภินฺนนฺติ อุภเยสํ. ปาติโมกฺขานนฺติ ปาติโมกฺขวิภงฺคานํ. ปาติโมกฺขคหเณน เหตฺถ เตสํ วิภงฺโคปิ คหิโต อเภเทน วา อุตฺตรปทโลปวเสน วา. ขนฺธกนฺติ ปฺตฺติสมูหํ. ขนฺธสทฺโท เหตฺถ ปฺตฺติวาจโก. วินยปฺตฺติโย วุจฺจนฺติ ‘‘ขนฺโธ’’ติ. เตสํ สมูโห ขนฺธโก. อถวา ขนฺโธติ ราสิ. ขนฺธสทฺโท หิ ราสตฺถวาจโก. วินยปฺตฺติราสิ วุจฺจติ ‘‘ขนฺโธ’’ติ. กกาโร ปกาสกวาจโก. ขนฺธานํ วินยปฺตฺติราสีนํ โก ปกาสโกติ ขนฺธโก, ¶ ตํ ขนฺธกํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานํ สงฺคีติสมนนฺตรํ ขนฺธโกวิทา ขนฺธเกสุ กุสลา มหาเถรา ยํ ขนฺธกํ สงฺคายึสุ, ตสฺส ขนฺธกสฺส ทานิ สํวณฺณนากฺกโม ยสฺมา สมฺปตฺโต, ตสฺมา ตสฺส ขนฺธกสฺส อยํ อนุตฺตานตฺถวณฺณนา โหตีติ.
เย อตฺถาติ สมฺพนฺโธ. หิสทฺโท ปทาลงฺกาโร. เยสนฺติ ปทานํ. เตติ เต อตฺเถ. ภเวติ ภเวยฺย, ภวิตุํ สกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถ. เตสนฺติ อตฺถานํ. กินฺติ กึ ปโยชนํ. เตติ อตฺเถ, าตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อถวา เตติ อตฺถา, อวณฺณิตาติ สมฺพนฺโธ. เตสํเยวาติ อตฺถานเมว. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ปทภาชนีเย เยสํ ปทานํ เย อตฺถา ภควตา ปกาสิตา, เตสํ ปทานนฺติ ปาเสโส, เต อตฺเถ ปุน วเทยฺยาม เจ, กทา ปริโยสานํ สํวณฺณนาย ปรินิฏฺานํ ภเว, น ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย. เย เจว อตฺถา อุตฺตานา, เตสํ สํวณฺณนาย กึ ปโยชนํ, น ปโยชนนฺติ อธิปฺปาโย. อธิปฺปายานุสนฺธีหิ จ อธิปฺปาเยน จ อนุสนฺธินา จ พฺยฺชเนน จ เย ปน อตฺถา อนุตฺตานา, เต อตฺเถ, อตฺถา วา อวณฺณิตา ¶ ยสฺมา าตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เตสํเยว อตฺถานํ อยํ สํวณฺณนานโย โหตีติ. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
๑. ‘‘เตน…เป… เวรฺชาย’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๑) กรณวจเน วิเสสการณมตฺถิ วิย, ‘‘เตน…เป… ปมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ เอตฺถ กิฺจาปิ นตฺถีติ โยชนา. อสทิโสปมายํ. กิฺจาปิสทฺโท ครหตฺถโชตโก, ปน-สทฺโท สมฺภาวนตฺถโชตโก. ‘‘กรณวจเนเนวา’’ติ เอตฺถ เอวกาเรน อุปโยควจนํ วา ภุมฺมวจนํ วา นิวาเรติ. อภิลาโปติ อภิมุขํ อตฺถํ ลปตีติ อภิลาโป, สทฺโท. อาทิโตติ เวรฺชกณฺฑโต. เอตนฺติ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนํ. ‘‘อฺเสุปี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อิโต ปเรสู’’ติ.
ยทิ วิเสสการณํ นตฺถิ, กึ ปเนตสฺส วจเน ปโยชนนฺติ โจเทนฺโต อาห ‘‘กึ ปเนตสฺสา’’ติอาทิ. เอตสฺสาติ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนสฺส. นิทานทสฺสนํ ปโยชนํ นามาติ โยชนา. ตเมวตฺถํ วิภาเวตุมาห ‘‘ยา หี’’ติอาทิ. ยา ปพฺพชฺชา เจว ยา อุปสมฺปทา จ ภควโต อนฺุาตาติ โยชนา. ยานิ จ อนฺุาตานีติ สมฺพนฺโธ. ตานีติ ปพฺพชฺชาทีนิ. อภิสมฺโพธินฺติ อรหตฺตมคฺคาณปทฏฺานํ สพฺพฺุตฺาณฺจ สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ อรหตฺตมคฺคาณฺจ. โพธิมหามณฺเฑติ มหนฺตานํ มคฺคาณสพฺพฺุตฺาณานํ ปสนฺนฏฺาเน โพธิรุกฺขมูเลติ อตฺโถ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
ตตฺถาติ ¶ ยํ ‘‘เตน สมเยน อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนํ วุตฺตํ, ตตฺถ. อุรุเวลายนฺติ เอตฺถ อุรุสทฺโท มหนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘มหาเวลาย’’นฺติ. ‘‘วาลิกราสิมฺหี’’ติ อิมินา เวลาสทฺทสฺส ราสตฺถํ ทสฺเสติ, กาลสีมาทโย นิวตฺเตติ. ยทิ ปน ‘‘อุรู’’ติ วาลิกาย นามํ, ‘‘เวลา’’ติ มริยาทาย, เอวฺหิ สติ นนุ อุรุยา เวลาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา อุรุ อุรุเวลา’’ติ. อิมินา ¶ เวลาย อติกฺกโม เวลา อุตฺตรปทโลปวเสน, เวลาย อาหฏา อุรุ อุรุเวลา ปทวิปริยายวเสนาติ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ ‘‘อุรุเวลาย’’นฺติปเท. ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘อตีเต กิรา’’ติอาทิ. อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปพฺพชิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตาปสปพฺพชฺชนฺติ อิสิปพฺพชฺชํ, น สมณปพฺพชฺชํ. กติกวตฺตนฺติ กรณํ กตํ, กเตน ปวตฺตํ กติกํ, ตเมว วตฺตํ กติกวตฺตํ. อกํสุ กิราติ สมฺพนฺโธ. โยติ โย โกจิ. อฺโติ อตฺตนา อปโร. โส อากิรตูติ สมฺพนฺโธ. ปตฺตปุเฏนาติ ปณฺเณน กเตน ปุเฏน. ตโตติ กติกวตฺตกรณโต. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปเทเส. ตโตติ มหาวาลิกราสิชนนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ ตํ ปเทสํ. ตนฺติ มหาวาลิกราสึ.
‘‘โพธิรุกฺขมูเล’’ติ เอตฺถ อสฺสตฺถรุกฺขสฺส อุปจารวเสน โพธีติ นามลภนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณ’’นฺติอาทิ. อิมินา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ โพธีติ วจนตฺเถน จตูสุ มคฺเคสุ าณํ โพธิ นามาติ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ โพธิมฺหิ, โพธิยํ วา. สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. รุกฺโขปีติ ปิสทฺเทน น มคฺคาณเมวาติ ทสฺเสติ. มูเลติ อาสนฺเน. ปมาภิสมฺพุทฺโธติ อนุนาสิกโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘ปมํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ. ‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘ปม’’นฺติปทสฺส ภาวนปุํสกํ ทสฺเสติ. สพฺพปมํเยวาติ สพฺเพสํ ชนานํ ปมเมว อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอโก เอว ปลฺลงฺโก เอกปลฺลงฺโกติ อวธารณสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเกเนว ปลฺลงฺเกนา’’ติ. ‘‘สกึ…เป… อาภุชิเตนา’’ติ อิมินา อวธารณผลํ ทสฺเสติ. ปลฺลงฺโกติ จ อูรุพทฺธาสนํ. วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ตทงฺคาทีสุ (ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๑๐๔) ปฺจสุ วิมุตฺตีสุ ปฏิปฺปสฺสทฺธิสงฺขาตา ผลสมาปตฺติ เอวาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺติสุข’’นฺติ. ผลสมาปตฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติ. สา หิ วิรุทฺเธหิ อุปกฺกิเลเสหิ มุจฺจิตฏฺเน วิมุตฺตีติ วุจฺจติ, ตาย สมฺปยุตฺตํ สุขํ วิมุตฺติสุขํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ อรหตฺตผลสมาปตฺติสุขํ. อถวา ตาย ชาตํ สุขํ วิมุตฺติสุขํ, สกลกิเลสทุกฺขูปสมสุขํ ¶ . ‘‘ปฏิสํเวทยมาโน’’ติอิมินา ‘‘ปฏิสํเวที’’ติ เอตฺถ ณีปจฺจยสฺส กตฺตุตฺถํ ทสฺเสติ. ปุนปฺปุนํ สุฏฺุ วทติ อนุภวตีติ ปฏิสํเวที. ปฏิสํเวที หุตฺวา นิสีทีติ สมฺพนฺโธ.
ปจฺจยาการนฺติ ¶ อวิชฺชาทิปจฺจยานํ อุปฺปาทาการํ. กสฺมา ปจฺจยากาโร ปฏิจฺจสมุปฺปาโท นามาติ อาห ‘‘ปจฺจยากาโร หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ‘‘อฺมฺ’’นฺติอิมินา ‘‘ปฏิจฺจา’’ติปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘สหิเต’’ติอิมินา สํสทฺทสฺสตฺถํ. ‘‘ธมฺเม’’ติอิมินา ตสฺส สรูปํ. เอตฺถาติ อิมิสฺสํ วินยฏฺกถายํ. ตตฺถาติ ‘‘อนุโลมปฏิโลม’’นฺติปเท, อนุโลมปฏิโลเมสุ วา. สฺเวว ปจฺจยากาโร วุจฺจตีติ โยชนา. ‘‘อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจกรณโต’’ติอิมินา อนุโลมสทฺทสฺส สภาวตฺถํ ทสฺเสติ. สฺเววาติ ปจฺจยากาโร เอว. ตํ กิจฺจนฺติ อตฺตนา กตฺตพฺพํ ตํ กิจฺจํ. ตสฺส อกรณโตติ อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกรณโต. อิมินา ปฏิโลมสทฺทสฺส สภาวตฺถํ ทสฺเสติ. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา ปุริมนเยเนว. วาติ อถวา. ปวตฺติยาติ สํสารปวตฺติยา. อนุโลโมติ อนุกูโล, อนุรูโป วา. อิตโรติ ‘‘อวิชฺชายตฺเววา’’ติอาทินา วุตฺโต ปจฺจยากาโร. ตสฺสาติ ปวตฺติยา. ปฏิโลโมติ ปฏิวิรุทฺโธ, เอตฺถาติ ‘‘อนุโลมปฏิโลม’’นฺติปเท. อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ เอตฺถ อตฺโถ เอวาติ สมฺภวโต ตสฺส ผลํ วา ‘‘สทฺทนฺตรตฺถาโปหเนน สทฺโท อตฺถํ วทตี’’ติ วจนโต (อุทา. อฏฺ. ๑; ที. นิ. ฏี. ๑.๑; ม. นิ. ฏี. ๑.มุลปริยายสุตฺตวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.โอฆตรยสุตฺตวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.รุปาทิวคฺควณฺณนา) สทฺทนฺตรตฺถาโปหนํ วา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาทิโต ปนา’’ติอาทิ. ยาวสทฺโท อวธิวจโน. ยาว อนฺตํ ปาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อิโตติ อิเมหิ วุตฺเตหิ ทฺวีหิ อตฺเถหิ. ‘‘มนสากาสี’’ติ เอตฺถ อิการโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘มนสิ อกาสี’’ติ. ตตฺถาติ ‘‘มนสากาสี’’ติปเท. ยถาติ เยนากาเรน. อิทนฺติ อิมํ อาการํ. ตตฺถาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิปาเ อวยวตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. สมาสมชฺเฌ ตสทฺเทน ปุพฺพปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คเหตพฺพานีติ อาห ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จา’’ติ ¶ . วากฺเย ปน ตสทฺเทน ปรปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คเหตพฺพานิ. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติปทํ ‘‘สมฺภวนฺตี’’ติปเทน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี’’ติ. สพฺพปเทสูติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสุ.
ยถา ปนาติ เยนากาเรน ปน. อิทนฺติ อิมํ อาการํ. ตตฺถาติ ‘‘อวิชฺชาย…เป… นิโรโธ’’ติอาทิวากฺเย. อวิชฺชายตฺเววาติ เอตฺถ ‘‘ภทฺทิโยตฺเววา’’ติอาทีสุ วิย ‘‘ภทฺทิโย อิติ เอวา’’ติ ปทจฺเฉโท กตฺตพฺโพ, น เอวํ ‘‘อวิชฺชาย อิติ เอวา’’ติ, อถ โข ‘‘อวิชฺชาย ตุ เอวา’’ติ กาตพฺโพติ อาห ‘‘อวิชฺชาย ตุ เอวา’’ติ. ‘‘ป อติโมกฺขํ อติปโมกฺข’’นฺติอาทีสุ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) วิย อุปสคฺคพฺยตฺตเยน วุตฺตํ, เอวมิธ ¶ นิปาตพฺยตฺตเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ เอวสทฺเทน สตฺตชีวาทโย นิวตฺเตติ. ตุสทฺโท ปกฺขนฺตรตฺถโชตโก. อนุโลมปกฺขโต ปฏิโลมสงฺขาตํ ปกฺขนฺตรํ มนสากาสีติ อตฺโถ. อเสสวิราคนิโรธสทฺโท อยุตฺตสมาโส, อุตฺตรปเทน จ ตติยาสมาโสติ อาห ‘‘วิราคสงฺขาเตน มคฺเคน อเสสนิโรธา’’ติ. ตตฺถ อเสสสทฺทํ วิราคสทฺเทน สมฺพนฺธมกตฺวา นิโรธสทฺเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา อตฺถสฺส คหณํ อยุตฺตสมาโส นาม. ‘‘มคฺเคนา’’ติอิมินา วิราคสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. มคฺโค หิ วิรชฺชนฏฺเน วิราโคติ วุจฺจติ. สงฺขารนิโรโธติ เอตฺถ มคฺเคน นิโรธตฺตา อนุปฺปาทนิโรโธ โหตีติ อาห ‘‘สงฺขารานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหตี’’ติ. อนุปฺปาทนิโรโธติ จ อนุปฺปาเทน นิโรโธ สมุจฺเฉทวเสน นิรุทฺธตฺตา. เอวนฺติ ยถา อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ ตถาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ‘‘เอวเมตสฺสา’’ติอาทิวจเน. เกวลสทฺโท สกลปริยาโยติ อาห ‘‘สกลสฺสา’’ติ, อนวเสสสฺสาติ อตฺโถ. อถวา สตฺตชีวาทีหิ อมิสฺสิตตฺตา อมิสฺสตฺโถติ อาห ‘‘สุทฺธสฺส วา’’ติ. ‘‘สตฺตวิรหิตสฺสา’’ติ อิมินา สุทฺธภาวํ ทสฺเสติ. ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ ขนฺธสทฺโท ราสตฺถวาจโกติ อาห ‘‘ทุกฺขราสิสฺสา’’ติ.
เอตมตฺถํ ¶ วิทิตฺวาติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อวิชฺชาทิวเสน…เป… นิโรโธ โหตี’’ติ ยฺวายํ อตฺโถ วุตฺโตติ โยชนา. สมุทโย จ โหตีติ สมฺพนฺโธ. วิทิตเวลายนฺติ ปากฏเวลายํ ปสิทฺธกาเลติ อตฺโถ. อิมํ อุทานนฺติ เอตฺถ อิมสทฺโท วุจฺจมานาเปกฺโข. ตสฺมึ อตฺเถ วิทิเต สตีติ โยชนา. ปชานนตายาติ ปกาเรน ชานนภาวสฺส. โสมนสฺสยุตฺตาณสมุฏฺานนฺติ โสมนสฺเสน เอกุปฺปาทาทิวเสน ยุตฺเตน าเณน สมุฏฺานํ, ยุตฺตํ วา าณสงฺขาตํ สมุฏฺานํ อุทานนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อุทานนฺติ เกนฏฺเน อุทานํ? อุทานฏฺเน, โมทนฏฺเน, กีฬนฏฺเน จาติ อตฺโถ. กิมิทํ อุทานํ นาม? ปีติเวคสมุฏฺาปิโต อุทาหาโร. ยถา (อุทา. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) หิ ยํ เตลาทิมินิตพฺพวตฺถุ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ วิสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสโก’’ติ วุจฺจติ. ยฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘โอโฆ’’ติ วุจฺจติ. เอวเมวํ ยํ ปีติเวคสมุฏฺาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ หทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺหิตฺวา วจีทฺวาเรน นิกฺขมนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสี’’ติ อิมินา อุทธาตุสฺส อุทาหารตฺถํ ทสฺเสติ.
ตสฺสาติ อุทานสฺส อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ยทาติ เอตฺถ ทาปจฺจยสฺส อตฺถวากฺยํ ¶ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึ กาเล’’ติ. หเวติ ‘‘พฺยตฺต’’นฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ นิปาโต. พฺยตฺตํ ปากฏนฺติ หิ อตฺโถ. ปาตุภวนฺตีติ เอตฺถ ปาตุนิปาตสฺส อตฺถสฺส ‘‘หเว’’ติ นิปาเตน วุตฺตตฺตา ภูธาตุสฺเสว อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ. อนุโลม ปฏิโลม ปจฺจยาการ ปฏิเวธสาธกาติ อนุโลมโต จ ปฏิโลมโต จ ปจฺจยาการสฺส ปฏิวิชฺฌนสฺส สาธกา. โพธิปกฺขิยธมฺมาติ โพธิยา มคฺคาณสฺส ปกฺเข ภวา สตฺตตึส ธมฺมา. อถวา ปาตุนิปาเตน สห ‘‘ภวนฺตี’’ติปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปกาสนฺตี’’ติ. อิมสฺมึ นเย หเวสทฺโท เอกํสตฺถวาจโก. หเว เอกํเสนาติ หิ อตฺโถ. อภิสมยวเสนาติ มคฺคาณวเสน ¶ . มคฺคาณฺหิ ยสฺมา อภิมุขํ จตฺตาริ สจฺจานิ สเมจฺจ อยติ ชานาติ, ตสฺมา อภิสมโยติ วุจฺจติ.
‘‘กิเลสสนฺตาปนฏฺเนา’’ติ อิมินา อาภุโส กิเลเส ตาเปตีติ อาตาโปติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. น วีริยสามฺํ โหติ, อถ โข สมฺมปฺปธานวีริยเมวาติ อาห ‘‘สมฺมปฺปธานวีริยวโต’’ติ. อิมินา อาตาปีติ เอตฺถ อีปจฺจยสฺส วนฺตุอตฺถํ ทสฺเสติ. อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขเณน จาติ กสิณาทิอารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานสภาเวน อฏฺสมาปตฺติสงฺขาเตน ฌาเนน จ. ลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขเณน จาติ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานสภาเวน วิปสฺสนามคฺคผลสงฺขาเตน ฌาเนน จ. ‘‘พาหิตปาปสฺสา’’ติ อิมินา พาหิโต อโณ ปาโป อเนนาติ พฺราหฺมโณติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อณสทฺโท หิ ปาปปริยาโย. ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ อิมินา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อถสฺสาติ อถ อสฺส, ตสฺมึ กาเล พฺราหฺมณสฺสาติ อตฺโถ. ยา เอตา กงฺขา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘โก นุ โข…เป… อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๑๒) นเยน จ ตถา ‘‘กตมํ นุ โข…เป… อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๓๕) นเยน จ ปจฺจยากาเร วุตฺตาติ โยชนา. โน กลฺโล ปฺโหติ อยุตฺโต ปฺโห, ทุปฺปฺโห เอโสติ อตฺโถ. ตถาติ เอวํ, ตโต อฺถา วา. ยา จ โสฬส กงฺขา (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) อาคตาติ สมฺพนฺโธ. อปฏิวิทฺธตฺตา กงฺขาติ โยชนา. โสฬส กงฺขาติ อตีตวิสยา ปฺจ, อนาคตวิสยา ปฺจ, ปจฺจุปฺปนฺนวิสยา ฉาติ โสฬสวิธา กงฺขา. วปยนฺตีติ วิ อปยนฺติ, อิการโลเปนายํ สนฺธิ. วิตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก, อปยนฺติ – สทฺโท อปคมนตฺโถติ อาห ‘‘อปคจฺฉนฺตี’’ติ. ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติอิมินา อปคมนตฺถเมว ปริยายนฺตเรน ทีเปติ. ‘‘กสฺมา’’ติ อิมินา ‘‘ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ วากฺยสฺส ปุพฺพวากฺยการณภาวํ ทสฺเสติ. สเหตุธมฺมนฺติ เอตฺถ สห อวิชฺชาทิเหตุนาติ สเหตุ, สงฺขาราทิโก ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม. สเหตุ จ โส ธมฺโม จาติ สเหตุธมฺโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวิชฺชาทิเกนา’’ติอาทิ ¶ . ‘‘ปฏิวิชฺฌตี’’ติ อิมินา ปชานา ตีติ ¶ เอตฺถ าธาตุยา อวโพธนตฺถํ ทสฺเสติ, มารณโตสนาทิเก อตฺเถ นิวตฺเตติ. อิตีติ ตสฺมา, วปยนฺตีติ โยชนา.
๒. ปจฺจยกฺขยสฺสาติ ปจฺจยานํ ขยฏฺานสฺส อสงฺขตสฺสาติ โยชนา. ตตฺราติ ทุติยอุทาเน. ขียนฺติ ปจฺจยา เอตฺถาติ ขยํ, นิพฺพานนฺติ อาห ‘‘ปจฺจยานํ ขยสงฺขาตํ นิพฺพาน’’นฺติ. ‘‘อฺาสี’’ติ อิมินา อเวทีติ เอตฺถ วิทธาตุยา าณตฺถํ ทสฺเสติ, อนุภวนลาภาทิเก นิวตฺเตติ. ตสฺมา วปยนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตปฺปการาติ ปมอุทาเน วุตฺตสทิสา. ธมฺมาติ โพธิปกฺขิยธมฺมา, จตุอริยสจฺจธมฺมา วา.
๓. อิมํ อุทานํ อุทาเนสีติ สมฺพนฺโธ. เยน มคฺเคน วิทิโตติ โยชนา. ตตฺราติ ตติยอุทาเน. โส พฺราหฺมโณ ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตหิ อุปฺปนฺเนหิ โพธิปกฺขิยธมฺเมหิ วา ยสฺส อริยมคฺคสฺส จตุสจฺจธมฺมา ปาตุภูตา, เตน อริยมคฺเคน วา วิธูปยนฺติ โยชนา. วุตฺตปฺปการนฺติ สุตฺตนิปาเต วุตฺตปฺปการํ. มารเสนนฺติ กามาทิกํ ทสวิธํ มารเสนํ. ‘‘วิธเมนฺโต’’ติอิมินา วิธูปยนฺติ เอตฺถ ธูปธาตุยา วิธมนตฺถํ ทสฺเสติ, ลิมฺปนตฺถาทโย นิวตฺเตติ. ‘‘วิทฺธํ เสนฺโต’’ติอิมินา วิธเมนฺโตติ เอตฺถ ธมุธาตุยา ธํสนตฺถํ ทสฺเสติ, สทฺทตฺถาทโย นิวตฺเตติ. ‘‘สูริโยว โอภาสย’’นฺติปทสฺส ‘‘สูริโย อิวา’’ติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. สูริโยติ อาทิจฺโจ. โส หิ ยสฺมา ปมกปฺปิกานํ สูรํ ชเนติ, ตสฺมา สูริโยติ วุจฺจติ. อพฺภุคฺคโตติ อภิมุขํ อุทฺธํ อากาสํ คโต, อพฺภํ วา อากาสํ อุคฺคโต. อพฺภสทฺโท หิ อากาสปริยาโย. อากาโส หิ ยสฺมา อาภุโส ภาติ ทิปฺปติ, ตสฺมา ‘‘อพฺภ’’นฺติ วุจฺจติ. อยํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา สูริโย โอภาสยนฺโต ติฏฺติ, เอวํ พฺราหฺมโณ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต. ยถา สูริโย อนฺธการํ วิธเมนฺโต ติฏฺติ, เอวํ พฺราหฺมโณ มารเสนมฺปิ วิธูปยนฺโตติ.
เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ อุทาเนสุ. ปมํ อุทานํ อุปฺปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมิสฺสา ขนฺธกปาฬิยา อุทานปาฬึ สํสนฺทนฺโต อาห ‘‘อุทาเน ปนา’’ติอาทิ ¶ . อุทาเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อุทาเน วุตฺตวจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อจฺจเยนาติ อติกฺกเมน, ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ตทา หี’’ติอาทิ. ตทาติ ‘‘สฺเว อาสนา วุฏฺหิสฺสามี’’ติ รตฺตึ อุปฺปาทิตมนสิการกาเล. ภควา มนสากาสีติ สมฺพนฺโธ. ปุริมา ทฺเว อุทานคาถา อานุภาวทีปิกา โหนฺตีติ โยชนา. ตสฺสาติ ปจฺจยาการปชานนปจฺจยกฺขยาธิคมสฺส. เอเกกเมวาติ ¶ อนุโลมปฏิโลเมสุ เอเกกเมว. ปมยามฺจาติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, นิรนฺตรํ ปมยามกาลนฺติ อตฺโถ. อิธ ปนาติ อิมสฺมึ ขนฺธเก ปน. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ภควา อุทาเนสีติ สมฺพนฺโธ. วิสาขปุณฺณมายาติ วิสาขาย ยุตฺตาย ปุณฺณมาย. ‘‘อรุโณ อุคฺคมิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพสมเยติ สมฺพนฺโธ. สพฺพฺุตนฺติ สพฺพฺุภาวํ, อนาวรณาณนฺติ อตฺโถ. ตโตติ อรุณุคฺคมนโต. ตํ ทิวสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺมึ ทิวเสติ หิ อตฺโถ. อจฺจนฺตสํโยเค วา, ตํ ทิวสํ กาลนฺติ หิ อตฺโถ. เอวํ มนสิ กตฺวาติ ยถา ตํ ทิวสํ อนุโลมปฏิโลมํ มนสากาสิ, เอวํ มนสิ กตฺวาติ อตฺโถ. อิตีติ เอวํ. ‘‘โพธิรุกฺขมูเล…เป… นิสีที’’ติ เอวํ วุตฺตํ ตํ สตฺตาหนฺติ โยชนา. ตตฺเถวาติ โพธิรุกฺขมูเลเยว.
๒. อชปาลกถา
๔. น ภควาติ เอตฺถ นกาโร ‘‘อุปสงฺกมี’’ติ ปเทน โยเชตพฺโพ, น อุปสงฺขมีติ หิ อตฺโถ. ตมฺหา สมาธิมฺหาติ ตโต อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาธิโต. อนนฺตรเมว อนุปสงฺกมนํ อุปมาย อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ. อิจฺเจวํ วุตฺตํ น โหตีติ โยชนา. อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํ. เอตฺถาติ ‘‘ภุตฺวา สยตี’’ติ วากฺเย. เอวนฺติ อุปเมยฺยโชตโก. อิธาปีติ อิมิสฺสํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาฬิยมฺปิ. อิทนฺติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหตีติ โยชนา. เอตฺถาติ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาเ.
อปรานิปีติ ปลฺลงฺกสตฺตาหโต อฺานิปิ. ตตฺราติ ‘‘อปรานิปี’’ติอาทิวจเน. ภควติ นิสินฺเน สตีติ โยชนา. กิรสทฺโท วิตฺถารโชตโก ¶ . กึ นุ โขติ ปริวิตกฺกนตฺเถ นิปาโต. เอกจฺจานนฺติ อปฺเปสกฺขานํ เอกจฺจานํ. ตาสนฺติ เทวตานํ. พลาธิคมฏฺานนฺติ พเลน เตชสา อธิคมฏฺานํ. อนิมิเสหีติ อุมฺมิเสหิ. สตฺตาหนฺติ กมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, อจฺจนฺตสํโยเค วา. เอวฺหิ สติ ‘‘กาล’’นฺติ กมฺมํ เวทิตพฺพํ. ตํ านนฺติ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกิยมานฏฺานํ. อถาติ อนิมิสสตฺตาหสฺส อนนฺตเร. รตนจงฺกเมติ รตนมเย จงฺกเม. ตํ านนฺติ จงฺกมฏฺานํ. ตโตติ จงฺกมสตฺตาหโต. รตนฆรนฺติ รตนมยํ เคหํ. ตตฺถาติ รตนฆเร อภิธมฺมปิฏกํ วิจินนฺโตติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ รตนฆเร, อภิธมฺมปิฏเก วา, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. ตํ านนฺติ อภิธมฺมปิฏกวิจินนฏฺานํ.
เอวนฺติอาทิ ปุพฺพวจนสฺส นิคมวเสน ปจฺฉิมวจนสฺส อนุสนฺธินิทสฺสนํ. เตนาติ อชปาลานํ ¶ นิสีทนการเณน. อสฺสาติ นิคฺโรธสฺส. ‘‘อชปาลนิคฺโรโธตฺเวว นาม’’นฺติ อิมินา อุปจารวเสน นามลภนํ ทสฺเสติ. อชปา พฺราหฺมณา ลนฺติ นิวาสํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ อชปาโล, อุณฺหกาเล วา อนฺโตปวิฏฺเ อเช อตฺตโน ฉายาย ปาเลตีติ อชปาโล, อชปาโล จ โส นิคฺโรโธ เจติ อชปาลนิคฺโรโธติ วจนตฺถานิปิ ปกรณนฺตเรสุ (อุทา. อฏฺ. ๔) ทสฺสิตานิ. ตตฺราปีติ อชปาลนิคฺโรเธปิ. โพธิโตติ โพธิรุกฺขโต. เอตฺถาติ อชปาลนิคฺโรเธ. ภควติ นิสินฺเนติ โยชนา. ตตฺถาติ ‘‘อถ โข อฺตโร’’ติอาทิวจเน. โสติ พฺราหฺมโณ. ทิฏฺมงฺคลิโก นามาติ ทิฏฺสุตมุตสงฺขาเตสุ ตีสุ มงฺคลิเกสุ ทิฏฺมงฺคลิโก นาม กิราติ อตฺโถ. ‘‘มานวเสน…เป… วุจฺจตี’’ติ อิมินา ‘‘หุํหุ’’นฺติ กโรตีติ หุํหุงฺโก, หุํหุงฺโก ชาติ สภาโว อิมสฺสาติ หุํหุงฺกชาติโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
เตนาติ พฺราหฺมเณน. สิขาปฺปตฺตนฺติ อคฺคปฺปตฺตํ. ตสฺสาติ อุทานสฺส. โยติ ปุคฺคโล, ปฏิชานาตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น ทิฏฺมงฺคลิกตายา’’ติ อิมินา อวธารณผลํ ทสฺเสติ. ‘‘พาหิตปาปธมฺมตฺตา’’ติ อิมินา พาหิโต ¶ ปาโป ธมฺโม อเนนาติ พาหิตปาปธมฺโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘หุํหุงฺการปหาเนนา’’ติ อิมินา นตฺถิ หุํหุงฺกาโร อิมสฺสาติ นิหุํหุงฺโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ราคาทิกสาวาภาเวนาติ อิมินา นตฺถิ ราคาทิกสาโว อิมสฺสาติ นิกฺกสาโวติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ภาวนานุโยคยุตฺตจิตฺตตายา’’ติ อิมินา ยตํ อนุยุตฺตํ อตฺตํ จิตฺตํ อิมสฺสาติ ยตตฺโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ หิ ยตสทฺโท วีริยวาจโก, ยตธาตุยา นิปฺผนฺโน, อตฺตสทฺโท จิตฺตปริยาโย. ยตสทฺทสฺส ยมุธาตุยา จ นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สีลสํวเรน วา’’ติอาทิ. ‘‘สฺตจิตฺตตายา’’ติ อิมินา ยมติ สํยมตีติ ยตํ, ยตํ อตฺตํ จิตฺตํ อิมสฺสาติ ยตตฺโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สจฺจานิ วิทนฺติ ชานนฺตีติ เวทานีติ วจนตฺเถน มคฺคาณานิ เวทานิ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุมคฺคาณสงฺขาเตหิ เวเทหี’’ติ. ‘‘จตุมคฺคาณสงฺขาตาน’’นฺติ วิภตฺติปริณามํ กตฺวา ‘‘เวทาน’’นฺติปเทน โยเชตพฺโพ. อนฺตนฺติ นิพฺพานํ. ตฺหิ ยสฺมา สงฺขารานํ อวสาเน ชาตํ, ตสฺมา อนฺตนฺติ วุจฺจติ. ปุน อนฺตนฺติ อรหตฺตผลํ. ตฺหิ ยสฺมา มคฺคสฺส ปริโยสาเน ปวตฺตํ, ตสฺมา อนฺตนฺติ วุจฺจติ. ‘‘มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วุสิตตฺตา’’ติ อิมินา วุสิตํ มคฺคสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยํ อเนนาติ วุสิตพฺรหฺมจริโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ธมฺเมน พฺรหฺมวาทํ วเทยฺยาติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พฺราหฺมโณ อหนฺติ เอตํ วาทํ ธมฺเมน วเทยฺยา’’ติ. ธมฺเมนาติ ภูเตน สภาเวน. โลเกติ เอตฺถ สตฺตโลโกวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘สกเล โลกสนฺนิวาเส’’ติ.
๓. มุจลินฺทกถา
๕. อกาลเมโฆติ ¶ เอตฺถ วปฺปาทิกาลสฺส อภาวา น อกาโล โหติ, อถ โข วสฺสกาเล อสมฺปตฺตตฺตา อกาโลติ อาห ‘‘อสมฺปตฺเต วสฺสกาเล’’ติ. ‘‘อุปฺปนฺนเมโฆ’’ติ อิมินา อกาเล อุปฺปนฺโน เมโฆ อกาลเมโฆติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเสติ เชฏฺมูลมาเส. ตสฺมินฺติ เมเฆ. สีตวาตทุทฺทินีติ เอตฺถ สีเตน วาเตน ทูสิตํ ทินํ อิมิสฺสา วฏฺฏลิกายาติ สีตวาตทุทฺทินีติ วจนตฺถํ ¶ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา จ ปนา’’ติอาทิ. สา จ ปน สตฺตาหวฏฺฏลิกา สีตวาตทุทฺทินี นาม อโหสีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สมีเป โปกฺขรณิยา นิพฺพตฺโต’’ติ อิมินา มุจลินฺทสฺส สมีเป นิพฺพตฺโต มุจลินฺโทติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. มุจลินฺโทติ จ นิจุโล. โส นีโปติ จ ปิยโกติ จ วุจฺจติ. นาคสฺส โภโค เอโกปิ สตฺตาภุชตฺตา ‘‘โภเคหี’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํ. ตสฺมินฺติ นาคราเช ิเต สตีติ โยชนา. ตสฺสาติ นาคราชสฺส. ตสฺมาติ ยสฺมา ภณฺฑาคารคพฺภปมาณํ อโหสิ, ตสฺมา. านสฺส การณํ ปริทีเปติ อเนนาติ านการณปริทีปนํ ‘‘มา ภควนฺตํ สีต’’นฺติอาทิวจนํ. โสติ นาคราชา. หีติ สจฺจํ. ปาฬิยํ ‘‘พาธยิตฺถา’’ติ กิริยาปทํ อชฺฌาหริตพฺพนฺติ อาห ‘‘มา สีตํ ภควนฺตํ พาธยิตฺถา’’ติ. ตตฺถาติ ‘‘มา ภควนฺตํ สีต’’นฺติอาทิวจเน. สตฺตาหวฏฺฏลิกาย สตีติ สมฺพนฺโธ. ตมฺปีติ อุณฺหมฺปิ. นนฺติ ภควนฺตํ. ตสฺสาติ นาคราชสฺส. อุพฺพิทฺธนฺติ อุทฺธํ ฉิทฺทํ. วิทฺธฉิทฺทสทฺทา หิ ปริยายา. อากาสํ เมฆปฏลปฏิจฺฉนฺนํ อาสนฺนํ วิย โหติ, เมฆปฏลวิคเม ทูรํ วิย อุปฏฺาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมฆวิคเมน ทูรีภูต’’นฺติ. วิคตวลาหกนฺติ เอตฺถ วิคตสทฺโท อปคตตฺถวาจโก, วลาหกสทฺโท เมฆปริยาโยติ อาห ‘‘อปคตเมฆ’’นฺติ. อินฺทนีลมณิ วิย ทิพฺพตีติ เทโวติ วจนตฺเถน อากาโส เทโว นามาติ อาห ‘‘เทวนฺติ อากาส’’นฺติ. อตฺตโน รูปนฺติ อตฺตโน นาคสณฺานํ. อิมินา สกวณฺณนฺติ เอตฺถ สกสทฺโท อตฺตวาจโก, วณฺณสทฺโท สณฺานเววจโนติ ทสฺเสติ.
สุโข วิเวโกติ เอตฺถ ตทงฺค วิกฺขมฺภน สมุจฺเฉท ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกสงฺขาเตสุ ปฺจสุ วิเวเกสุ นิพฺพานสงฺขาโต นิสฺสรณวิเวโก จ กายจิตฺตอุปธิวิเวกสงฺขาเตสุ ตีสุ วิเวเกสุ นิพฺพานสงฺขาโต อุปธิวิเวโก จ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘นิพฺพานสงฺขาโต อุปธิวิเวโก’’ติ. ‘‘จตุมคฺคาณสนฺโตเสนา’’ติ อิมินา ตุฏฺสฺสาติ เอตฺถ ปิณฺฑปาตสนฺโตสาทิเก นิวตฺเตติ. สุตธมฺมสฺสาติ เอตฺถ สุตสทฺโท วิสฺสุตปริยาโยติ อาห ‘‘ปกาสิตธมฺมสฺสา’’ติ, ปากฏสจฺจธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. ปสฺสโตติ เอตฺถ มํสจกฺขุสฺส กรณภาเวน ¶ ¶ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘าณจกฺขุนา’’ติ. ‘‘อกุปฺปนภาโว’’ติ อิมินา อพฺยาปชฺชนฺติ เอตฺถ พฺยาปาทสทฺทสฺส โทสวาจกภาโว จ ณฺยปจฺจยสฺส ภาวตฺโถ จ ทสฺสิโต. เอเตนาติ ‘‘อพฺยาปชฺช’’นฺติปเทน. เมตฺตาปุพฺพภาโคติ อพฺยาปชฺชสฺส ปุพฺพภาเค เมตฺตาย อุปฺปนฺนภาโว. ปาณภูเตสุ สํยโมติ เอตฺถ ปาณภูตสทฺทา เววจนภาเวน สตฺเตสุ เอว วตฺตนฺตีติ อาห ‘‘สตฺเตสุ จา’’ติ. กรุณาปุพฺพภาโคติ สํยมสฺส ปุพฺพภาเค กรุณาย อุปฺปนฺนภาโว. ยาติ ยา วิราคตา. อนาคามิมคฺคสฺส กามราคสฺส อนวเสสปหานตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอเตน อนาคามิมคฺโค กถิโต’’ติ. ยาถาวมานสฺส อรหตฺตมคฺเคน นิรุทฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘อสฺมิ…เป… กถิต’’นฺติ. อิโตติ อรหตฺตโต.
๔. ราชายตนกถา
๖. ปาจีนโกเณติ ปุรตฺถิมอสฺเส, ปุพฺพทกฺขิณทิสาภาเคติ อตฺโถ. ราชายตนรุกฺขนฺติ ขีริการุกฺขํ. เตน โข ปน สมเยนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ปุจฺฉิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตเรน สมเยนา’’ติ. นิสินฺนสฺส ภควโตติ โยชนา. เทวราชสทฺทสฺส อฺเ ปชาปติอาทโย เทวราชาโน นิวตฺเตตุํ ‘‘สกฺโก’’ติ วุตฺตํ. ตนฺติ หรีตกํ. ปริภุตฺตมตฺตสฺเสว ภควโตติ สมฺพนฺโธ. นิสินฺเน ภควติ.
‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ อิมินา เยน สมเยน ภควา ราชายตนมูเล นิสีทิ, เตน โข ปน สมเยนาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อุกฺกลชนปทโตติ อุกฺกลนามกา ชนปทมฺหา. ยสฺมึ เทเส ภควา วิหรติ, ตํ เทสนฺติ โยชนา. เอตฺถาติ ‘‘ตํ เทสํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนา’’ติปเท. เตสนฺติ วาณิชานํ. าติสาโลหิตสทฺทานํ อฺมฺเววจนตฺตา ‘‘าตี’’ติ วุตฺเต สาโลหิตสทฺทสฺส อตฺโถ สิทฺโธติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘าติภูตปุพฺพา เทวตา’’ติ. สาติ เทวตา. เนสนฺติ วาณิชานํ. ตโตติ อปวตฺตนการณา. เตติ วาณิชา ¶ . อิทนฺติ อปวตฺตนํ. พลินฺติ อุปหารํ. เตสนฺติ วาณิชานํ. ‘‘สพฺพิมธุผาณิตาทีหิ โยเชตฺวา’’ติ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ, ตสฺมา มชฺเฌ วุตฺตํ. ปติมาเนถาติ เอตฺถ มาน ปูชายํ เปมเนติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ นการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ปูชนเปมนํ นาม อตฺถโต อุปฏฺหนนฺติ อาห ‘‘อุปฏฺหถา’’ติ. ตํ โวติ เอตฺถ ตํสทฺโท ปติมานนวิสโย, โวสทฺโท ตีสุ โวสทฺเทสุ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย โวสทฺโท, โส จ จตุตฺถฺยตฺโถติ อาห ‘‘ตํ ปติมานํ ตุมฺหาก’’นฺติ. โวกาโร หิ ติวิโธ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย, โยวจนสฺส การิโย, ปทปูรโณติ. ตตฺถ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย ปฺจวิโธ ปจฺจตฺตอุปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนวเสนาติ. ตตฺถ ตุมฺหสทฺทการิโย สมฺปทานวจโน ¶ อิธาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติ. ‘‘ย’’นฺติสทฺทสฺส วิสโย ปฏิคฺคหณตฺโถติ อาห ‘‘ยํ ปฏิคฺคหณ’’นฺติ. อสฺสาติ ภเวยฺย. โย ปตฺโต อโหสีติ โยชนา. อสฺสาติ ภควโต. โสติ ปตฺโต. สุชาตาย อาคจฺฉนฺติยา เอวาติ สมฺพนฺโธ. อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. เตนาติ อนฺตรธายเหตุนา. อสฺสาติ ภควโต. หตฺเถสูติ กรณตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. หตฺเถหีติ หิ อตฺโถ. กิมฺหีติ เกน.
อิโตติ อาสฬฺหีมาสชุณฺหปกฺขปฺจมิโต. เอตฺตกํ กาลนฺติ เอตํ ปมาณํ เอกูนปฺาสทิวสกาลํ. ชิฆจฺฉาติ ฆสิตุมิจฺฉา. ปิปาสาติ ปาตุมิจฺฉา. อสฺสาติ ภควโต. เจตสา-เจโตสทฺทานํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา เตสํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน’’ติ จ ‘‘ภควโต’’ติ จ. อิเมหิ สมฺพนฺธิสทฺทานมสทิสตฺตา สมฺพนฺโธปิ อสทิโสติ ทสฺเสติ. อตฺตโนติ จตุนฺนํ มหาราชานํ. สมาโสเยว อวยวีปธาโน โหติ, วากฺยํ ปน อวยวปธาโนเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตูหิ ทิสาหี’’ติ. ปาฬิยํ ‘‘อาคนฺตฺวา’’ติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ‘‘สิลามเย’’ติ อิมินา สิลามยเมว เสลามยนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อิทนฺติ ‘‘เสลามเย ปตฺเต’’ติ วจนํ. เยติ มุคฺควณฺณสิลามเย ปตฺเต. ตโตติ อินฺทนีลมณิมยปตฺตอุปนามนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ จตุนฺนํ มหาราชานํ. จตฺตาโรปิ อธิฏฺหีติ สมฺพนฺโธ ¶ . ยถาติ เยนากาเรน, อธิฏฺิยมาเนติ โยชนา. เอกสทิโสติ เอกํเสน สทิโส. อธิฏฺิเต ปตฺเตติ สมฺพนฺโธ. ปตฺเตติ จ กรณตฺเถ ภุมฺมวจนํ. ปตฺเตน ปฏิคฺคเหสีติ หิ อตฺโถ. ปจฺจคฺเฆติ เอตฺถ เอกาโร สฺมึวจนสฺส การิโยติ อาห ‘‘ปจฺจคฺฆสฺมิ’’นฺติ. ปฏิ อคฺฆนฺติ ปทวิภาคํ กตฺวา ปฏิสทฺโท ปาเฏกฺกตฺโถ, ‘‘อคฺฆ’’นฺติ สามฺโต วุตฺเตปิ มหคฺฆตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาเฏกฺกํ มหคฺฆสฺมิ’’นฺติ. อิมินา จตฺตาโร เอกโต หุตฺวา น มหคฺฆา โหนฺติ, ปาเฏกฺกํ ปน มหคฺฆา โหนฺตีติ ทสฺเสติ. อถ วา สอุปสคฺโค ปจฺจคฺฆสทฺโท อภินวปริยาโยติ อาห ‘‘อภินเว’’ติ. อภินโวติ จ อจิรตนวตฺถุสฺส นามํ. อจิรตนวตฺถุ อจิรตนตฺตา อพฺภุณฺหํ วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อพฺภุณฺเห’’ติ. ‘‘ตงฺขเณ นิพฺพตฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา ตเมวตฺถํ วิภาเวติ. ทฺเววาจิกาติปทสฺส สมาสวเสน จ ตทฺธิตวเสน จ นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺเว วาจา’’ติอาทิ. ปตฺตาติ เอตฺถ เอโก อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. อิติ ตสฺมา ทฺเววาจิกาอิติ อตฺโถติ โยชนา. เตติ วาณิชา. อถาติ ตสฺมึ กาเล. เตติ เกเส. เตสนฺติ วาณิชานํ. ปริหรถาติ อตฺตโน อภิวาทนปจฺจุฏฺานฏฺานนฺติ ปฏิคฺคเหตฺวา, ปริจฺฉินฺทิตฺวา วา หรถาติ อตฺโถ. เตติ วาณิชา. อมเตเนวาติ อมเตน อิว, อภิสิตฺตา อิวาติ โยชนา.
๕. พฺรหฺมยาจนกถา
๗. ภควา ¶ อุปสงฺกมีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมินฺติ อชปาลนิคฺโรเธ. อาจิณฺณสมาจิณฺโณติ อาจริโต สมฺมาจริโต, น เอกสฺส พุทฺธสฺส อาจิณฺโณ, อถ โข สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ, อติอาจิณฺโณ นิจฺจาจิณฺโณติ อตฺโถ. สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ชานนฺติ หี’’ติอาทิ. ธมฺมเทสนนฺติ ภควโต ธมฺมเทสนํ, ธมฺมเทสนตฺถาย วา ภควนฺตํ, ภควนฺตํ วา ธมฺมเทสนํ. ตโตติ ยาจนการณา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โลกสนฺนิวาโส พฺรหฺมครุโก ยสฺมา, อิติ ตสฺมา อุปฺปาเทสฺสนฺตีติ โยชนา. อิตีติอาทิ นิคมนํ.
ตตฺถาติ ¶ ปริวิตกฺกนาการปาเ. ‘‘ปฺจกามคุเณสุ อลฺลีย’’นฺตีติ อิมินา อลฺลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเน ลคฺคนฺติ เอตฺถาติ อาลยา ปฺจ กามคุณาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อลฺลียนฺตีติ ลคฺคนฺติ. ‘‘ปฺจ กามคุเณ อลฺลียนฺตี’’ติปิ ปาโ, เอวํ สติ อลฺลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเน เสวิยนฺตีติ อาลยา ปฺจ กามคุณาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อลฺลียนฺตีติ เสวนฺติ. เตติ ปฺจ กามคุณา. ‘‘ยทิท’’นฺติปทสฺส ยํ อิทนฺติ ปทวิภาคํ กตฺวา ‘‘ย’’นฺติ จ ‘‘อิท’’นฺติ จ สพฺพนามปทนฺติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ยทิทนฺติ นิปาโต’’ติ. อิมินา ตีสุ ลิงฺเคสุ ทฺวีสุ จ วจเนสุ วินาสํ, วิการํ วา วิสทิสํ วา นอยนตฺตา นคมนตฺตา อพฺยยํ นามาติ ทสฺเสติ, อตฺโถ ปน สพฺพนามตฺโถเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺสาติ ‘‘ยทิท’’นฺตินิปาตสฺส, อตฺโถติ สมฺพนฺโธ. านนฺติ ‘‘านํ’’อิติปทํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทนฺติ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’อิติปทํ. อตฺโถปิ ยุตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อิเมสนฺติ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ. ปจฺจยาติ อวิชฺชาทิการณา. ‘‘อิทปฺปจฺจยา เอวา’’ติ อิมินา อิทปฺปจฺจยตาติ เอตฺถ ตาปจฺจยสฺส สฺวตฺถํ ทีเปติ ‘‘เทวตา’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. อฏฺ. เอวมิจฺจาทิปาวณฺณนา) วิย.
โส มมสฺส กิลมโถติ เอตฺถ ตํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นามา’’ติ, อิมินา ‘‘เทเสยฺยํ, น อาชาเนยฺยุ’’นฺติ ทฺวินฺนเมว กิริยาปทานํ ตสทฺทสฺส วิสยภาวํ ทสฺเสติ, น เอกสฺส กิริยาปทสฺส. โสติ เทสนาสงฺขาโต กายวจีปโยโค, อิมินา วากฺยวิสเย ตสทฺโท อุตฺตรปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คณฺหาตีติ ทสฺเสติ, สมาสมชฺเฌ ปน ตสทฺโท ปุพฺพปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คณฺหาติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จา’’ติ (อุทา. อฏฺ. ปมโพธิสุตฺตวณฺณนา) จ ‘‘อภิธมฺโม จ โส ปิฏกฺจา’’ติ จ (ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา) อาทิ ¶ . กิลมโถติ กายกิลมนเหตุ. กิลมติ อเนนาติ กิลมโถ. อสฺสาติ ภเวยฺย. สาติ กายวจีปโยคสงฺขาตา เทสนา. วิเหสาติ กายวิหึสาเหตุ. วิหึสติ อิมายาติ วิเหสา. จิตฺเตน ปน พุทฺธานํ กิลมโถ วา วิเหสา วา นตฺถิ อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตา ¶ . ‘‘ปฏิภํสู’’ติ เอตฺถ ปฏีติ กมฺมปฺปวจนียโยคตฺตา ‘‘ภควนฺต’’นฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ภควโต’’ติ. ‘‘อนุ อจฺฉริยา’’ติ อิมินา ‘‘น อจฺฉริยา’’ติ ปทวิภาคํ นิวตฺเตติ, ปุนปฺปุนํ อจฺฉริยาติ อตฺโถ. ปฏิภํสูติ เอตฺถ ปฏิสทฺโท ปฏิภานตฺโถ, ภาธาตุ ขายนตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิภานสงฺขาตสฺส าณสฺส โคจรา อเหสุ’’นฺติ. ‘‘โคจรา อเหสุ’’นฺติ อิมินา ขายนํ นาม อตฺถโต โคจรภาเวน ภวนนฺติ ทสฺเสติ.
เมติ มม, มยา วา, อธิคตํ ธมฺมํ ปกาสิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อริยมคฺคโสตสฺส ปฏิ ปฏิโสตนฺติ วุตฺเต นิพฺพานเมวาติ อาห ‘‘ปฏิโสตํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติ. นิพฺพานคามินฺติ อริยมคฺคํ. อริยมคฺโค หิ ยสฺมา นิพฺพานํ คมยติ, ตสฺมา นิพฺพานคามีติ วุจฺจติ. ตโมขนฺเธนาติ เอตฺถ ตมสทฺโท อวิชฺชาปริยาโย, ขนฺธสทฺโท ราสตฺโถติ อาห ‘‘อวิชฺชาราสินา’’ติ. ‘‘อชฺโฌตฺถฏา’’ติ อิมินา อาวุฏาติ เอตฺถ วุธาตุ อาวรณตฺโถติ ทสฺเสติ. อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ เอตฺถ อปตฺยูปสคฺโค อภาวตฺโถ, ตาปจฺจโย ภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิรุสฺสุกฺกภาเวนา’’ติ.
๘. โลเกติ สตฺตโลเก. มหาพฺรหฺเมติ มหาพฺรหฺมาโน. อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอตฺถ อปฺปํ รชํ อกฺขิมฺหิ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อปฺปรชกฺขา ชาติ สภาโว เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขชาติกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฺามเย’’ติอาทิ. ‘‘ปฺามเย’’ติ อิมินา มํสมเยติ อตฺถํ นิวตฺเตติ. เอเตสนฺติ สตฺตานํ. ธมฺมสฺสาติ ตุปจฺจยโยเค ฉฏฺีกมฺมํ. อาปุพฺโพ าธาตุ ปฏิวิชฺฌนตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิวิชฺฌิตาโร’’ติ.
สํวิชฺชติ มลํ เอเตสนฺติ สมลา, ปูรณกสฺสปาทิกา ฉ สตฺถาโร, เตหิ. ‘‘ราคาทีหี’’ติ อิมินา มลสรูปํ ทสฺเสติ. อวาปุเรตนฺติ เอตฺถ อวปุพฺโพ จ อาปุพฺโพ จ ปุรธาตุ วิวรณตฺโถติ อาห ‘‘วิวร เอต’’นฺติ. วการสฺส ปการํ กตฺวา ‘‘อปาปุเรต’’นฺติปิ ปาโ ¶ . อมตสทฺทสฺส สลิลาทโย นิวตฺเตตุํ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานสฺสา’’ติ. อิเม สตฺตา สุณนฺตูติ สมฺพนฺโธ. วิมเลนาติ เอตฺถ วิสทฺโท อภาวตฺโถติ อาห ‘‘อภาวโต’’ติ. อิมินา นตฺถิ มลํ เอตสฺสาติ วิมโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ¶ . ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธนา’’ติ อิมินา อฺปทตฺถสรูปํ ทสฺเสติ. อนุกฺกเมน มคฺเคน พุชฺฌิตพฺพนฺติ อนุพุทฺธนฺติ วุตฺเต จตุสจฺจธมฺโม คเหตพฺโพติ อาห ‘‘จตุสจฺจธมฺม’’นฺติ.
‘‘เสลมเย’’ติ อิมินา สิลาย นิพฺพตฺโต เสโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สพฺพฺุตฺาเณนา’’ติ อิมินา สมนฺตจกฺขุสรูปํ ทสฺเสติ. ภควา ตฺวมฺปีติ โยชนา. ธมฺมสทฺโท ปฺาปริยาโยติ อาห ‘‘ธมฺมมยํ ปฺามย’’นฺติ. อเปโต โสโก อิมสฺสาติ อเปตโสโก, ภควา. โสกํ อวตรตีติ โสกาวติณฺณา, ชนตา. โสกาวติณฺณฺจ ชาติชราภิภูตฺจาติ จสทฺโท โยเชตพฺโพ. อิมินา จสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ทสฺเสติ.
‘‘ภควา’’ติปทํ ‘‘วีโร’’ติอาทีสุ โยเชตพฺพํ. ‘‘วีริยวนฺตตายา’’ติ อิมินา วีรํ ยสฺสตฺถีติ วีโรติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สทฺทสตฺเถสุ อาลปนปเทสุ วิคฺคโห น กาตพฺโพติ อิทํ อาลปนาวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิธ ปน เตสมตฺถทสฺสนตฺถาย วิคฺคโห วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘เทวปุตฺต…เป… วิชิตตฺตา’’ติ อิมินา วิชิโต มาเรหิ สํคาโม อเนนาติ วิชิตสงฺคาโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ขนฺธมาโร มจฺจุมาเรน สงฺคหิโต ทฺวินฺนํ มารานํ เอกโต วิชิตตฺตา. ‘‘สตฺตวาโห’’ติ ปมกฺขเรน จ ‘‘สตฺถวาโห’’ติ ทุติยกฺขเรน จ ยุตฺโต. ตตฺถ สตฺถวาโห วิยาติ ‘‘สตฺถวาโห’’ติ อุปจาเรน วุตฺเต ทุติยกฺขเรน ยุตฺโต, สตฺเต วหหีติ สตฺตวาโหติ มุขฺยโต วุตฺเต ปมกฺขเรน ยุตฺโต. อิธ ปน ปมกฺขเรน ยุตฺโตติ อาห ‘‘สตฺเต วหตีติ สตฺตวาโห’’ติ. นตฺถิ อิณํ อิมสฺสาติ อณโณ ภควา.
๙. พุทฺธจกฺขุนาติ ¶ เอตฺถ จกฺขุ ทุวิธํ มํสจกฺขุาณจกฺขุวเสน. ตตฺถาปิ มํสจกฺขุ ทุวิธํ ปสาทจกฺขุสสมฺภารจกฺขุวเสน. ตตฺถ ปสาทรูปํ ปสาทจกฺขุ นาม, ภมุกฏฺิปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑ สสมฺภารจกฺขุ นาม. าณจกฺขุ ปน ปฺจวิธํ (ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๓) ทิพฺพธมฺมปฺาพุทฺธสมนฺตจกฺขุวเสน. ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุอภิฺาาณํ ทิพฺพจกฺขุ นาม, เหฏฺิมมคฺคตฺตยํ ธมฺมจกฺขุ นาม, อรหตฺตมคฺคาณํ ปฺาจกฺขุ นาม, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณฺจ อาสยานุสยาณฺจ พุทฺธจกฺขุ นาม, สพฺพฺุตฺาณํ สมนฺตจกฺขุ นาม. อิธ ปน ‘‘พุทฺธจกฺขุนา’’ติ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตทฺเวาณานิเยวาติ อาห ‘‘อินฺทฺริย…เป… าเณน จา’’ติ. หีติ สจฺจํ. เยสนฺติ สตฺตานํ. สทฺธาทีนีติ อาทิสทฺเทน วีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยานิ สงฺคณฺหาติ. ติกฺขานีติ ติขิณานิ. มุทูนีติ สุขุมตรานิ. อาการาติ การณา. อิมานิ ตีณิ ทุกานิ พาหิรตฺถสมาสวเสน วุตฺตานิ. สุเขน วิฺาเปตพฺพาติ สุวิฺาปยา, ตถา ทุวิฺาปยาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย กถิตการณ’’นฺติอาทิ ¶ . ปรโลโก จ วชฺชฺจ ปรโลกวชฺชานิ, ตานิ ภยโต ปสฺสนฺตีติ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย’’ติอาทิ. อิมานิ ทฺเว ทุกานิ กิตวเสน วุตฺตานิ, อิธ ปจฺฉิมทุเก ‘‘น อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน’’ติ ทุติยปทํ น วุตฺตํ, ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยํ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๑) ปน ยุคฬวเสน วุตฺตํ. อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินีติ วจนตฺเถน คจฺโฉ วา ลตา วา โปกฺขรณี วา วนํ วา ‘‘อุปฺปลินี’’ติ วุจฺจติ, อิธ ปน ‘‘วน’’นฺติ อาห ‘‘อุปฺปลวเน’’ติ. นิมุคฺคาเนว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โปสยนฺตีติ วฑฺฒนฺติ, อิมินา อนฺโตนิมุคฺคาเนว หุตฺวา โปสยนฺตีติ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุทเกน สม’’นฺติ อิมินา อุทเกน สมํ สโมทกํ, สโมทกํ หุตฺวา ิตานีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อติกฺกมิตฺวา’’ติ อิมินา อจฺจุคฺคมฺมาติปทสฺส อติอุคฺคนฺตฺวาติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
ปฏิจฺฉนฺเนน อาโรปิตาติ ปารุตา, น ปารุตา อปารุตา. อปารุตา นาม อตฺถโต วิวรณาติ อาห ‘‘วิวฏา’’ติ โสติ อริยมคฺโค ¶ . หีติ สจฺจํ. ปจฺฉิมปททฺวเยติ คาถาย อุตฺตมปททฺวเย. อยเมวตฺโถติ อยํ วกฺขมาโน เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ โยชนา. หีติ วิตฺถาโร. น ภาสินฺติ เอตฺถ อุตฺตมปุริสตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘เทวมนุเชสุ’’ติ วตฺตพฺเพ เอกเสสวเสน ‘‘มนุเชสู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เทวมนุสฺเสสู’’ติ.
๖. ปฺจวคฺคิยกถา
๑๐. านุปฺปตฺติยาติ การเณน อุปฺปตฺติยา. นิกฺกิเลโส ชาติ สภาโว อิมสฺสาติ นิกฺกิเลสชาติโก. ‘‘าณ’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ อตฺถโต อนาวรณาณเมวาติ อาห ‘‘สพฺพฺุตฺาณ’’นฺติ. อิโตติ ‘‘ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ ปริวิตกฺกทิวสโต, เหฏฺาติ สมฺพนฺโธ. เทวตา ปน อาฬารสฺส กาลงฺกรณเมว ชานาติ, น อากิฺจฺายตเน นิพฺพตฺตภาวํ. ภควา ปน สพฺพํ ชานาติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อากิฺจฺายตเน นิพฺพตฺโต’’ติ. ‘‘ปริหีนตฺตา’’ติ อิมินา มหาชานิโยติ เอตฺถ หาธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ อาฬารสฺส. มหตี ชานิอสฺสาติ ‘‘มหาชานิโก’’ติ วตฺตพฺเพ กการสฺส ยการํ กตฺวา ‘‘มหาชานิโย’’ติ วุตฺตํ. อกฺขเณติ พฺรหฺมจริยวาสาย อโนกาเส, อากิฺจฺายตเนติ อตฺโถ. หิยฺโยติ อนนฺตราตีตาเห. โสปีติ อุทโก รามปุตฺโตปิ. ปิสทฺโท อาฬาราเปกฺโข. ตตฺถ อาฬาโร กาลาโม ยาวอากิฺจฺายตนฌานลาภี โหติ, ตสฺมา อากิฺจฺายตเน นิพฺพตฺโต. อุทโก รามปุตฺโต ยาวเนวสฺานาสฺายตนฌานลาภี โหติ, ตสฺมา เนวสฺานาสฺายตเน นิพฺพตฺโตติ ¶ ทฏฺพฺพํ. ‘‘พหุการา’’ติ จ ‘‘พหูปการา’’ติ จ ปาสฺส ทฺวิธา ยุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘พหุการาติ พหูปการา’’ติ. เปสิตตฺตภาวํ มนฺติ โยชนา. อิมินา ปหิตตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตสทฺโท กายวาจโกติ ทสฺเสติ.
๑๑. อนฺตราสทฺเทน ยุตฺตตฺตา ‘‘คยํ, โพธิ’’นฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘คยาย จ โพธิมณฺฑสฺส จา’’ติ.
คาถาย ¶ จตูสุ สพฺพสทฺเทสุ ทุติโย สพฺพสทฺโท อนวเสสตฺโถ, เสสา สาวเสสตฺถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพํ เตภูมกธมฺม’’นฺติอาทิ. วจนตฺโถ สุวิฺเยฺโยว. อรหตฺตผลสฺสาปิ ตณฺหากฺขยตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตณฺหากฺขเย นิพฺพาเน’’ติ. สยํสทฺโท อตฺตปริยาโย, อภิฺายสทฺโท ตุ ตฺวาปจฺจยนฺโตติ อาห ‘‘อตฺตนาว ชานิตฺวา’’ติ. ‘‘สพฺพํ จตุภูมกธมฺม’’นฺติ อิมินา าธาตุยา กมฺมํ ทสฺเสติ. ‘‘อยํ เม อาจริโย’’ติ อุทฺทิสนาการทสฺสนํ.
‘‘โลกุตฺตรธมฺเม’’ติ อิมินา โลกิยธมฺเม ปน อาจริโย (มิ. ป. ๔.๕.๑๑) อตฺถีติ ทสฺเสติ. ปฏิปุคฺคโลติ เอตฺถ ปฏิสทฺโท ปฏิภาคตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิภาคปุคฺคโล’’ติ. สทิสปุคฺคโล นาม นตฺถีติ อตฺโถ. สีติภูโตติ สีติ หุตฺวา ภูโต, สีติภาวํ วา ปตฺโต.
กาสีนนฺติ พหุวจนวเสน วุตฺตตฺตา ชนปทานํ นามํ. ชนปทสมูหสฺส รฏฺนามตฺตา วุตฺตํ ‘‘กาสิรฏฺเ’’ติ. ‘‘นคร’’นฺติ อิมินา ปุรสทฺโท นครปริยาโยติ ทสฺเสติ. ปฏิลาภายาติ ปฏิลาภาปนตฺถาย. ‘‘เภริ’’นฺติ อิมินา ทุนฺทุภิสทฺโท เภริวาจโกติ ทสฺเสติ. เภริ หิ ‘‘ทุํทุ’’นฺติสทฺเทน อุภิ ปูรณเมตฺถาติ ทุนฺทุภีติ วุจฺจติ. ทการรการานํ สํโยคํ กตฺวา ทุนฺทฺรุภีติปิ ปาโ อตฺถิ, โส อปาโเยว. ‘‘ปหริสฺสามี’’ติ เอตฺถ ปหารสทฺเทน อาหฺินฺติ เอตฺถ อาปุพฺพหนธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ, สฺสามิสทฺเทน อชฺชตนิอึวิภตฺติยา อนาคตกาเล ปวตฺตภาวํ, อิติสทฺเทน คมนาการวาจกสฺส อิติสทฺทสฺส โลปภาวํ ทสฺเสติ.
อนนฺตชิโนติ อนนฺตสงฺขาตสฺส สพฺพฺุตฺาณสฺส ปทฏฺานภูเตน อรหตฺตมคฺคาเณน สพฺพกิเลสารีนํ ชิตวา, เอเตน ผลูปจาเรน อนนฺตชินภาวํ ทสฺเสติ. หุเวยฺย ปาวุโสติ เอตฺถ ‘‘หุเวยฺย อปิ อาวุโส’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา หุธาตุ สตฺตตฺถวาจโก, อปิสทฺโท เอวํนามวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห อาวุโส ‘‘เอวํ นาม ภเวยฺยา’’ติ. วการสฺส ปการํ กตฺวา ‘‘หุเปยฺยา’’ติ ปาโปิ ยุชฺชติเยว.
๑๒. ‘‘อตฺถาย ¶ ¶ ปฏิปนฺโน’’ติ อิมินา พาหุลฺลสฺส อตฺถาย ปฏิปนฺโน พาหุลฺลิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปธานโตติ ทุกฺกรจริยาย ปทหนโต. ‘‘ภฏฺโ’’ติ อิมินา วิพฺภนฺโตติ เอตฺถ วิปุพฺพภมุธาตุยา อนวฏฺานตฺโถ นาม อตฺถโต ภฏฺโติ ทสฺเสติ. โสตนฺติ เอตฺถ โสตสทฺทสฺส โสตวิฺาณาทิวาจกตฺตา ‘‘โสตินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตํ. อิริยายาติ เอตฺถ อิริยนํ จรณํ อิริยาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺกรจริยายา’’ติ. อภิชานาถ โนติ เอตฺถ โนสทฺโท นุสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘อภิชานาถ นู’’ติ. วากฺยนฺติ วาจกํ. สฺาเปตุนฺติปทสฺส สฺาปนาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อหํ พุทฺโธ’’ติ.
๑๓. อิโตติ ‘‘จกฺขุกรณี’’ติอาทิโต. ปทตฺถโตติ ปทโต จ อตฺถโต จ, ปทานํ อตฺถโต วา. อิโตติ ยถาวุตฺตโต. หีติ สจฺจํ. สุตฺตนฺตกถนฺติ สุตฺตนฺตวเสน วุตฺตวจนํ.
๑๘. เทวตาโกฏีหีติ พฺรหฺมสงฺขาตาหิ เทวตาโกฏีหิ. ปติฏฺิตสฺส ตสฺส อายสฺมโตติ สมฺพนฺโธ. สาว เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทาติ โยชนา.
๑๙. ทุติยทิวเส ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทุติยทิวเส’’ติอาทิ ปาฏิปททิวสํ อุปนิธาย วุตฺตํ. ปกฺขสฺสาติ อาสฬฺหีมาสกาฬปกฺขสฺส. สพฺเพว เต ภิกฺขูติ โยชนา. อนตฺตสุตฺเตนาติ อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺเตน (มหาว. ๒๐; สํ. นิ. ๓.๕๙).
ปฺจมิยา ปกฺขสฺสาติ ปกฺขสฺส ปฺจมิยา. โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเก. ‘‘มนุสฺสอรหนฺโตติ อิมินา เทวอรหนฺโต พหูติ ทสฺเสติ.
๗. ปพฺพชฺชากถา
๓๑. โปราณานุโปราณานนฺติ ปุราเณ จ อนุปุราเณ จ ภวานํ. เอกสฏฺีติ เอโก จ สฏฺิ จ, เอเกน วา อธิกา สฏฺิ เอกสฏฺิ.
ตตฺราติ ¶ เตสุ เอกสฏฺิมนุสฺสอรหนฺเตสุ. ปุพฺพโยโคติ ปุพฺเพ กโต อุปาโย, ปุพฺพูปนิสฺสโยติ อตฺโถ. วคฺคพนฺเธนาติ สมูหํ กตฺวา พนฺเธน. เตติ ปฺจปฺาส ชนา. ฌาเปสฺสามาติ ฑยฺหิสฺสาม. นีหรึสูติ คามโต นีหรึสุ. เตสูติ ปฺจปฺาสชเนสุ. ปฺจ ชเน ¶ เปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เสสาติ ปฺจหิ ชเนหิ อวเสสา. โสติ ยโส ทารโก. เตปีติ จตฺตาโรปิ ชนา. ตตฺถาติ สรีเร. เต สพฺเพปีติ ยสสฺส มาตาปิตุภริยาหิ สทฺธึ สพฺเพปิ เต สหายกา. เตนาติ ปุพฺพโยเคน.
อามนฺเตสีติ กเถสิ.
๓๒. ทิพฺเพสุ วิสเยสุ ภวา ทิพฺพา โลภปาสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทิพฺพา นามา’’ติอาทิ. โลภปาสาติ โลภสงฺขาตา พนฺธนา. อสวนตาติ เอตฺถ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘อสวนตายา’’ติ. ปริหายนฺตีติ เอตฺถ เกน ปริหายนฺตีติ อาห ‘‘วิเสสาธิคมโต’’ติ. วิเสสาธิคมโตติ มคฺคผลสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส อธิคมโต.
๓๓. อนฺตํ ลามกํ กโรตีติ อนฺตโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ลามกา’’ติ. ‘‘หีนสตฺตา’’ติ อิมินา อนฺตกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อามนฺตนปทเมตํ. ตนฺติ ราคปาสํ. หีติ สจฺจํ. โสติ มาโร ปาปิมา. อนฺตลิกฺเข จรนฺตานํ ปฺจาภิฺานมฺปิ พนฺธนตฺตา อนฺตลิกฺเข จรติ ปวตฺตตีติ อนฺตลิกฺขจโรติ วจนตฺเถน ราคปาโส ‘‘อนฺตลิกฺขจโร’’ติ มาเรน ปาปิมตา วุตฺโต.
๓๔. นานาชนปทโตติ เอกิสฺสาปิ ทิสาย นานาชนปทโต. ‘‘อนุชานามิ…เป… ปพฺพาเชถา’’ติอาทิมฺหิ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปพฺพาเชนฺเตน ภิกฺขุนา ปพฺพาเชตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เย ปฏิกฺขิตฺตา ปุคฺคลาติ โยชนา. ปรโตติ ปรสฺมึ. ‘‘น ภิกฺขเว…เป… ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ ปาฬึ (มหาว. ๘๙) อาทึ กตฺวาติ โยชนา. เตติ ปฏิกฺขิตฺตปุคฺคเล. โสปิ จาติ โสปิ จ ปุคฺคโล. อนฺุาโตเยว ปพฺพาเชตพฺโพติ ¶ สมฺพนฺโธ. ตสฺส จาติ ปุคฺคลสฺส จ, อถ วา เตสฺจ มาตาปิตูนํ. วจนวิปลฺลาโส เหส. อนุชานนลกฺขณํ วณฺณยิสฺสามาติ สมฺพนฺโธ.
เอวนฺติ อิมินา วุตฺตนเยน. จสทฺโท วากฺยสมฺปิณฺฑนตฺโถ. สเจ อจฺฉินฺนเกโส โหติ จ, สเจ เอกสีมาย อฺเปิ ภิกฺขู อตฺถิ จาติ อตฺโถ. อฺเปีติ อตฺตนา อปเรปิ. ภณฺฑูติ มุณฺโฑ, โสเยว กมฺมํ ภณฺฑุกมฺมํ. ตสฺสาติ ภณฺฑุกมฺมสฺส. โอกาโสติ ปพฺพชฺชาย ขโณ. ‘‘โอกาสํ น ลภตี’’ติ วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สเจ’’ติอาทิ.
อวุตฺโตปีติ ¶ เอตฺถ ปิสทฺโท วุตฺโต ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. อุปชฺฌายํ อุทฺทิสฺส ปพฺพาเชตีติ เอตฺถ ปพฺพชฺชา จตุพฺพิธา ตาปสปพฺพชฺชา ปริพฺพาชกปพฺพชฺชา สามเณรปพฺพชฺชา อุปสมฺปทปพฺพชฺชาติ. ตตฺถ เกสมสฺสุหรณํ ตาปสปพฺพชฺชา นาม วกฺกลาทิคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. อิสิปพฺพชฺชาติปิ ตสฺสาเยว นามํ. เกสมสฺสุหรณเมว ปริพฺพาชกปพฺพชฺชา นาม กาสายาทิคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. เกสมสฺสุหรณฺจ กาสายจฺฉาทนฺจ สามเณรปพฺพชฺชา นาม สรณคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. อุปสมฺปทปพฺพชฺชา ติวิธา เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทปพฺพชฺชา สรณคหณูปสมฺปทปพฺพชฺชา ตฺติจตุตฺถวาจิกูปสมฺปทปพฺพชฺชาติ. ตตฺถ เอหิภิกฺขูปสมฺปทปพฺพชฺชายํ เกสมสฺสุหรณาทิ สพฺพํ เอกโตว สมฺปชฺชติ ‘‘เอหิ ภิกฺขู’’ติ ภควโต วจเนน อภินิปฺผนฺนตฺตา. สรณคหณูปสมฺปทปพฺพชฺชา สามเณรปพฺพชฺชสทิสาเยว. เกสมสฺสุหรณฺจ กาสายจฺฉาทนฺจ สรณคหณฺจ ตฺติจตุตฺถวาจิกูปสมฺปทปพฺพชฺชา นาม กมฺมวาจาคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. ตตฺถ สามเณรปพฺพชฺชํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อุปชฺฌายํ อุทฺทิสฺส ปพฺพาเชตี’’ติ. อุปชฺฌายํ อุทฺทิสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส เวยฺยาวจฺจกรฏฺานนิยมํ กตฺวา. ปพฺพชฺชากมฺเม อตฺตโน อิสฺสริยมกตฺวาติ อตฺโถ. ทหเรน ภิกฺขุนา เกสจฺเฉทนํ กาสายจฺฉาทนํ สรณทานนฺติ ตีณิ กิจฺจานิ กาตพฺพานิเยว. เกจิ ‘‘สรณานิ ปน สยํ ทาตพฺพานี’’ติ ปาํ อิธาเนตฺวา ทหเรน ภิกฺขุนา สรณานิ น ทาตพฺพานีติ ¶ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ทหรสฺส ภิกฺขุตฺตา, ภิกฺขูนํ ปพฺพาเชตุํ ลภนตฺตา จ. อุปชฺฌาโย เจ เกสจฺเฉทนฺจ กาสายจฺฉาทนฺจ อกตฺวา ปพฺพชฺชตฺถํ สรณานิเยว เทติ, น รุหติ ปพฺพชฺชา ปพฺพชฺชาย อกตฺตพฺพตฺตา. กมฺมวาจํ สาเวตฺวา อุปสมฺปาเทติ, รุหติ อุปสมฺปทา อปตฺตจีวรานํ อุปสมฺปทสิทฺธิโต, กมฺมวิปตฺติยา อภาวโต จ. ขณฺฑสีมนฺติ อุปจารสีมฏฺํ พทฺธสีมํ. ปพฺพาเชตฺวาติ เกสจฺเฉทนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา’’ติ กาสายจฺฉาทนสฺส วิสุํ วุตฺตตฺตา. สามเณรสฺส สรณทานสฺส อรุหตฺตา ‘‘สรณานิ ปน สยํ ทาตพฺพานี’’ติ วุตฺตํ. ปุริสํ ปพฺพาเชตุนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. อาณตฺติยาติ ภิกฺขูนํ อาณตฺติยา. เยน เกนจีติ คหฏฺปพฺพชิเตสุ เยน เกนจิ.
‘‘ภพฺพรูโป’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สเหตุโก’’ติ. สเหตุโกติ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสเยหิ สห ปวตฺโต. ยสสฺสีติ ปริวารยเสน จ กิตฺติยเสน จ สมนฺนาคโต. โอกาสํ กตฺวาปีติ โอกาสํ กตฺวา เอว. สยเมวาติ น อฺโ อาณาเปตพฺโพ. เอตฺโตเยวาติ ทสฺสนฏฺานโตเยว. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. ขชฺชุ วาติ กณฺฑุวนํ วา. ‘‘กจฺฉุ วา’’ติปิ ปาโ, ปามํ วาติ อตฺโถ. ปิฬกา วาติ โผฏา วา. เอตฺตเกนาติ เอตปมาเณน ¶ ฆํสิตฺวา นฺหาปนมตฺเตน. อนิวตฺติธมฺมาติ คิหิภาวํ อนิวตฺตนสภาวา. กตฺูติ กตสฺสูปการสฺส ชานนสีลา. กตเวทิโนติ กตฺูปการสฺส เวทํ ปากฏํ กโรนฺโต.
อนิยฺยานิกกถาติ ยาวทตฺถํ สุปิตฺวา ยาวทตฺถํ ภฺุชีตฺวา จิตฺตเกฬึ กโรนฺโต อนุกฺกณฺิโต วิหราหีติอาทิกา กถา. นกเถตพฺพํ ทสฺเสตฺวา กเถตพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถขฺวสฺสา’’ติ. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. อาจิกฺขนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาจิกฺขนฺเตน จา’’ติอาทิ. วณฺณ…เป… วเสนาติ วณฺโณ จ สณฺานฺจ คนฺโธ จ อาสโย จ โอกาโส จ, เตสํ วเสน, อาจิกฺขิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ ผลโชตโก, อาจิกฺขนสฺส ผลํ วกฺขามีติ อตฺโถ. โสติ ปพฺพชฺชาเปกฺโข. ปุพฺเพติ ปุพฺพภเว, ปพฺพชนโต ¶ ปุพฺเพ วา. กณฺฏกเวธาเปกฺโข ปริปกฺกคณฺโฑ วิย าณํ ปวตฺตตีติ โยชนา. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. อินฺทาสนีติ สกฺกสฺส วชิราวุโธ. โส หิ อินฺเทน อสียติ ขิปียตีติ อินฺทาสนีติ วุจฺจติ. อินฺทาสนิ ปพฺพเต จุณฺณยมานา วิย สพฺเพ กิเลเส จุณฺณยมานํเยวาติ โยชนา. ขุรคฺเคเยวาติ ขุรสฺส โกฏิยเมว. ขุรกมฺมปริโยสาเนเยวาติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปตฺตา, ตสฺมา. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส.
คิหิคนฺธนฺติ เคเห ิตสฺส ชนสฺส คนฺธํ. อถาปีติ ยทิปิ อจฺฉาเทตีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. อาจริโย วาติ สรณทานาจริโย วา กมฺมวาจาจริโย วา โอวาทาจริโย วา. ตํเยว วาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขเมว วา. เตน ภิกฺขุนาวาติ อาจริยุปชฺฌายภิกฺขุนา เอว.
อนาณตฺติยาติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อนาณตฺติยา. อิมินา อาจริยุปชฺฌาเยหิ อนาณตฺเตน เยน เกนจิ นิวาสนาทีนิ น กาตพฺพานีติ ทสฺเสติ. ภิกฺขุนาติ อาจริยุปชฺฌายภิกฺขุนา. ตสฺเสวาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺเสว. อุปชฺฌายมูลเกติ อุปชฺฌายมูลเก นิวาสนปารุปเน. อยนฺติ วินิจฺฉโย.
ตตฺถาติ ปพฺพชฺชูปสมฺปทฏฺาเน. เตสนฺติ ภิกฺขูนํ. อถาติ วนฺทาปนโต ปจฺฉา, วนฺทาปนสฺส อนนฺตรา วา. ‘‘เอวํ วเทหี’’ติ ปาฬินยนิทสฺสนมุเขน ‘‘ยมหํ วทามิ, ตํ วเทหี’’ติ อฏฺกถานยํ นิทสฺเสติ. อถาติ ตทนนฺตรํ. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส, ทาตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. เอกปทมฺปีติ ตีสุ วากฺยปเทสุ เอกํ วากฺยปทมฺปิ, นวสุ วา วิภตฺยนฺตปเทสุ เอกปทมฺปิ. เอกกฺขรมฺปีติ จตุวีสตกฺขเรสุ เอกกฺขรมฺปิ.
เอกโต ¶ สุทฺธิยาติ เอกสฺเสว กมฺมวาจาจริยสฺส านกรณสมฺปตฺติยา สุชฺฌเนน. อุภโต สุทฺธิยาวาติ อุภเยสํ สรณทานาจริยสามเณรานํ สุชฺฌเนน เอว. านกรณสมฺปทนฺติ อุรอาทิฏฺานานฺจ สํวุตาทิกรณานฺจ สมฺปทํ. วตฺตุนฺติ านกรณสมฺปทํ วตฺตุํ. น สกฺโกตีติ วตฺตุํ น สกฺโกตีติ โยชนา.
อิมานีติ ¶ สรณานิ. จสทฺโท อุปนฺยาโส, ปนสทฺโท ปทาลงฺกาโร. เอกสมฺพนฺธานีติ เอกโต สมฺพนฺธานิ. อนุนาสิกนฺตํ กตฺวา ทานกาเล ‘‘พุทฺธํ’’อิติ ‘‘สรณํ’’อิติ ปทานฺจ ‘‘สรณํ’’อิติ ‘‘คจฺฉามิ’’อิติ ปทานฺจ อนฺตรา วิจฺเฉทมกตฺวา เอกสมฺพนฺธเมว กตฺวา ทาตพฺพานีติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา ติณฺณํ ปทานมนฺตรา พฺยวธานสฺส กสฺสจิ อกฺขรสฺส อภาวโต. วิจฺฉินฺทิตฺวาติ วิจฺเฉทํ กตฺวา. มการนฺตํ กตฺวา ทานกาเล ติณฺณํ ปทานมนฺตรา เอกสมฺพนฺธมกตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา เอว กตฺวา ทาตพฺพานีติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา? ติณฺณํ ปทานมนฺตรา พฺยวธานสฺส นิสฺสรสฺส มการสฺส อตฺถิภาวโต. อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ วจนํ, ‘‘นตฺถี’’ติปเท กตฺตา, ‘‘น วุตฺต’’นฺติปเท กมฺมํ. ตถาติ ‘‘อหํ ภนฺเต พุทฺธรกฺขิโต’’ติอาทินา อากาเรน, อวทนฺตสฺส สรณํ น กุปฺปติ, พุการทการาทีนํ พฺยฺชนานํ านกรณสมฺปทํ หาเปนฺตสฺเสว สรณํ กุปฺปตีติ อธิปฺปาโย.
‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติ อิมินา สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ติกฺขตฺตุโต อธิกํ ปน สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ วฏฺฏติเยว. ตตฺถาติ ตาสุ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ. ปรโตติ ปรสฺมึ. สาติ อุปสมฺปทา. ปพฺพชฺชา ปน อนฺุาตา เอวาติ สมฺพนฺโธ. ปรโตปีติ ปิสทฺโท ปุพฺพาเปกฺโข. สาติ ปพฺพชฺชา. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน เกสจฺเฉทนกาสายจฺฉาทนสรณทาเนน. หีติ ผลโชตโก.
เอสาติ เอโส สามเณโรติ อตฺโถ. ‘‘คติมา’’ติ วตฺวา ตสฺสตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปณฺฑิตชาติโก’’ติ. อถาติ เอวํ สติ. อสฺสาติ สามเณรสฺส. ตสฺมึเยว าเนติ สามเณรภูมิยํ ิตฏฺาเนเยว. ยถา ภควตา อุทฺทิฏฺานิ, ตถา อุทฺทิสิตพฺพานีติ โยชนา. เอตนฺติ ‘‘อนุชานามิ…เป… ชาตรูป รชตปฏิคฺคหณา เวรมณี’’ติ วจนํ.
ตนฺติ อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตวจนํ. ยถาปาฬิยาวาติ เอวสทฺโท สนฺนิฏฺานตฺโถ, เตน ยถาปาฬิยาว อุทฺทิสิตพฺพานิ. ยถาปาฬึ วิสชฺเชตฺวา อฺถา เอว อุทฺทิสิตพฺพานีติ วาทํ นิวาเรติ. ยถาปาฬึ วิสชฺเชตฺวา ¶ อฺถา ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณึ สิกฺขาปทํ สมาทิยามี’’ติ ¶ อุทฺทิสนฺโตปิ นิทฺโทโสเยว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตานีติ สิกฺขาปทานิ. ยาวาติ ยตฺตกํ กาลํ น ชานาติ, น กุสโล โหตีติ สมฺพนฺโธ. สนฺติกาวจโรเยวาติ อาจริยุปชฺฌายานํ สมีเป อวจาโรว. อสฺสาติ สามเณรสฺส. กปฺปิยากปฺปิยนฺติ ทสสิกฺขาปทวินิมุตฺตํ กปฺปิยํ ปรามาสาทิฺจ อกปฺปิยํ อปรามาสาทิฺจ. เตนาปีติ สามเณเรนาปิ. นาสนงฺคานีติ ลิงฺคนาสนองฺคานิ. สาธุกํ สิกฺขิตพฺพนฺติ สาธุกํ อสิกฺขนฺตสฺส ลิงฺคนาสนฺจ ทณฺฑกมฺมนาสนฺจ โหตีติ อธิปฺปาโย.
๑๐. ทุติยมารกถา
๓๕. มยฺหนฺติปทสฺส ‘‘อนุปฺปตฺตา สจฺฉิกตา’’ติปเทสุ ฉฏฺีกตฺตุภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มยา โขติ อตฺโถ’’ติ. ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ‘‘มยฺห’’นฺติปทสฺส ‘‘โยนิโส มนสิการา, โยนิโส สมฺมปฺปธานา’’ติปเทสุ สมฺพนฺธภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘โยนิโส มนสิการา, โยนิโส สมฺมปฺปธานา’’ติ เอตฺถ การณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘เตน เหตุนา’’ติ. ‘‘ปุนา’’ติอาทินา ‘‘มยฺห’’นฺติปทํ ‘‘โยนิโส มนสิการา, โยนิโส สมฺมปฺปธานา’’ติปเทสุ สามฺยตฺเถ สามิภาเวน โยเชตฺวา ปุน ‘‘อนุปฺปตฺตา, สจฺฉิกตา’’ติ ปเทสุ กตฺตุตฺเถ สามิภาเวน วิภตฺติวิปลฺลาโส กาตพฺโพติ ทสฺเสติ.
๑๑. ภทฺทวคฺคิยกถา
๓๖. ภทฺทํ รูปฺจ จิตฺตฺจ เอเตสมตฺถีติ ภทฺทกา. วคฺคพนฺธนํ วคฺโค อุตฺตรปทโลเปน, วคฺเคน จรนฺตีติ วคฺคิยา. ภทฺทกา จ เต วคฺคิยา จาติ ภทฺทวคฺคิยา กการโลเปนาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภทฺทวคฺคิยา’’ติอาทิ. ‘‘โวกาโร นิปาตมตฺโต’’ติ อิมินา ตุมฺหสทฺทสฺส จ โยวจนสฺส จ การิยภาวํ นิวตฺเตติ. หีติ สจฺจํ. เตติ ภทฺทวคฺคิยา. อิทนฺติ ปฺจสีลรกฺขนํ. ปุพฺพกมฺมนฺติ ปุพฺเพ อุปจิตํ กุสลกมฺมํ.
๑๒. อุรุเวลปาฏิหาริยกถา
๓๘. ปริยาทิเยยฺยนฺติ ¶ เอตฺถ ทาธาตุสฺส ปรีติ จ อาติ จ อุปสคฺควเสน อภิภวนตฺโถติ อาห ‘‘อภิภเวยฺย’’นฺติ.
๓๙. ปจฺฉา ¶ ปกฺขิตฺตาติ สงฺคีติโต ปรํ โปตฺถการูฬฺเหหิ ปิตาติ อตฺโถ.
๔๔. ‘‘เอวํ วทนฺโต วิย โอณโต’’ติ อิมินา ‘‘อาหรหตฺโถ’’ติปทสฺส ตทฺธิตภาวํ ทสฺเสติ. วิตฺถิณฺณมุขตฺตา มนฺทํ หีนํ อติมุขเมตาสนฺติ วจนตฺเถน อคฺคิกปาลา มนฺทามุขิโยติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘อคฺคิภาชนานิ วุจฺจนฺตี’’ติ.
๕๑. ยสฺมา โย นาคทมนกาโล จิรํ ปตติ ปวตฺตติ, ตสฺมา โส จิรปติโกติ วุจฺจติ, ตสฺมา จิรปติกา ปฏฺาย อภิปฺปสนฺนาติ โยชนา. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิรกาลโต ปฏฺายา’’ติ.
๕๒. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘ชฏามิสฺส’’นฺติอาทิปเทสุ. ขาริกาชนฺติ เอตฺถ กมณฺฑลุอาทิกา ตาปสปริกฺขารา ขารีติ วุจฺจนฺติ, ขาริสงฺขาเตน ภาเรน ปูริโต กาโช ขาริกาโชติ อตฺถํ เอกเทเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขาริภาโร’’ติ.
๑๓. พิมฺพิสารสมาคมกถา
๕๕. ลฏฺิสทฺโท ตรุณรุกฺขวาจโก ‘‘อมฺพลฏฺิกาย’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒), อิธาปิ ตรุณตาลรุกฺโข ลฏฺิ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตาลุยฺยาเน’’ติ. วฏรุกฺเขติ นิคฺโรธรุกฺเข. เอตฺถ ‘‘วฏ’’อิติ อิมินา วฏรุกฺโข พหุมูลตฺตา สุฏฺุํ ปติฏฺาตีติ อตฺเถน สุปฺปติฏฺโ นามาติ ทสฺเสติ. ‘‘รุกฺเข’’อิติ อิมินา เจติยสทฺโท เจติยรุกฺเข วตฺตตีติ ทสฺเสติ, เทวาลยฺจ ถูปฺจ นิวตฺเตติ. ตสฺสาติ วฏรุกฺขสฺส. เอตนฺติ ‘‘สุปฺปติฏฺเ เจติเย’’ติ เอตํ นามํ. โลกโวหารวเสน ทสสหสฺสสงฺขาเต สงฺขฺยาวิเสเส นีหริตฺวา ยุชฺชิตพฺพนฺติ นิยุตนฺติ วจนตฺเถน ¶ ทสสหสฺสํ นิยุตํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกนิยุตํ ทสสหสฺสานี’’ติ. ‘‘นหุต’’นฺติปิ ปาโ, โส อยุตฺโต นหุตสงฺขาเตน สงฺขฺยาวิเสเสน มิสฺสีภาเวน ปสงฺคตฺตา. เตสนฺติ ทฺวาทสนิยุตานํ พฺราหฺมณคหปติกานํ.
‘‘กิสสรีรตฺตา’’ติ อิมินา กิโส โก อตฺตา เอเตสนฺติ กิสกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. กกาโร เหตฺถ อตฺตวาจโก. ‘‘โอวาทโก’’ติ อิมินา โอวทาโนติ เอตฺถ ยุปจฺจโย กตฺตุตฺโถติ ทสฺเสติ. คาถาพนฺธตฺตา อการสฺส ทีโฆ. ‘‘อถ วา’’ติอาทินา กิสโก หุตฺวา อฺเ โอวทาโน ¶ กิสโกวทาโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํ, อยมตฺโถ วา. ตฺวํ ปหาสีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ตุวํ. อิติ วุตฺตํ โหตีติ โยชนา.
กามิตฺถิโยติ เอการโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘กาเม อิตฺถิโย จา’’ติ. อุปจีสูติ เอตฺถ กามขนฺธกิเลสอภิสงฺขารสงฺขาเตสุ จตูสุ อุปธีสุ ขนฺธุปธิ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ขนฺธุปธีสู’’ติ.
โกจรหีติ เอตฺถ โกสทฺโท ‘‘โก เต พลํ มหาราชา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๑๘๘๐) วิย กฺวสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘กฺวจรหี’’ติ. นิปาโตเยเวส.
ปทสทฺทสฺส จรณปทาทโย นิวตฺเตตุํ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานปท’’นฺติ. ‘‘สนฺตสภาวตายา’’ติอาทินา สนฺโต สภาโว อิมสฺส ปทสฺสาติ สนฺตํ. นตฺถิ อุปธโย เอตฺถาติ อนุปธิกํ. นตฺถิ กิฺจนเมตฺถาติ อกิฺจนํ. ตีสุ ภเวสุ น สฺชตีติ อสตฺตํ. อฺถา น ภวตีติ อนฺถาภาวิ. อฺเน เกนจิ น เนตพฺพนฺติ อนฺเนยฺยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เตนาติ ‘‘สนฺต’’นฺติอาทิปเทน. เมติ มม, มโนติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ เทวมนุสฺสโลเก เม มโน รโต นามาติ กึ วกฺขามิ. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตีติ โยชนา.
๕๗. อสฺสาสกาติ เอตฺถ อาปุพฺโพ สาสธาตุ อาปุพฺพ สิสธาตุนา สทิโส, ‘‘เม’’ติ ฉฏฺีโยคตฺตา ณฺวุปจฺจโย จ ภาวตฺโถติ ¶ อาห ‘‘อาสิสนา’’ติ. ‘‘ปตฺถนา’’ติ อิมินา อาปุพฺพสิสธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ พิมฺพิสารรฺโ. ตตฺถาติ รตนตฺตเย. นิจฺฉยคมนเมวาติ ‘‘สรณ’’อิตินิจฺฉเยน ชานนเมว คโต. อตฺตสนฺนิยฺยาตนนฺติ อตฺตโน อตฺตานํ รตนตฺตเย สนฺนิยฺยาตนํ. อิมินา อตฺตสนฺนิยฺยาตน, ปณิปาต, ตปฺปรายน, สิสฺสภาวูปคมนสงฺขาเตสุ จตูสุ สรณคมเนสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๕๐; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๕๖; ขุ. ปา. อฏฺ. ๑.สรณคมนคมกวิภาวนา) อตฺตสนฺนิยฺยาตนสรณคมนํ ทีเปติ. อยนฺติ พิมฺพิสาโร ราชา. ตนฺติ นิยตสรณตํ. ปณิปาตคมนฺจาติ เอตฺถ ปณีติ กโร. ยถา หิ ปาทปทสทฺทา ทีฆรสฺสวเสน หุตฺวา จรณํ วทนฺติ, เอวํ ปาณิปณิสทฺทา กรํ วทนฺติ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปณีติ กโร’’ติ. ปตนํ ปาโต, ปณิโน ปาโต ปณิปาโต. อตฺถโต อฺชลิปณมนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺส คมนฺจ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. อิมินา ปณิปาตสรณคมนํ ¶ ทีเปติ. จสทฺโท ‘‘ปากฏ’’นฺติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพ. ปากฏฺจ กโรนฺโตติ หิ อตฺโถ.
๕๘. สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณติ เอตฺถ สิงฺคีสงฺขาโต นิกฺโข สิงฺคีนิกฺโข, เตน สมาโน วณฺโณ เอตสฺสาติ สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สิงฺคีสุวณฺณนิกฺเขน สมานวณฺโณ’’ติ. ตตฺถ ‘‘สุวณฺณ’’อิติปเทน นิกฺขสทฺทสฺส สุวณฺณตฺถํ ทสฺเสติ, ปฺจสุวณฺณาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติ. ‘‘สมาน’’อิติปเทน สวณฺโณติ เอตฺถ สกาโร สมานสทฺทสฺเสว การิโยติ ทสฺเสติ. สพฺเพสูติ อขิเลสุ จกฺขาทิอินฺทฺริเยสุ. ทนฺโตติ ทมิโต. อินฺทฺริยสํวโรติ วุตฺตํ โหติ. ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิ.
๕๙. โอณีโต ปตฺตโต ปาณิ เยนาติ โอณีตปตฺตปาณีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปตฺตโต จา’’ติอาทิ. ‘‘อปนีตปาณิ’’นฺติ อิมินา โอณีตสทฺโท อปนีตตฺโถ, ปาณิสทฺเทน จ สมฺพนฺธิตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘ภควนฺต’’นฺติ อิมํ กมฺมํ ‘‘สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ ปาเสเสน โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เอกมนฺตนฺติ เอตฺถ อนฺตสทฺโท สมีปเทสตฺโถ, โกฏิเทสตฺโถ วา โหติ ¶ , อุปโยควจนฺจ ภุมฺมตฺเถ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกสฺมึ ปเทเส’’ติ. อตฺถิกปโยเค กรณสฺส สมฺภวโต อาห ‘‘พุทฺธาภิวาทนคมเนน วา ธมฺมสฺสวนคมเนน วา’’ติ. อปฺปากิณฺณนฺติ เอตฺถ อปฺปสทฺโท ปฏิเสธตฺโถติ อาห ‘‘อนากิณฺณ’’นฺติ. ‘‘อพฺโพกิณฺณ’’นฺติปิ ปาโ. อปฺปนิคฺโฆสนฺติ เอตฺถ ‘‘อปฺปสทฺท’’นฺติปเทน วจนสทฺทสฺส คหิตตฺตา อิมินา ปาริเสสนเยน นครนิคฺโฆสสทฺโทเยว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘นครนิคฺโฆสสทฺเทน อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติ. ตีสุ ปาเสุ ปเมน ปาเน ชนสฺส วาโต ชนวาโต, เตน วิรหิตํ วิชนวาตนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติ. ทุติเยน ชนสฺส วาโท ชนวาโท, เตน วิรหิตํ วิชนวาทนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติ. ตติเยน ชนสฺส ปาโต สฺจรณํ ชนปาโต, เตน วิรหิตํ วิชนปาตนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติ. รหสฺสํ กรียติ เอตฺถาติ ราหสฺเสยฺยกํ. มนุสฺสานํ ราหสฺเสยฺยกํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘มนุสฺสาน’’นฺติอาทินา.
๑๔. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาน ปพฺพชฺชากถา
๖๐. ‘‘เตติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา. อคมํสุ กิราติ โยชนา. ตตฺราติ คิรคฺคสมชฺเช. อถาติ ปริวิตกฺกนานนฺตรํ. ตสฺสาติ สฺจยสฺส. ปารนฺติ ปรตีรํ. เอตฺถาติ ตุมฺหากํ วาเท. อิทนฺติ อยํ วาโท เอตฺตโกเยวาติ อตฺโถ. โยติ โย โกจิ. ตฺวฺจ อหฺจ ¶ อมฺเห, เตสุ. นามตุมฺหสงฺขาเตสุ หิ ตีสุ สทฺเทสุ เอกเสเสน กตฺตพฺเพสุ ปจฺฉิมสฺเสว เอกเสโส กาตพฺโพ. เตนาติ กติกกรณเหตุนา.
สํเขเปน วุตฺตํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ หี’’ติอาทิ. อตฺถีเกหีติ อมเตน อตฺถิเกหิ. อุปฺาตํ มคฺคนฺติ อมตสฺส มคฺโค อุปคนฺตฺวา าโต. าโต เจว อุปคโต จาติ สห อุปสคฺเคน ปทํ ปริวตฺติตฺวา อตฺถํ กเถนฺโต อุปสคฺคตฺโถ จ ธาตุตฺโถ จ วิสุํเยว โหตีติ าเปติ. อตฺถิเกหิ อมฺเหหิ อุปฺาตํ ¶ นิพฺพานํ มคฺคํ มคฺคนฺโต อนุพนฺเธยฺยนฺติ วา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. มคฺคผลปจฺจเวกฺขณาเณหิ อุปคนฺตฺวา าตพฺพนฺติ อุปฺาตํ นิพฺพานํ. มคฺคธาถุยา อนฺเวสนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริเยสนฺโต’’ติ.
สาริปุตฺโตปิ ปฺหํ ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. กมณฺฑลุโตติ กุณฺฑิกโต. อตฺตโน จ ปเรสฺจ อกถเนน อนฺตเร วิวรํ ปฏิสนฺทหตีติ ปฏิสนฺธาโร, ตํ. เอตฺถาติ ‘‘น ตฺยาหํ สกฺโกมี’’ติปเท. อธิปฺปาโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. เอตฺตกนฺติ เอตฺตกํ ปฺหํ. อิมสฺสาติ ปริพฺพาชกสฺส. อวิสยภาวนฺติ อตฺตโน อวิสยภาวํ.
เหตุํ ปฏิจฺจ ภวนฺตีติ เหตุปฺปภวาติ วจนตฺเถน ปฺจกฺขนฺธา เหตุปฺปภวา นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เหตุปฺปภวา นาม ปฺจกฺขนฺธา’’ติ. เตนาติ ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ ปเทน. อสฺสาติ สาริปุตฺตปริพฺพาชกสฺส. ‘‘เตสํ เหตุ นาม สมุทยสจฺจ’’นฺติ อิมินา หิโนติ เอตสฺมา ผลนฺติ เหตูติ วจนตฺเถน สมุทยสจฺจํ เหตุ นามาติ ทสฺเสติ. ตฺจาติ สมุทยสจฺจฺจ. เตสนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุภินฺนมฺปิ สจฺจาน’’นฺติ. อปวตฺติวเสน นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ นิโรโธ. ตฺจาติ นิโรธฺจ. เตนาติ ‘‘เตสฺจ โย นิโรโธ’’ติปเทน. อสฺสาติ สาริปุตฺตปริพฺพาชกสฺส. เอตฺถาติ อิมิสฺสํ คาถายํ, จตูสุ สจฺเจสุ วา. นยโตติ นานนฺตริกนยโต, อวินาภาวนยโต วา, เนตฺติเทสนาหารนยโต วา. ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘นิโรเธ หี’’ติอาทิ. เอกเทสสรูเปกเสสนเยน วา มคฺคสจฺจํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. นิโรโธ จ นิโรธูปาโย จ นิโรโธติ เอกเทสสรูเปกเสโส กาตพฺโพ. เตสฺจาติ เอตฺถ อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺเถน จสทฺเทน มคฺคสจฺจํ คเหตพฺพนฺติปิ วทนฺติ. อยํ นโย อฏฺกถายํ น วุตฺโต. ตเมวตฺถนฺติ จตุสจฺจสงฺขาตํ ตเมวตฺถํ. ปฏิปาเทนฺโตติ นิคเมนฺโต.
‘‘สเจปี’’ติ ¶ อิมินา ยทีติ ปทสฺสตฺถํ วณฺเณติ. ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ อิมินา ตาวเทวาติ ปทสฺสตฺถํ ¶ วณฺเณติ. ‘‘อิโต อุตฺตริ นตฺถี’’ติ อิมินา เอวการสฺส ผลํ ทสฺเสติ. อิโตติ โสตาปตฺติผลโต. ‘‘อิทํ…เป… ปตฺตพฺพ’’นฺติ อิมินา ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ ปทสฺส อตฺถสรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘เอโส เอว ธมฺโม’’ติ อิมินา ‘‘เอเสว ธมฺโม’’ติปทสฺส อตฺถํ วณฺเณติ. ปจฺจพฺยตฺถาติ ปติอวปุพฺโพ อิธาตุ ปฏิวิทฺธตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิวิทฺธตฺถา’’ติ. ตุมฺเหหีติ อสฺสชิตฺเถรํ สนฺธายาห. อิมินา ‘‘ปจฺจพฺยตฺถา’’ติ เอตฺถ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปทมชฺฌิมปุริสพหุวจนตฺถวิภตฺตึ ทีเปติ. กปฺปนหุเตหีติ กปฺปานํ นหุเตหิ, โกฏิปโกฏิสตสหสฺสานํ สเตหิ นหุเตหีติ อตฺโถ. อพฺภตีตนฺติ อภิอตีตํ. อมฺเหหิ อทิฏฺเมว หุตฺวา อติกฺกมาปิตนฺติ อตฺโถ.
๖๒. อารมฺมณภูตสฺส นิพฺพานสฺส คมฺภีรตฺตา อารมฺมณิกภูตํ าณมฺปิ คมฺภีรเมวาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘คมฺภีรสฺส จ าณสฺสา’’ติ. ยถา หิ สณฺหวตฺถสฺส สิพฺพนตฺถาย สณฺหสูจิ อธิปฺเปตาติ. อุปธีนํ สมฺมา ขยฏฺเน นิพฺพานํ อุปธิสงฺขยํ นามาติ อาห ‘‘อุปธิสงฺขเยติ นิพฺพาเน’’ติ. ตทารมฺมณายาติ ตํนิพฺพานารมฺมณาย. วิมุตฺติยาติ ผลวิมุตฺติยา. สาวกปารมีาเณติ อคฺคสาวกปารมีาเณ. เตสูติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ. อฑฺฒมาเสน อรหตฺเต ปติฏฺิโตติ สมฺพนฺโธ.
อตีเตติ กปฺปสตสหสฺสาธิเก อสงฺขฺเยยฺยมตฺถเก. ตสฺสาติ พุทฺธสฺส สนฺติเก อคฺคสาวกภาวํ ปตฺเถสีติ โยชนา. อสฺสเมติ มุนีนํ าเน. ตฺหิ อา โกธํ, อา ภุโส วา ราคาทโย สเมนฺติ เอตฺถาติ อสฺสโมติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. ปตฺถยิตฺวา จ เปเสสีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ นีลุปฺปลมณฺฑเป. เตสูติ ตาปสเสฏฺีสุ.
๖๓. เยสนฺติ กุลานํ. ‘‘วิธวภาวายา’’ติ อิมินา วิธวาย ภาโว เวธพฺยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. วิธวาติ จ ปติสฺุา. สา หิ ธเวน วิคตาติ ‘‘วิธวา’’ติ จ, วิคโต ธโว อิมิสฺสาติ ‘‘วิธวา’’ติ จ วุจฺจติ. อุภเยนาปีติ ปุตฺตปพฺพชฺชปติปพฺพชฺชสงฺขาเตน ทุวิเธนปิ.
สฺจยานีติ ¶ เอตฺถ นิสฺสยูปจาเรน นิสฺสเย นิสฺสิตูปจาโร โหตีติ อาห ‘‘สฺจยสฺส อนฺเตวาสิกานี’’ติ. อถ วา ณปจฺจโย ตสฺเสทมตฺเถ โหตีติ อาห ‘‘สฺจยสฺส อนฺเตวาสิกานี’’ติ. ‘‘มคธาน’’นฺติ พหุวจนวเสน วุตฺตตฺตา ชนปทสฺส นามนฺติ อาห ‘‘มคธานํ ชนปทสฺสา’’ติ. คิริพฺพชนฺติ เอตฺถ วโช วิยาติ วโช, คิริ. วชสทิโส คิริ เอตฺถาติ ¶ คิริพฺพชํ ปทเหฏฺุปริยวเสน, นครํ. ‘‘มหาวีริยวนฺโต’’ติ อิมินา มหนฺโต วีโร เอเตสํ ตถาคตานนฺติ มหาวีราติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ธมฺเมน นยมานานํ กา อุสูยา วิชานตนฺติ เอตฺถ กจฺจายนนเยน (กจฺจายเน ๒๗๗ สุตฺเต) อุสูยปโยเค สมฺปทานํ โหตีติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ, อุปโยคตฺเถ วา’’ติ. วิชานนฺตานนฺติ วิชานนฺเตสุ ตถาคเตสุ, วิชานนฺเต วา.
๑๕. อุปชฺฌายวตฺตกถา
๖๔. อนุปชฺฌายกาติ เอตฺถ วชฺชาวชฺชํ อุปคนฺตฺวา ฌายตีติ อุปชฺฌาโย, โส นตฺถิ เอเตสนฺติ อนุปชฺฌายกาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วชฺชาวชฺช’’นฺติอาทิ. ‘‘ปิณฺฑาย จรณกปตฺต’’นฺติ อิมินา ปิณฺฑาย อุทฺทิสฺส, อุฏฺหิตฺวา วา ติฏฺติ อเนนาติ อุตฺติฏฺโ, โสเยว ปตฺโต อุตฺติฏฺปตฺโตติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุตฺติฏฺเ น ปมชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๖๘) ปน ปิณฺฑาย จรณํ ‘‘อุตฺติฏฺ’’นฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา ตตฺถ ปิณฺฑาย อุทฺทิสฺส, อุฏฺหิตฺวา วา ติฏฺนํ อุตฺติฏฺนฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ‘‘ปิณฺฑาย จรณปตฺต’’นฺติ อิทํ วจนํ ‘‘ตสฺมิฺหิ มนุสฺสา อุจฺฉิฏฺสฺิโน’’ติปทํ ลงฺฆิตฺวา ‘‘ตสฺมา อุตฺติฏฺปตฺตนฺติ วุตฺต’’นฺติปเทน โยเชตพฺพํ, ตสฺมา ปิณฺฑาย จรณกปตฺตตฺตา อุตฺติฏฺปตฺตนฺติ วุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมึ มนุสฺสา กึสฺิโนติ อาห ‘‘ตสฺมิฺหิ มนุสฺสา อุจฺฉิฏฺสฺิโน’’ติ. ตสฺมิฺหิ ตสฺมึ เอว อุตฺติฏฺปตฺเต ปพฺพชิตานํ ปริโภคภาเวน มนุสฺเสหิ อวสชฺชิตพฺพตฺตา, อวฉฑฺเฑตพฺพตฺตา วา มนุสฺสา อุจฺฉิฏฺสฺิโน โหนฺตีติ โยชนา. ปพฺพชิตานํ ปิณฺฑาย จรณกปตฺตตฺตา อุตฺติฏฺปตฺตนฺติ วุตฺตํ, มนุสฺสานํ ปน อวสชฺชิตปตฺตตฺตา อุจฺฉิฏฺปตฺตนฺติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อุตฺติฏฺ ปตฺตนฺติปทํ วากฺยเมว, น สมาโสติปิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ ¶ วา’’ติอาทิ. ‘‘อุฏฺหิตฺวา’’ติ อิมินา อุตฺติฏฺาติ เอตฺถ ตฺวาโลโปติ ทสฺเสติ. ‘‘คเหตุ’’นฺติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. เคหสิตเปมวเสนาติ เคเห นิสฺสิตเปมวเสน, เมตฺตาปุพฺพงฺคมเปมวเสนาติ อตฺโถ. สคารวา หุตฺวา สปฺปติสฺสา หุตฺวา วิหรนฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฏฺเปตฺวา’’ติ. ‘‘สภาคชีวิกา’’ติ อิมินา สภาควุตฺติกาติ เอตฺถ วุตฺติสทฺโท ชีวิกตฺโถเยว, น วิวรณาทฺยตฺโถติ ทสฺเสติ. อุปชฺฌายภาวํ สมฺปฏิจฺฉติ เอเตหีติ อุปชฺฌายภาวสมฺปฏิจฺฉนานิ, ตานิเยว เววจนานิ อุปชฺฌายภาวสมฺปฏิจฺฉนเววจนานิ. ติกฺขตฺตุนฺติ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ, สกิมฺปิ วฏฺฏติเยว. ปทสฺส วเสน วิฺาเปตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ อุปชฺฌายคหณฏฺาเน. ยทิทํ วาจาย วา สาวนํ, ยทิทํ กาเยน วา อตฺถวิฺาปนํ อตฺถิ, อิทเมว สาวนอตฺถวิฺาปนเมว อุปชฺฌายคหณนฺติ โยชนา. สาธูติ สมฺปฏิจฺฉนนฺติ อุปชฺฌาเยน ¶ ปฺจสุ ปเทสุ ยสฺมึ กิสฺมึจิ วุตฺเต สทฺธิวิหาริกสฺส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉนํ. ตนฺติ เกสฺจิ วจนํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ อุปชฺฌายคหเณ. ‘‘น สมฺปฏิจฺฉนํ องฺค’’นฺติ อิมินา อายาจนทานานิเยว องฺคานิ นามาติ ทสฺเสติ. สทฺธิวิหาริเกนาปิ าตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ปเทนาติ ‘‘สาธู’’ติ อิมินา ปเทน.
ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยํ วุตฺตํ สมฺมา วตฺติตพฺพ’’นฺติ. อิมินา กิริยาวิสยภาวเมว ทีเปติ, น ทพฺพวิสยภาวํ. อยนฺติ วุจฺจมานา. อสฺสาติ สทฺธิวิหาริกสฺส. โธตปาทปริหรณตฺถายาติ โธตสฺส ปาทสฺส ปํสุมกฺขนาทีนํ ปริหรณตฺถาย. ตาติ อุปาหนาโย. กาลสฺเสวาติ ปจฺจูสกาลโตเยว, นิสฺสกฺกตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. ตโตติ เตหิ ตีหิ ทนฺตกฏฺเหิ, วิภตฺตอปาทานเมตํ. เตสุ วา ตีสุ ทนฺตกฏฺเสุ. ยนฺติ ยํ ทนฺตกฏฺํ. อถาติ ตสฺมึ คหเณ.
ตโตติ สีตุณฺโหทเกหิ, สีตุณฺโหทเกสุ วา. วฬฺเชตีติ ปริภฺุชติ. อุทกนฺติ มุขโธวโนทกํ. ‘‘วจฺจกุฏิโต’’ติ อิมินา ปสฺสาวกุฏีปิ ¶ คเหตพฺพา. เอวนฺติ สมฺมชฺชิยมาเน. อสฺุนฺติ ชนสทฺทโต อตุจฺฉํ. อาสนนฺติ เถรสฺส อาสนํ. ตสฺมินฺติ อาสเน. นิสินฺนสฺส เถรสฺส วตฺตํ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อุกฺลาโป อสฺมึ เทเส อตฺถีติ อุกฺลาโปติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เกนจิ กจวเรน สํกิณฺโณ’’ติ. เอตฺถ จ สงฺกาโร อุจฺฉิฏฺโ กลาโป สมูโห อุกฺลาโปติ วจนตฺเถน อุกฺลาโปติ วุจฺจติ. กจียติ พนฺธียติ อสฺมึ เทเสติ กโจ, โส วรียติ อิจฺฉียติ อเนนาติ กจวโรติ วจนตฺเถน กจวโรติ วุจฺจติ. หตฺเถนปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท ปิโลติเกนปีติอาทึ สงฺคณฺหาติ.
เอกโต กตฺวาติ เอกโต สมานปฏลํ กตฺวา. กสฺมา สงฺฆาฏีติ อาห ‘‘สพฺพํ หี’’ติอาทิ. ‘‘สงฺฆฏิตตฺตา’’ติ อิมินา สํหริตพฺพาติ สงฺฆาฏีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตํ อุปชฺฌายํ สํปาปุณาตีติ โยชนา. เอเกน วา ปทวีติหาเรนาติ สมฺพนฺโธ. ปตฺโตเยว อุณฺหภาริเกสุ ปริยาปนฺโนติ ปตฺตปริยาปนฺโน, ปตฺเต ปริยาปนฺโน ยาคุอาทิโก ปตฺตปริยาปนฺโนติปิ ยุชฺชติเยว. ภิกฺขาจาเรติ ภิกฺขาจารฏฺาเน. ยาคุยา วา ลทฺธายาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. โส ปตฺโตติ อุณฺหาทีสุ ปริยาปนฺโน โส ปตฺโต. อฺตฺร วาติ อารามาทีสุ วา. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. วจเน อนิฏฺิเตติ สมฺพนฺโธ. อิโต ปฏฺายาติ ‘‘น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺสา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนการโต ปฏฺาย. อิมินา เหฏฺา วุตฺเตสุ ‘‘นาติทูเร คนฺตพฺพ’’นฺติอาทีสุ นการปฏิสิทฺเธสุ อาปตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติ. ยตฺถ กตฺถจีติ ‘‘น ¶ จ อุณฺเห จีวรํ นิทหิตพฺพ’’นฺติอาทีสุ เยสุ เกสุจิ. อยนฺติ ทุกฺกฏาปตฺติ. หีติ สจฺจํ. อาปตฺติสามนฺตาติ เอตฺถ อาปตฺติยา สามนฺตา อาปตฺติสามนฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาปตฺติยา อาสนฺน’’นฺติ. ‘‘อาสนฺน’’นฺติ อิมินา สามนฺตาสทฺทสฺส อาสนฺนเววจนตฺจ อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจนตฺจ ทสฺเสติ. อีทิสํ วจนํ ภนฺเต วตฺตุํ วฏฺฏติ นามาติ โยชนา.
คามโต ¶ ปมตรนฺติ คามโต อุปชฺฌายสฺส ปมตรํ. เตเนวาติ อุปชฺฌาเยเนว. นิวตฺตนฺเตน สทฺธิวิหาริเกนาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตินฺต’’นฺติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เสทคฺคหิต’’นฺติ. อิมินา เสเทน สีทตีติ สินฺนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อติเรกํ กตฺวา’’ติ อิมินา อุสฺสาเรตฺวาติปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ, อุทฺธํ อุทฺธํ สาเรตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปจฺฉิมวากฺยสฺส ปุพฺพวากฺยการณภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘กึ การณา’’ติ. มชฺเฌ ภงฺคสฺส โทสํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘สมํ กตฺวา’’ติอาทิ. ตโตติ สมํ กตฺวา สํหรณโต, นิจฺจํ ภิชฺชมานนฺติ สมฺพนฺโธ. มชฺเฌ ภงฺคโต วา, ทุพฺพลนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ‘‘จตุรงฺคุลํ กณฺณํ อุสฺสาเรตฺวา’’ติ เอตํ วจนํ. ยถาติ เยนากาเรน สํหริยมาเนติ สมฺพนฺโธ. จีวรโภคสฺส โอโร อนฺโต โอโภโคติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายพนฺธน’’นฺติอาทิ.
โยติ อุปชฺฌาโย. ‘‘คาเมเยวา’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนฺตรฆเร วา ปฏิกฺกมเน วา’’ติ. ปฏิกฺกมเน วาติ โภชนสาลายํ วา. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. ลทฺธา ภิกฺขา เยนาติ ลทฺธภิกฺโข, ตสฺส วา. ปิณฺฑปาโต โหตีติ โยชนา. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. ปิณฺฑปาโต น โหตีติ สมฺพนฺโธ. อตฺตนา ลทฺโธปีติ ปิสทฺโท อุปชฺฌาเยน ลทฺโธปีติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. อาหริยตูติ เอตฺถ ตุวิภตฺติ ปุจฺฉายํ โหติ, อาหริยตุ กินฺติ อตฺโถ. กาโลติ โภชนกาโล. ภฺุชิตฺถาติ ภุตฺโต, ตสฺมึ สตีติ สมฺพนฺโธ. อุปกฏฺโติ มชฺฌนฺหิกสฺส อาสนฺโน.
อนนฺตรหิตายาติ เอตฺถ อนฺตรธายตีติ อนฺตรหิโต, ตฏฺฏิกจมฺมขณฺฑาทิ, นตฺถิ อนฺตรหิโต เอตสฺมึ ปตฺตภูมีนมนฺตเรติ อนนฺตรหิโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนตฺถตายา’’ติ. กาฬวณฺณกตา วา สุธาพทฺธา วา นิรชมตฺติกา โหตีติ โยชนา. ตนฺติ ปตฺตํ. โธตวาลิกายปีติ สุทฺธวาลิกายปิ. ตตฺถาติ ปํสุรชสกฺขราทีสุ. ปุน ตตฺถาติ ปณฺณาธารเกสุ. อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อภิมุเขนาติ อตฺตโน อภิมุเขน. สณิกนฺติ สินฺนํ ¶ . อนฺเต ปนาติ จีวรสฺส โกฏิยํ ปน. นิกฺขิปนฺตสฺส สทฺธิวิหาริกสฺส จีวรสฺส โภโคติ โยชนา.
จุณฺณํ ¶ สนฺเนตพฺพนฺติ เอตฺถ จุณฺณสโมธาเนน เนตพฺพนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปิณฺฑิ กาตพฺพา’’ติ. ‘‘เอกสฺมึ นิทฺธูเม าเน’’ติ อิมินา เอกมนฺตนฺติ เอตฺถ เอกสฺมึ อนฺเต าเนติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ชนฺตาฆเรติ อคฺคิสาลายํ. สา หิ ชลติ ทิพฺพติ อคฺคิ เอตฺถาติ ชนฺตา, ชเนติ สรีรเสทเมตฺถาติ วา ชนฺตา, สา เอว ฆรํ ชนฺตาฆรนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. ปริปูชาวเสน กรียตีติ ปริกมฺมนฺติ อตฺเถน องฺคารทานาทิกํ ปริกมฺมํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริกมฺมํ นามา’’ติอาทิ.
‘‘น เกนจิ เคลฺเนา’’ติอาทินา อุสฺสหนสฺส การณํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. อคิลาเนน สฏฺิวสฺเสน สทฺธิวิหาริเกนาปิ กาตพฺพนฺติ โยชนา. อนาทเรนาติ วตฺตกรณสฺส อนาทเรน. นการปฏิสํยุตฺเตสูติ ปฏิเสธวาจเกน นกาเรน ปฏิสํยุตฺเตสุ. ปเทสูติ ‘‘น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺส อนฺตรนฺตรา กถา โอปาเตตพฺพา’’ติอาทีสุ วากฺเยสุ. ภูมิยนฺติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ ภิตฺติยมฺปิ อปฏิฆํสิตพฺพตฺตา. ‘‘ปิสงฺฆาฏฺจา’’ติ อิมินา กวาฏปีฬนฺติ เอตฺถ ปีสทฺเทน ปิสงฺฆาฏํ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลปวเสน วา เอกเทสโวหารวเสน วาติ ทสฺเสติ. ‘‘อจฺฉุปนฺเตนา’’ติ อิมินา อปฺปฏิฆํสนฺเตนาติ เอตฺถ ฆํสธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ. สมฺมา ตายติ อตฺตานฺจ ปรฺจ อเนนาติ สนฺตานํ, ตเมว สนฺตานกนฺติ อตฺเถน กีฏกุลาวกมกฺกฏกสุตฺตาทิ สนฺตานกํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สนฺตานก’’นฺติอาทิ. อุลฺโลกโตติ วิตานโต. ตฺหิ อุทฺธํ ลุจียเต พนฺธียเตติ อุลฺโลกนฺติ วุจฺจติ, จการสฺส กการมกตฺวา ‘‘อุลฺโลจ’’นฺติปิ วุจฺจติ. โตสทฺเทน อาการสฺส สฺมาวจนสฺส การิยภาวํ ทสฺเสติ. อปหริตพฺพนฺติ อปเนตพฺพํ. ‘‘อวหริตพฺพ’’นฺติปิ ปาโ, เหฏฺา หริตพฺพํ ปาเตตพฺพนฺติ อตฺโถ.
อาโลกสนฺธิภาคาติ ¶ เอตฺถ ภาคสทฺทสฺส ทฺวนฺทโต ปรตฺตา ปุพฺพปเทสุปิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพติ อาห ‘‘อาโลกสนฺธิภาคา จ กณฺณภาคา จา’’ติ. ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺตรพาหิรา’’ติอาทิ. ‘‘วาตปานกวาฏกานี’’ติ อิมินา อาโลกสนฺธิสทฺทสฺส วาตปานกวาฏกปริยายภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘โกณา’’ติ อิมินา กณฺณสทฺทสฺส โกณเววจนภาวํ ทสฺเสติ.
‘‘ยถา ปม’’นฺติอาทินา ปมปฺตฺตเมว ปฺเปตพฺพํ, น อฺถาติ ทสฺเสติ. อิทํ ปติรูปํ ปมปฺตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปมปฺตฺเต อปติรูเป อฺถาปิ ปฺเปตพฺพํ. เอตทตฺถเมวาติ ยถาปฺตฺตํ ปฺเปตพฺพสฺส อตฺถาย เอว. สเจ ปฺตฺตํ อโหสิ, เอวํ สตีติ โยชนา. อิทนฺติ ภิตฺตึ โมเจตฺวา ปฺาปนํ. กเฏสุ กิฬฺเชสุ สารตฺตา อุตฺตมตฺตา กฏสารโกติ ¶ วุจฺจติ. นิวตฺเตตฺวาติ สํหริตฺวา. ปุรตฺถิมาติ เอตฺถ ยการโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปุรตฺถิมายา’’ติ.
วูปกาเสตพฺโพติ เอตฺถ กสธาตุ คตฺยตฺโถติ อาห ‘‘อฺตฺถ เนตพฺโพ’’ติ. อุปชฺฌายํ คเหตฺวา อฺตฺถ คนฺตพฺโพติ อตฺโถ. อฺตฺถาติ อฺํ านํ. วิเวเจตพฺพนฺติ เอตฺถ ทิฏฺิคตโต อุปชฺฌายํ วิเวเจตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิสฺสชฺชาเปตพฺพ’’นฺติ. ‘‘อฺโ วตฺตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตสฺส อาการํ ทสฺเสติ ‘‘เถร’’นฺติอาทินา. โส โส ภิกฺขุ ยาจิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. อฺเน ทาเปตพฺโพติ อตฺตนา อฺเน ภิกฺขุนา อุปชฺฌายสฺส ปริวาโส ทาเปตพฺโพติ อตฺโถ. กินฺติ นุ โขติ เกน เอว อุปาเยน ทเทยฺย นุโขติ อตฺโถ. อิติสทฺโท หิ อวธารณตฺโถ. อฏฺกถายปิ อิมเมว นยํ ทสฺเสติ ‘‘เกน นุ โข อุปาเยนา’’ติ อิมินา. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘กินฺติ นุ โข ปฏิกสฺเสยฺยา’’ติอาทิวากฺเยสุ. สตฺตสุ กมฺเมสุ ติวิธสฺส อุกฺเขปนียกมฺมสฺส ครุกตฺตา วุตฺตํ ‘‘อุกฺเขปนียํ อกตฺวา’’ติ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิ.
เตน ¶ สทฺธิวิหาริเกน ยาจิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. สเจ กโรนฺติเยวาติ ภิกฺขู สเจ กมฺมํ กโรนฺติเยว. ปุน สเจ กโรนฺติเยวาติ ภิกฺขู สเจ อุกฺเขปนียกมฺมํ กโรนฺติเยว. อถาติ ตสฺมึ กมฺเม กเต. อิตีติ เอวํ ยาจเนน. นนฺติ ตํ อุปชฺฌายํ.
สมฺปริวตฺตกนฺติ เอตฺถ ‘‘ปิณฺฑุกฺเขปก’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๒๐) วิย สมฺปริวตฺตกนฺติปทํ กิริยาวิเสสนํ, กปจฺจโย จ วิจฺฉตฺโถติ อาห ‘‘สมฺปริวตฺเตตฺวา สมฺปริวตฺเตตฺวา’’ติ. ยทีติ ยาว. ยทิสทฺโท หิ ยาวปริยาโย, เตน วุตฺตํ ‘‘น ตาว ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติ. ยาว อปฺปมตฺตกมฺปิ รชนํ คลติ, น ตาว ปกฺกมิตพฺพนฺติ โยชนา. วิสภาคปุคฺคเลนาติ วิสภาเคน ปุคฺคเลน กรณภูเตน. น อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉา คาโม ปวิสิตพฺโพติ เอตฺถ น อฺเเนว กรณีเยน ปวิสิตพฺโพ. ปิณฺฑาย ปน ปวิสิตพฺโพติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ปิณฺฑาย วา’’ติอาทิ. ‘‘อนาปุจฺฉิตฺวา’’ติ อิมินา อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ อากาโร ตฺวาปจฺจยสฺส การิโยติ ทสฺเสติ. ภิกฺขาจารนฺติ ภิกฺขาย จรณฏฺานํ, อุปชฺฌาเยน คนฺตพฺพนฺติ โยชนา. ปริเวณนฺติ อุปชฺฌายสฺส ปริเวณํ. ปสฺสตีติ อุปชฺฌายํ ปสฺสติ.
ทสฺสนตฺถาย วาติ อสุภทสฺสนตฺถาย วา. อิมินาปิ วาสตฺถาย เอว น คนฺตพฺพนฺติ อาสงฺกํ ¶ นิวตฺเตติ. กมฺมนฺติ ปกฺกมนสฺส การณํ กมฺมํ. อนนุชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยาวตติย’’นฺติ. ตนฺติ อุปชฺฌายํ. อสฺสาติ สทฺธิวิหาริกสฺส. ‘‘น สมฺปชฺชตี’’ติ อิมินา สเจ สมฺปชฺชติ, น ปกฺกมิตพฺพาติ ทสฺเสติ. เกวลนฺติ วินา อุทฺเทสาทิสมฺปชฺชเนหิ. เอวรูเป อุปชฺฌาเย นิวาเรนฺเตปีติ โยชนา. ‘‘เคลฺโต’’ติ อิมินา วุฏฺานสทฺทสฺส อวธิอเปกฺขตํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. อฺโติ อตฺตนา อฺโ. ตสฺสาติ อฺสฺส ภิกฺขุสฺส.
๑๖. สทฺธิวิหาริกวตฺตกถา
๖๗. สมฺมาวตฺตนายํ ¶ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุทฺเทสาทีหีติ อาทิสทฺเทน ปริปุจฺฉาทโย สงฺคณฺหาติ. สงฺคหสทฺทสฺส สงฺเขปคหเณสุปิ วุตฺติโต ‘‘อนุคฺคโห’’ติ วุตฺตํ. อถ วา สมฺมุขา สงฺคโห จ ปรมฺมุขา อนุคฺคโห จ กาตพฺโพ. อามิเสน วา สงฺคโห, ธมฺเมน วา อนุคฺคโห. ทิฏฺธมฺมิกตฺถาย วา สงฺคโห, สมฺปรายิกตฺถาย วา อนุคฺคโห. โลกิยตฺถาย วา สงฺคโห, โลกุตฺตรตฺถาย วา อนุคฺคโห กาตพฺโพ. ตตฺถาติ ยํ วุตฺตํ ‘‘อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โอวาเทน อนุสาสนียา’’ติ. ตตฺถ อุทฺทิสนํ อุทฺเทโสติ วจนตฺเถน ปาฬิวาจนา อุทฺเทโส นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทฺเทโสติ ปาฬิวาจนา’’ติ. ‘‘ปาฬิยา อตฺถวณฺณนา’’ติ อิมินา ปุนปฺปุนํ, สมนฺตโต วา ปาฬิยา อตฺถสฺส ปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. วตฺถุสฺมินฺติ จาริตฺตวาริตฺตวตฺถุสฺมึ. อิทนฺติ จาริตฺตํ. ปุน อิทนฺติ วาริตฺตํ. ‘‘วจน’’นฺติ อิมินา โอวทนํ โอวาโทติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ ‘‘อิทํ กโรหิ, อิทํ มา กริตฺถา’’ติ วจนํ อนุสาสนี นามาติ โยชนา. ‘‘ปุนปฺปุนํ วจน’’นฺติ อิมินา อนุสาสนีติ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส นอุปจฺฉินฺนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สเจ อุปชฺฌายสฺส ปตฺโต โหตี’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ น ปกติปตฺโต โหติ, อถ โข อติริตฺตปตฺโต โหตีติ อาห ‘‘อติเรกปตฺโต’’ติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘สเจ อุปชฺฌายสฺส จีวรํ โหตี’’ติอาทีสุ ปเทสุ. อฺโปีติ ปตฺตจีวเรหิ อฺโปิ. สมณปริกฺขาโรติ ฉตฺตุปาหนาทิ สมณปริกฺขาโร. อิธาติ สทฺธิวิหาริกวตฺเต. นเยนาติ าเยน. อุปฺปชฺชมานอุปายปริเยสนนฺติ อุปฺปชฺชมานสฺส, อุปฺปชฺชมานตฺถาย วา อุปายสฺส ปริเยสนํ. อิโตติ ‘‘กินฺติ นุ โข สทฺธิวิหาริกสฺส ปริกฺขาโร อุปฺปชฺชิเยถา’’ติ ปาฬิโต. จีวรํ รชนฺเตนาติ เอตฺถ รชนฺเตน อุปชฺฌาเยนาติ อตฺโถ น ทฏฺพฺโพ, สทฺธิวิหาริเกนาติ อตฺโถ เอวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปชฺฌายโต อุปายํ สุตฺวา รชนฺเตนา’’ติ. อุปชฺฌายโต อุปายนฺติ อุปชฺฌายโต ลทฺธํ อุปายํ.
นสมฺมาวตฺตนาทิกถา
๖๘. อุปชฺฌายวตฺตนฺติ ¶ ¶ อุปชฺฌายมฺหิ วตฺติตพฺพํ วตฺตํ. โสติ สทฺธิวิหาริโก. ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ อสฺส, โส วา ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ โยชนา. ปณาเมตพฺโพติ เอตฺถ ปปุพฺพ นมุธาตุ อตฺถปกรณาทิวเสน อิธ อปสาทนตฺโถติ อาห ‘‘อปสาเทตพฺโพ’’ติ. อธิมตฺตนฺติ อธิกปฺปมาณํ. เคหสิตเปมนฺติ เมตฺตาสิเนหํ. วุตฺตปฏิปกฺขนเยนาติ กณฺหปกฺเข วุตฺเตน ปฏิปกฺเขน นเยน. อลํ ปณาเมตุนฺติ เอตฺถ อลํสทฺทสฺส อรหตฺถปฏิกฺขิตฺเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ อรหตฺโถติ อาห ‘‘ยุตฺโต ปณาเมตุ’’นฺติ.
สาติสาโร โหตีติ เอตฺถ ปกติภาวํ อติกฺกมิตฺวา สรณํ ปวตฺตนํ อติสาโร, โทโส. สํวิชฺชติ โส เอตสฺสาติ สาติสาโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สโทโส โหตี’’ติ. ตสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ. อาปตฺตินฺติ ทุกฺกฏาปตฺตึ. ตนฺติ วตฺตํ.
เตสนฺติ สทฺธิวิหาริกานํ. วตฺตนฺติ พหุกานํ สทฺธิวิหาริกานํ วตฺตํ. สาทิยนํ วา…เป… พาโล โหตีติ เอตฺถ พาลสฺส การณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สาทิยนํ วา อสาทิยนํ วา น ชานาตี’’ติ. สาทิยนสฺส วา อสาทิยนสฺส วา อชานนตฺตา พาโล โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อชานนสฺส การณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘พาโล โหตี’’ติ. พาลตฺตา สาทิยนํ วา อสาทิยนํ วา น ชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. เตสูติ พหุเกสุ สทฺธิวิหาริเกสุ. ตสฺสาติ วตฺตสมฺปนฺนภิกฺขุสฺส. เตสนฺติ อิตเรสํ สทฺธิวิหาริกานํ.
ราธพฺราหฺมณวตฺถุกถา
๖๙. กิฺจาปิ อายสฺมา สาริปุตฺโต ชานาตีติ โยชนา. อิมินา ‘‘กึ นุ โข อชานนฺโต ปุจฺฉี’’ติ อาสงฺกํ นิวาเรติ. ภควา อนฺุาตุกาโม ¶ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปนสทฺโท ครหตฺโถ, ตถา ชานนฺโตปีติ อตฺโถ. ลหุกนฺติ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ. ลหุกตฺตา ปฏิกฺขิปิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อสฺสาติ ภควโต, อชฺฌาสยนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา’’ติวจนสฺส ยุตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พุทฺธานํ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. อยฺจาติ สาริปุตฺตตฺเถโร จ. อคฺโคติ โกฏิอุกฺกํโส. เสฏฺโติ ปวโร อุตฺตโม.
‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลนา’’ติ เอตฺถ พฺยตฺตปฏิพลานํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘พฺยตฺโต นามา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺส สาฏฺกถํ วินยปิฏกวาจุคฺคตํ ปวตฺตติ, อยํ พฺยตฺโต นามาติ โยชนา ¶ . ตสฺมินฺติ วินยปิฏกํ วาจุคฺคตภิกฺขุมฺหิ. ยสฺสาติ ภิกฺขุโน. สุคฺคหิตนฺติ สาฏฺกถาย สุฏฺุ คหิตํ. อยมฺปีติ ปิสทฺโท ปุริมภิกฺขุํ อเปกฺขติ. อิมสฺมึ อตฺเถติ อิมสฺมึ วตฺถุมฺหิ, อิมสฺมึ วิสเยติ อตฺโถ. พฺยติเรกานฺวยวเสน ปฏิพลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ. โย ปน น สกฺโกตีติ สมฺพนฺโธ. กสฺมาติ อาห ‘‘กาสโสสเสมฺหาทินา วา’’ติอาทิ. ตตฺถ กาโส จ โสโส จ เสมฺโห จ, เต อาทโย ยสฺส เคลฺสฺสาติ กาสโสสเสมฺหาทิ, อาทิสทฺเทน เอฬมูคาทโย สงฺคณฺหาติ. โอฏฺโ จ ทนฺโต จ ชิวฺหา จ, ตา อาทโย เยสํ ตาลุอาทีนนฺติ โอฏฺทนฺตชิวฺหาทโย, เตสํ. ปทพฺยฺชเนหีติ ปทอกฺขเรหิ. พฺยฺชนสทฺโท เหตฺถ อกฺขรวาจโก. หาเปตีติ คลตฺตา หาเปติ. อฺถา วา วตฺตพฺพนฺติ อฺเน สิถิลาทินา อากาเรน วา วตฺตพฺพํ. อฺถา วทตีติ อฺเน ธนิตาทิอากาเรน วทติ. ตพฺพิปรีโตติ ตสฺส อปฏิพลสฺส วิปรีโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ ชานาเปตพฺพโต. ยนฺติ ยํ อาการํ ธาตุกมฺมเมตํ, สงฺโฆติ การิตกมฺมเมตํ. อิธ การิตกมฺมํ กิโต วทติ.
๗๑. อุปสมฺปนฺนสมนนฺตราติ เอตฺถ อุปสมฺปนฺนสฺส สมนนฺตราติ อตฺถํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘อุปสมฺปนฺโน หุตฺวาว สมนนฺตรา’’ติ. เอวสทฺเทน จิรกาลํ ¶ นิวตฺเตติ. อุลฺลุมฺปตูติ เอตฺถ อุปุพฺพลุปธาตุยา อุปสคฺควเสน วา อตฺถาติสยวเสน วา ธาตูนมเนกตฺถตฺตา อิธ อุปุพฺพธรธาตุยา อตฺเถ วตฺตตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทฺธรตู’’ติ. อุฏฺาเปตฺวา, อุกฺขิปิตฺวา วา ธรตูติ อตฺโถ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อกุสลา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา’’ติ อิมินา สหาวธินา อุตฺยูปสคฺคสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘กุสเล ปติฏฺาเปตู’’ติ อิมินา สหาธาเรน ธรธาตุสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อุตฺยูปสคฺคสฺส อุกฺขิปนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สามเณรภาวา วา อุทฺธริตฺวา’’ติ. ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ อิมินา อุปาทายาติ เอตฺถ สมีเป อาทิยิตฺวาติ สทฺทตฺถมคเหตฺวา สงฺเกตตฺถวเสน ปากฏตฺตา ตสฺส สงฺเกตตฺถํ ทสฺเสติ, อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสตีติ อตฺโถ.
๗๓. อธิฏฺิตาติ เอตฺถ อธิ นิจฺจวเสน าติ ปวตฺตตีติ อธิฏฺิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิจฺจปฺปวตฺตินี’’ติ. กสฺมา จตฺตาโร ปจฺจยา นิสฺสยาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทินา จตฺตาโร ปจฺจเย นิสฺสาย อตฺตภาโว เสติ ปวตฺตตีติ นิสฺสายาติ อวุตฺตกมฺมตฺถํ ทสฺเสติ.
๑๘. อาจริยวตฺตกถา
๗๕. กินฺตายนฺติ ¶ เอตฺถ เอการโลปวเสน สนฺธิ โหตีติ อาห ‘‘กึเต อย’’นฺติ. ‘‘โอวทิตพฺโพติ’’อิมินา โอวทิโยติ เอตฺถ ณฺยปจฺจยสฺส กมฺมตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ตทตฺถายา’’ติ อิมินา ‘‘ยทิทํ คณพนฺธิก’’นฺติ อุตฺตรวากฺเย ยํสทฺทํ ทิสฺวา ปุพฺพวากฺเย ตํสทฺทํ าเปติ, ตสฺส พาหุลฺลสฺส อตฺถายาติ อตฺโถ.
๗๖. โสติ ปสูโร ปริพฺพาชโก. เตนาติ อุทายิตฺเถเรน. สหธมฺมิกนฺติ สห ธมฺเมน การเณน. พฺยตฺโต ตาว ปุพฺเพ วุตฺตลกฺขโณ โหตุ, ปฏิพโล ปน กถํ าตพฺโพติ อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ ¶ . โย ปน สกฺโกตีติ สมฺพนฺโธ. จาติ สจฺจํ. เอตนฺติ ปฏิพลตฺตํ, ‘‘ปฺจหิ…เป… วิเนตุ’’นฺติวจนํ วา.
๗๗. ติตฺถิยปกฺขสงฺกนฺเตสูติ ติตฺถิยสงฺขาตํ สาสนสฺส ปฏิปกฺขํ สงฺกมนฺเตสุ. อาจารสมาจารสิกฺขาปนกนฺติ อติวิย จริตพฺพํ อาภิสมาจาริกสีลํ สิกฺขาปนกํ. อิมินา อาจารํ สิกฺขาเปตีติ อาจริโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. นามมตฺตเมวาติ ‘‘อาจริโย’’ติ วา ‘‘อนฺเตวาสิโก’’ติ วา นามมตฺตเมว. นานนฺติ อุปชฺฌายโต วา สทฺธิวิหาริกโต วา นานํ.
๒๐. ปณามนาขมาปนากถา
๘๐. ยํ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นิสฺสยนฺเตวาสิเกน กาตพฺพนฺติ โยชนา. ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมนฺเตวาสิเกหีติ ปพฺพชฺชนฺเตวาสิเกน จ อุปสมฺปทนฺเตวาสิเกน จ ธมฺมนฺเตวาสิเกน จ. เอเตสนฺติ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมนฺเตวาสิกานํ. เอเตสูติ เอเตสุ ตีสุ อนฺเตวาสิเกสุ. อาจริยสฺสาติ ปพฺพชฺชนฺเตวาสิโก ปพฺพชฺชาจริยสฺส, อุปสมฺปทนฺเตวาสิโก อุปสมฺปทาจริยสฺสาติ อตฺโถ. สมีเปติ นิสฺสยาจริยสฺส จ ธมฺมาจริยสฺส จ อาสนฺเน. ตสฺมาติ ยสฺมา อนฺเตวาสิเกน อาจริยมฺหิ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, ตสฺมา. อาจริเยนาปีติ นิสฺสยปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา ธมฺมาจริเยนาปิ. โอวาทาจริโย เตสุ สงฺคหํ คจฺฉติ. เตสูติ จตูสุ อนฺเตวาสิเกสุ.
๒๒. นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิกถา
อาณตฺติวินิจฺฉโย
๘๓. ‘‘นิสฺสยปฏิปสฺสทฺธีสู’’ติ ¶ สมูหาธาโร. ‘‘อุปชฺฌาโย ปกฺกนฺโต วาติอาทีสู’’ติ อวยวาธาโร. ‘‘วิปฺปวสิตุกาโม’’ติ อิมินา นิราลยภาวํ ทสฺเสติ. เอวํ คเตติ เอวํ อุปชฺฌาเย คเตติ โยชนา. อฺทาปีติ อฺสฺมิมฺปิ กาเล. อุปชฺฌาเยน ปวาสิตกาเลติ อตฺโถ. เอกสมฺโภคปริโภโคติ อตฺตนา วา อุปชฺฌาเยน วา เอโก ปจฺจยสมฺโภโค จ ธมฺมปริโภโค จ. เอกทิวสมฺปีติ ปิสทฺโท ¶ ครหตฺโถ, ทฺวิหาทิกํ ปน ปเควาติ อตฺโถ. ปริหาโร นตฺถีติ อาปตฺติปริหาโร นตฺถิ, อาปตฺติยา ปริหรณํ อปนยนํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ลชฺชี เปสโลติ ลชฺชี หุตฺวา ปิยสีโล ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตทเหวาติ ตสฺมึ อุปชฺฌายสฺส ปกฺกนฺตอหนิ เอว. ตถาติ ยถา ‘‘อุปชฺฌาโย ลหุํ อาคมิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉติ, ตถา ‘‘อหํ ลหุํ อาคมิสฺสามี’’ติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. สเจ วทตีติ สเจ อาจริโย วทตีติ โยชนา. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. สภาคตนฺติ ลชฺชิเปสลภาวํ.
ยาว อาคมนาติ อุปชฺฌายสฺส ยาว อาคมนา. นนฺติ อุปชฺฌายํ. ‘‘วาเสนฺติเยวา’’ติปเท การิตกมฺมํ. ตตฺถาติ อุปชฺฌายสฺส คตฏฺาเน. เตนาติ อุปชฺฌาเยน. ปวตฺตีติ ปวตฺตนํ. นทีปูเรน วา อุปทฺทุโตติ สมฺพนฺโธ. นทีปูรตฺตา อุทโกสกฺกนํ อาคเมติ, โจราทีนํ อุปทฺทุตตฺตา สหาเย ปริเยสติ. โสติ อุปชฺฌาโย.
‘‘นิสฺสยปณามนา’’ติ อิมินา อาณาปนํ อาณตฺตีติ วจนตฺเถน นิสฺสยปณามนา อาณตฺตีติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. นิสฺสยปณามนาติ นิสฺสยสฺส อุปชฺฌาจริยสฺส ปณามนา. ตสฺมา ปณามิโต โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อาปุจฺฉีติอาทินา’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘มา มํ สุสานคมนํ อาปุจฺฉี’’ติอาทโย สงฺคณฺหาติ. เตนาติ สทฺธิวิหาริเกน. ขมาเปตพฺโพติ ติติกฺขาเปตพฺโพ.
ตาวาติ มหาเถเรหิ, มหาเถรานํ วา ปมํ. อฺตฺถาติ อุปชฺฌายสฺส วิหารโต อฺํ วิหารํ. อปฺเปวาติ อปิ เอว นาม ขเมยฺยาติ โยชนา. ตตฺเรวาติ อฺตฺเถว. ทุพฺภิกฺขาทิโทเสนาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน าติวิโยคาทิโทโส คเหตพฺโพ. ตํเยวาติ อตฺตนา วสิตํ ตเมว านํ. อฺสฺสาติ อุปชฺฌายโต อฺสฺส ภิกฺขุสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อิมินา อุปชฺฌาเยน ปริจฺจตฺตตฺตา อุปชฺฌายสโมธาเน นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิ นตฺถีติ ทีเปติ.
สโมธานวินิจฺฉโย
อาปุจฺฉิตฺวาติ =๐๐ ¶ อนฺเตวาสิกํ อาปุจฺฉิตฺวา. ตตฺราปีติ อาจริยนฺเตวาสิเกสุปิ. กทาติ กสฺมึ กาเล. สายนฺเห วา รตฺตึวาติ อชฺช สายนฺเห วา รตฺตึ วา. ตํขเณเยวาติ ตสฺมึ สมฺปฏิจฺฉนกฺขเณเยว.
โส จาติ อนฺเตวาสิโก จ. ตโตติ คามโต. สุคโตติ สุฏฺุ คโต, นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อธิปฺปาโย. อถาปีติ ปุน จ ปรํ. อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกมเน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกมเน ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาจริยํ อนาปุจฺฉา’’ติอาทิ. อุปจารสีมาติกฺกเมติ อุปจารสีมาย อติกฺกเม สติ, อติกฺกมนเหตุ วาติ โยชนา. เอตฺถ จ อุปจารสีมา นาม ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขโปเยว, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานํ.
สายนฺเห วา รตฺติภาเค วาติ อชฺช สายนฺเห วา รตฺติภาเค วา. สฺเวติ สุเว.
พหิสีมนฺติ อุปจารสีมโต พหิ. ตโตติ พหิสีมโต. ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานนฺติ อนฺเตวาสิกโต ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ. อติกฺกมิตฺวาติ อุปจารสีมโต พหิ อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกานํ วสนฏฺานโต อติกฺกมิตฺวา.
มุจฺจิตุกาโมติ อนฺเตวาสิกมฺหา มุจฺจิตุกาโม เอว. ปณาเมตีติ กายวาจาหิ ปณาเมติ. สาลโยติ อาจริเย สาเปกฺโข. ‘‘นิราลโย’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘น ทานี’’ติอาทิ. เอวมฺปีติ ธุเร นิกฺขิตฺเตปิ. อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเป สติ, ธุรนิกฺเขปเหตุ วา ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ โยชนา. ปณามิเตน ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. อาจริยนฺติ นิสฺสยาจริยํ. เจติยํ วา วนฺทนฺตํ อุปชฺฌายนฺติ สมฺพนฺโธ, มคฺคปฺปฏิปนฺนํ วา อุปชฺฌายนฺติ โยชนา. ทูรตฺตาติ ทูรภาวโต. อุปริปาสาเทติ ปาสาทสฺส อุปริ. ตนฺติ อุปชฺฌายํ. นิสินฺนํ อุปชฺฌายนฺติ สมฺพนฺโธ.
สวนวเสน ¶ สโมธาเน วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุปชฺฌายสฺส สทฺทนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๓. อุปสมฺปาเทตพฺพปฺจกกถา
๘๔. อิทานิ =๐๑ ยํ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺเขปโตติ องฺคานิ อนุทฺธริตฺวา สมาสโต. ตตฺถาติ ยํ ‘‘ปฺจหิ ภิกฺขเว องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา’’ติอาทิมาห, ตตฺถ. อคุณงฺเคหีติ คุณวิรหิเตหิ องฺเคหิ. โสติ ภิกฺขุ. น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ เอตฺถ กมฺมวาจาจริเยน หุตฺวา น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘อุปชฺฌาเยน หุตฺวา น อุปสมฺปาเทตพฺพ’’นฺติ. เอตฺถาติ เอเตสุ ปฺจเกสุ. อาทีสูติ เอตฺถ ปุพฺโพ นิทสฺสนตฺโถ อิติสทฺโท โลโป โหติ. อิติอาทีสูติ หิ อตฺโถ. อยุตฺตวเสนาติ อนนุรูปวเสน. โยติ ภิกฺขุ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปเร จ สมาทเปตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ สีลกฺขนฺธาทิเก. ปริหรตีติ ปริสํ ปริสฺสยโต หรติ อปเนติ. ตสฺสาติ ภิกฺขุโน. ‘‘สีลาทีหี’’ติปทํ ‘‘ปริหายติเยวา’’ติปเท อปาทานํ, ‘‘น วฑฺฒตี’’ติปเท กรณํ. ตสฺมาติอาทิ ลทฺธคุณํ. เตนาติ ภิกฺขุนา. กสฺมา อาปตฺติองฺควเสน น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. ตสฺเสวาติ ขีณาสวสฺเสว. น วเทยฺยาติ ขีณาสวานํ อนภิรติยา อนุปฺปนฺนตฺตา น วเทยฺย. ยทิ น ขีณาสวสฺเสว อุปชฺฌายาจริยภาโว อนฺุาโต, อถ กสฺมา ขีณาสวปฺจโก วุตฺโตติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ยสฺมา น ปริหายตีติ สมฺพนฺโธ.
อนฺตคฺคาหิกายาติ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตํ อนฺตํ ลามกํ คณฺหาติ, คณฺหาเปตีติ วา อนฺตคฺคาหิกา, ตาย. ทิฏฺิยาติ มิจฺฉาทิฏฺิยา. ยตฺตกํ สุตนฺติ ภิกฺขุโนวาทกสิกฺขาปเท (ปาจิ. อฏฺ. ๑๔๕-๑๔๗) วุตฺตํ ยตฺตกํ สุตํ. เตนาติ สุเตน ऋ. ยํ อาปตฺตาทิ เตน ชานิตพฺพนฺติ โยชนา.
อาปตฺตึ ¶ น ชานาตีติ เอตฺถ อาปตฺตึ อาปนฺโนติ น ชานาตีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ นามา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อาปนฺโน’’ติ อิมินา ‘‘อาปตฺติ’’นฺติปทํ ‘‘อาปนฺโน’’ติปาเสเสน โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
อาภิสมาจาริกายาติ เอตฺถ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนสีลโต อภิวิเสเสน สมฺมา จริตพฺพนฺติ อาภิสมาจารํ, ขนฺธกปริยาปนฺนํ วตฺตปฏิปตฺติสีลํ, ตํ อารพฺภ ปฺตฺตา อาภิสมาจาริกา, ขนฺธกปริยาปนฺนา สิกฺขา, ตาย. อาทิพฺรหฺมจาริยกายาติ เอตฺถ มคฺคสงฺขาตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส อาทิ มริยาโท อาทิพฺรหฺมจริโย, ตสฺมึ ปวตฺตา อาทิพฺรหฺมจริยกา =๐๒, อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนา สิกฺขา, ตาย. เสกฺขปณฺณตฺติยนฺติ สิกฺขิตพฺพฏฺเน สิกฺขา, สา เอว ภควตา ปฺตฺตตฺตา เสกฺขปณฺณตฺติ. อถ วา สิกฺขนํ สิกฺขา, ตาย สิกฺขนตฺถาย ภควตา ปฺปียตีติ เสกฺขปณฺณตฺติ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนสิกฺขาเยว, ตสฺสํ. อภิธมฺเมติ เอตฺถ สุตฺตนฺตปาฬิโต อภิ อติเรโก, อภิวิสิฏฺโ วา ธมฺโม อภิธมฺโมติ วุตฺเต นามรูปปริจฺเฉทกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ อาห ‘‘นามรูปปริจฺเฉเท’’ติ. อภิวินเยติ เอตฺถ อภิภวิตฺวา กายวาจํ วิเนตีติ อภิวินโย, อภิภวิตฺวา กายวาจํ วิเนติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา อภิวินโยติ วุตฺเต วินยปิฏกนฺติ อาห ‘‘สกเล วินยปิฏเก’’ติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปเทสุ, สพฺเพสํ วา ปทานํ. อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ โยชนา. ‘‘การเณนา’’ติ เอตฺถ การณสทฺเทน ‘‘ธมฺมโต’’ติ เอตฺถ ธมฺมสทฺทสฺส สภาวตฺถาทโย นิวาเรตฺวา การณตฺถตํ ทีเปติ, เอนสทฺเทน โตปจฺจยสฺส วิเสสนตฺถํ. อิตีติ เอวํ ยถาวุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. จตุตฺเถติ จตุตฺถปฺจเก. จตุตฺถปฺจกโต ตีณิ ปทานิ, ปฺจมปฺจกโต ทฺเว ปทานิ คเหตฺวา ปฺจกํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จตฺตาโร ปฺจกา’’ติ. อฏฺสุ ปฺจเกสูติ สมฺพนฺโธ.
อิติ โสฬสปฺจกวินิจฺฉเย โยชนา สมตฺตา.
๒๔. อุปสมฺปาเทตพฺพฉกฺกกถา
๘๕. ตนฺติ ¶ อูนทสวสฺสปทํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ฉกฺเกสุ. ตตฺถาติ ฉกฺเกสุ. ‘‘ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรนา’’ติ วุตฺตตฺตา วิภงฺควเสน คเหตพฺพานีติ อาห ‘‘อุภโตวิภงฺควเสน วุตฺตานี’’ติ. มาติกาวิภงฺควเสน สุฏฺุ วิภชิตพฺพานีติ สุวิภตฺตานิ, วาจุคฺคตวเสน สุนฺทรา ปวตฺติ เอเตสนฺติ สุปฺปวตฺตีนิ, สุตฺตโต อนุพฺยฺชนโต สุฏฺุ วินิจฺฉิตพฺพานีติ สุวินิจฺฉิตพฺพานีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มาติกาวิภงฺควเสนา’’ติอาทิ.
๒๕. อฺติตฺถิยปุพฺพวตฺถุกถา
๘๖. โย ปนาติ โย ปน อฺติตฺถิยปุพฺโพ. อฺโปีติ ปสูรโต อปโรปิ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ตสฺมินฺติ อฺติตฺถิยปุพฺเพ. ตตฺถาติ ‘‘โย โส ภิกฺขเว อฺโปี’’ติอาทิวจเน. อยนฺติ ปริวาโส. นคฺคปริพฺพาชกสฺเสวาติ วตฺวา ตสฺส เภทํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาชีวกสฺส วา อเจลกสฺส วา’’ติ. ตตฺถ อาชีวโก อุปริ เอกเมว วตฺถํ อุปกจฺฉเก ปเวเสตฺวา ปริทหติ, เหฏฺา นคฺโค. อเจลโก ปน สพฺเพน สพฺพํ นคฺโคเยว. โสปีติ =๐๓ นคฺคปริพฺพาชโกปิ. วาลกมฺพลาทีนนฺติ วาเลน กตํ กมฺพลํ, อาทิสทฺเทน เกสกมฺพลาทโย สงฺคณฺหาติ. อสฺสาติ ปริพฺพาชกสฺส. อฺสฺสาติ นคฺคปริพฺพาชกโต อปรสฺส. ปณฺฑรงฺคาทิกสฺสาติ ปณฺฑรํ เสตวตฺถํ องฺเค สรีเร เอตสฺสตฺถีติ ปณฺฑรงฺโค, อาทิสทฺเทน นีลงฺคาทโย สงฺคณฺหาติ.
เอวนฺติ อิมินา เกสมสฺสุโอโรปนาทินา. ปพฺพาเชนฺเตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมินฺติ อฺติตฺถิยปุพฺเพ, นิสินฺเนเยวาติ โยชนา. อนาทเร เจตํ ภุมฺมวจนํ. ตสฺสาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส. นยิเมติ น อิเม, ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อฺติตฺถิยปุพฺพํ.
๘๗. ‘‘เอวํ โข…เป… อนาราธโก’’ติ อยํ กถา มาติกาติ โยชนา. อสฺสาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส. ตสฺเสวาติ ตสฺสาเยว มาติกาย. ตตฺถาติ วิภงฺเค. อติกาเลนาติ เอตฺถ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วตฺตกรณเวลาเยว อติกาโล นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ ‘‘วตฺตกรณเวลายเมวา’’ติ. อิมินา ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติปิ ทสฺเสติ. ตตฺเถวาติ กุลฆเรสุเยว. อฺทตฺถูติ เอกํเสน, ‘‘กโรนฺโต’’ติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. เอวมฺปิ กโรนฺโต อฺติตฺถิยปุพฺโพติ โยชนา. ‘‘สมฺปาทโก’’ติ อิมินา อนาราธโกติ เอตฺถ อาราธสทฺทสฺส สาธนตฺถํ ทสฺเสติ, โตสนตฺถาทโย นิวตฺเตติ.
อชฺฌาจารตฺถิกา วิสนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ เวสิยา, โสภณรูปสงฺขาตํ เวสํ ธาเรตีติ วา เวสิยา. เตน วุตฺตํ ‘‘สุลภชฺฌาจารา’’ติอาทิ. อามิโสเยว กิฺชกฺโข อปฺปมตฺตกฏฺเนาติ อามิสกิฺชกฺโข, วิเสสนปรปโท. อถ วา อามิโส จ ตโต อฺโ กิฺชกฺโข จ อามิสกิฺชกฺขํ, ตสฺส สมฺปทานํ อามิสกิฺชกฺขสมฺปทานํ. กิฺชกฺขสทฺโท เกสรสฺเสว มุขฺยโต วาจโก, อปฺปมตฺตกสฺส ปน รูฬฺหีวเสน. วิธวาติ เอตฺถ ธวสทฺโท ปติโนเยว วาจโก, น รุกฺขวิเสสสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มตปติกา วา’’ติอาทิ. อิเมหิ ปเทหิ มตวเสน วา ปวุตฺถวเสน วา วิคโต ธโว เอตาสํ, ธเวน วา วิคตาติ วิธวาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตาติ วิธวา. โยพฺพนปตฺตตฺตา วา โยพฺพนาตีตตฺตา วา ถุลฺลา มหนฺตา กุมาริกาติ ถุลฺลกุมาริกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โยพฺพนปตฺตา’’ติอาทิ. ปณฺฑกาติ เอตฺถ อาสิตฺตปณฺฑกาทีสุ ปฺจสุ ปณฺฑเกสุ นปุํสกปณฺฑโกวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘นปุํสกา’’ติ. สมานปพฺพชฺชาติ ภิกฺขูหิ สมานปพฺพชฺชา. ตโตติ วิสฺสาสโต.
ตตฺถาติ เวสิยาทีสุ. ตาสนฺติ เวสิยานํ. โสติ อฺติตฺถิยปุพฺโพ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ =๐๔ วิธวาทีสุ. คนฺตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ตถาติ ยถา คนฺตพฺพตฺตํ วุตฺตํ, ตถา.
อุจฺจาวจานีติ เอตฺถ อุทฺธํ จยติ วฑฺฒตีติ อุจฺจํ, จยโต อวคโต วิโยโคติ อวจํ. อุจฺจฺจ อวจฺจ อุจฺจาวจานีติ วจนตฺเถน มหนฺตขุทฺทกตฺโถติ อาห ‘‘มหนฺตขุทฺทกานี’’ติ. ‘‘กมฺมานี’’ติ อิมินา ‘‘กรณียานี’’ติปทสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ตํทสฺสเนน จ กตฺตพฺพานีติ กรณียานีติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ตตฺถาติ มหนฺตขุทฺทเกสุ กมฺเมสุ ¶ . ตตฺถ น ทกฺโขติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เตสุ เตสุ นวกมฺเมสู’’ติ. ‘‘อุฏฺานวีริยสมฺปนฺโน’’ติ อิมินา นตฺถิ อลโส โกสชฺชํ เอตสฺสาติ อนลโสติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺราติ เอตฺถ ตฺรปจฺจโย สตฺตมฺยตฺเถ วิจฺฉาโชตโกติ อาห ‘‘เตสุ เตสู’’ติ. ‘‘านุปฺปตฺติกาย วีมํสายา’’ติ วุตฺตวจนสฺสตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทเมว’’นฺติอาทิ. ‘‘ตสฺมึเยว ขเณ อุปฺปนฺนปฺายา’’ติ อิมินา ‘‘านุปฺปตฺติกายา’’ติ เอตฺถ านสทฺโท ตงฺขณตฺโถติ ทสฺเสติ. อลํ กาตุนฺติ เอตฺถ อลํสทฺโท ภูสนวารณปริยตฺตสงฺขาเตสุ ตีสุ อตฺเถสุ ปริยตฺตตฺโถติ อาห ‘‘กาตุํ สมตฺโถ’’ติ.
ติพฺพจฺฉนฺโทติ ติขิณฉนฺโท. ‘‘พลวจฺฉนฺโท’’ติ อิมินา อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. โลกิยสมาธิภาวนายาติ โลกิยาย อฏฺสมาปตฺติสงฺขาตาย สมาธิภาวนาย.
อิธาคโตติ อิมสฺมึ สาสเน อาคโต. ติตฺถายตนสามิกสฺสาติ ตรนฺติ อุปฺลวนฺติ สตฺตา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย. ตเมว อายตนํ ทิฏฺิคติกานนฺติ ติตฺถายตนํ. อถ วา ติตฺถเมเตสมตฺถีติ ติตฺถิโน, เตสมายตนํ ติตฺถายตนํ, ตสฺส สามิโก ติตฺถายตนสามิโก, ตสฺส. ตสฺส ทิฏฺิยาติ เอตฺถ ทิฏฺิสทฺโท ลทฺธิปริยาโยติ อาห ‘‘ตสฺส สนฺตกาย ลทฺธิยา’’ติ. กสฺมา สา ลทฺธิ ‘‘ขนฺตี’’ติ จ ‘‘รุจี’’ติ จ ‘‘อาทาโย’’ติ จ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. สาเยว ลทฺธิ ขมติ เจว รุจฺจติ จ คหิตา จาติ โยชนา. ตสฺส ติตฺถกรสฺสาติ กตฺวตฺเถ สามิวจนํ. ตสฺสาติ ติตฺถายตนสามิกสฺส. ภฺมานายาติ ภณิยมานาย. อนภิรทฺโธติ เอตฺถ อนภิราธิโต อปริโตสิตจิตฺโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปริปุณฺณสงฺกปฺโป, โน ปคฺคหิตจิตฺโต’’ติ. ยทิทนฺติ ยํ อิทํ ‘‘อนตฺตมนตฺต’’นฺติ วา ‘‘อตฺตมนตฺต’’นฺติ วา สมฺพนฺโธ. อิมินา ‘‘อิท’’นฺติปทสฺส อนิยมํ ทสฺเสติ. อิเมติ ภิกฺขู. ยฺจ อนตฺตมนตฺตนฺติ โยชนา. ตสฺเสวาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส ¶ เอว อนตฺตมนตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ ทฺเว อตฺตมนตฺตานิ, ทฺเว อนตฺตมนตฺตานีติ จตุพฺพิธํ อิทํ ธมฺมชาตํ. สงฺฆาฏนียนฺติ สงฺฆฏิตพฺพํ, สนฺนิจยํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ‘‘อนาราธเก’’ติอาทินา อนาราธนียสฺมินฺติ =๐๕ เอตฺถ น อาราเธติ วตฺตํ อเนน กมฺเมนาติ อนาราธนียนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อิทนฺติ จตุพฺพิธํ. ลิงฺคนฺติ การณํ. ลกฺขณนฺติ จิหนํ. อิโตติ อฏฺงฺคโต นีหเฏนาติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตวิปลฺลาเสนาติ กณฺหปกฺเข วุตฺตวิปรีเตน.
สุกฺกปกฺเข อฏฺงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นาติกาเลน คามปเวสนํ นาติทิวา ปฏิกฺกมน’’นฺติอาทิ. กณฺหปกฺเขปิ อิมินา นเยน อฏฺงฺคานิ สโมธาเนตพฺพานิ. ‘‘ปริโตสโก’’ติ อิมินา อาราธกสทฺทสฺส โตสนตฺถํ ทสฺเสติ. เหฏฺา ปน ‘‘สมฺปาทโก’’ติ วุตฺตตฺตา สาธนตฺถํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ.
อุปสมฺปทมาฬเกปีติ อุปสมฺปาทฏฺาเน เอกกูฏยุตฺเต อเนกโกเณ ปติสฺสยวิเสเสปิ. โส หิ เอกกูฏํ กตฺวา อเนเกหิ โกเณหิ มลียติ วิภูสียตีติ มาโฬติ วุจฺจติ. ‘‘จตฺตาโร มาเส ปริวสิตพฺพ’’นฺติวจนํ อสทิสูปมาย ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิมาห. หีติ สจฺจํ. อสฺสาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส. ปริวสนฺโต อฺติตฺถิยปุพฺโพติ สมฺพนฺโธ. อนฺตราติ จตุมาสสฺส อพฺภนฺตเร. กุปฺปนสภาโวติ นสฺสนสภาโว. ปริคฺคณฺหาตีติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหาติ. นามรูปํ ววตฺถเปตีติ ‘‘อิทํ นามํ, อิทํ รูป’’นฺติ ววตฺถเปติ. ลกฺขณนฺติ นมนรุปฺปนลกฺขณํ, อนิจฺจาทิลกฺขณํ วา. โสตาปตฺติมคฺคสฺส ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาปหานํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สมูหตานิ…เป… สลฺล’’นฺติ. อพฺพุฬฺหนฺติ อาวหิยิตฺถาติ อพฺพุฬฺหํ, อุทฺธํ วหิยิตฺถาติ อตฺโถ. อาตฺยูปสคฺโค หิ อุทฺธงฺคมตฺโถ. ตํทิวสเมวาติ ตสฺมึ โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปฏิลภนทิวเสเยว. ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. ตทเหวาติ ตสฺมึ โสตาปนฺนภวนอหนิ เอว.
ตสฺสาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส. ปาฬิยํ ปตฺตสฺส อนาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปตฺตมฺปิ ตเถวา’’ติ. ยถา อุปชฺฌายมูลกํ จีวรํ ปริเยสิตพฺพํ, ปตฺตมฺปิ ตเถวาติ ¶ อตฺโถ. อิทนฺติ ปตฺตจีวรํ. อิมสฺสาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส. อฺเติ อุปชฺฌายโต อปเร. เตหิปีติ อฺเหิปิ. วิโลมาติ ปฏิโลมา. อายตฺตนฺติ อธีนํ. อายตฺตชีวิกตฺตาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส อุปชฺฌาเยน อายตฺตชีวิกตฺตา. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. วจนกโรติ วจนํ กโร. วากฺเยปิ สมาเสปิ วจนสทฺทสฺส ‘‘ตสฺสา’’ติ ปทเมว อเปกฺขตฺตา ‘‘วจนกโร’’ติ สมาโส โหติ. เอเสว นโย ‘‘อุปชฺฌาเยน อายตฺตชีวกตฺตา’’ติ เอตฺถาปิ. เตนาติ วจนกรเหตุนา.
อคฺคิปริจรณกาติ =๐๖ อคฺคิปูชกา. อิมินา อคฺคึ ปริจรนฺตีติ อคฺคิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตาปสาติ ชฏาธรา. เต หิ ยสฺมา ชฏา จ ตโป จ เอเตสมตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ชฏิลา’’ติ จ ‘‘ตาปสา’’ติ จ วุจฺจนฺติ. เอเตติ ชฏิลกา. ‘‘กิริยํ น ปฏิพาหนฺตี’’ติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถิ กมฺมํ, อตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ. เอตเทว ปพฺพชฺชนฺติ เอตํ เอว ตาปสปพฺพชฺชํ. เอเตสนฺติ ชฏิลานํ. สาสเนติ พุทฺธสฺส สาสเน. เตสนฺติ าตีนํ, อิมํ ปริหารนฺติ สมฺพนฺโธ. เตติ าตโย. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. าติเสฏฺสฺสาติ าติเยว เสฏฺโ, าตีนํ วาติ าติเสฏฺโ, ตสฺส, พุทฺธสฺสาติ สมฺพนฺโธ.
๒๖. ปฺจาพาธวตฺถุกถา
๘๘. มคเธสูติ เอตฺถ พหุวจนปเทน วุตฺตตฺตา ชนปทสฺส นามนฺติ อาห ‘‘มคธนามเก ชนปเท’’ติ. อมนุสฺสานฺจาติ มนุสฺเสหิ อฺสตฺตานฺจ. อุสฺสนฺนสทฺโท จ อุสฺสทสทฺโท จ วุฑฺฒิปฺปตฺตปริยาโยติ อาห ‘‘อุสฺสนฺนา วุฑฺฒิปฺปตฺตา’’ติ. ‘‘ผาติปฺปตฺตา’’ติ อิมินา ตเมวตฺถํ ทสฺเสติ. เตหีติ กุฏฺาทีหิ ปฺจหิ อาพาเธหิ.
ตตฺถาติ กุฏฺาทีสุ ปฺจสุ อาพาเธสุ. อาพาธิกํ อาภุโส พาธติ ปีเฬตีติ อาพาโธ, องฺคปจฺจงฺคํ กุฏติ ฉินฺทตีติ กุฏฺํ. ‘‘รตฺตกุฏฺํ วา’’ติอาทีสุ วาสทฺเทน เสตกุฏฺาทีนิปิ สงฺคณฺหาติ. กีฏิภ ททฺทุ ขชฺชุ อาทิปฺปเภทมฺปีติ กีฏิโภ จ ททฺทุ จ ขชฺชุ จ กีฏิภททฺทุขชฺชุโย ¶ , ตา อาทโย เยสํ กุฏฺานนฺติ กีฏิภททฺทุขชฺชุอาทโย, เตสํ ปเภโท กีฏิภททฺทุ ขชฺชุอาทิปฺปเภโท, ตมฺปิ. ตตฺถ กีฏิโภติ กีฏ อิโภติ ปทวิภาโค กาตพฺโพ. ตตฺถ กีโฏติ กิมิ. อิมินา กีฏกุลาวกํ ‘‘กีโฏ’’ติ คเหตพฺพํ, กีโฏ วิยาติ กีโฏ, กุฏฺวิเสโส. อิโภติ คโช. อิมินา คชสฺส สพลํ ‘‘อิโภ’’ติ คเหตพฺพํ. อิโภ วิยาติ อิโภ, กุฏฺวิเสโส. กีโฏเยว อิโภ กีฏิโภ, กุฏฺาพาธวิเสโส, ยํ โลเก ‘‘กุฏฺฏาพาธ วิเสโส’’อิติ โวหรนฺติ. ททฺทูติ กจฺฉุ. สา หิ สรีรํ ทํสติ วิทํสติ, หึสตีติ วา ททฺทุติ วุจฺจติ. เอกสฺส ทการสฺส รการํ กตฺวา ‘‘ททฺทุ’’ติปิ ปาโ. ยํ โลเก ‘‘ปฺเว:’’อิติ โวหรนฺติ. ขชฺชูติ กณฺฑุวนํ. ตฺหิ สรีรํ ขชฺชติ พฺยถติ ขทติ, หึสตีติ วา ขชฺชูติ วุจฺจติ. ยํ โลเก ‘‘ขชฺช’’อิติ โวหรนฺติ. ‘‘กจฺฉู’’ติปิ ปาโ, โส อปาโ ททฺทุสทฺเทน ตสฺส คหิตตฺตา. ตนฺติ กุฏฺํ. ปกติปฏิจฺฉนฺนฏฺาเนติ ปกติยา ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน, ยถานิวตฺถปารุตฏฺาเนติ อตฺโถ. อิมินา วิเสสโต ปฏิจฺฉนฺนํ นิวตฺเตติ. อวฑฺฒนกปกฺเข ิตํ สเจ โหตีติ โยชนา. ปกติวณฺเณติ =๐๗ ปกติฉวิยํ. ยถา อวณา ฉวิ โหติ, ตถาติ อตฺโถ. อิทํ วณวตฺถุํ สนฺธาย น วุตฺตํ.
เมทคณฺโฑติ เมโท อสฺมึ อตฺถีติ เมโท, คณฺฑติ โผโฏ ภวตีติ คณฺโฑ, เมโทเยว คณฺโฑ เมทคณฺโฑ. ยํ โลเก ‘‘เมทคณฺโฑอิติ โวหรนฺติ. โกลฏฺีติ โกลํ วุจฺจติ พทรผลํ, ตสฺส อฏฺิ โกลฏฺิ. อวฑฺฒนกปกฺเข ิเต สตีติ โยชนา. สฺฉวินฺติ สํวิชฺชมานฉวึ, สฺชาตฉวึ วา. อุณฺณิคณฺฑาติ อุทฺธํ นมนฺตีติ อุณฺณิโย, ตาเยว คณฺฑา อุณฺณิคณฺฑา. เย โลเก ‘‘อุณฺณิคณฺฑา’’ อิติ โวหรนฺติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สรีรปเทเส. ขีรปีฬกาติ ขีรํ เอตฺถ อตฺถีติ ขีรา, ตา เอว ปีฬกา ขีรปีฬกา. ยา โลเก ‘‘ขีรปีฬกา’’ อิติ จ อิติ จ โวหรนฺติ. ตาสูติ ปีฬกาสุ. ขีรปีฬกา นาม คณฺฑา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ขรปีฬกาติ ขรสภาวา ปีฬกา. ขรสภาวตฺตา เตน สตฺตา มรณมฺปิ คจฺฉนฺติ, มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. ยา ¶ โลเก อิติ ‘‘ขีรปีฬกา’’ โวหรนฺติ. ปทุมกณฺณิกา นาม คณฺฑา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปทุมสฺส กณฺณิกา วิย ปทุมกณฺณิกา. ยา โลเก ‘‘ปทุมกณฺณิกา’’อิติ โวหรนฺติ. สาสปพีชกา นาม คณฺฑาติ สมฺพนฺโธ. สาสปสฺส พีชํ ปมาณเมตาสนฺติ สาสปพีชกา. ยา โลเก ‘‘สาสปพีชกา’’ อิติ โวหรนฺติ. ตา สพฺพาติ สพฺพา ตา ปีฬกา, คณฺฑชาติโย วา. ตาสูติ ปีฬกาสุ, คณฺฑชาตีสุ วา.
ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณนฺติ ปทุมํ นาม รตฺตํ, ปุณฺฑรีกํ นาม เสตํ, เตสํ ปุปฺผปตฺตสฺส วณฺณํ วิย วณฺณเมตสฺสาติ ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณํ, สงฺขกุฏฺํ. ยํ โลเก ‘‘ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณํ, สงฺขกุฏฺํ’’ อิติ โวหรนฺติ. เยนาติ กุฏฺเน. คุนฺนํ สรีรํ สพลํ วิย มนุสฺสานํ สรีรํ สพลํ โหตีติ โยชนา. ตสฺมินฺติ กิลาเส. โสสพฺยาธีติ ขยโรโค. โส หิ ยสฺมา มํสโลหิตาทีนิ โสสาเปติ, ตสฺมา โสโสติ วุจฺจติ. ยํ โลเก ‘‘สาํส’’ อิติ จ ‘‘โสสพฺยาธิ’’ อิติ จ โวหรนฺติ. ตสฺมินฺติ โสสพฺยาธิมฺหิ. อปมาโรติ อปสฺมาโร. โส หิ สารโต อปคตตฺตา ‘‘อปมาโร’’ติ วุจฺจติ สการสฺส มการํ กตฺวา. ยํ โลเก ‘‘อปมาร’’ อิติ จ ‘‘อรู?’’อิติ จ โวหรนฺติ. ตตฺถาติ ทฺวีสุ อุมฺมาเทสุ. อาธาเร เจตํ ภุมฺมวจนํ. ทุตฺติกิจฺโฉ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๗. ราชภฏวตฺถุกถา
๙๐. อุจฺจินถาติ เอตฺถ จิธาตุยา วฑฺฒนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วฑฺเฒถา’’ติ. โสตาปนฺนตฺตาติ พิมฺพิสารรฺโ =๐๘ โสตาปนฺนภาวโต. ฆาเตถาติ ชีวิตา โวโรเปถ. หนถาติ ปหรถ. ตโตติ อุปชฺฌายโต. อาจริโย เสฏฺโติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ อาจริยโต. อิทนฺติ วจนํ, อาคตนฺติ สมฺพนฺโธ. อาหํสุ โวหาริกา มหามตฺตา มุสาวาเทนาติ โยชนา. อมจฺโจติ สพฺพราชกิจฺเจสุ อมา สห รฺา ภวตีติ อมจฺโจ. อมาสทฺโท สหตฺเถ นิปาโต. ‘‘อมา’’ติ นิปาตโต ภวตฺเถ อจฺจปจฺจโย ¶ (โมคฺคลฺลาเน ๔.๒๓ สุตฺเต). มหามตฺโตติ มหนฺโต มตฺตา อิสฺสริยา เอตสฺสาติ มหามตฺโต. มตฺตาสทฺโท เหตฺถ อิสฺสริยวาจโก. เสวโกติ ราชานํ เสวติ ภชตีติ เสวโก. ภตฺตเวตนภโฏติ ภตฺตเวตนานมตฺถาย ภโฏ. ตสฺสาติ ราชภฏสฺส. ปุตฺตนตฺตภาตุกาทโยติอาทิสทฺเทน ภาคิเนยฺยาทโย สงฺคณฺหาติ. โย ปนาติ ราชภโฏ ปน. นิยฺยาเตตีติ อปฺเปติ. ตํ านนฺติ ตํ ราชภฏฏฺานํ. เยน วาติ กมฺมกาเรน วา. ยํกมฺมการณาติ ยสฺส กมฺมสฺส การณา. โย วาติ ราชภโฏ วา. ปพฺพชสฺสูติ ปพฺพาเชหิ.
๒๘. โจรวตฺถุกถา
๙๑. ทิฏฺปุพฺโพติ องฺคุลิมาโล ปุพฺเพ ทิฏฺโ. อยนฺติ โจโร. โสติ องฺคุลิมาโล. อฺเสํ สนฺติกา วจนํ สุณนฺตีติ โยชนา. เตติ มนุสฺสา. อุพฺพิชฺชนฺติปีติ กาเยน อุพฺพิชฺชนฺติปิ. อุตฺตสนฺติปีติ จิตฺเตน อุตฺตสนฺติปิ. องฺคุลิมาโล ภิกฺขูหิ น ปพฺพาชิโต, นนุ ภควตา ปน สยํ ปพฺพาชิโต, อถ กสฺมา ‘‘น ภิกฺขเว’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภควา สยํ ธมฺมสฺสามี’’ติ. ธมฺมสฺสามีติ จ ธมฺมสฺส อิสฺสโร, ธมฺเมน วา เทวมนุสฺสานํ อิสฺสโร, อธิปตีติ อตฺโถ. ภิกฺขูนํ อกรณตฺถาย ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ ‘‘น ภิกฺขเว’’ติอาทิวจเน. ‘‘ธชํ พนฺธิตฺวา’’ติอาทินา ธชสฺส พนฺธนํ ธชพนฺโธ, ธชพนฺโธ วิยาติ ธชพนฺโธ, ธชพนฺโธ หุตฺวา จรตีติ ธชพนฺโธติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ธชพนฺโธ, ตสฺมา. โยติ โจโร. ปนฺถทุหนํ วาติ ปนฺเถ ทุหนํ วา. ปฺายติ จาติ เอตฺถ จสทฺโท วากฺยสมฺปิณฺฑนตฺโถ. น เกวลฺหิ วิจรติเยว, อถ โข ปฺายติ จาติ อตฺโถ. อิทนฺติ โจรกมฺมํ. รชฺชนฺติ ราชภาวํ. โสติ ราชปุตฺโต. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตสฺมินฺติ ราชปุตฺเต. ปุพฺเพติ ปุพฺพกาเล. ตนฺติ โจรํ. เอวนฺติ อิมินากาเรน, ชานนฺติ เจติ โยชนา. อทิสฺสมานาติ อตฺตานํ อปฺายมานา. อิทํ สนฺธิจฺเฉทาทิโจเร ¶ สนฺธาย วุตฺตํ, น อมฺพลพุชาทิโจเร. ปจฺฉาปีติ เถยฺยกรณโต ปจฺฉาปิ. เตปีติ โจเรปิ.
๙๒. ภเยนาติ ภยโต. เอเต ปนาติ ภิกฺขู ปน. ลทฺธาภยตฺตาติ ราชโต ลทฺโธ อภโย อิเมหีติ ลทฺธาภยา, เตสํ ภาโว ลทฺธาภยตฺตํ, ตสฺมา. การเภทโกติ เอตฺถ การสทฺโท รุกฺขวิเสเส =๐๙ จ สกฺกาเร จ พนฺธนาลเย จ ปวตฺตติ, อิธ ปน พนฺธนาลเยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘การํ วุจฺจติ พนฺธนาคาร’’นฺติ. พนฺธนาคารฺหิ กโรนฺติ ตํ ปเวสิเต ชเน หึสนฺติ เอตฺถาติ ‘‘การา’’ติ วุจฺจติ. อิธาติ ‘‘การเภทโก’’ติปเท. ทีปพนฺธนํ วา โหตูติ โยชนา. อิเมหิ ปเทหิ น เกวลํ พนฺธนาคารํเยว การา นาม โหติ, อถ โข อนฺทุพนฺธนาทีนิปิ การาเยว นามาติ ทสฺเสติ. โยติ โจโร. เอเตสูติ พนฺธเนสุ. มฺุจิตฺวา วาติ รชฺชุพนฺธนํ นิพฺเพเตฺวา วา. อิเมหิ ปเทหิ น เกวลํ การาย ภินฺทนโต เอว การเภทโก นาม โหติ, อถ โข ฉินฺทนมฺุจนวิวรเณหิปิ การเภทโกเยว นามาติ ทสฺเสติ. ทีปนฺตรนฺติ พนฺธนทีปโต อนฺตรํ อฺํ ทีปนฺติ อตฺโถ. จกฺกวาฬพนฺธนํ ภินฺทิตฺวา จกฺกวาฬนฺตรํ คโต อฏฺกถายํ น วุตฺโต. โสติ นโจรโก. คามนิคมปฏฺฏนาทีนีติ เอตฺถ ปฏฺฏนนฺติ นาวาปฏฺฏนํ, สกฏปฏฺฏนฺจ. เกณิยาติ รฺโ ทาตพฺพอาเยน. ตนฺติ เกณึ. นิธานนฺติ นิกฺขณิตฺวา ปิตํ ธนํ. อุปสํหริตฺวาติ ราชาทีนํ สนฺติกํ หริตฺวา. ตนฺติ กสิกมฺมาทีหิ สมฺปาเทตฺวา ชีวนฺตํ. ตตฺเถวาติ พนฺธาปิตฏฺาเนเยว.
๙๓. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. โย โกจิ ปลาโตติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ ยํ กิฺจิ ชนํ, ลิขาเปตีติ โยชนา. ปณฺเณ วาติ กุเส วา. อสฺสาติ ชนสฺส. ทณฺฑนฺติ ธนทณฺฑํ. ลิขิตโกติ ลิขิตพฺโพติ ลิขิโต, โสเยว ลิขิตโก.
๙๔. โย ปน กสาหิ หฺตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา อฺเหิ กสาหิ หฺตีติ กสาหโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อยเมว เต ทณฺโฑ โหตู’’ติ อิมินา กตํ ทณฺฑกมฺมํ อิมสฺสาติ กตทณฺฑกมฺโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อลฺลวโณติ ตินฺตวโณ. ฆาเตตฺวาติ หนิตฺวา ¶ ปหริตฺวาติ อตฺโถ. คณฺฑิคณฺฑิโยติ โผฏโผฏา. สนฺนิสินฺนาสูติ คณฺฑีสุ ปกติสรีเรน สมํ นิสินฺนาสุ.
๙๕. กตทณฺฑกมฺมภาโว ตาว ปุริมนเยเนว เวทิตพฺโพ โหตุ, กถํ ปน ลกฺขณาหตภาโว เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺเตนาติ ตาเปน. ลกฺขณนฺติ สฺาณํ. โสติ ชโน. ภุชิสฺโสติ ภุโช เอตสฺสตฺถีติ ภุชิสฺโส (ม. นิ. ฏี. ๒.๔๒๖). ปเรหิ อปาลิโต จ อนชฺโฌหราปิโต จ หุตฺวา สยเมว อตฺตานํ ปาลเนน จ โภชนํ อชฺโฌหรเณน จ สมนฺนาคโตติ วุตฺตํ โหติ. อสฺสาติ ลกฺขณาหตสฺส. วณาติ อรูนิ. ตานิ หิ ยสฺมา วณนฺติ คตฺตานิ วิจุณฺณานิ กโรนฺติ, ตสฺมา วณาติ วุจฺจนฺติ. รูฬฺหาติ ตรุณมํเสน รุหา. ติมณฺฑลวตฺถสฺส ลกฺขณาหตสฺส ชนสฺสาติ สมฺพนฺโธ.
๓๓. อิณายิกวตฺถุกถา
๙๖. อิณายิโก ¶ นามาติ เอตฺถ อิณนฺติ อุทฺธาโร. โส หิ ยสฺมา เอติ วุทฺธึ คจฺฉติ, ตสฺมา อิณนฺติ วุจฺจติ. ตํ คณฺหาติ, ธาเรตีติ วา อิณายิโก. ยํ วาติ ชนํ วา อาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อาเปตฺวาติ จ เปสนตฺถาย ธนสามิกสฺส สนฺติเก เปตฺวาติ อตฺโถ. อากาโร หิ เปสนตฺถวาจโก. โสปีติ ปิสทฺโท ปุริมชเน อเปกฺขติ. ‘‘ธาเรตี’’ติ อิมินา อายิกปจฺจโย ธารณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. อฺเติ มาตาปิตูหิ อฺเ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เตติ อฺเ าตกา, ตํ อาเปตุํ ยสฺมา น อิสฺสรา, ตสฺมา น อิณายิโกติ โยชนา. อิตรนฺติ นอิณายิกโต อฺํ. อสฺสาติ ชนสฺส. นนฺติ ตํ ชนํ. เตสูติ าติสาโลหิตาทีสุ. ตถารูปสฺสาติ อตฺตโน าติสาโลหิตสฺสาติ อตฺโถ. อาโรเจตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเหตุโก’’ติอาทิ. ตตฺถ สเหตุโกติ ภพฺโพ. โสติ อุปฏฺาโก ¶ . ปฏิปชฺชตีติ ปฏิททาติ. เอตนฺติ กปฺปิยภณฺฑํ. อชานิตฺวาติ อิณายิกภาวมชานิตฺวา. ปสฺสนฺเตนาติ อิณายิกํ ปสฺสนฺเตน. ‘‘อปสฺสนฺตสฺส คีวา น โหตี’’ติ อิมินา ปสฺสิตฺวา อทสฺเสนฺตสฺส คีวา โหตีติ ทสฺเสติ.
ปุจฺฉิยมาโนปีติ ‘‘กึ ตฺวํ อิณายิโกสี’’ติ ปุจฺฉิยมาโนปิ. ตนฺติ อิณายิกํ. ตตฺถาติ อฺสฺมึ เทเส. ตนฺติ อิณสามิกํ. โสติ อิณสามิโก. อยนฺติ อิณายิโก. อยนฺติ วจนา. ตตฺถาติ อิณายิกสฺส ปพฺพาชเน. สามีจีติ อนุธมฺมตา.
นนฺติ อิณายิกํ. โสติ อิณสามิโก. อสฺสาติ เถรสฺส. คีวา น โหตีติ สมฺพนฺโธ. อจฺฉตูติ อาสตุ อุปเวสตูติ อตฺโถ. โสติ อิณายิโก. อีทิโสติ สเหตุโก วตฺตสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. อติอาราธโกติ วตฺตาจาเรน เถรสฺส อติโตสโก.
๓๔. ทาสวตฺถุกถา
๙๗. ทาสาติ เจฏกา. เต หิ สามิเกหิ ทุกฺเข วา ทุฏฺกมฺเม วา อสียนฺติ ขิปียนฺตีติ ทาสาติ วุจฺจนฺติ. ตตฺถาติ จตูสุ ทาเสสุ. ‘‘ฆรทาสิยา ปุตฺโต’’ติ อิมินา อนฺโตเคเห ฆรทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโต อนฺโตชาโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ธนํ ทตฺวา กีโต ธนกฺกีโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธนกฺกีโต นามา’’ติอาทิ. ธเนน กีโต ธนกฺกีโตติ ¶ วจนตฺโถปิ ยุตฺโตเยว. ทาสจาริตฺตนฺติ เทสกาลวเสน ทาสานํ จาริตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ เทเส, กาเล วา.
กรมรานีโต นามาติ เอตฺถ กรมโรติ วนฺทิ. โส หิ สตฺตูนํ กเรน หตฺเถน มริตพฺพตฺตา กรมโรติ วุจฺจติ. กรมรภาเวน อานีโต กรมรานีโต. ติโรรฏฺา อาหรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อุปลาเปตฺวา ¶ วาติ ปโลเภตฺวา วา. ตโตติ กสฺมาจิ คามโต. มนุสฺสา เอว มานุสฺสกานิ. อิตฺถิปุริสานํ สาธารณภาเวน สามฺภาวโต นปุํสกลิงฺควเสน วุตฺตํ. ปิสทฺเทน น เกวลํ ธนานิเยว อาหรนฺติ, อถ โข มานุสฺสกานิปีติ สมฺปิณฺเฑติ. ตตฺถาติ มานุสฺสเกสุ. เอวรูโป กรมรานีโต ทาโส น ปพฺพาเชตพฺโพติ โยชนา. สพฺพสาธารเณนาติ พนฺธนาคารโสธนกาเล สพฺเพสํ สาธารเณน.
ทาสพฺยนฺติ ทาสสฺส ภาโว ทาสพฺยํ, ตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทาสภาว’’นฺติ. ‘‘สยเมวา’’ติ อิมินา สามํสทฺโท สยมตฺเถ นิปาโตติ ทสฺเสติ. ภุชิสฺสิตฺถิโยติ รฺโ ภุชิสฺสิตฺถิโย. วณฺณทาสีหีติ นครโสภินีหิ. ตา หิ วณฺณสมฺปนฺนทาสิภาวโต วณฺณทาสีติ วุจฺจนฺติ. ตาสนฺติ ภุชิสฺสิตฺถีนํ. ปณฺณนฺติ ทาสิปณฺณํ. ภฏิปุตฺตกคณาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน มลฺลปุตฺตคณาทโย สงฺคณฺหาติ. อิมินา พหุสามิกทาสํ ทสฺเสติ. เตหีติ ภฏิปุตฺตกคณาทีหิ. อทินฺนา น ปพฺพาเชตพฺพาติ พหูสุ สามิเกสุ เอเกนปิ อทินฺนา น ปพฺพาเชตพฺพา. เตปีติ อารามิกทาเสปิ. อิมสฺมึ อารามิกทาสปพฺพาชเน อฏฺกถาวาทํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาปจฺจริย’’นฺติอาทิ. ‘‘ตกฺก’’นฺติ ปทํ ‘‘อาสิตฺตก’’อิติ ปเท กมฺมํ. ‘‘สีเส’’ติ ปทํ ‘‘อาสิตฺตก’’อิติ ปเท อาธาโร. เกสุจิ ชนปเทสุ เทสจาริตฺตวเสน สีเส ตกฺกสฺส อาสิฺจนํ ทาสานํ ภุชิสฺสกรณนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘อารามิกํ เทมา’’ติ วจนํ ทาสานํ ภุชิสฺสวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เยน เกนจิ โวหาเรนาติ ‘‘อารามิกํ เทมา’’ติ วา ‘‘อารามิกทาสํ เทมา’’ติ วา ‘‘กปฺปิยการกํ เทมา’’ติ วา เยน เกนจิ โวหาเรน. ทฺวีสุ อฏฺกถาวาเทสุ กุรุนฺทิวาทสฺส ปจฺฉา วุตฺตตฺตา โสเยว ปมาณนฺติ ทฏฺพฺพํ. ทุคฺคตมนุสฺสาติ ทุกฺขํ คตมนุสฺสา. เอเตติ ทุคฺคตมนุสฺเส. ตํ ปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏตีติ มาตาปิตูนํ ทาสภาวํ อุปคตกาเล ชาตํ ปุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อถ ปน มาตาปิตโร ทาสภาวํ อุปคตา, น ปุตฺโต, ตํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติ. ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติปทํ ‘‘าตกา วา อุปฏฺากา วา’’ติปเทสุ สามิสมฺพนฺโธ, ‘‘เทนฺตี’’ติ ปเท สมฺปทานํ. อสฺสาติ ¶ ภิกฺขุสฺส. อิมนฺติ ทาสํ. อภิรมิสฺสตีติ ภิกฺขุภาเว อภิรมิสฺสติ. วิพฺภมิสฺสตีติ วินิวตฺเตตฺวา คิหิภาวํ ภมิสฺสติ. อิติ วตฺวา เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นิสฺสามิกทาโสติ ปริคฺคาหกสามิกวิรหิโต ทาโส ¶ . นิสฺสามิกสฺส ทาสสฺส ราชา สามี, ตสฺมา รฺา อปริคฺคหิเต อตฺตนาว อตฺตานํ ภุชิสฺสํ กาตุํ วฏฺฏติ. ปริคฺคหิเต ราชานํ การาเปตุํ วฏฺฏติ. อชานนฺโตติ อตฺตโน ทาสภาวมชานนฺโต.
อนุราธปุราติ อนุราธนครโต นิกฺขมิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โสติ ปุตฺโต. อิธาติ โรหเณ. มาตรํ ปุจฺฉิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อาคมฺมาติ อาคนฺตฺวา. อติจฺฉถาติ อติกฺกมิตฺวา อิจฺฉถ, อิธ กิฺจิ เทยฺยธมฺมํ นตฺถิ, อิทํ อติกฺกมิตฺวา อฺตฺถ าตุมิจฺฉถาติ วุตฺตํ โหติ. เตติ ฆรสามิกา. จตูหิ ปจฺจเยหิ ปฏิชคฺคนฺตา วสาเปสุนฺติ โยชนา.
๓๕. กมฺมารภณฺฑุวตฺถุอาทิกถา
๙๘. ตุลาธารมุณฺฑโกติ มานภณฺฑธาโร มุณฺฑโก. อิมินา กมฺมารภณฺฑูติ เอตฺถ กมฺมารสทฺโท ตุลาธารปริยาโย, ภณฺฑุสทฺโท มุณฺฑกปริยาโยติ ทสฺเสติ. ตุลาธาโร หิ อลงฺการวิกติกรณตฺถาย กมฺมํ อรติ ชานาตีติ กมฺมาโรติ วุจฺจติ. มุณฺฑโก ภณฺฑียติ ‘‘มุณฺโฑ’’ติ ปริภาสียตีติ ภณฺฑูติ วุจฺจติ. ‘‘สุวณฺณการปุตฺโต’’ติ อิมินา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อปโลเกตุนฺติ เอตฺถ อปปุพฺโพ โลกสทฺโท อาปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘อาปุจฺฉิตุ’’นฺติ. ‘‘ภณฺฑุกมฺมตฺถายา’’ติ อิมินา ภณฺฑุกมฺมายาติ เอตฺถ ตทตฺเถ จตุตฺถีติ ทสฺเสติ. ตตฺราติ ‘‘สงฺฆํ อปโลเกตุ’’นฺติอาทิวจเน. สีมาปริยาปนฺเนติ วิหารสีมาย วา อุปจารสีมาย วา ปริยาปนฺเน. ตตฺถาติ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาตฏฺานํ. เอตฺถ จาติ อาปุจฺฉเน จ. วตฺตุํ วฏฺฏติเยวาติ ปฺจสุ วากฺเยสุ ยํกิฺจิ วากฺยํ กเถตุํ วฏฺฏติเยว. ปิสทฺเทน ‘‘อิมสฺส มุณฺฑกมฺมํ อาปุจฺฉามี’’ติ วากฺยมฺปิ สงฺคณฺหาติ.
เตสนฺติ ¶ วีสติอาทีนํ ภิกฺขูนํ. ‘‘ทหรภิกฺขู วา สามเณเร วา’’ติ อิทํ อาสนฺนวเสน วุตฺตํ. คิหิมฺปิ เปเสตฺวา อาปุจฺฉาเปตุํ วฏฺฏติ. กสฺมา? ‘‘ปพฺพชฺชาเปกฺขํ วินา วา’’ติ วุตฺตตฺตา.
ปพฺพาเชนฺตสฺส อนาปตฺติเยว, สุปพฺพชิโตติ อาห ‘‘ปพฺพาเชนฺตสฺสาปิ อนาปตฺตี’’ติ.
อาปุจฺฉิตํ ปเควาติ โยชนา. ขณฺฑสีมายนฺติ วิหารสีมาย วา อุปจารสีมาย วา อพฺภนฺตเร ิตายํ ขณฺฑสีมายํ. โย ปนาติ ปพฺพชฺชาเปกฺโข ปน. วิพฺภนฺตโก วาติ นววิพฺภนฺตโก ¶ วา. ปพฺพชิตานํ ทฺวงฺคุลเกโส วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ทฺวงฺคุลเกโส วา’’ติ. ทฺวีหิ องฺคุลีหิ อติริตฺโต เกโส อิมสฺสาติ ทฺวงฺคุลาติริตฺตเกโส. เอกสิขามตฺตธโรปิ โหตีติ โยชนา.
๑๐๐. มารพฺยาธินาติ มารณาพาโธ. โส หิ สตฺตานํ มารณฏฺเน, วิวิธสฺส จ ทุกฺขสฺส อาทหฏฺเน มารพฺยาธีติ วุจฺจติ. อิมินา อหิวาตกโรเคนาติ เอตฺถ อหิวิสสทิเสน วาเตน ปวตฺโต โรโค อหิวาตกโรโคติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ยตฺร หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ยตฺราติ ยสฺมึ กุเล. โส โรโค ตสฺมึ กุเล ทฺวิปเท จตุปฺปเท ปมํ คณฺหาติ, ปจฺฉา เคหสามิเก คณฺหาตีติ ธมฺมปทอฏฺกถายํ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.สามาวตีวตฺถุ) วุตฺตํ. ตถาติ ยถา อฺโ ภิตฺตึ วา ฉทนํ วา ภินฺทิตฺวา ปลายิตฺวา ติโรคามาทิคโต วา หุตฺวา มุจฺจติ, ตถา. เอตฺถ จ กุเล ปิตาปุตฺตา มุจฺจึสูติ อตฺโถ.
กากุฑฺเฑปกนฺติ เอตฺถ กาเก อุฑฺฑาเปตีติ กากุฑฺเฑปโก, กาเก วา อุฑฺฑาเปตฺวา ภตฺตํ ภฺุชิตุํ สกฺโกตีติ กากุฑฺเฑปโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย วามหตฺเถนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุฑฺฑาเปตฺวาติ อุทฺธํ อากาสํ คมนาเปตฺวา. ตนฺติ กากุฑฺเฑปกํ.
๑๐๒. อิตฺตรสทฺโท ¶ อปฺปมตฺตกวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตโก’’ติ. ‘‘กติปาหเมวา’’ติ อิมินา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
๔๐. นิสฺสยมุจฺจนกกถา
๑๐๓. โอคเณนาติ เอตฺถ โอตฺยูปสคฺโค ลามกตฺถวาจโกติ อาห ‘‘ปริหีนคเณนา’’ติ. อตฺตโน วุฑฺฒตรสฺเสว ภิกฺขุสฺส สนฺติเก นิสฺสโย คเหตพฺโพติ อาห ‘‘สจายํ วุฑฺฒตร’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อยนฺติ อพฺยตฺโต ภิกฺขุ. อุปสมฺปทายาติ อุปสมฺปาเทตฺวา. อายสฺมโตติ อายสฺมนฺตํ, อุปโยคตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. อายสฺมโต วา โอวาทนฺติ โยชนา. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ. อาปุจฺฉเนสูติ ทิสาปกฺกมนาทิอตฺถาย อาปุจฺฉเนสุ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ นิสฺสยวสนฏฺาเน. ตนฺติ ตตฺตกํ สุตํ. ตสฺสาติ สุตสฺส.
๔๑. ราหุลวตฺถุกถา
๑๐๕. กปิลวตฺถูติ ¶ เอตฺถ กปิโลติ กฬารวณฺโณ อิสิ วุจฺจติ, โส วสติ เอตฺถาติ กปิลวตฺถุ, อสฺสโม. ตสฺมึ าเน มาปิตตฺตา นครมฺปิ กปิลวตฺถูติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๖๗; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๓๖๒) วุจฺจติ. อยนฺติ วกฺขมานกถา. สุทฺโธทนมหาราชาติ เอตฺถ สุทฺโธทโนติ ตสฺส รฺโ นามํ. อถ วา สุทฺธํ โอทนํ อิมสฺสาติ สุทฺโธทโน, โสเยว มหาราชา สุทฺโธทนมหาราชา. วิหรติ กิราติ สมฺพนฺโธ. โสติ สุทฺโธทนมหาราชา. ราชคหนฺติ ราชคหนครํ. สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโต. อายาจามีติ หิ อตฺโถ. เมติ มม, ปุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, อนาทเร วา สามิวจนํ. โสติ อมจฺโจ. สาธูติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ นิปาโต. เอวนฺติ หิ อตฺโถ. อถาติ ตสฺมึ นิสีทนกาเล. อสฺสาติ ปุริสสหสฺสปริวารสฺส อมจฺจสฺส. ตโตติ ยาจนการณา ¶ . นนฺติ ปุริสสหสฺสปริวารํ อมจฺจํ. ตตฺเถวาติ ราชคเหเยว. เตปีติ อฏฺ ทูตาปิ. เตติ นว ทูตา.
อถาติ ตโต ปจฺฉา. เอกทิวสชาตกนฺติ เอกสฺมึ ทิวเส ชาตกํ. โสติ กาฬุทายีอมจฺโจ. ปพฺพชิตฺวาปีติ ปิสทฺเทน ‘‘อปพฺพชิตฺวาปี’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. ตเถวาติ ยถา นว ทูตา สปริวารา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, ตเถวาติ อตฺโถ. โสติ กาฬุทายี. สมฺภเตสูติ สมฺภริเตสุ คเหตฺวา นิฏฺาปิเตสูติ อตฺโถ. วิสฺสฏฺกมฺเมสูติ วิสฺสฏฺา กมฺมนฺตา เอเตสนฺติ วิสฺสฏฺกมฺมนฺตา, เตสุ. สุปุปฺผิเตสูติ สุนฺทรปุปฺผสฺชาเตสุ. ปฏิปชฺชนกฺขเมติ ปฏิปชฺชนตฺถาย ขเม โยคฺเย. คมนวณฺณํ สํวณฺเณสีติ สมฺพนฺโธ. สฏฺิมตฺตาหีติ (พุ. วํ. อฏฺ. นิทานกถา ๒) สฏฺิปมาณาหิ. เอตนฺติ เอตํ สํวณฺณสฺส การณํ กินฺติ ปุจฺฉิ. จาริกํ ปกฺกมิตุํ กาโลติ โยชนา. เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. ภควา ปกฺกามีติ สมฺพนฺโธ. ปริวุโตติ ปริสมนฺตโต วุโต อาวุโต นิวุโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อตุริตจาริกนฺติ อชวนจาริกํ.
เอวนฺติ อิมินา นเยน. ภควติ ปกฺกนฺเต จ สตีติ โยชนา. นิกฺขนฺตทิวสโตติ ผคฺคุณปุณฺณมิยา ปาฏิปททิวสโต. อุตฺตมโภชนรสสฺสาติ อุตฺตมโภชนรเสน. ทสฺสถาติ ทเทยฺยาถ. เตเนวาติ สทฺธาย อุปฺปาทนการเณเนว. นนฺติ กาฬุทายึ. ภควา เปสีติ สมฺพนฺโธ. เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโค. ยทิทนฺติ โย อยํ. เอตทคฺเคติ เอตทคฺคฏฺาเน.
สากิยาปิ โข ปหิณึสูติ สมฺพนฺโธ. าติเสฏฺนฺติ าตีนํ เสฏฺํ, าติเยว วา เสฏฺํ, ภควนฺตนฺติ ¶ โยชนา. นิคฺโรธสกฺกสฺสาติ นิคฺโรธนามกสฺส สกฺกสฺส. ตตฺถาติ นิคฺโรธสกฺกสฺส อาราเม. ปจฺจุคฺคมนนฺติ ปฏิมุขํ อุฏฺหิตฺวา คมนํ. ตโตติ ปหิณโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ ปหิณึสูติ โยชนา. เตสนฺติ ราชกุมารราชกุมาริกานํ. ตตฺราติ นิคฺโรธาราเม. มาโน ชาติ สภาโว เอเตสนฺติ มานชาติกา, มาเนน, มาโน วา ถทฺโธ เอเตสนฺติ มานถทฺธา. เตติ สากิยา, อาหํสูติ สมฺพนฺโธ.
เตสูติ สากิเยสุ. เนติ าตโย. วุฏฺายาติ จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺหิตฺวา. เตสนฺติ าตีนํ. กณฺฑมฺพรุกฺขมูเลติ กณฺฑนามเกน อุยฺยานปาเลน โรปิมสฺส อมฺพรุกฺขสฺส อาสนฺเน. ราชาติ สุทฺโธทนมหาราชา. โวติ ตุมฺหากํ, ปาเทติ สมฺพนฺโธ. อยนฺติ วนฺทนา. ชมฺพุจฺฉายายาติ ชมฺพุรุกฺขสฺส ฉายาย. อิติ อาหาติ โยชนา.
สิขาปฺปตฺโตติ อคฺคปฺปตฺโต, โกฏิปฺปตฺโตติ อตฺโถ. ตโตติ นิสีทนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. โปกฺขรวสฺสนฺติ ปทุมวเน วุฏฺวสฺสสทิสํ. ตมฺพวณฺณนฺติ โลหิตวณฺณํ. ตนฺติ อปตนํ ภควา กเถสีติ สมฺพนฺโธ.
ทุติยทิวเสติ กปิลวตฺถุํ ปตฺตทิวสโต ทุติเย ทิวเส. อินฺทขีเลติ นครสฺส อุมฺมาเร. กถนฺติ เกนากาเรน จรึสุ นุ โขติ โยชนา. อคมํสุ กึ จรึสุ กินฺติ โยชนา. สปทานจารนฺติ ฆรปฏิปาฏิขณฺฑนวิรหิเตน สห ปวตฺตํ จารํ. ตโตติ อาวชฺชนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. อยเมว วํโสติ ปุพฺพพุทฺธานํ อยเมว วํโส. อยํ ปเวณีติ ตสฺเสว เววจนํ. อนุสิกฺขนฺตาติ อนุ ปฏิภาคํ สิกฺขนฺตา. นิวิฏฺเคหโตติ นิวาสนตฺถาย วิสิตเคหโต. อยฺโยติ อธิโป สามีติ อตฺโถ. สิทฺธตฺถกุมาโรติ สพฺพโลกสฺส สิทฺโธ อตฺโถ อสฺมึ อตฺถีติ สิทฺธตฺโถ, โสเยว กุมาโร สิทฺธตฺถกุมาโร. สีหปฺชรนฺติ วาตปานํ. ตฺหิ สีหรูปํ ทสฺเสตฺวา กตปฺชรตฺตา สีหปฺชรนฺติ วุจฺจติ. ทสฺสนพฺยาวโฏติ ทสฺสเน, ทสฺสนตฺถาย วา พฺยาวโฏ. ราหุลมาตาปิ เทวี อาโรเจสีติ สมฺพนฺโธ. กปาลหตฺโถติ กปาโล หตฺเถสุ อสฺส ภควโตติ กปาลหตฺโถ, หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. นานาวิราคสมุชฺชลายาติ นานาาเนสุ วิราคาย สมุชฺชลาย. วิโรจมานํ ภควนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อุณฺหีสโตติ ¶ สิโรเวนโต. ตฺหิ อุปริสีเส นหติ พนฺธติ, นหียติ พนฺธียตีติ วา อุณฺหีโสติ วุจฺจติ. นรสีหคาถาหิ นามาติ นรสีหคาถานามกาหิ. ตา หิ ยสฺมา นโรเยว สพฺพสตฺตานํ สีโห เสฏฺโ, นรานํ, นเรสุ วา สีโห เสฏฺโติ นรสีโห, ตสฺส ปกาสกา ¶ คาถา โหนฺติ, ตสฺมา นรสีหคาถาติ วุจฺจนฺติ. รฺโติ สสฺสุรรฺโ, มาตุลรฺโ วา. สํวิคฺคหทโยติ จลนจิตฺโต. สณฺาปยมาโนติ สุฏฺุ าปยมาโน. ตุริตตุริตนฺติ ตุริตโต ตุริตํ, อติสีฆนฺติ อตฺโถ. กึ ภนฺเตติ กึ การณา ภนฺเต. อหุวตฺถาติ หิยฺยตฺตนีมชฺฌิมปุริสสงฺขาตาย ตฺถวิภตฺติยา หูธาตุสฺส อูการสฺส อุวาเทโส โหติ, ตสฺมา ตุมฺเห เอวํสฺิโน อหุวตฺถาติ โยชนา. วํสจาริตฺตเมตนฺติ เอตํ ปิณฺฑาย จรณํ วํสโต ปเวณิโต จาริตฺตํ. ตตฺถ จาติ มหาสมฺมตขตฺติยวํเส จ. อยนฺติ มหาสมฺมตขตฺติยวํโส. อนฺตรวีถิยนฺติ วีถิยา มชฺเฌ. ิโตว อาหาติ สมฺพนฺโธ.
อุตฺติฏฺเติ อุทฺทิสฺส, อุฏฺหิตฺวา วา ปิณฺฑาย ติฏฺเน. ธมฺมํ สุจริตนฺติ สุฏฺุ จริตพฺพํ ภิกฺขาจริยสงฺขาตํ ธมฺมํ. จเรติ จเรยฺย. ธมฺมจารีติ ภิกฺขาจริยสงฺขาตํ ธมฺมํ จรณสีโล สมโณ. สุขํ เสตีติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ. เสสอิริยาปถาปิ ลกฺขณหารวเสน คเหตพฺพา สมานกิจฺจตฺตา. อสฺมิฺจ โลเก ปรมฺหิ จ โลเกติ โยชนา.
น ตํ ทุจฺจริตํ จเรติ เวสิยาทิโคจรสงฺขาตํ ทุฏฺุ จริตพฺพํ ตํ ธมฺมํ น จเรยฺย.
เอตฺถ จ ปมคาถํ อนฺตรวีถิยํ กเถตฺวา ราชานํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ, ทุติยคาถํ ปิตุนิเวสเน กเถตฺวา มหาปชาปตึ โสตาปตฺติผเล, ราชานํ สกทาคามิผเล ปติฏฺาเปสีติ ทฏฺพฺพํ. ธมฺมปาลชาตกํ สุตฺวาติ ปุน อปรสฺมึ ทิวเส (ชา. อฏฺ. ๔.๙๘ อาทโย; ธ. ป. อฏฺ. ๑.นนฺทตฺเถรวตฺถุ) ธมฺมปาลชาตกํ (ชา. อฏฺ. ๔.มหาธมฺมปาลชาตกวณฺณนา) ¶ สุตฺวา. มรณสมเยติ มรณาสนฺนกาเล, มรณสมยสมีเป วา, สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ.
โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตฺวา ปริวิสีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพํ อิตฺถาคารนฺติ สพฺโพ โอโรโธ. โส หิ อิตฺถีนํ อคารนฺติ อิตฺถาคารนฺติ วุจฺจติ. อิมินา วจนตฺเถน อคารเมว มุขฺยโต ลพฺภติ, ราชิตฺถิโย ปน อุปจาเรนาติ ทฏฺพฺพํ. สา ปนาติ ราหุลมาตา ปน. ปริชเนนาติ ปริวาเรน. นนฺติ อยฺยปุตฺตํ. ‘‘ราชาน’’นฺติปทํ ‘‘คาหาเปตฺวา’’ติปเท การิตกมฺมํ, ‘‘ปตฺต’’นฺติปทํ ตตฺเถว ธาตุกมฺมํ. ราชธีตายาติ สุปฺปพุทฺธรฺโ ธีตาย. สาติ ราชธีตา. โคปฺผเกสูติ จรณคณฺีสุ ภควนฺตํ คเหตฺวาติ โยชนา. อถ วา ภควโต โคปฺผเก คเหตฺวาติ โยชนา. เอวฺหิ สติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ราชา ¶ กเถสีติ สมฺพนฺโธ. อนจฺฉริยนฺติ น อจฺฉริยํ, อจฺฉรํ ปหริตุํ น โยคฺยนฺติ อตฺโถ. ราชธีตา ยํ อตฺตานํ รกฺขิ, อิทํ อนจฺฉริยนฺติ โยชนา.
ตํทิวสเมวาติ ตสฺมึ ทุติยทิวเสเยว. เกสวิสชฺชนนฺติ ราชจูฬามณิพนฺธนตฺถํ กุมารกาเล พนฺธิตสิขาเวณิสงฺขาตสฺส เกสสฺส วิสชฺชนํ, โมจนนฺติ อตฺโถ. ปฏฺฏพนฺโธติ อสุโก นาม ราชาติ นลาเฏ สุวณฺณมยสฺส ปฏฺฏสฺส พนฺธนํ. ฆรมงฺคลนฺติ อภินวฆรํ ปเวสนมงฺคลํ. อาวาหมงฺคลนฺติ อาวาเห ปวตฺตํ มงฺคลํ. ฉตฺตมงฺคลนฺติ ราชฉตฺตุสฺสาปนกาเล ปวตฺตํ มงฺคลํ. มงฺคลํ วตฺวาติ มงฺคลสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา. ชนปทกลฺยาณีติ ชนปทมฺหิ กลฺยาณสมนฺนาคตา. ตุวฏฺฏํ โขติ ขิปฺปเมว. โสปีติ นนฺทราชกุมาโรปิ. อิตีติอาทิ นิคมนํ. ทุติยทิวเสติ กปิลวตฺถุปตฺตทิวสโต ทุติเย ทิวเส. ธมฺมปทอฏฺกถายํ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.นนฺทตฺเถรวตฺถุ; เถรคา. อฏฺ. ๑.นนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา) ปน ‘‘ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสี’’ติ วุตฺตํ.
สตฺตเม ทิวเสติ กปิลวตฺถุปตฺตทิวสโตเยว สตฺตเม ทิวเส. เอตํ สมณํ ปสฺสาติ โยชนา. พฺรหฺมรูปวณฺณนฺติ พฺรหฺมุโน รูปสงฺขาโต ¶ วณฺโณ วิย วณฺโณ อิมสฺสาติ พฺรหฺมรูปวณฺโณ, ตํ. อยนฺติ อยํ สมโณ. ตฺยสฺสาติ เต อสฺส. เตติ นิธโย. อสฺสาติ สมณสฺส. นนฺติ สมณํ. ยาจาติ ยาจาหิ. อยํ ทฺวิกมฺมิกธาตุ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปุตฺโต ปิตุสนฺตกสฺส สามิโก, อิติ ตสฺมา เม เทหีติ โยชนา. อนุรูปํ วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. ภควนฺตํ อนุพนฺธีติ ภควโต ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ.
น วิสหตีติ น สมตฺเถติ. อยํ กุมาโร ปิตุสนฺตกํ ยํ ธนํ อิจฺฉติ, ตนฺติ โยชนา. วฏฺฏานุคตนฺติ วฏฺฏทุกฺขํ อนุคตํ. สวิฆาตกนฺติ วิฆาตเกหิ ปฺจหิ เวเรหิ สหิตํ. อสฺสาติ กุมารสฺส. นนฺติ กุมารํ. อยนฺติ กุมาโร. ทายชฺชนฺติ ทายสงฺขาตํ มาตาปิตูนํ ธนํ อาททาตีติ ทายาโท, ปุตฺโต, ตสฺส อิทนฺติ ทายชฺชํ, มาตาปิตูนํ ธนํ.
‘‘กถาหํ ภนฺเต ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชมี’’ติ กสฺมา อาห, นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโต พาราณสิยํ ตีหิ สรณคมเนหิ อนฺุาตํ ปพฺพชฺชํ น ชานาตีติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. ยา สา ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ อนฺุาตาติ โยชนา. ตโตติ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทโต. อุปสมฺปทํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. วิมตีติ วิวิธา อิจฺฉา. อิมฺจ ¶ ปนตฺถนฺติ อิมเมว วิมติสงฺขาตมตฺถํ. ธมฺมเสนาปติ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ภควโต ตํ อชฺฌาสยนฺติ โยชนา.
‘‘อถ โข…เป… ปพฺพาเชสี’’ติ เอตฺถ กึ กุมารสฺส เกสจฺเฉทนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อายสฺมา สาริปุตฺโตเยว กโรตีติ อาห ‘‘มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร’’ติอาทิ. โอวาทาจริโยติ นิวาสนปารุปนาทีสุ เสขิยวตฺเตสุ, อาภิสมาจาริเกสุ จ โอวาทโก อาจริโย. อถ กสฺมา ‘‘อายสฺมา สาริปุตฺโต ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชสี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ตสฺสํ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทายํ. น อาจริโยติ ปพฺพชฺชาจริโย จ โอวาทาจริโย จ น อิสฺสโร.
อุปฺปนฺนสํเวเคน หทเยนาติ เอตฺถ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. อุปฺปนฺนสํเวโค หทโย หุตฺวาติ หิ โยชนา. สพฺพนฺติ สพฺพํ วจนํ.
ตตฺถาติ ¶ ปุริมวจนาเปกฺขํ. อวิเสเสนาติ ‘‘ธน’’นฺติ วา ‘‘อฺ’’นฺติ วา ‘‘สาวชฺช’’นฺติ วา ‘‘อนวชฺช’’นฺติ วา วิเสสมกตฺวา สามฺเน. น จ พุทฺธานนฺติ เอตฺถ จสทฺเทน น เกวลํ อปฏิรูปเมว, อถ โข พุทฺธานฺจ น อาจิณฺณนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ยนฺติ ยํ วรํ. ตถา นนฺเทติ เอตฺถ ตถาสทฺทสฺส อุปเมยฺยตฺถโชตกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยเถว กิรา’’ติอาทิ. ยเถว โพธิสตฺตํ พฺยากรึสุ, เอวํ นนฺทมฺปิ ราหุลมฺปิ พฺยากรึสุ กิราติ โยชนา. ปาฬิยํ ปน ยถา ภควติ เม ภนฺเต ปพฺพชิเต อนปฺปกํ ทุกฺขํ อโหสิ, ตถา นนฺเท ปพฺพชิเต อนปฺปกํ ทุกฺขํ อโหสิ, ตถา ราหุเล ปพฺพชิเต อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อโหสีติ โยชนา. เนมิตฺตกาติ สุภาสุภนิมิตฺตํ กเถนฺตีติ เนมิตฺตกา. ปุตฺตสฺสาติ เชฏฺปุตฺตสฺส สิทฺธตฺถกุมารสฺส. ปพฺพชฺชายาติ ปพฺพชฺชาเหตุ ปพฺพชฺชาการณา, ปพฺพชฺชานิมิตฺตํ วา. ตโตติ ภควโต ปพฺพชฺชโต. ตมฺปีติ นนฺทมฺปิ. อิตีติ อีทิสํ. ภควโต ปพฺพชฺชาย มหนฺตํ อิจฺฉาวิฆาตสทิสนฺติ อตฺโถ. ตมฺปีติ ราหุลมฺปิ. เตนาติ ปพฺพชฺชาเหตุนา. อสฺสาติ รฺโ. อุปฺปชฺชีติ สมฺพนฺโธ. อิโตติ โสกุปฺปตฺติโต วรยาจนโต วา.
โสติ ราชา. ยตฺร หิ นามาติ โย นาม. อหมฺปิ นาม โย ยาทิโส พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก สมาโน, โส ตาทิโส อหมฺปิ น สกฺโกมีติ โยชนา. อฺเติ มยา อปเร. ทุกฺขนฺติ าติวิโยคทุกฺขํ. นิยฺยานิกการณนฺติ มนุสฺสานํ ครหอุปวาทอกฺโกสโต นิยฺยานิกํ การณํ.
ตตฺถาติ ¶ ‘‘อนนฺุาโต’’ติอาทิวจเน. ชเนตีติ ชนนี, มาตา. ชเนตีติ ชนโก, ปิตา. อิมินา โปสาวนิกมาตาปิตโร นิวตฺเตติ. มาตา วา มตา โหตีติ โยชนา. โส เอว วาติ ปุตฺโต เอว วา. อนฺุาโตมฺหีติ วทตีติ สจฺเจน วา อลิเกน วา ‘‘อนฺุาโตมฺหี’’ติ วทติ. มาตา วา สยํ ปพฺพชิตาติ โยชนา. ปิตสฺสาติ ปิตา อสฺส. อสฺสาติ ปุตฺตสฺส. วิปฺปวุตฺโถติ มาตุยา เกนจิ การเณน ปวาโส.
จูฬมาตาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ¶ มหามาตาทีนิ สงฺคณฺหาติ. โปสนกาติ วฑฺฒนกา. เตสุปีติ โปสนกมาตาปิตเรสุปิ.
ยํ ปน ปุตฺตํ นานุชานนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ชีวสฺเสวาติ ตสฺส ชีวสฺส เอว, ปพฺพาเชนฺตสฺส วา ภิกฺขุสฺส, น เทสนฺตรคมนาทีนมตฺถายาติ อตฺโถ. เตสนฺติ มาตาปิตูนํ.
มหากนฺตาโรติ เกน อุทเกน ตริตพฺโพติ กนฺตาโร, นิรุทกกนฺตาโรว มุขฺยโต ลพฺภติ, วาฬกนฺตาโร โจรกนฺตาโร อมนุสฺสกนฺตาโร ทุพฺภิกฺขกนฺตาโร มรุกนฺตาโรติ อิเม ปฺจ กนฺตารา รูฬฺหีวเสน. มหนฺโต กนฺตาโร มหากนฺตาโร.
ยาวตเกติ เอตฺถ ยาวสทฺโท ปมาณตฺโถติ อาห ‘‘ยตฺตเก’’ติ.
๔๒. สิกฺขาปททณฺฑกมฺมวตฺถุกถา
๑๐๖. นาสนวตฺถูติ ลิงฺคนาสนาย อธิฏฺานํ, การณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปจฺฉิมานํ ปฺจนฺนนฺติ โยชนา. ทณฺฑกมฺมวตฺถูติ ทณฺฑกมฺมสฺส การณํ.
๑๐๗. อปฺปติสฺสาติ เอตฺถ ภิกฺขูนํ วจนสฺส ปฏิมุขํ อาทเรน อสวนํ ภิกฺขู เชฏฺกฏฺาเน น เปนฺติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขู เชฏฺกฏฺาเน’’ติอาทิ. ‘‘สมานชีวิกา’’ติ อิมินา อสภาควุตฺติกาติ เอตฺถ สภาคสทฺโท สมานสทฺทปริยาโย, วุตฺติสทฺโท ชีวิกปริยาโยติ ทสฺเสติ. ปริสกฺกตีติ เอตฺถ สกฺก คติยนฺติธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ ฬการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ปริปุพฺโพ สกฺกสทฺโท คตฺยตฺโถติ อาห ‘‘ปรกฺกมตี’’ติ. กินฺตีติ กิเมว. อิติสทฺโท เหตฺถ เอวสทฺทตฺโถ, เกน เอว อุปาเยนาติ หิ อตฺโถ. อกฺโกสติ เจวาติ ชาติอาทีหิ อกฺโกสติ เจว. เภเทตีติ เภทาเปติ. อาวรณํ กาตุนฺติ ¶ เอตฺถ อาวรณสทฺโท นิวารณสทฺทเววจโนติ อาห ‘‘นิวารณํ ¶ กาตุ’’นฺติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ ปริเวเณ, เสนาสเน วา. วสฺสคฺเคนาติ วสฺสคณนาย. (ตสฺสาติ ปริเวณเสนาสนสฺส. อุปจาเรติ อาสนฺเน). มุขทฺวาริกนฺติ มุขสงฺขาเตน ทฺวาเรน อชฺโฌหริตพฺพํ. ‘‘วทโตปี’’ติ อิมินา วจีปโยเคน ทุกฺกฏาปตฺตึ ทสฺเสติ, ‘‘นิกฺขิปโตปี’’ติ อิมินา กายปโยเคน. อนาจารสฺสาติ ทณฺฑกมฺเม อนาจารสฺส. เอตฺตเก นาม ทณฺฑกมฺเมติ เอตฺตเก นาม อุทกาหราปนาทิสงฺขาเต ทณฺฑกมฺเม. อิทนฺติ ยาคุภตฺตาทึ. ลจฺฉสีติ ลภิสฺสสิ. ‘‘เอตฺตเก นาม ทณฺฑกมฺเม’’ติ วุตฺตวจนสฺส ยุตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิ. ทณฺฑกมฺมนฺติ ทณฺเฑนฺติ ทเมนฺติ เอเตนาติ ทณฺโฑ, โสเยว กตฺตพฺพตฺตา กมฺมนฺติ ทณฺฑกมฺมํ อาวรณาทิ. อปราธานุรูปนฺติ วีติกฺกมสฺส อปราธสฺส อนุรูปํ. ตมฺปีติ อุทกทารุวาลิกาทิอาหราปณมฺปิ. ตฺจ โขติ ตฺจ กรณํ. โอรมิสฺสตีติ กาเยน โอรมิสฺสติ. วิรมิสฺสตีติ วาจาย วิรมิสฺสติ. อุณฺหปาสาเณ วาติอาทีสุ วาสทฺเทน อฺานิปิ อตฺตตาปนปริตาปนาทีนิ กมฺมานิ สงฺคณฺหาติ.
๔๓. อนาปุจฺฉาวรณวตฺถุอาทิกถา
๑๐๘. อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉิตฺวา. สพฺพถา กึ น กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติอาทิ. ทณฺฑกมฺมมสฺสาติ ทณฺฑกมฺมํ อสฺส. อสฺสาติ สามเณรสฺส. สทฺธึ อุปชฺฌาเยน วิหรนฺตีติ สทฺธิวิหาริกา. นิสฺสยาจริยาทีนํ อนฺเต สมีเป วสนฺตีติ อนฺเตวาสิกา, อุปสมฺปนฺนาเยว.
อปลาเฬนฺตีติ เอตฺถ ลฬ อุปเสวายนฺติ ธาตุปาเสุ วุตฺตตฺตา (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ ฬการนฺตธาตุ) เถเร ลฬโต อุปเสวโต อปคเมนฺตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิธ ปน อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติอาทิ. อปลาเฬตพฺพาติ อฺํ ลฬโต อุปเสวโต อปคเมตพฺพา. ปริสภูเต สามเณรูปสมฺปนฺเนติ โยชนา. อาทีนวนฺติ ทุสฺสีลํ นิสฺสาย วสนสฺส ¶ โทสํ. นฺหายิตุํ อาคเตน ตยา คูถมกฺขนํ กตํ วิย ทุสฺสีลํ นิสฺสาย วิหรนฺเตน ทุสฺสีลํ กตนฺติ โยชนา. ‘‘ทุสฺสีล’’นฺติ ปทํ ปุริมปจฺฉิมปทาเปกฺขํ, ตสฺมา ทฺวินฺนํ ปทานํ มชฺเฌ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุริมปทาเปกฺขกาเล วุตฺตกมฺมํ, ปจฺฉิมปทาเปกฺขกาเล อวุตฺตกมฺมํ. โสติ สามเณรูปสมฺปนฺโน. อุปชฺฌายํ วาติ สามเณรํ สนฺธาย วุตฺตํ. นิสฺสยํ วาติ อุปสมฺปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
ตีสุ ¶ นาสนาสูติ สํวาสลิงฺคทณฺฑกมฺมนาสนสงฺขาตาสุ ตีสุ นาสนาสุ. โยติ สามเณโร. นานาอาปตฺติโยติ ปาราชิกถุลฺลจฺจย ปาจิตฺติยาปตฺติโย. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. กุนฺถกิปิลฺลิกมฺปีติ เอตฺถ ปาณขาทเกหิ สตฺเตหิ กุถิยติ หึสิยตีติ กุนฺโถ, กุํ ปถวึ วา ธาเรตีติ กุนฺโธ.
กิมิเยว ปิลฺลิกํ โปตกํ กิปิลฺลิกํ มิการสฺส โลปํ กตฺวา. ปิลฺลิกสทฺโท หิ โปตกปริยาโย. กิมีนํ, กิมีสุ วา ปิลฺลิกํ กิปิลฺลิกํ. นาเสตพฺพตํเยวาติ ลิงฺเคน นาเสตพฺพภาวเมว. ตาวเทวาติ ตสฺมึ มารณภินฺทนกฺขเณเยว. อสฺสาติ สามเณรสฺส. เสนาสนคฺคาโห จ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ วสฺสจฺเฉโท โหตีติ อธิปฺปาโย. อากิณฺณโทโสวาติ ลิงฺคนาสนโทเสน จ ทณฺฑกมฺมนาสนโทเสน จ อากุลโทโสว. วิรชฺฌิตฺวาติ วิราเธตฺวา. ยถานิวตฺถปารุตสฺเสว สามเณรสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ สรณคมนอุปสมฺปทกมฺมวาจานํ สทิสตฺตา. ภิกฺขุนา สมาทินฺนํ วิย อิมินาปิ สมาทินฺนาเนว โหนฺตีติ โยชนา. เอวนฺติ เอวมิชฺฌเน, สมาทินฺเน วา. ทฬฺหีกรณตฺถนฺติ สิกฺขาปทานํ ทฬฺหีกรณตฺถํ. ปติฏฺาปนตฺถนฺติ สามเณรสฺส ปติฏฺาปนตฺถํ. ลจฺฉตีติ ลภิสฺสติ. สงฺเฆน ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. อปโลเกตฺวาติ สงฺฆํ อาปุจฺฉิตฺวา. อิมินา ฉินฺนวสฺสกํ ทสฺเสติ.
อทินฺนาทาเน ติณสลากมตฺเตนาปิ วตฺถุนา อสมโณ โหตีติ โยชนา. วิปฺปฏิปตฺติยาติ วิกาเรน ปฏิปชฺชนโต. ภณิเตติ ¶ ภณเน. ชานิตฺวาติ ชานิตฺวา เอว. เอวกาโร เหตฺถ อชฺฌาหริตพฺโพ, เตน วุตฺตํ ‘‘น อชานิตฺวา’’ติ. ยานิ ปฺจ สิกฺขาปทานีติ โยชนา. อสฺสาติ สามเณรสฺส. ปนตฺถายาติ สิกฺขาปทานํ ปนตฺถาย. อยนฺติ ปาราชิโก. วิเสโสติ ภิกฺขูนํ ปาจิตฺติยโต วิเสโส.
ปฏิปกฺขวเสนาติ ‘‘อนรหํ อสมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา จ ‘‘ทฺวากฺขาโต’’ติอาทินา จ ‘‘ทุปฺปฏิปฺปนฺโน’’ติอาทินา จ ปฏิวิรุทฺธวเสน ครหนฺโต สามเณโร นิวาเรตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. กณฺฑกนาสนายาติ กณฺฑกนามกสฺส สามเณรสฺส ทณฺฑกมฺมนาสนาย. ตํ ลทฺธินฺติ อวณฺณภาสนทิฏฺึ. อจฺจยนฺติ อติกฺกมํ, โทสํ วา. เทสาเปตพฺโพติ ‘‘อจฺจโย มํ ภนฺเต อจฺจคมา’’ติอาทินา เทสาเปตพฺพา. ตํ ยุตฺตนฺติ ‘‘ลิงฺคนาสนาย นาเสตพฺโพ’’ติ ตํ วจนํ ปติรูปํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิธาติ ขนฺธเก, ‘‘สามเณรํ นาเสตุ’’นฺติวจเน วา.
‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตวจนํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘สสฺสตุจฺเฉทานฺหี’’ติอาทิ. อฺตรทิฏฺิโก ¶ สามเณโรติ โยชนา. เอตฺถาติ ทสสุ นาสนงฺเคสุ. ‘‘กาม’’นฺติปเทน ปุนรุตฺตินิรตฺถกโทสาโรปเนน ครหํ ทสฺเสติ. ‘‘ปนา’’ติปเทน เตสํ โทสานํ ปหาเนน สมฺภาวนํ ทสฺเสติ. อพฺรหฺมจารึ สามเณรนฺติ สมฺพนฺโธ. อุปสมฺปาเทตุํ วฏฺฏตีติ อุปสมฺปาทนํ วฏฺฏติ. ภิกฺขุนิทูสโก สามเณโรติ สมฺพนฺโธ. ปพฺพชฺชมฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส ครหตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปเคว อุปสมฺปท’’นฺติ. เอตมตฺถนฺติ เอตาทิสมตฺถํ.
๔๗. ปณฺฑกวตฺถุกถา
๑๐๙. ทหรตรุณสทฺทานํ เววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทหเร…เป… ตรุเณ’’ติ. โมฬิคลฺลสทฺโท ถูลสรีรวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ อาห ‘‘โมฬิคลฺเลติ ถูลสรีเร’’ติ. หตฺถิภณฺเฑติ เอตฺถ หตฺถิสงฺขาตํ ภณฺฑํ เอเตสนฺติ หตฺถิภณฺฑาติ วุตฺเต หตฺถิโคปกาติ อาห ‘‘หตฺถิโคปเก’’ติ. อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๓๖๗ คาถายํ) ปน ‘‘หตฺถิเมณฺโฑ’’ติ ปาโ อตฺถิ.
ปณฺฑโกติ ¶ ปฑติ วิกลภาวํ คจฺฉตีติ ปณฺฑโก. สํเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺสาติ ปณฺฑกสฺส. อสุจินาติ สมฺภเวน. อาสิตฺตสฺสาติ อาสิฺจิตพฺพสฺส. อิมินา อสุจินา มุเข อาสิฺจิตพฺโพติ อาสิตฺโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อยนฺติ ปณฺฑโก. อชฺฌาจารนฺติ เมถุนชฺฌาจารํ. ‘‘อุสูยาย อุปฺปนฺนายา’’ติอิมินา อุสูยตีติ อุสูโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อุปกฺกเมนาติ วายาเมน. พีชานีติ อณฺฑานิ. อิมินา อุปกฺกเมน เอตสฺมา พีชานิ อปนีตานีติ โอปกฺกมิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปกฺเข ปวตฺโต ปณฺฑโก ปกฺขปณฺฑโก, ปกฺเข ปริฬาหวูปสโม ปณฺฑโก ปกฺขปณฺฑโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกจฺโจ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปุพฺพวจนตฺเถ ปกฺเขติ กาลปกฺเขติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปจฺฉิมวจนตฺเถ ปกฺเขติ ชุณฺหปกฺเขติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อกุสลวิปากานุภาเวนา’’ติ ปทํ ‘‘ปณฺฑโก โหตี’’ติปเทเยว สมฺพนฺธิตพฺพํ. อสฺสาติ ปณฺฑกสฺส. นปุํสกปณฺฑโกติ ปุริโส วิย สาติสยํ ปจฺจามิตฺเต น ปุํสเกติ อภิมทฺทนํ กาตุํ น สกฺโกตีติ นปุํสโก. น ปุมา น อิตฺถีติ นปุํสโกติ กตฺวา นปุมนอิตฺถิสทฺทสฺส นิรุตฺตินเยน นปุํสกกรณมฺปิ วทนฺติ. นปุํสโกเยว ปณฺฑโก นปุํสกปณฺฑโก. เตสูติ ปฺจสุ ปณฺฑเกสุ. เตสุปีติ โอปกฺกมิกาทีสุ ตีสุปิ. ‘‘ยสฺมึ ปกฺเข’’ติ อิมินา ปกฺเข ปกฺเข ปณฺฑกภาวํ นิวตฺเตติ. อสฺสาติ ปณฺฑกสฺส. เอตฺถาติ ปฺจสุ ปณฺฑเกสุ. โสปีติ ปณฺฑโกปิ. อิโตติ ปณฺฑกวารโต. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ลิงฺคนาสนเมว อติทิสติ.
๔๘. เถยฺยสํวาสกวตฺถุกถา
๑๑๐. ปาริชฺปตฺตสฺสาติ ¶ ปริหายตีติ ปริชานิ, อิสฺสริยโภคาทิ, ตสฺส ภาโว ปาริชฺํ, อิสฺสริยโภคาทิกฺขโย, ตํ ปตฺโตติ ปาริชฺปตฺโต, ตสฺส. ‘‘ปาริชฺุปตฺตสฺสา’’ติปิ อุกาเรน สห ปาโ อตฺถิ. ขีณโกลฺโติ เอตฺถ กุเล ชาตา โกลฺา, ณฺยปจฺจโย, นการาคโม. ขีณา โกลฺา อสฺสาติ ขีณโกลฺโติ ¶ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มาติปกฺขปิติปกฺขโต’’ติอาทิ. ตตฺถ มาติปกฺขปิติปกฺขโตติ มาตุยา ปกฺโข มาติปกฺโข, ปิตุโน ปกฺโข ปิติปกฺโข, มาติปกฺโข จ ปิติปกฺโข จ มาติปกฺขปิติปกฺขา. ผาตึ กาตุนฺติ เอตฺถ ผา-ธาตุ วฑฺฒนตฺโถติ อาห ‘‘วฑฺเฒตุ’’นฺติ. ‘‘ปุจฺฉิยมาโน’’ติ อิมินา อนุยฺุชิยมาโนติ เอตฺถ อนุตฺยูปสคฺควเสน ยุชสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถติ ทสฺเสติ.
เถยฺยสํวาสโกติ เถนนํ เถยฺยํ นการสฺส ยการํ กตฺวา, เถยฺยาย สํวาสโก อิมสฺสาติ เถยฺยสํวาสโก. เอตฺถ จ น เกวลํ วสฺสคณนาทิโกเยว สํวาโส นาม โหติ, อถ โข เถยฺยาย ลิงฺคคหณมฺปิ สํวาโสเยว นาม. ตสฺมา ตสฺส ติวิธภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโย’’ติอาทิ. ตตฺถ ลิงฺคํ เถเนตีติ ลิงฺคเถนโก, เอเสว นโย อิตเรสุปิ. ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ โยติ เถยฺยสํวาสโก. ลิงฺคมตฺตสฺเสวาติ เอตฺถ มตฺตสทฺเทน สํวาสาทโย นิวตฺเตติ.
วิเทสนฺติ อตฺตโน เทสโต วิโยคํ เทสํ. วิสทฺโท เหตฺถ วิโยคตฺถวาจโก. อถ วา วิ ทูรํ เทสํ. วิสทฺโท เหตฺถ ทูรตฺถวาจโก. มุสาติ อภูตตฺเถ ทุติยนฺตนิปาโต, อภูตํ วจนนฺติ อตฺโถ. ปฏิพาหตีติ อฺเ นิวาเรติ. สํวาสเถนโก นามาติ เอตฺถ โก สํวาโส นาม, นนุ เอกกมฺมาทิโกติ อาห ‘‘ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโก’’ติอาทิ. ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโกติ อาทิสทฺเทน ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนสาทิยนํ อาสนปฏิพาหนํ อุโปสถปวารณาทีสุ สนฺทิสฺสนนฺติ อิมานิ สงฺคณฺหาติ. ‘‘กิริยเภโท’’ติ อิมินา สํ เอกโต วสิยติ อเนนาติ สํวาโสติ วจนตฺเถน กิริยเภโท สํวาโส นามาติ ทสฺเสติ. อิมสฺมึ อตฺเถติ อิมสฺมึ วตฺถุมฺหิ, อิมสฺมึ าเนติ อตฺโถ. อิมินา ปาราชิกาทิฏฺาเน ปน เอกกมฺมาทิโก สํวาโส นามาติ ทสฺเสติ.
‘‘ลิงฺคสฺส ¶ เจว สํวาสสฺส จา’’ติ อิมินา อุภยเถนโกติ เอตฺถ อุภยสรูปํ ทสฺเสติ.
เอตฺถาติ ¶ เถยฺยสํวาสกฏฺาเน. ราช…เป… ภเยหิ วาติ เอตฺถ ภยสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ราชภเยน จ ทุพฺภิกฺขภเยน จ กนฺตารภเยน จ โรคภเยน จ เวริภเยน จาติ หิ อตฺโถ. จีวรคหณตฺถนฺติ จีวราหรณตฺถํ, อยเมว วา ปาโ. วาสทฺโท เหตฺวตฺถํ วา สมฺปทานตฺถํ วา สมฺปิณฺเฑติ. อยํ คาถา วิภตฺติยา อุปฺปฏิปาฏิตฺตา ภคฺครีติสงฺขาตา อลงฺการโทสา น มุตฺตา. ลิงฺคนฺติ สมณลิงฺคํ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน.
นาธิวาเสตีติ น สมฺปฏิจฺฉติ. ยาวาติ ยตฺตกํ กาลํ, อยํ ปเนตฺถ โยชนา – อิธ โย ราช…เป… ภเยน วา จีวรคหณตฺถํ วา ลิงฺคํ อาทิยติ, โส สุทฺธมานโส หุตฺวา ยาว สํวาสํ นาธิวาเสติ, ตาว เอโส ‘‘เถยฺยสํวาสโก นามา’’ติ น วุจฺจตีติ.
ตตฺราติ ตาสุ คาถาสุ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. เอวนฺติ ลิงฺเค คหิยมาเน. ตสฺมินฺติ ชเน. อโนสริตฺวาวาติ อโนกฺกมิตฺวาว. ลิงฺคํ อปเนตฺวาติ สยํ คหิตํ สมณลิงฺคํ วินาเสตฺวา. ปพฺพชิตาลยนฺติ ปพฺพชิตฉายํ. ปุพฺเพติ สํวาสเถนเก.
สพฺพปาสณฺฑิยภตฺตานีติ สพฺพานิ ปาสณฺฑํ อุทฺทิสฺส ทินฺนานิ ภตฺตานิ.
สตฺเต วหตีติ สตฺตวาโห. วิรมิตพฺพนฺติ เวรํ, ตํ ปวตฺเตตีติ เวริโก. กาเยน ปริหริตพฺพานีติ กายปริหาริยานิ. ตนฺติ ตุวํ. หีนายาวตฺตภาวนฺติ หีนาย คิหิภาวาย อาวตฺตภาวํ.
อุปฺปพฺพชิตฺวาติ ปพฺพชวิโยคํ กตฺวา. ตมตฺถนฺติ อุปฺปพฺพชิตสงฺขาตมตฺถํ. อสฺสาติ มหาสามเณรสฺส.
มหนฺโต วาติ เอตฺถ วาสทฺโท ครหตฺโถ. ปเคว ทหโรติ ทสฺเสติ. อพฺยตฺโต โหตีติ โยชนา. โสติ สามเณโร.
วจฺฉโครกฺขาทีนีติ ¶ เอตฺถ วจฺโฉติ ตรุณโคโณ. โส หิ มาตุสนฺติเก วสตีติ วจฺโฉ. มาตุยา วิโยคกาเล วา วสฺสตีติ วจฺโฉติ วุจฺจติ. อิมินา ทมฺมควชรคฺควาปิ สามฺโต คหิตา. โค วุจฺจติ เขตฺตภูมิ. วจฺโฉ จ โค จ วจฺฉควา, เตสํ รกฺขนํ วจฺฉโครกฺโข, โส อาทิ เยสํ กสิกมฺมาทีนนฺติ วจฺฉโครกฺขาทีนิ. ‘‘สูปสมฺปนฺโน’’ติ อิมินา ¶ คหฏฺมฺปิ สเจ อุปสมฺปาเทติ, สูปสมฺปนฺโนติ ทสฺเสติ. อนุปสมฺปนฺนกาเลเยวาติ สามเณรกาเลเยว. วินยวินิจฺฉเยติ วินเย วุตฺตสฺส เถยฺยสํวาสกสฺส วินิจฺฉเย. เถยฺยสํวาสโก โหติ ลิงฺคสฺส อปนีตตฺตา.
เถยฺยสํวาสโก น โหติ สลิงฺเค ิตตฺตา. อยมฺปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ กาสาเย สอุสฺสาหตฺตา. เถยฺยสํวาสโก โหติ กาสาเย ธุรสฺส นิกฺขิตฺตตฺตา.
เถยฺยสํวาสโก น โหติ สลิงฺเค ิตตฺตา. เนว เถยฺยสํวาสโก โหติ กาสาเย สอุสฺสาหตฺตา. เมถุนเสวนาทีหีติอาทิสทฺเทน ปาณาติปาตาทโย สงฺคณฺหาติ. เถยฺยสํวาสโก โหติ กาสาเย ธุรสฺส นิกฺขิตฺตตฺตา. โอวฏฺฏิกนฺติ อโธวฏฺเฏน กรณํ. รกฺขติ ตาวาติ ตาว รกฺขติ วีมํสเนน นิวาสิตตฺตา. ลิงฺคนฺติ สมณลิงฺคํ. เถยฺยสํวาสโก โหติ คิหิลิงฺคสฺส สมฺปฏิจฺฉิตตฺตา.
วีมํสติ วา สมฺปฏิจฺฉติ วา รกฺขติเยว โอทาตวตฺถสฺส อนฺโตกาสายภาวโต. ‘‘ภิกฺขุนิยาปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘สาปี’’ติอาทิ.
วุฑฺฒปพฺพชิโต สามเณโรติ สมฺพนฺโธ. ปาฬิยมฺปีติ ปนฺติยมฺปิ. เสโน มํสเปสึ คเหตฺวา คจฺฉติ วิย ภตฺตปิณฺเฑ ปตฺตํ อุปนาเมตฺวา คเหตฺวา คจฺฉติ. เถยฺยสํวาสโก น โหติ วสฺสานํ อคณนตฺตา.
๔๘. ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถา
๑๑๐. ปกฺกมตีติ ¶ ปกฺกนฺโต, ‘‘ปวิฏฺโ’’ติ อิมินา กมุธาตุยา ปทวิกฺเขปตฺถํ ทสฺเสติ, อิจฺฉากนฺติอตฺเถ นิวตฺเตติ. โสติ ติตฺถิยปกฺกนฺตโก. ตตฺราติ ติตฺถิยปกฺกนฺตเก. อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ ติตฺถิยานํ. ‘‘ติตฺถิโย ภวิสฺสามี’’ติ ปุพฺเพว ลทฺธิคหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ลิงฺเค อาทินฺนมตฺเต’’ติ. กุสจีราทีนีติ เอตฺถ กุโส วุจฺจติ สลากา. จีโรติ ปนฺติ, อาวลีติ อตฺโถ. กุเส รชฺชุนา อาวุนิตฺวา กโต จีโร กุสจีโร, โส อาทิ เยสํ ตานีติ กุสจีราทีนิ. อาทิสทฺเทน ผลกจีราทโย สงฺคณฺหาติ. กุสติเณหิ กโต จีโร กุสจีโรติปิ วทนฺติ. นคฺโคติ อเจลโก. อาชีวโกติ อเจลกวตมาทาย ¶ ชีวตีติ อาชีวโก. เตสนฺติ อาชีวกานํ. โอวทิโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
กินฺติ กึ วตํ. ลฺุจาเปตีติ อปนยาเปติ. โมรปิฺฉาทีนีติ เอตฺถ ปิฺฉํ วุจฺจติ ปกฺโข. โส หิ ปิฺฉติ อากาเส คจฺฉติ อเนนาติ ปิฺฉนฺติ วุจฺจติ. ปิฉิ คติยนฺติ ธาตุปาโ. โมรสฺส ปิฺฉํ โมรปิฺฉํ, ตํ อาทิ เยสํ ตานีติ โมรปิฺฉาทีนิ. อาทิสทฺเทน อุลูกปิฺฉาทโย สงฺคณฺหาติ. ยาว น สมฺปฏิจฺฉตีติ ยาว ลทฺธึ น สมฺปฏิจฺฉติ. นนฺติ วีมํสมานํ ภิกฺขุํ. ลทฺธีติ ติตฺถิยลทฺธิ. รกฺขตีติ ติตฺถิยปกฺกนฺตกโต รกฺขติ. ลทฺธิยา อภาเวน ติตฺถิยปกฺกนฺตโก น โหตีติ อธิปฺปาโย. อจฺฉิทฺทจีวโรติ เอตฺถ อากาโร โกธตฺโถ, อฑฺฑตฺโถ วา โหติ, ฉิทฺทสทฺโท ทูสนตฺโถ โหติ. ตสฺมา อาโกเธน อฑฺเฑน วา ฉิทฺโท ทูสิโตติ อจฺฉิทฺโทติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อจฺฉินฺโน’’ติปิ ปาโ. อจฺฉิทฺทํ จีวรเมตสฺสาติ อจฺฉิทฺทจีวโร. ติตฺถายตนนฺติ ติตฺถีนํ นิวาสฏฺานํ, ติตฺถิยานํ อุปสฺสยนฺติ อตฺโถ.
๔๙. ติรจฺฉานคตวตฺถุ
๑๑๑. เทวสมฺปตฺติสทิสํ อิสฺสริยสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโตปิ โส นาโค กสฺมา นาคโยนิยา อฏฺฏียตีติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ กิฺจาปิ อนุโภตีติ สมฺพนฺโธ. กิฺจาปิสทฺโท เหตฺถ สมฺภาวนาโชตโก, ปนสทฺโท ครหตฺถโชตโก. กุสลวิปาเกนาติ อเหตุกกุสลวิปาเกน. ตสฺสาติ นาคสฺส. สชาติยาติ สมานชาติยา นาคิยา. อุทกสฺจาริมณฺฑูกภกฺขนฺติ อุทเก สฺจรณสีลํ มณฺฑูกสงฺขาตํ ภกฺขํ ปาตุภวตีติ โยชนา. โสติ นาโค. อฏฺฏียตีติ อรมณํ ปีฬิยติ. หรายตีติ เอตฺถ หเรธาตุ ลชฺชนตฺโถติ อาห ‘‘ลชฺชตี’’ติ. เอการนฺโต ธาตุ ภูวาทิคณิโก (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ รการนฺตธาตุ). ชิคุจฺฉตีติ เอตฺถ คุปธาตุยา กมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตภาว’’นฺติ. ‘‘ตสฺส ภิกฺขุโน’’ติปทสฺส ‘‘นิกฺขนฺเต’’ติปเทน โยชิตพฺพตฺตา ภุมฺมตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘ตสฺมึ ภิกฺขุสฺมิ’’นฺติ. อถ วา ตสฺส ภิกฺขุโนติ สามิโยคตฺตา ‘‘นิกฺขนฺเต’’ติ เอตฺถ ภาวตฺเถ มานปจฺจโยติ อาห ‘‘นิกฺขมเน’’ติ. อิมินา นิกฺขนฺเตติ เอตฺถ น อนฺตปจฺจโย, มานปจฺจยสฺเสว อนฺตภาวํ กตฺวา วุตฺโตติ ทสฺเสติ. วิสฺสฏฺโติ สติวิสฺสชฺชิโต. ตสฺมินฺติ ภิกฺขุมฺหิ. กปิมิทฺธวเสเนวาติ กปิโน มิทฺธวเสน เอว. อถ วา กปิมิทฺธวเสน นิทฺทายนฺโต อิว นิทฺทายนฺโตติ โยชนา. ปฏินิปชฺชีติ ปุน นิปชฺชิ. วิสฺสรมกาสีติ ¶ เอตฺถ วิสทฺโท วิรูปตฺถโชตโก, สรสทฺโท สทฺทวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิรูปํ มหาสทฺทมกาสี’’ติ.
‘‘อการสฺส โลปํ กตฺวา’’ติ อิมินา ตุมฺเห โขตฺถาติ เอตฺถ ‘‘ตุมฺเห โข อตฺถา’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา โอการโต ปรสฺส อการสฺส โลปํ ทสฺเสติ. ‘‘อการสฺสาโลป’’นฺติปิ ปาโ. เอวฺหิ สติ อการสฺส อโลปํ กตฺวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิมินา ‘‘ตุมฺเห โข อตฺถา’’ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา อกาเร ปเร โอการสฺส วการํ กตฺวา ตุมฺเห ขฺวตฺถา’’ติ ปาโ ทสฺสิโต. กสฺมา อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อวิรูฬฺหิธมฺมาติ อาห ‘‘ฌาน…เป… อภพฺพตฺตา’’ติ. ‘‘ภวถา’’ติ อิมินา อตฺถาติ เอตฺถ อสธาตุ สตฺตตฺถวาจโก ถวิภตฺตีติ ทสฺเสติ. สชาติยาติ เอตฺถ สมานา ชาติ เอติสฺสาติ สชาตีติ ¶ วุตฺเต นาคี เอวาติ อาห ‘‘นาคิยา เอวา’’ติ. มนุสฺสิตฺถิอาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ติรจฺฉานคติตฺถีเปติตฺถีเทวิตฺถิโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘ทฺเวเม ภิกฺขเว ปจฺจยา’’ติ เทสนา สาวเสสเทสนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติ. เอตฺถาติ ติรจฺฉานคตวตฺถุมฺหิ. อภิณฺหนฺติ อภิกฺขณํ ปุนปฺปุนนฺติ อตฺโถ.
ติรจฺฉานคโตติ เอตฺถ กึ อปายปริยาปนฺโน ทุคฺคติอเหตุกปฏิสนฺธิโกวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘นาโค วา โหตู’’ติอาทิ.
๕๐. มาตุฆาตกาทิวตฺถุกถา
๑๑๒. นิกฺขนฺตินฺติ เอตฺถ ‘‘อิมสฺส ปาปกมฺมสฺสา’’ติ ฉฏฺีโยคตฺตา ภาวตฺเถ ติปจฺจโยติ อาห ‘‘นิกฺขมน’’นฺติ. อปวาหนนฺติ อปายปฏิสนฺธิวหนโต อปคมนํ. เยนาติ มนุสฺสภูเตน เยน ชีวิตา โวโรปิตาติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺสิตฺถิภูตาติ มนุสฺสิตฺถี หุตฺวา ภูตา, มนุสฺสิตฺถีภาวํ วา ภูตา ปตฺตา. อิมินา ติรจฺฉานคติตฺถิอาทโย นิวตฺเตติ. ‘‘ชนิกา’’ติ อิมินา โปสาวนิกมาตาทโย นิวตฺเตติ. สยมฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท น เกวลํ มาตาเยว, อถ โข ปุตฺเตนาปีติ ทสฺเสติ. สตาติ สนฺเตน. มนุสฺสชาติเกเนว สตา มนุสฺสชาติโก เอว หุตฺวา โวโรปิตาติ โยชนา. อนนฺตเร ภเว ผลํ นิพฺพตฺเตตีติ อานนฺตริยํ, มาตุฆาตกกมฺมํ, เตน ชาติสามฺมฺปิ อชนิกํ ฆาเตนฺโต จ ชนิกมฺปิ ชาติเภทํ ฆาเตนฺโต จ น อนนฺตริโก โหติ, ตสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ น วาริตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ โปเสติ วทฺเธตีติ โปสาปนิยา, สา เอว โปสาวนิกา ปการสฺส วการํ, ยการสฺส จ กการํ กตฺวา, โปสาวนิกา จ สา มาตา เจติ โปสาวนิกมาตา. อสฺสาติ ¶ ปุตฺตสฺส. อิทํ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ. ตตฺถ ปุพฺพปเท ภาวสมฺพนฺโธ, ปจฺฉิมปเท สามิสมฺพนฺโธ. สพฺพถา เอเสว นโย โหตีติ อาห ‘‘สเจปี’’ติอาทิ. เวสิยาติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ ¶ . ยาย กายจิ อิตฺถิยา ปุตฺตสฺสาปิ คเหตพฺพตฺตา. ‘‘อยํ เม ปิตา’’ติ อชานนเมว หิ ปมาณํ. อเนนาติ อิมินา ปุตฺเตน. ‘‘ปิตุฆาตโกตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ อิมินา มาตุฆาตเกปิ ‘‘อยํ เม มาตา’’ติ อชานิตฺวา ฆาเตนฺโตปิ มาตุฆาตโกตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ ทสฺเสติ.
๑๑๔. สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มนุสฺสชาติยํ หี’’ติอาทิ. อปพฺพชิตนฺติ คิหิภูตํ. ปพฺพชฺชา จสฺสาติ เอตฺถ จสทฺเทน อุปสมฺปทาปิ วาริตาติ ทสฺเสติ. อสฺสาติ อรหนฺตฆาตกสฺส. อวเสสนฺติ อรหนฺตโต อวเสสํ. อสฺสาติ อริยฆาตกสฺส. อานนฺตริโย น โหติ ติรจฺฉานคตตฺตา ปนสฺส ปพฺพชฺชา วาริตาติ อตฺโถ เนตพฺโพ. เอตฺถาติ มาตุฆาตกาทิกมฺเมสุ. วธายาติ ตทตฺเถ จตุตฺถีติ อาห ‘‘วธตฺถายา’’ติ. ‘‘มาเรตุ’’นฺติ อิมินา ‘‘วธตฺถายา’’ติ เอตฺถ หนธาตุ หึสนตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘นียนฺตี’’ติ อิมินา โอนียนฺตีติ เอตฺถ โอตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโกติ ทสฺเสติ. ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส วจนสฺส อตฺโถติ โยชนา. ‘‘สจา จ อิติ อยํ นิปาโต วุตฺโต’’ติ อิมินา ภยปีฬิตตฺตา จ นิรุตฺตีสุ อกุสลตฺตา จ ทวาภณเนน รวาภณเนน อยํ นิปาโต โจเรหิ วุตฺโตติ ทสฺเสติ. ‘‘สเจ จ อิจฺเจว วา ปาโ’’ติ อิมินา เตหิ ตถา วุตฺเตปิ สงฺคีติกาเล วา โปตฺถการูฬฺหกาเล วา ยถาภูตํ สงฺคีตตฺตา, โปตฺถการูฬฺหตฺตา จ ยถาภูโต ปาโ อตฺถีติ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ เตสุ ปเทสุ. นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ตสฺสาติ ‘‘สจชฺช มย’’นฺติ ปาสฺส. ‘‘สเจ อชฺช มย’’นฺติ อิมินา เอการโลปสนฺธึ ทสฺเสติ. ‘‘สเจชฺช มย’’นฺติ อการโลปสนฺธินาปิ ปาโ อตฺถิ.
๑๑๕. ปกตตฺตนฺติ ปกติยา สีลสงฺขาโต อตฺตา สภาโว เอติสฺสาติ ปกตตฺตา, ตํ. กายสํสคฺเคน ภิกฺขุนีนํ ปาราชิกตฺตา วุตฺตํ ‘‘สีลวินาสํ ปาเปตี’’ติ. อนิจฺฉมานํเยว ภิกฺขุนินฺติ สมฺพนฺโธ.
อิจฺฉมานนฺติ ¶ โอทาตวตฺถวสนํ อิจฺฉมานํ. ยสฺมา อภิกฺขุนี โหติ, ตสฺมา ภิกฺขุนีทูสโก น โหตีติ โยชนา. สีลวิปนฺนํ ภิกฺขุนินฺติ สมฺพนฺโธ.
โย ¶ เทวทตฺโต สงฺฆํ ภินฺทติ วิย, ภินฺทตีติ โยชนา. อุทฺธมฺมนฺติ ธมฺมโต วิรหิตํ. อุพฺพินยนฺติ วินยโต วิรหิตํ. จตุนฺนํ กมฺมานนฺติ อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ.
โย เทวทตฺโต โลหิตํ อุปฺปาเทติ วิย, อุปฺปาเทตีติ โยชนา. ทุฏฺจิตฺเตนาติ เอตฺถ น ยํกิฺจิ ทุฏฺจิตฺตํ ทุฏฺจิตฺตํ นาม, อถ โข วธกจิตฺตนฺติ อาห ‘‘วธกจิตฺเตนา’’ติ. สรีเรติ สรีรพฺภนฺตเร. ตถาคตสฺส หิ อเภชฺชกายตฺตา ปรูปกฺกเมน จมฺมจฺเฉทํ กตฺวา โลหิตสฺส อุปฺปาทนํ นาม นตฺถิ. โย ปน ชีวโก ผาสุํ กโรติ วิย, ผาสุํ กโรตีติ โยชนา. โลหิตฺจาติ ปูติโลหิตฺจ.
๕๔. อุภโตพฺยฺชนกวตฺถุกถา
๑๑๖. อุภโตพฺยฺชนโกติ เอตฺถ พาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิตฺถินิมิตฺตุปฺปาทนกมฺมโต จา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อิตฺถิ…เป… กมฺมโต จา’’ติ อิมินา อุภยสรูปํ ทสฺเสติ. อุภโต กมฺมโต ปวตฺตนฺติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. พฺยฺชนนฺติ นิมิตฺตํ. อสฺสาติ ชนสฺส. กโรติปิ กาเรติปีติ เอตฺถ กรธาตุยา สุทฺธกมฺมการิตกมฺมานิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุริสนิมิตฺเตนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘วีติกฺกม’’นฺติ อิมินา สุทฺธกมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘ปร’’นฺติ อิมินา การิตกมฺมํ ทสฺเสติ. สมาทเปตฺวาติ อุยฺโยเชตฺวา. ตสฺส ทุวิธภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุวิโธ’’ติอาทิ. ตตฺถ อิตฺถิภาเวน ลกฺขิโต อุภโตพฺยฺชนโก อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโก. เอส นโย อิตรตฺถาปิ.
ตตฺถาติ ทุวิเธสุ อุภโตพฺยฺชนเกสุ. อิตฺถินิมิตฺตนฺติ อิตฺถิยา องฺคชาตํ. เอเสว นโย ‘‘ปุริสนิมิตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ. ปากฏํ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ สภาวโต ปากฏํ ปฏิจฺฉนฺนํ. ปุน ปฏิจฺฉนฺนํ ปากฏนฺติ ราควเสน ปฏิจฺฉนฺนํ ¶ ปากฏํ. ปรํ คณฺหาเปตีติ ปรเมว คณฺหาเปตีติ อตฺโถ. อิทนฺติ การณํ. เอเตสนฺติ ทฺวินฺนํ อุภโตพฺยฺชนกานํ. กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตํ, กึ วุตฺตนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ อุภโตพฺยฺชนเก. วิจารณกฺกโมติ วีมํสนานุกฺกโม. ‘‘ตตฺถ วิจารกฺกโม’’ติปิ ปาโ. วิจารณกฺกโม ธมฺมสงฺคหฏฺกถาย เวทิตพฺโพ, อิธ ปน กึ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อิทมิธ เวทิตพฺพ’’นฺติ. ตตฺถ อิทนฺติ นปพฺพชฺชูปสมฺปทการณํ. อิธาติ อิมิสฺสํ วินยฏฺกถายํ.
๕๕. อนุปชฺฌายกาทิวตฺถุกถา
๑๑๗. เตน โข ปน สมเยนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน สมเยนา’’ติ. สิกฺขาปทํ อปฺตฺตํ โหตีติ ‘‘น ภิกฺขเว อนุปชฺฌายโก อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ ¶ สิกฺขาปทํ อปฺตฺตํ โหติ. ‘‘อุปชฺฌายวิรหิต’’นฺติ อิมินา อนุปชฺฌายกนฺติ เอตฺถ อการสฺส วิรหตฺถํ ทสฺเสติ. อุปชฺฌายวิรหิตํ อุปสมฺปทาเปกฺขนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอว’’นฺติอาทินา โทสํ ทสฺเสติ. อุปชฺฌํ อคาหาเปตฺวาติ ‘‘อุปชฺฌาโย เม ภนฺเต โหหี’’ติ (มหาว. ๖๕; มหาว. อฏฺ. ๖๔) อุปชฺฌํ อคาหาเปตฺวา. อุปสมฺปาเทนฺตสฺส การกสงฺฆสฺสาติ โยชนา. กมฺมํ ปนาติ อุปสมฺปทกมฺมํ ปน. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อุปสมฺปาเทนฺตสฺส อาปตฺติ, กมฺมํ ปน น กุปฺปตีติ วจนํ อติทิสติ.
๕๖. อปตฺตกาทิวตฺถุกถา
๑๑๘. โย ปิณฺโฑ หตฺเถสุ ลพฺภตีติ โยชนา. ตทตฺถายาติ ตสฺส ปิณฺฑสฺส อตฺถาย. เสยฺยถาปิ ติตฺถิยาติ เอตฺถ เสยฺยถาปิสทฺโท อุปมตฺโถ, ติตฺถิยสทฺโท อาชีวกนามเก ติตฺถิเย โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถาปิ อาชีวกนามกา ติตฺถิยา’’ติ. ตสฺมา อาชีวกสงฺขาเต ติตฺถิเย อุปมํ กตฺวา อุชฺฌายนฺตีติ อาห ‘‘สูปพฺยฺชเนหี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เตติ อาชีวกา. กมฺมํ ปน น กุปฺปตีติ ปตฺตจีวเรสุ อสนฺเตสุปิ กมฺมวาจาย ¶ ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ ปริกิตฺติตตฺตา กมฺมํ น กุปฺปตีติ อธิปฺปาโย.
ยาจิตเกนาติ เอตฺถ ยาจิโต หุตฺวา คหิโต ยาจิตโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยาจิตฺวา คหิเตนา’’ติ. ‘‘อีทิเสน หี’’ติอาทินา โทสํ ทสฺเสติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อาปตฺติ โหติ, ตสฺมา. ตสฺสาติ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส. นิรเปกฺเขหิ อาจริยุปชฺฌายาทีหีติ โยชนา. นิสฺสชฺชิตฺวาติ พฺรหฺมเทยฺเยน นิสฺสชฺชิตฺวา. อนธิฏฺานุปคานํ ปตฺตจีวรานํ อปตฺตจีวรตฺตา วุตฺตํ ‘‘อธิฏฺานุปคํ ปตฺตจีวร’’นฺติ. ปณฺฑุปลาสนฺติ สมณุทฺเทสภาวาเปกฺขํ. โส หิ รูฬฺหิวเสน ปณฺฑุปลาโสติ วุจฺจติ. อถ วา ยถา ปณฺฑุปลาโส น หริโต, นาปิ สุกฺโข โหติ, เอวํ โสปิ ปพฺพชาเปกฺโข น คิหี โหติ, นาปิ สามเณโร, ตสฺมา สมณุทฺเทสภาวาเปกฺโข ‘‘ปณฺฑุปลาโส’’ติ วุจฺจติ.
วสนฺตสฺส ปณฺฑุปลาสสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อนามฏฺปิณฺฑปาตนฺติ ภิกฺขูหิ อนามสิตพฺพคฺคํ ปิณฺฑปาตํ. สามเณรภาคสมโกติ สามเณเรหิ ลทฺเธน ภาเคน สมํ ปวตฺโต. อสฺสาติ ปณฺฑุปลาสสฺส. สามเณรสฺส สพฺพํ ปฏิชคฺคนกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ วิย, อสฺส กาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๕๗. หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถา
๑๑๙. หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถูสุ ¶ หตฺถา ฉินฺนา ยสฺสาติ หตฺถจฺฉินฺโนติอาทิวจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. มณิพนฺเธติ ปโกฏฺนฺเต. โส หิ ยสฺมา เอตฺถ มณิสงฺขาตํ อลงฺการวิกตึ พนฺธติ, ตสฺมา มณิพนฺโธติ วุจฺจติ. กปฺปเรติ กโปณิยํ. สา หิ ปเรสํ ปิฏฺีสุ กปติ หึสติ อเนนาติ ‘‘กปฺปโร’’ติ วุจฺจติ. ยสฺส หตฺถา ฉินฺนา โหนฺติ, อยํ หตฺถจฺฉินฺโน นามาติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. เอโก วา ปาโทติ โยชนา. เหฏฺา ‘‘เอโก วา ทฺเว วา หตฺถา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. จตูสุ หตฺถปาเทสุ ทฺเว วาติ เอโก หตฺโถ, เอโก ปาโทติ ทฺเว ¶ วา. กณฺณาติ สทฺทคฺคหา. เต หิ กณฺณติ สวติ เอเตหีติ กณฺณาติ วุจฺจนฺติ. กณฺณาพทฺเธติ กณฺณจฺฉิทฺทสฺส อาพทฺเธ. สงฺฆาเฏตุนฺติ สงฺฆฏนํ กาตุํ, อาพนฺธนํ กาตุนฺติ อตฺโถ. อชปทเกติ อชปทสณฺาเน าเน. นาสาติ ฆานานิ. ตานิ หิ นาสติ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรติ เอตาหีติ นาสาติ วุจฺจนฺติ. นาสิกาติ นาสาเยว. สณฺาเปตุนฺติ สุฏฺุ เปตุํ, ปกติยา เปตุนฺติ อตฺโถ. นขเสสนฺติ นโขเยว เสโส ฉินฺนงฺคุลิโตติ นขเสโส, ตํ. อคฺเค ปุเร อุฏฺหตีติ องฺคุฏฺโ. ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ อิมินา ‘‘นขเสสํ อทสฺเสตฺวา’’ติ วจนํ อติทิสติ. กณฺฑรนามกาติ มหาสิรนามกา. เต หิ กํ สรีรํ ธาเรนฺตีติ กณฺฑราติ วุจฺจนฺติ ธการสฺส ฑการํ กตฺวา. เยสูติ กณฺฑเรสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ.
ยสฺส วคฺคุลิปกฺขกา วิย องฺคุลิโย สมฺพนฺโธ โหนฺติ, อยํ ผณหตฺถโก นามาติ โยชนา. เอตนฺติ ผณหตฺถกํ. ฉฬงฺคุลาทโยปิ ผณหตฺถเกเยว สงฺคเหตพฺพาติ อาห ‘‘ยสฺสปิ ฉ องฺคุลิโย’’ติอาทิ. ยสฺสปิ ฉ องฺคุลิโย โหนฺติ, อยมฺปิ ผณหตฺถโก นาม อุปจาเรน.
ขุชฺโชติ เอตฺถ ขุชฺโช สรีโร ยสฺสตฺถีติ ขุชฺโชติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขุชฺชสรีโร’’ติ. กสฺมา ขุชฺโชติ อาห ‘‘อุรสฺส วา’’ติอาทิ. ยสฺส ปน วงฺกํ, อยมฺปิ ขุชฺโช นามาติ โยชนา. วงฺกนฺติ จ กุฏิลํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. พฺรหฺมุชุคตฺโตติ อุชุํ คตฺตํ อุชุคตฺตํ, พฺรหฺมุโน อุชุคตฺตํ วิย อุชุคตฺตํ อิมสฺส มหาปุริสสฺสาติ พฺรหฺมุชุคตฺโต, มหาปุริโส.
สํเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชงฺฆวามนสฺส หี’’ติอาทิ. เยสนฺติ อุภินฺนํ กายานํ. ภูตานนฺติ อมนุสฺสานํ ปิสาจกเปตานํ. อตฺตภาโว โหติ วิยาติ โยชนา. ปริวฏุโมติ ปริสมนฺตโต วฏฺฏุลสรีโร.
คลคณฺฑีติ ¶ ¶ เอตฺถ คเล คณฺโฑ ยสฺสตฺถีติ คลคณฺฑีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. เอตนฺติ ‘‘คลคณฺฑี’’ติ เอตํ วจนํ. ตตฺถาติ คลคณฺฑิปพฺพาชเน. ยนฺติ วจนํ.
สิปทีติ เอตฺถ สิถิลํ ปทํ อิมสฺสาติ สิปทีติ วุตฺเต ภารปาโทเยว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ภารปาโท วุจฺจตี’’ติ. ภารํ ปาทํ ยสฺสาติ ภารปาโท. เอเต ทฺเว ถูลปาทโรคีสุ วตฺตนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. สฺชาตปิฬโกติ สฺชาตโผโฏ. อุปนาหนฺติ ภุสํ พนฺธนํ. อุทกอาวาเฏติ อุทเกน ปุณฺณายํ กาสุยํ. อุทกวาลิกายาติ อุทกตินฺเตน มรุนา. ยถา สิรา ปฺายนฺติ, เอวํ มิลาเปตุนฺติ โยชนา. อีทิสนฺติ สิราปฺายนชงฺฆเตลนาฬิกสภาวํ. ตถาติ ยถา ปพฺพชฺชากาเล กโรติ, ตถา กตฺวาติ อตฺโถ.
ปาปโรคีติ เอตฺถ ปาปโรคสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อริส’’อิติอาทิ. ตตฺถ อริโส จ ภคนฺทโร จ ปิตฺตฺจ เสมฺโห จ กาโส จ โสโส จาติ ทฺวนฺโท, เต อาทโย เยสํ เตติ อริส…เป… โสสาทโย. อาทิสทฺเทน เหฏฺา วุตฺเต อาพาเธ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ปิตฺตเสมฺหสทฺเทหิ ตํสมุฏฺาโน โรโค คเหตพฺโพ. ‘‘นิจฺจาตุโร’’ติ อิมินา ปาปโรคีติ เอตฺถ มนฺตุตฺเถ ปวตฺตสฺส อีปจฺจยสฺส นิจฺจโยคตฺถํ ทสฺเสติ.
ปริสทูสโนติ เอตฺถ อิติสทฺโท นามปริยาโย, ปริสทูสโน นามาติ หิ อตฺโถ. โย อตฺตโน วิรูปตาย ปริสํ ทูเสติ, อยํ ปริสทูสโน นามาติ โยชนา. ฉสรีรโทสํ อาทึ กตฺวา ปริสทูสนภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘อติทีโฆ วา’’ติอาทิ. อติทีโฆ วาติ เอตฺถ น เกวลํ ปเรสํ ทฺวงฺคุลาทิมตฺตทีโฆ, อถ โข ทิคุณาทิทีโฆวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อฺเส’’นฺติอาทิ. นาภิปเทโสติ อตฺตโน นาภิปเทโส. ยถา หิ อติทีเฆ ปรวจเนน อติทีฆสฺส สรูปํ เวทิตพฺพํ, ตถา อติรสฺสาทีสุปิ อติรสฺสสรูปนฺติ ทฏฺพฺพํ. มโหทโรติ มหาอุทโร. กปฺปสีโส วาติ หตฺถิสีโส ¶ วิย ยุคสีโส วา. กปฺปสทฺโท เหตฺถ ยุคตฺถวาจโก. กณฺณิกเกโส วาติ กณฺณิกสทิเสหิ เกเสหิ สมนฺนาคโต. ‘‘ชาติปลิเตหี’’ติ อิมินา ชราวาเตน ปหตํ ปลิตํ นิวตฺเตติ. ปกติตมฺพเกโสติ เอตฺถ ปกติสทฺเทน เกนจิ ปโยเคน ตมฺพเกสํ นิวตฺเตติ. อาวฏฺฏสีโสติ ปุนปฺปุนํ วฏฺฏตีติ อาวฏฺโฏ, เกสาวฏฺโฏ, โส เอตสฺส สีเส อตฺถีติ อาวฏฺฏสีโส. อุทฺธคฺเคหีติ อุทฺธํ โกฏีหิ. ชาลพทฺเธน วิยาติ ชาเลน พทฺเธน อิว.
สมฺพทฺธภมุโก วาติ อฺมฺสมฺพทฺธภมุโก วา. มกฺกฏภมุโกติ มกฺกฏสฺส ภมุ วิย ¶ ภมุ เอตสฺสาติ มกฺกฏภมุโก. วาสิโกเณนาติ ตจฺฉนีโกฏิยา. วิสมจกฺกโลติ เอตฺถ จกฺกากาเรน ลาติ ปวตฺตติ, จกฺกาการํ วา ลาติ คณฺหาตีติ จกฺกโล. เกกโรติ วลิโร. โส หิ กุจฺฉิตํ กโรตีติ เกกโรติ วุจฺจติ. กกฺกฏสฺเสวาติ กกฺกฏสฺส อิว. มูสิกกณฺโณติ อาขุกณฺโณ. ชฏุกกณฺโณติ วคฺคุลิกณฺโณ. อวิทฺธกณฺโณติ อจฺฉิทฺทกณฺโณ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โสติ อวิทฺธกณฺโณ. กณฺเณ ภคนฺทโร เอตสฺสาติ กณฺณภคนฺทโร, โสเยว กณฺณภคนฺทริโก. คณฺโฑ กณฺเณ เอตสฺสาติ คณฺฑกณฺโณ. ปคฺฆริตปุพฺเพนาติ ปคฺฆริตปูเยน. ฏงฺกิโต กณฺโณ ยสฺสาติ ฏงฺกิตกณฺโณ. โคภตฺตนาฬิกายาติ คุนฺนํ ภตฺตปานตฺถํ กตาย นาฬิกาย. พิฬารกฺขิ วิย อติปิงฺคลํ อกฺขิ เอตสฺสาติ อติปิงฺคลกฺขิ. มธุวณฺโณ วิย ปิงฺคลํ อกฺขิ เอตสฺสาติ มธุปิงฺคลกฺขิ. นิปฺปขุมกฺขีติ เอตฺถ ปขุมํ วุจฺจติ อกฺขมฺหิ ชาตํ โลมํ. ตฺหิ อกฺขิโน ปกฺขทฺวเย ชาตตฺตา ปขุมนฺติ วุจฺจติ. นตฺถิ ปขุมํ อกฺขิมฺหิ เอตสฺสาติ นิปฺปขุมกฺขิ. อสฺสุปคฺฆรณํ อกฺขิมฺหา เอตสฺสาติ อสฺสุปคฺฆรณกฺขิ. ปุปฺผํ สฺชาตํ ยสฺส อกฺขิโนติ ปุปฺผิตํ. ปุปฺผิตํ อกฺขิ ยสฺสาติ ปุปฺผิตกฺขิ. อกฺขิปาเกนาติ อกฺขิโน ทลปริยนฺเตสุ ปจฺจนเกน โรเคน.
จิปิฏนาสิโกติ อนุนฺนตนาสิโก. สุกตุณฺฑสทิสายาติ สุวานํ มุเขน สทิสาย.
ปฏงฺคมณฺฑูกสฺเสวาติ ¶ ปฏงฺคนามกสฺส มณฺฑูกสฺส มุขนิมิตฺตํ อิว มุขนิมิตฺตํเยวาติ โยชนา. อุกฺขลิมุขวฏฺฏิสทิเสหีติ อุกฺขลิยา มุขวฏฺฏินา สทิเสหิ. เภริจมฺมสทิเสหีติ เภริยา มุเข นหิตจมฺเมน สทิเสหิ. เอฬมุโขติ เอฬาย นิจฺจปคฺฆริตํ มุขเมตสฺเสติ เอฬมุโข. อุปฺปกฺกมุโขติ อุปฺปกฺกํ กุถิกํ มุขเมตสฺสาติ อุปฺปกฺกมุโข. สงฺขตุณฺฑโกติ สงฺขสฺส ตุณฺเฑน สทิโส โอฏฺโ เอตสฺสาติ สงฺขตุณฺฑโก.
อฏฺกทนฺตสทิเสหีติ อฏฺกนามกสฺส นงฺคลสฺส ทนฺเตหิ สทิเสหิ. ทนฺเต ปิทหิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ทนฺตนฺตเรติ ทนฺตวิวเร, ทนฺตมชฺเฌ วา. กลนฺทกทนฺโต วิยาติ กาฬกานํ ทนฺโต วิย.
มหาหนุโกติ มหนฺโต หนุ เอตสฺสาติ มหาหนุโก. จิปิฏหนุโกติ อนุนฺนตหนุโก. นิมฺมสฺสุทาิโกติ นตฺถิ มสฺสุ จ ทาิ จ เอตสฺสาติ นิมฺมสฺสุทาิโก. ภฏฺอํสกูโฏติ ภฏฺโ ปติโต อํสกูโฏ อิมสฺสาติ ภฏฺอํสกูโฏ. โคธาคตฺโตติ โคธาย คตฺตํ วิย คตฺตํ อิมสฺสาติ โคธาคตฺโต ¶ . สพฺพํเปตนฺติ สพฺพมฺปิ เอตํ ‘‘กจฺฉุคตฺโต’’ติอาทิวจนํ. เอตฺถาติ ‘‘กจฺฉุคตฺโต’’ติอาทิวจเน. วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา.
ภฏฺกฏิโกติ ภฏฺา ปนฺนา กฏิ เอตสฺสาติ ภฏฺกฏิโก. อจฺจุคฺคเตหิ อานิสทมํเสหีติ สมฺพนฺโธ. วาตณฺฑิโกติ วาเตน ปูริโต อณฺฑโกโส เอตสฺสาติ วาตณฺฑิโก. สงฺฆฏฺฏนชาณุโกติ อนฺโต นตตฺตา อฺมฺํ สงฺฆฏฺฏนํ ชาณุ เอตสฺสาติ สงฺฆฏฺฏนชาณุโก. วิกโฏติ ติริยคมนปาโท. อุปฑฺฒปิณฺฑิกสฺส อตฺถํ สห เภเทน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส ทุวิโธ’’ติอาทิ. ตตฺถ ทุวิโธ โส อุปฑฺฒปิณฺฑิโก สมนฺนาคโตติ โยชนา. อถ วา โส อุปฑฺฒปิณฺฑิโก เหฏฺา โอรูฬฺหาหิ มหนฺตีหิ ชงฺฆปิณฺฑิกาหิ สมนฺนาคโต วา อุปริ อารูฬฺหาหิ มหนฺตีหิ ชงฺฆปิณฺฑิกาหิ สมนฺนาคโต วาติ ทุวิโธติ โยชนา. ปิฏฺิกปาโทติ ปิฏฺิยํ อุฏฺิโต ปาโท เอตสฺสาติ ปิฏฺิกปาโท. คณฺฑิกงฺคุลิ วาติ คณฺเฑน อุฏฺิโต องฺคุลิ ¶ เอตสฺสาติ คณฺฑิกงฺคุลิ. สพฺโพเปสาติ เอส สพฺโพปิ ชโน. ปริสํ ทูเสตีติ ปริสทูสโน.
ปุพฺพาทีหีติอาทิสทฺเทน จกฺขุปสาทสฺส อนฺตรายกรานิ อฺานิปิ วตฺถูนิ คเหตพฺพานิ. ทฺวีหิ วา อกฺขีหิ, เอเกน วา อกฺขินาติ โยชนา. อุภยมฺปีติ ทฺวินฺนํ อฏฺกถาจริยานํ อุภยมฺปิ วจนํ. ปาฬิยํ ‘‘อนฺธํ ปพฺพาเชนฺตี’’ติ อวตฺวา ‘‘กาณํ ปพฺพาเชนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปริยาเยนา’’ติ วุตฺตํ. มหาอฏฺกถายฺหิ ‘‘ชจฺจนฺโธ’’ติ อิมินา ทฺเวอกฺขิกาณํ สนฺธาย วุตฺตํ. กุณีติ กุณนํ สํโกจนํ กุณํ, ตเมตสฺสตฺถีติ กุณี. ขฺโชติ ขฺชติ คติเวกลฺลภาเวน ปวตฺตตีติ ขฺโช. กุณฺฑปาทโกติ เอตฺถ กุณฺโฑติ ขฺชสฺเสว นามํ. ขฺโช หิ กุฑติ คมนํ ปฏิหนตีติ กุณฺโฑติ วุจฺจติ. กสฺมา กุณฺฑปาทโก? กสฺมา ปิฏฺิปาทมชฺเฌน จงฺกมนฺโตติ อาห ‘‘มชฺเฌ สํกุฏิตปาทตฺตา’’ติ. อิมินา หิ กุณฺฑปาทสฺส จ ปิฏฺิปาทมชฺเฌน จงฺกมนสฺส จ เหตุํ ทสฺเสติ. เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยปิ. สพฺโพเปสาติ เอส สพฺโพปิ ชโน.
ปกฺขหโตติ เอตฺถ เอโก ปกฺโข หโต วินาโส เอตสฺสาติ ปกฺขหโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอโก หตฺโถ วา’’ติอาทิ. ‘‘ปกฺขปาโต’’ติปิ ปาโ, โส อปาโเยว. ปกฺขสทฺโท หิ โกฏฺาสวาจโก, น ปงฺคุลปริยาโย, ปีสพฺพี วุจฺจตีติ ปีเน สพฺพติ คจฺฉติ สีเลนาติ ปีสพฺพี วุจฺจติ. ‘‘ชิณฺณภาเวน ทุพฺพโล’’ติ อิมินา ชีรณํ ชรา, ตาย ทุพฺพโล ชราทุพฺพโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. พลวา โหตีติ อาคนฺตุกโรคานมภาเวน พลวา โหติ, ‘‘วจีเภโท นปฺปวตฺตตี’’ติ อิมินา มุขมตฺตเมว คจฺฉติ ปวตฺตติ, น วจีเภโท เอตฺถ ชเนติ ¶ มูโคติ ทสฺเสติ. ยสฺส วจีเภโท น ปวตฺตติ, อยํ มูโค นามาติ โยชนา. มมฺมนนฺติ ขลิตวจนํ. โย เอกเมว อกฺขรํ จตุปฺจกฺขตฺตุํ วทติ, ตสฺเสตมธิวจนํ.
พธีโรติ สุติหีโน. โส หิ หนนํ โสตปสาทสฺส นาสนํ วโธ, ตํ อีรติ คจฺฉตีติ พธีโรติ วุจฺจติ. โย สพฺเพน สพฺพํ น สุณาติ, อยํ พธีโร นามาติ โยชนา. อิมินา นฏฺปสาทตํ ทสฺเสติ ¶ . อุภยโทสวเสนาติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ อนฺธมูคพธิรปพฺพาชเน ติโทสวเสนปิ วุตฺตตฺตา. เตติ หตฺถจฺฉินฺนาทโย ทฺวตฺตึสชเน. โอสารณํ อปตฺโต ปุคฺคโล อตฺถิ, ตํ ปุคฺคลํ สงฺโฆ โอสาเรติ เจติ โยชนา. โอสาเรตีติ สงฺเฆ ปเวเสติ.
๕๘. อลชฺชีนิสฺสยวตฺถุกถา
๑๒๐. ‘‘อลชฺชีนํ โอวาท’’นฺติ ปาเสเสน โยชิเต สามฺยตฺเถ สามิวจนมฺปิ ยุชฺชเตว. ตํ นยํ อทสฺเสตฺวา ‘‘อุปโยคตฺเถ สามิวจน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ภิกฺขูหิ สภาคต’’นฺติ อิมินา ภิกฺขูหิ สมาโน สีลาทิคุณสงฺขาโต ภาโค อิมสฺสาติ ภิกฺขุสภาโค, ตสฺส ภาโว ภิกฺขุสภาคตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ลชฺชิภาว’’นฺติ อิมินา ภาวปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. นวฏฺานนฺติ อภินวฏฺานํ. คเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ.
เถโรติ นิสฺสยทายโก เถโร. คเหตุกาโมติ นิสฺสยํ คเหตุกาโม. อาจารนฺติ นิสฺสยปฏิปนฺนสฺส อาจารํ. ตทเหวาติ ตสฺมึ คตอหนิ เอว. อาโภคสฺส กตตฺตา, อรุณุคฺคมนสฺส จ อชานนตฺตา วุตฺตํ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ. อรุณุคฺคมนํ อชานนฺโตปิ อาโภคสฺส อกตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อรุณุคฺคมเน ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘ทฺเว ตีณิ ทิวสานี’’ติ ปเทน จตุ ปฺจ ฉ ทิวสานิปิ คเหตพฺพานิ ลกฺขณหารนเยน อนิสฺสิเตน วสิตพฺพภาเวน สมานผลตฺตา. เตนาห ‘‘สตฺตาหํ วสิสฺสามี’’ติ. ลทฺธปริหาโรติ ลทฺโธ ปริหาโร อาปตฺติอปนยนํ เยนาติ ลทฺธปริหาโร.
๕๙. คมิกาทินิสฺสยวตฺถุกถา
๑๒๑. ‘‘กรณียนิสฺสโย’’ติ อิมินา นิสฺสยคหณํ นิสฺสโย อุตฺตรปทโลปวเสน, โส กรณีโย อิมสฺสาติ นิสฺสยกรณีโยติ ¶ วิเสสนปรนิปาตภาวํ ทสฺเสติ. นิสฺสยํ อลภมาเนนาติ เอตฺถ กึ นิสฺสยสฺส อลภนํ นามาติ อาห ‘‘อตฺตนา’’ติอาทิ. วุตฺถปุพฺพนฺติ ¶ วสิตปุพฺพํ. เอกรตฺตํ วสนฺเตนาปีติ ปิสทฺโท ทฺวิรตฺตาทิเก กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. วิสฺสมนฺโต วา สตฺถํ ปริเยสนฺโต วา หุตฺวาติ โยชนา. นาวาย คจฺฉนฺตสฺสาติ นาวาย อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส.
ยาจิยมาเนนาติ เอตฺถ พหุกตฺตุปสงฺคตฺตา วุตฺตํ ‘‘เตน คิลาเนนา’’ติ. ‘‘มาเนนา’’ติ อิมินา ยาจิตุมสกฺกุเณยฺยตาทีนิ นิวตฺเตติ.
ผาสุ โหตีติ เอตฺถ อาวาสสปฺปายาทิวเสน ผาสุ โหตีติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘สมถวิปสฺสนานํ ปฏิลาภวเสนา’’ติ. หีติ สจฺจํ. อิมํ ปริหารนฺติ อิมํ ผาสุวิหารปริหารํ. ถามคตาย วิปสฺสนายาติ โยชนา. สมโถ วา ตรุโณ โหตีติ โยชนา. เอตสฺเสวาติ ตรุณสมถวิปสฺสนิกสฺเสว ภิกฺขุโน. ตสฺส นิสฺสายาติ เอตฺถ ตสฺส โอวาทํ นิสฺสายาติ โยชนา. อถ วา อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. ตํ นิสฺสยทายกํ นิสฺสายาติ หิ อตฺโถ. ยตฺตโก กาโล อาสฬฺหีปุณฺณมา อตฺถิ, ตตฺตกํ กาลนฺติ โยชนา. ‘‘อาสฬฺหีปุณฺณมา’’ติ เอตฺถ ‘‘ยาวา’’ติ นิปาตปโยคตฺตา อภิวิธิอวฌตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ ทฏฺพฺพํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน.
๑๒๒. ปาฬิยํ โคตฺเตนปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน น เกวลํ นาเมเนว, อถ โข โคตฺเตนปิ สาเวตุนฺติ ทสฺเสติ. ตสฺมา ‘‘อายสฺมโต ปิปฺปลิสฺสา’’ติ นามํ สาเวตฺวาติปิ ‘‘อายสฺมโต มหากสฺสปสฺสา’’ติ โคตฺตํ สาเวตฺวาปิ อนุสาเวตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘มหากสฺสปสฺสา’’ติอาทิ. อิมินา ‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย? อุปชฺฌาโย เม ภนฺเต อายสฺมา มหากสฺสโป นามา’’ติอาทีสุ โคตฺตมฺปิ นาเมเนว สงฺคหิตนฺติ สิทฺธํ โหติ.
๑๒๓. เอกานุสาวเนติ ¶ ปทสฺส สมานาธิกรณพาหิรตฺถสมาสภาวํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘เอกโต อนุสาวเน’’ติ. ตตฺถ เอกโตติ เอกกฺขเณ, เอกปหาเรน วา. วกฺขติ หิ ‘‘เอกกฺขเณ’’ติ จ ‘‘เอกปหาเรเนวา’’ติ จ. อิมินา เอกโต อนุสาวนเมเตสนฺติ เอกานุสาวนาติ อสมานาธิกรณพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. เอเกนาติ เอเกน อนุสาวนาจริเยน. เอกสฺสาติ เอกสฺส อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส. ‘‘เอกกฺขเณ’’ติ อิมินา ‘‘เอกโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุปสมฺปาเทตุ’’นฺติ ทฺวินฺนํ อุปสมฺปทาเปกฺขานํ อุปสมฺปาเทตุํ.
ปุริมนเยเนวาติ ‘‘เอเกน เอกสฺส, อฺเน อิตรสฺสา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว. เอกโต ¶ อนุสาวเน กาตุนฺติ ‘‘เอเกน เอกสฺส, อฺเน อฺสฺส, อิตเรน อิตรสฺสา’’ติ เอวํ ตีหิ อาจริเยหิ ติณฺณํ อุปสมฺปทาเปกฺขานํ เอกกฺขเณ อนุสาวเน กาตุํ. ตฺจ โขติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส ‘‘อนุสาวเน กาตุ’’นฺติ ปทสฺเสว อตฺถวิสยตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนุสาวนกิริย’’นฺติ. ทฺเว วา ตโย วาติ เอตฺถ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. สเจ เอเกนาจริเยน ทฺเว อนุสาเวติ, ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต จ อยํ ธมฺมรกฺขิโต จา’’ติ อนุสาเวตพฺพา. สเจ ตโย อนุสาเวติ, ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต จ อยํ ธมฺมรกฺขิโต จ อยํ สงฺฆรกฺขิโต จา’’ติ อนุสาเวตพฺพา. ยถา เอเกนาจริเยน ทฺเว วา ตโย วา เอกโต อนุสาเวตพฺพา, เอวํ ทฺวีหิ วา ตีหิ วา อาจริเยหิ เอโก อนุสาเวตพฺโพติปิ วทนฺติ. เอเกน อุปชฺฌาเยน กรณภูเตน, เอโก อุปชฺฌาโย หุตฺวาติ วา อตฺโถ. ‘‘เอกปหาเรเนวา’’ติ อิมินา ‘‘เอกโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ทฺเว ติสฺโส กมฺมวาจาติ ทฺวีหิ อาจริเยหิ ทฺเว, ตีหิ อาจริเยหิ ติสฺโส กมฺมวาจา. เอเกน อุปชฺฌาเยน อนุสาวเน เอโก วา ทฺเว วา ตโย วา อาจริยา วฏฺฏนฺติ, นานุปชฺฌาเยน อนุสาวเน ปน นานาจริยา เอว วฏฺฏนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ติสฺสตฺเถโรติ กมฺมวาจาจริยภูโต ติสฺสตฺเถโร ¶ . สุมนตฺเถรสฺสาติ อุปชฺฌายภูตสฺส สุมนตฺเถรสฺส. อิทนฺติ นานุปชฺฌาเยน เอกสฺสาจริยสฺสานุสาวนํ. เอส ปฏิกฺเขโปติ ‘‘น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยนา’’ติ เอโส ปฏิกฺเขโป.
๖๓. อุปสมฺปทาวิธิกถา
๑๒๖. ตํ อุปชฺฌนฺติ ตํ อุปชฺฌายํ. ‘‘อุปชฺฌา’’ติ จ ‘‘อุปชฺฌาโย’’ติ จ หิ อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนเมว นานํ ยถา ‘‘สภา สภาย’’นฺติ. เอตฺถ อุปชฺฌาสทฺโท ราชาทิคโณ (รุปสิทฺธิ ๕๙๙ สุตฺเต; สทฺทนีติ ๑๑๔๐ สุตฺเต), อุปชฺฌายสทฺโท ปุริสาทิคโณ. สภาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค, สภายสทฺโท ปุลฺลิงฺโค วา นปุํสกลิงฺโค วา. ‘‘วิตฺถายนฺตี’’ติ สทฺโท นามธาตูติ อาห ‘‘วิตฺถทฺธคตฺตา โหนฺตี’’ติ. วิตฺถสทฺโท หิ ทพฺพวาจกตฺตา นามสทฺโท, วิกาเรน ถทฺโธ คตฺโต เอเตสนฺติ วิตฺถา, ทฺธการสฺส โลปํ กตฺวา, ตโต อายปจฺจโย โหติ. ยนฺติ ยํ อนฺตรายชาตํ. ตว สรีเรติ ตุยฺหํ กาเย. ‘‘นิพฺพตฺต’’นฺติ อิมินา ‘‘ชาต’’นฺติ เอตฺถ ชนธาตุยา ชนนตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘วิชฺชมาน’’นฺติ อิมินา ชนีธาตุยา ปาตุภาวตฺถํ ทสฺเสติ. สนฺตนฺติ สํวิชฺชมานํ. อิติอาทิ กเถตพฺพนฺติ โยชนา.
๖๔. จตฺตาโรนิสฺสยาทิกถา
๑๒๘. อุปสมฺปนฺนสมนนฺตรเมวาติ ¶ อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา สมนนฺตรเมว, น กาลนฺตเรติ อตฺโถ. เอกโปริสาติ เอตฺถ โปริสสทฺโท อุปริ วิตฺถเต ภุชปมาเณ จ โปสปมาเณ จ วตฺตติ. ปุริสสฺส ปมาณา โปริสา, ปมาณตฺเถ ณปจฺจโย. ฉายาติ อาตปาภาโว. เมตพฺพาติ ปเมตพฺพา. ‘‘วสฺสาโน’’ติอาทิ ‘‘อุตุปมาณํ อาจิกฺขิตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ อาจิกฺขณาการทสฺสนํ. อุตุโน ปมาณนฺติ อตฺถํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ. อรติ ปุนปฺปุนํ คจฺฉตีติ อุตุ ¶ , ปมิยติ สํวจฺฉโร ปริจฺฉิชฺชิยติ อเนนาติ ปมาณํ. ยตฺตเกหิ ทิวเสหิ อปริปุณฺโณติ สมฺพนฺโธ. ยสฺสาติ ทิวสภาคสฺส. โย อุตุ อปริปุณฺโณ, ตสฺส อุตุโนติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ‘‘อุตุปมาณํ อาจิกฺขิตพฺพํ, ทิวสภาโค อาจิกฺขิตพฺโพ’’ติ ปทานํ อปรมฺปิ อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ อยํ นาม อุตูติ อยํ อุตุ วสฺสาโน นามาติ วา เหมนฺโต นามาติ วา คิมฺโห นามาติ วา. ปุพฺพนฺโหติ อหสฺส ปุพฺโพ ปุพฺพนฺโห. ตตฺถ ปจฺฉิมนโยว ปาสํสตโร. กสฺมา? ปุริมนเย อุตุปริปุณฺเณ ทิวสภาคาจิกฺขณสฺส อภาวา, ปจฺฉิมนเย ปน ปริปุณฺณํ วา อปริปุณฺณํ วา อุตุปมาณํ อาจิกฺขิตพฺพํ. อุปสมฺปนฺนทิวสภาโคว ‘‘ปุพฺพนฺโห’’ติ วา ‘‘สายนฺโห’’ติ วา อาจิกฺขิตพฺโพ. สํคีตีติ เอตฺถ สํ เอกโต กตฺวา คายิตพฺพา กเถตพฺพาติ สํคีตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทเมว สพฺพํ เอกโต กตฺวา’’ติอาทิ. ตตฺถ กินฺติ กึ อุตุํ. อิทํ นามาติ อิทํ นาม อุตุํ. วเทยฺยาสีติ อาคนฺตุกานํ วุฑฺฒนวกภาวาทิาปนตฺถํ กเถยฺยาสิ.
๑๒๙. ทุติยนฺติ สหายํ ภิกฺขุํ วา สามเณรํ วา ปุริสํ วา. อกรณียานีติ อุปสมฺปนฺเนหิ อกตฺตพฺพานิ. ปณฺฑุปลาโสติ เอตฺถ ปณฺฑูติ เสตปีตมิสฺโส วณฺโณ, ปลาสสทฺโท ปณฺณวาจโก, น หริตวาจโก, นาปิ กึสุกทุมวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปณฺฑุวณฺโณ ปณฺโณ’’ติ. ปณฺฑุปลาโสติ สมาโสปิ พฺยาโสปิ ยุตฺโตเยว. สมาสกาเล ปณฺฑุ ยสฺสตฺถีติ ปณฺฑุ, โสเยว ปลาโส ปณฺฑุปลาโสติ กาตพฺโพ. ปุปฺผผลาทึ พนฺธตีติ พนฺธนนฺติ วจนตฺเถน พนฺธนสทฺโท วณฺฏปริยาโยติ อาห ‘‘วณฺฏโต’’ติ. ปุถุสิลาติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๖๐) เอตฺถ ปุถุสทฺโท มหนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘มหาสิลา’’ติ.
๑๓๐. ตสฺสาติ ¶ อุกฺเขปนียกมฺมารหสฺส ภิกฺขุโน. สามคฺคีติ สงฺฆสามคฺคี. เตนาติ อุกฺเขปนียกมฺมารเหน ภิกฺขุนา. สมฺโภเคติ อามิเสน จ ธมฺเมน จ สมฺโภคเหตุ. เอตฺถ สหเสยฺยาปิ ¶ สงฺคหิตา อาปตฺติภาวโต. อนาปตฺตีติ อนุกฺขิตฺตกภาวโต ปาจิตฺติยาปตฺติยา อนาปตฺติ, อลชฺชิลกฺขณาภาวโต ทุกฺกเฏน อนาปตฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ทฺวาสตฺตติอธิกวตฺถุสตปฏิมณฺฑิตสฺส มหาขนฺธกสฺส
อตฺถวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๒. อุโปสถกฺขนฺธกํ
๖๘. สนฺนิปาตานุชานนาทิกถา
๑๓๒. อุโปสถกฺขนฺธเก ตรนฺติ โอตรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, อุทกติตฺถํ, ติตฺถํ วิยาติ ติตฺถํ, ลทฺธีติ อาห ‘‘ติตฺถํ วุจฺจติ ลทฺธี’’ติ. ลทฺธิ หิ พหูนํ ลทฺธิกานํ โอตรณฏฺานตฺตา ติตฺถํ นาม. อฺนฺติ สาสนิกลทฺธิโต อฺํ. เอเตสนฺติ ปริพฺพาชกานํ. อิโตติ อิมสฺมา สาสนิกลทฺธิโต. ยนฺติ ยํ ธมฺมชาตํ. เตสนฺติ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ. เต ลภนฺตีติ เอตฺถ ตสทฺโท มนุสฺสวิสโยติ อาห ‘‘เต มนุสฺสา’’ติ. มูคสูกราติ เอตฺถ ถูลสรีรสฺส สูกรสฺส สทฺทมตฺตสฺสาปิ อภาวโต มูคสูกโร นามาติ อาห ‘‘ถูลสรีรสูกรา’’ติ.
๑๓๕. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. โสติ สมฺปชานมุสาวาโท. กินฺติ กึ อาปตฺติ. ทุกฺกฏนฺติ ปทสฺส ทุกฺกฏํ กมฺมนฺติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ทุกฺกฏาปตฺตี’’ติ. สา จ โข ทุกฺกฏาปตฺติ มุสาวาทลกฺขเณน น โหตีติ โยชนา. เกน โหตีติ อาห ‘‘ภควโต ปน วจเนนา’’ติ. วจเนนาติ จ ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท กึ โหติ? ทุกฺกฏํ ¶ โหตี’’ติ (มหาว. ๑๓๕) วจเนน. อกิริยสมุฏฺานาติ อาวิ กตฺตพฺพาย อาปตฺติยา อกรเณน อกิริยสมุฏฺานา.
มนุเชนาติ มนุสฺเสน. วาจาติ วาจาย. ยการสฺส หิ โลโป. คิรนฺติ สทฺทํ. ปเรติ อฺเ ¶ ปุคฺคเล. วาจสิกนฺติ วาจาโต สมุฏฺิตํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ภิกฺขุ เกนจิ อาสนฺเน ิเตน มนุเชน วาจาย อนาลปนฺโต โหติ, ปเร ทูเร ิเต ปุคฺคเล สนฺธาย คิรํ มหาสทฺทํ โน จ ภเณยฺย, เอวมฺปิ วาจสิกเมว อาปชฺเชยฺยาติ.
อนฺตรายิโกติ เอตฺถ กโรตฺยตฺเถ ณิกปจฺจโยติ อาห ‘‘อนฺตรายกโร’’ติ. ‘‘กิมตฺถายา’’ติ อิมินา กิสฺสาติ เอตฺถ ตทตฺเถ จตุตฺถีติ ทสฺเสติ, เหตฺวตฺโถปิ ยุชฺชเตว. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘ทุติยสฺส ฌานสฺส อธิคมายา’’ติอาทีสุ. อิตีติอาทิ นิคมนํ. อุทฺเทสโต จาติ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ’’ติอาทิอุทฺเทสโต จ. นิทฺเทสโต จาติ ‘‘ปาติโมกฺขนฺติ อาทิเมต’’นฺติอาทินิทฺเทสโต จ.
๑๓๖. เทวสิกนฺติ เอตฺถ ณิกปจฺจโย วิจฺฉตฺเถ โหตีติ อาห ‘‘ทิวเส ทิวเส’’ติ. ตติเย จ สตฺตเม จ ปกฺเขติ เอกสฺส อุตุโน อฏฺสุ ปกฺเขสุ ตติเย จ สตฺตเม จ ปกฺเข. ‘‘วจนโต’’ติ ปทํ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ ปเท าปกเหตุ. ตถารูเป ปจฺจเยติ ตถารูเป วิกติจาริตฺตสงฺขาเต ปจฺจเย. อนุวตฺติตพฺพนฺติ อนุมตึ วตฺติตพฺพํ. วจนโตปีติ ปิสทฺโท ปุพฺเพ าปกเหตุํ สมฺปิณฺเฑติ. เอตนฺติ ‘‘ยสฺมึ ตสฺมึ จาตุทฺทเส วา ปนฺนรเส วา อุทฺทิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วจนํ.
๗๑. สีมานุชานนกถา
๑๓๘. นิมิตฺตา กิตฺเตตพฺพาติ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตพฺพานิ. นิการสฺส หิ อากาโร. นิมิตฺตํ กโตติ เอโส ปพฺพโต นิมิตฺตํ กโตติ โยชนา. เอเสว นโย ปรโตปิ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กึ นิมิตฺตํ? ปาสาโณ ภนฺเต, เอโส ปาสาโณ นิมิตฺต’’นฺติ อตฺถํ อติทิสติ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. เกวลํ ¶ ปน วนอุทเกสุ ‘‘เอตํ วนํ, เอตํ อุทก’’นฺติ วตฺตพฺพํ. นทิยํ ‘‘เอสา นที’’ติ วตฺตพฺพา. เอตฺถ ปนาติ เอติสฺสํ อุตฺตรายํ อนุทิสายํ ปน. หีติ ผลโชตโก. ตตฺถาติ ‘‘นิมิตฺตา กิตฺเตตพฺพา’’ติ วจเน. สีมมณฺฑลนฺติ สีมพิมฺพํ. สมฺพนฺธนฺเตนาติ ปุริมนิมิตฺเตน ปจฺฉิมนิมิตฺตํ สมฺพนฺธนฺเตน. อิมินา เอกนฺตริกาทิวเสน นิมิตฺตกิตฺตนํ น วฏฺฏติ นิมิตฺเตนปิ นิมิตฺตานํ สมฺพนฺธาภาวโตติ ทสฺเสติ. ปุริมนิมิตฺเตน ปจฺฉิมนิมิตฺตสฺส สมฺพนฺเธ สติ อชฺช เอกํ นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา สฺเว เอกํ นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวาติ เอวํ กาลนฺตเรปิ นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา สมฺมนิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.
ปพฺพโตติ ¶ เอตฺถ ปพฺพํ วุจฺจติ ผฬุ, ตํ เอตสฺมึ อตฺถีติ ปพฺพโต. วาลิกราสิสฺส สุทฺธปํสุปพฺพตปสงฺคตฺตา วุตฺตํ ‘‘วาลิกราสิ ปน น วฏฺฏตี’’ติ. อิตโรปีติ วาลิกราสิโต อฺโปิ ติวิโธ ปพฺพโต. หตฺถิปฺปมาณโตติ อฑฺฒฏฺมรตนหตฺถิปมาณโต. จตูสุ ทิสาสูติ วิหารสฺส จตูสุ ทิสาสุ. จตูหิ วา ตีหิ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ตโต อธิกานิปิ คเหตพฺพานิ. เอเกน วา นิมิตฺเตนาติ โยชนา. อิโตติ ปพฺพตนิมิตฺตโต. ตสฺมาติ ยสฺมา เอเกน นิมิตฺเตน น วฏฺฏติ, ตสฺมา. ตนฺติ ปพฺพตํ. ตสฺมาติ เอกสฺเสว นิมิตฺตสฺส กิตฺติตตฺตา. โย ปพฺพโต อตฺถิ, ตํ ปพฺพตนฺติ โยชนา. อนฺโตติ ปพฺพตสฺส อนฺโต.
ตติยภาคํ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ปมภาโคปิ เอกเทโสปิ คเหตพฺโพ. ตสฺสาติ ตตฺตกสฺส ปเทสสฺส. ตติยภาคาทิโต อปรํ สพฺพปพฺพตํ อนฺโตกตฺวา สมฺมตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ.
ปาสาณนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปสติ ฆนภาเวน พนฺธตีติ ปาสาโณ. อยคุโฬปิ ปาสาณสงฺขเมว คจฺฉติ เตน ตสฺส สทิสตฺตา. อยคุโฬปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน ตมฺพกํสวฏฺฏโลหสุวณฺณรชตาทโยปิ สงฺคณฺหาติ. โย โกจีติ สิลาปวาฬมณิอาทีสุ โย โกจิ. ทฺวตฺตึสปลคุฬปิณฺฑปริมาณตา สณฺานโต คเหตพฺพา, น ตุลิตฺวา คณนวเสน. ขุทฺทกตโร ปาสาโณติ ¶ โยชนา. โย ปิฏฺิปาสาโณ วา โย อุฏฺิตปาสาโณ วาติ โยชนา กาตพฺพา – อุตฺตรวากฺเย ตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสวจนตฺตา ‘‘ปาสาณสงฺขํเยวา’’ติ เอตฺถ เอวกาเรน ‘‘น ปพฺพตสงฺข’’นฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. มหโต ปิฏฺิปาสาณสฺสาติ อายามวิตฺถารุพฺเพธโต มหนฺตสฺส ปิฏฺิปาสาณสฺส สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลปิฏฺิปาสาณสฺส วิย. ตนฺติ ปิฏฺิปาสาณํ. น วฏฺฏตีติ กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติ. หีติ ลทฺธโทสโชตโก. ตนฺติ ปิฏฺิปาสาณํ. สีมายาติ สีมโต. วิหาโรปีติ น เกวลํ นิมิตฺตเมว, วิหาโรปิ. ปิฏฺิปาสาโณ น กิตฺเตตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. กิตฺเตตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปิฏฺิปาสาณ’’นฺติ โยเชตพฺพํ.
วนนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. วนิยติ มยูรโกกิลาทีหิ สตฺเตหิ สมฺภชิยตีติ วนํ, วนนฺติ สมฺภชนฺติ เอตฺถาติ วา วนํ. ตโจ เอว สาโร เอเตสนฺติ ตจสาโร, ตาลนาฬิเกราทโย. อาทิสทฺเทน เวณุอาทโย สงฺคณฺหาติ. อนฺโต สาโร เอเตสนฺติ อนฺโตสารา, สากสาลาทโย. อาทิสทฺเทน ขทิราทโย สงฺคณฺหาติ. อนฺโตสารมิสฺสกานนฺติ อนฺโตสาเรหิ รุกฺเขหิ มิสฺสกานํ. รุกฺขานํ วนนฺติ เอตฺถ อวยวอวยวิภาเวน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิมินา ติณวนํ รุกฺขวนนฺติ เอตฺถ ‘‘ติณานํ วน’’นฺติ วา ‘‘รุกฺขานํ วน’’นฺติ วา ¶ อตฺถํ ทสฺเสติ. ติณเมว วนํ, รุกฺโขเยว วนนฺติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว. จตฺตาโร วา ปฺจ วา รุกฺขาติ จตุปฺจรุกฺขา, เต มตฺตํ ปมาณเมตฺถาติ จตุปฺจรุกฺขมตฺตํ วนํ, ตโตติ จตุปฺจรุกฺขมตฺตโต. เอกเทสนฺติ วนสฺส เอกเทสํ. วนมชฺเฌติ วนสฺส เวมชฺเฌ, วนสฺสูปรีติ อตฺโถ. รุกฺขนฺตเรสุ เอว หิ วิหารํ กโรนฺติ. เอกเทสนฺติ วนสฺส เอกเทสํ. ตตฺถาติ วเน. ‘‘ิตวน’’นฺติ ปทํ ‘‘กิตฺเตตฺวา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ, ‘‘น กิตฺเตตพฺพ’’นฺติ ปเท วุตฺตกมฺมํ.
รุกฺขนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. รุกฺขิยติ ผลาทิกาเมหิ สํวริยติ รกฺขิยตีติ รุกฺโข, มหิยํ รุหตีติ วา รุกฺโข. ชีวมานโกติ โลกโวหารวเสน มูลงฺกุราทิหริตสงฺขาตชีวมานโก ¶ . ปริณาหโตติ วิสาลภาวโต. สูจิทณฺฑกปมาโณติ สูจิยา เลขนิยา ทณฺฑภูตเวฬุปมาโณ. โส เวฬุ กนิฏฺงฺคุลิปมาโณติ ทฏฺพฺโพ. ตโตติ อฏฺงฺคุลุพฺเพธสูจิทณฺฑกปมาณปริณาหรุกฺขโต. วํสนฬกสราวาทีสูติ วํโส จ นฬโก จ สราโว จ วํสนฬกสราวา, เต อาทโย เยสํ กปาลาทีนนฺติ วํสนฬกสราวาทโย, เตสุ. ตโตติ วํสาทิโต. ตํขณมฺปีติ ตสฺมึ นิมิตฺตกฺขเณปิ. อการณนฺติ อปมาณํ. เอตนฺติ นวมูลสาขานิคฺคมนํ. วตฺตุํ วฏฺฏตีติ สามฺนาเมนปิ วิเสสนาเมนปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อิมินา ปพฺพตาทีสุปิ ‘‘ปพฺพโต’’ติ สามฺนาเมนปิ ‘‘วงฺกปพฺพโต เวปุลฺลปพฺพโต’’ติ วิเสสนาเมนปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
มคฺคนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. มคฺคิยติ ปถิเกหิ, มคฺคมูฬฺเหหิ วา อนฺเวสิยตีติ มคฺโค. โย ยาทิโส ชงฺฆมคฺโค วา สกฏมคฺโค วา วินิวิชฺฌิตฺวา ทฺเว ตีณิ คามนฺตรานิ คจฺฉติ, โส ตาทิโส ชงฺฆมคฺโค วา สกฏมคฺโค วา วฏฺฏตีติ โยชนา. อุกฺกมิตฺวาติ ปกฺกมิตฺวา. โย ชงฺฆมคฺโค โอตรติ, โส น วฏฺฏตีติ โยชนา. อวฬฺชาติ อปริโภคา. คมนํ ชเนตีติ ชงฺโฆ. ชณฺณุโคปฺผกานํ มชฺฌปเทโส. สห อตฺเถน ปณิยธเนนาติ สตฺโถ, ชงฺเฆน วิจรนฺโต สตฺโถ ชงฺฆสตฺโถ. สกติ สมตฺเถติ ภารํ วหิตุนฺติ สกโฏ, เตน วิจรนฺโต สตฺโถ สกฏสตฺโถ. ชงฺฆสตฺโถ จ สกฏสตฺโถ จ ชงฺฆสกฏสตฺถา, เตหิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตนฺติ นิมิตฺตํ.
โกณนฺติ วิหารโกณํ. คตํ ปน มคฺคนฺติ โยชนา. ปรภาเคติ วิหารํ ปริกฺขิปิตฺวา คจฺฉนฺเตหิ จตูหิ มคฺเคหิ ปรภาเค. ทสสุ นาเมสูติ สติปฏฺานฏฺกถาทีสุ อาคเตสุ ‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช’’ติอาทีสุ, อภิธานาทีสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๖) จ ¶ อาคเตสุ ‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ อทฺธา’’ติอาทีสุ ทสสุ มคฺคนาเมสุ. เยน เกนจิ นาเมนาติ อิมินา ¶ ปพฺพตาทีสุปิ ‘‘ปพฺพโต คิริ เสโล อทฺทิ นโค อจโล สิลุจฺจโย สิขรี ภูธโร’’ติอาทีสุ อเนเกสุ นาเมสุ เยน เกนจิ นาเมน กิตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
วมฺมิกนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุปจิกาหิ วมิยติ, สรพูฆรโคลิกาทโย สตฺเต วมตีติ วา วมฺมิโก. ตํทิวสชาโตติ ตสฺมึ นิมิตฺตกิตฺติตทิวเส ชาโต. ตโตติ อฏฺงฺคุลุพฺเพธโควิสาณปมาณวมฺมีกโต.
นทีนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. นทติ สนฺทตีติ นที, นทนฺโต เอติ คจฺฉตีติ วา นที. ยสฺสาติ นทิยา, โสตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนฺวทฺธมาส’’นฺติอาทินา เอกปกฺเข ติกฺขตฺตุํ เอกมาเส ฉกฺขตฺตุํ วสฺสนฺตภาวํ ทีเปติ. วิคตมตฺเต สตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อีทิเส’’ติ อิมินา ‘‘อนฺวทฺธมาส’’นฺติอาทิอตฺถํ อติทิสติ. ติมณฺฑลนฺติ เหฏฺา ชาณุมณฺฑลํ, อุปริ นาภิมณฺฑลนฺติ ติมณฺฑลํ. ยตฺถ กตฺถจีติ ติตฺเถ วา อติตฺเถ วา. อุทเกน เตมิยตีติ โยชนา, ตินฺติยตีติ อตฺโถ. น เกวลํ นิมิตฺเตเยว อยํ นที โหติ, อถ โข นทีปารคมนาทิเกปีติ อาห ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติอาทิ. อิทํ ‘‘นทีปารคมเนปี’’ติ ปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํ.
ยา ปนาติ นที ปน, คตาติ โยชนา. ตนฺติ นทึ. วตินฺติ ปาฬึ. รุกฺขปาเทติ รุกฺขสฺส มูเล. อุทกฺจ อาวรณํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ปวตฺตติเยวาติ โยชนา. ยถาติ เยนากาเรน. อปวตฺตมานา โหตีติ สมฺพนฺโธ.
ทุพฺพุฏฺิกาเลติ คิมฺหสทิเส ทุพฺพุฏฺิกาเล. ‘‘นิรุทกภาเวนา’’ติ อิมินา ‘‘อาวรณภาเวนา’’ติ วิเสสนํ นิวตฺเตติ. สาติ อุทกมาติกา. สมฺปาเทนฺตี หุตฺวา นิจฺจํ ปวตฺตตีติ โยชนา. นิมิตฺตํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ มนุสฺเสหิ นีหฏตฺตา, สยฺจ อคมนตฺตา น วฏฺฏติ. ยา ปนาติ อุทกมาติกา ปน. มูเลติ ปมกาเล. กาลนฺตเรน นที โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อุทกมาติกํ.
อุทกนิมิตฺเต ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุทติ ปสวตีติ อุทกํ. ภูมิคตเมว อุทกนฺติ สมฺพนฺโธ. ตฺจาติ ภูมิคตอุทกฺจ. อาวาฏ…เป… สมุทฺทาทีสุ ิตํ ¶ อปวตฺตนกอุทกนฺติ โยชนา. อุกฺเขปิมนฺติ อุกฺขิปิตฺวา คหิตํ. ตนฺติ วจนํ. สูกรขตายปีติ สูกเรหิ ขตาย วาปิยาปิ. ตํขณฺเวาติ ตสฺมึ นิมิตฺเต กิตฺตนกฺขเณเยว. อาวาโฏเยว ขุทฺทกฏฺเน อาวาฏกํ. ตนฺติ นิมิตฺตสฺากรณํ. กาตฺุจาติ สยํ กาตฺุจ. การาเปตฺุจาติ ปเรหิ การาเปตฺุจ. กสฺมา ลาภสีมายํ น วฏฺฏติ? ลาภสีมา หิ อฺเสํ ปีฬนํ กโรตีติ. อิติ อิมมตฺถํ นยโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมานสํวาสกสีมา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ สมานสํวาสกสีมายํ.
อฏฺทิสํ สนฺธาย อฏฺ นิมิตฺตานิ วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ. สาติ สีมา. เอเกน วา นิมิตฺเตนาติ โยชนา. ติณฺณํ นิมิตฺตานํ กิตฺตเน นิมิตฺตานํ ิตทิสํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสายา’’ติอาทินา กิตฺเตตพฺพํ. นิมิตฺตานํ สตกิตฺตเน สีมาย อฏฺทิสํ สลฺลกฺเขตฺวา เอกิสฺสายปิ ทิสาย พหุนิมิตฺตานิ กิตฺเตตพฺพานิ. สิงฺฆาฏกสณฺานาติ ติณฺณํ มคฺคานํ สมาคมฏฺาเน สิงฺฆาฏกสณฺานา, ติโกณา นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. จตุรสฺสาติ สมจตุรสฺสา. สิงฺฆาฏกสณฺานาติ จตุนฺนํ มคฺคานํ สโมธานฏฺาเน สิงฺฆาฏกสณฺานา. อฑฺฒจนฺทมุทิงฺคาทิสณฺานา ปน นิมิตฺตานํ ิตสณฺาเนน โหตีติ ทฏฺพฺพา. ตนฺติ สีมํ. พนฺธิตุกาเมหิ นิสฺสฺจารสมเย พนฺธิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. พทฺธสีมวิหารานนฺติ พทฺธา สีมา เอเตสูติ พทฺธสีมา, เต เอว วิหาราติ พทฺธสีมวิหารา, เตสํ. ทิสาจาริกภิกฺขูนนฺติ ทิสาสุ จาริกภิกฺขูนํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ เอกคามเขตฺเต, ภิกฺขูนํ เปเสตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกชฺฌนฺติ เอกโต. อฺานิปีติ สีมพนฺธคามเขตฺตโต อฺานิปิ. มหาปทุมตฺเถโร ปน อาหาติ โยชนา. ตโตติ เตหิ นานาคามเขตฺเตหิ. อาคนฺตพฺพนฺติ สามีจิทสฺสนวเสน วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อาคมนมฺปิ อนาคมนมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ. เอกสีมภาวโต วุตฺตํ ‘‘อนฺโตนิมิตฺตคเตหิ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ.
เอวํ สนฺนิปติเตสุ สนฺเตสุ สีมา พนฺธิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ปริยนฺตํ กตฺวาติ เหฏฺิมปริยนฺตํ กตฺวา.
ปพฺพชฺชูปสมฺปทาทีนนฺติ ¶ เอตฺถ ภณฺฑุกมฺมาปุจฺฉนํ (มหาว. อฏฺ. ๙๘; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๑๔๔) สนฺธาย ปพฺพชฺชาคหณํ วุตฺตํ. ขณฺฑสีมาติ วิหารปจฺจนฺตํ ขณฺฑิตํ วิย ฉินฺทิตํ วิย ปวตฺตา สีมา ขณฺฑสีมา. ตนฺติ ขณฺฑสีมํ. วตฺตํ ชานิตพฺพนฺติ เอตฺถ วตฺตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. สีมนฺติ ขณฺฑสีมํ. ยถาติ เยนากาเรน พนฺธิยมาเนติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสา ปมาณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา’’ติอาทิ. สาติ ขณฺฑสีมา. อพฺภานกมฺเม สทฺธึ ¶ กมฺมารเหน วีสติ ภิกฺขู สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เอกวีสติ ภิกฺขู’’ติ. ตโตติ เอกวีสติภิกฺขุโต. คณฺหนฺตีปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท สหสฺสโต โอรํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. สหสฺสโต อธิกํ คณฺหนฺตีปิ วิหารปจฺจนฺเต ขณฺฑิเต ขณฺฑสีมาเยว นาม. ตนฺติ ขณฺฑสีมํ.
ตตฺราติ ขณฺฑสีมมหาสีมาสุ อาธาเร ภุมฺมํ. อถาติ อนนฺตรํ. เอวนฺติ อิมาย อวิปฺปวาสกมฺมวาจาย สมฺมนิยมาเน. หีติ ผลโชตโก. สีมนฺติ สมานสํวาสกสีมํ. น สกฺขิสฺสนฺตีติ ปมํ อวิปฺปวาสํ อสมูหนิตฺวา สีมํ สมูหนิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. สีมนฺตริกปาสาณาติ ทฺวินฺนํ สีมานํ อนฺตเร เวมชฺเฌ ปิตา ปาสาณา. จตุรงฺคุลปมาณาปีติ ปิสทฺโท เอกงฺคุลิปมาณาปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
สมนฺตาติ ขณฺฑสีมาย สมนฺตา. อนุปริยายนฺเตหีติ อนุกฺกเมน ขณฺฑสีมปริยายนฺเตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ เตหิ สีมนฺตริกปาสาเณหิ, ทฺวินฺนํ สีมานํ นิมิตฺตานิ ปมํ กิตฺเตตฺวา ปจฺฉา ตาสุ ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ พนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ยถิจฺฉิตํ พนฺธิตุํ วฏฺฏนฺโตปิ โปราณาจิณฺณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ. อุภินฺนมฺปีติ ทฺวีสุ สีมาสุ ิตานํ อุภินฺนมฺปิ กมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
จสทฺโท วากฺยารมฺภโชตโก. เอสา สีมา นามาติ โยชนา. ตตฺถาติ ปิฏฺิปาสาณาทีสุ ปฺจสุ าเนสุ. นิมิตฺตปาสาณา ยถาาเน น ติฏฺนฺตีติ ปิฏฺิปาสาณสฺสุปริ นิมิตฺตปาสาณํ ปิตมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปิฏฺิปาสาณํ ปน วิชฺฌิตฺวา นิมิตฺตปาสาณํ ตตฺถ นิขณิตฺวา ยถา านา น จาเวนฺติ, ตถา เปนฺติ. เอวํ สนฺเต ยถาาเน ติฏฺนฺติเยวาติ ¶ ทฏฺพฺพํ. น สีมาติ สีมาย ปถวิสนฺธารกํ อุทกํ ปริยนฺตํกตฺวา คตตฺตา สีมา น ฌายติ.
กุฏิเคเหปีติ เอตฺถ กุฏีติ จ เคหนฺติ จ อคารสฺเสว นามํ. อคารฺหิ สีตาทิทุกฺขสฺส กุฏนฏฺเน ฉินฺทนฏฺเน จ นานาทพฺพสมฺภารสฺส คหณฏฺเน จ กุฏิเคหนฺติ วุจฺจติ. กุฏิ เอว เคหํ กุฏิเคหํ, ตสฺมิมฺปิ. ภิตฺตึ อกิตฺเตตฺวาติ อิทํ อิฏฺกทารุมยํ ภิตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ สิลามยา ภิตฺติ นิมิตฺตูปคา ภเวยฺย, ภิตฺติปิ กิตฺเตตพฺพา. อนฺโต กริตฺวาติ กุฏิเคหสฺส ภิตฺติยา วา อนฺโต กตฺวา. ปมุเขติ กุฏิเคหสฺส อาลินฺเท. นิพฺโพทกปตนฏฺาเนติ นิคฺคลิตฺวา อุทกสฺส ปตนฏฺาเน. เอวํ สมฺมตาย สีมายาติ โยชนา.
‘‘กุฏฺฏํ ¶ อกิตฺเตตฺวา’’ติ อิทํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. อนฺโตติ เลณสฺส, กุฏฺฏสฺส วา อนฺโต. โอกาเสติ เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาเส. เอวนฺติ อิมินากาเรน สมฺมนิยมาเน. อนฺโตติ ภิตฺติยา อนฺโต.
เหฏฺา น โอตรตีติ เหฏฺา อากาสตลตฺตา น โอตรติ. นนุ ถมฺเภ อนุสาริตฺวา โอตรโณ ภเวยฺย, กสฺมา น โอตรตีติ? ถมฺภานมุปริ เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาสาภาวโตติ ทฏฺพฺพํ. เหฏฺา โอตรณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ตุลานนฺติ ถมฺภานมุปริ ติริยวเสน ิตานํ รุกฺขวิเสสานํ. อุฏฺหิตฺวาติ ภูมิโต อุฏฺหิตฺวา. ตุลารุกฺเขหีติ ตุลาสงฺขาเตหิ รุกฺเขหิ. ‘‘เอกสมฺพนฺโธ’’ติ อิมินา น เกวลํ ตุลารุกฺเขเหว เอกสมฺพนฺโธ, จตูสุ ทิสาสุ จตุนฺนํ ภิตฺตีนํ อฺมฺมฺปิ สมฺพนฺโธติ ทสฺเสติ. เหฏฺาปิ โอตรตีติ ภิตฺตีนมุปริ เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาสปโหนกตฺตา วุตฺตํ. สเจ ถมฺภมตฺถเก…เป… โหตีติ อิมินา พหูหิ ถมฺเภหิ กตปาสาทสฺส เอเกกสฺมึ ถมฺภมตฺถเก เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาเส สติ เหฏฺา โอตรตีติ ทสฺเสติ. นิยฺยูหกาทีสูติ นาคทนฺตกาทีสุ. อาทิสทฺเทน ภิตฺติขิลาทโย สงฺคณฺหาติ. ภิตฺติ จาติ อิฏฺกทารุมยา ภิตฺติ จ. สเจ สิลามยา ภิตฺติ ¶ จ ถมฺภา จ โหนฺติ, กิตฺเตตพฺพา. ภิตฺติลคฺเคติ ภิตฺตีสุ ลคฺเค, ภิตฺตีนํ วา ลคฺคฏฺาเน. เหฏฺาปาสาทสฺสาติ เหฏฺาปาสาเท ‘‘ิต’’อิติ ปเท สมฺพนฺโธ. เหฏฺาปาสาทสฺส วา ถมฺภานนฺติ โยชนา. เหฏฺา สมฺมตาย สีมาย อุปริ อาโรหนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. นิพฺโพทกปตนฏฺาเนติ ฉทนโกฏิยํ.
ตตฺถาติ ตสฺมึ ตเล. ปิฏฺิปาสาเณ สีมํ พนฺธนฺติ วิย พนฺธนฺตีติ โยชนา. เตเนว ปริจฺเฉเทนาติ เตเนว ตลปริจฺเฉเทน. ตาลมูลปพฺพเตปีติ เอตฺถ ตาลมูลํ นาม เหฏฺา มหนฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺเพน ตนุกํ โหติ, เตน สทิเส ปพฺพเตปิ. วิตานสณฺาโนติ อุลฺโลจสฺส สณฺาโน. จตูสุ ทิสาสุ นิคฺคตสาขรุกฺขสณฺาโน วา ขุชฺชรุกฺขสณฺาโน วา โหติ. ยถา ปพฺพโต วิตานสณฺาโน โหติ, เอวํ มุทิงฺคสณฺาโน วา โหติ ปณวสณฺาโน วาติ โยชนา. ตตฺถ มุทิงฺโค มชฺเฌ ถูโล โหติ, มูเล จ อนฺเต จ ตนุโก. ปณโว มชฺเฌ ตนุโก โหติ, มูเล จ อคฺเค จ ถูโล. เตสํ สณฺาโน มุทิงฺคสณฺาโน วา ปณวสณฺาโน วา. เหฏฺา วาติ มุทิงฺคสณฺานสฺส ปพฺพตสฺส เหฏฺา วา. มชฺเฌ วาติ ปณวสณฺานสฺส มชฺเฌ วา. ทฺเว กูฏานีติ ทฺเว สิขรานิ. กูฏนฺตรนฺติ กูฏานํ มชฺฌํ. จินิตฺวา วาติ อิฏฺกสิลาหิ จินิตฺวา วา. ปูเรตฺวา วาติ ปํสุวาลิกาหิ ปูเรตฺวา วา.
สปฺปผณสทิโสติ ¶ สปฺปสฺส ผเณน สทิโส, ขุชฺโช ปพฺพโตติ อตฺโถ. อากาสปพฺภารนฺติ ภิตฺติยา อปริกฺขิตฺตํ อากาสสงฺขาตํ ปพฺภารํ. สีมปฺปมาโณติ สทฺธึ อนฺโตสุสิเรน สีมปฺปมาโณ. อคฺคโกฏินฺติ อคฺคสงฺขาตํ โกฏึ. สเจ ปน ปพฺพตสฺส เหฏฺา อนฺโตเลณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อุปริมสฺสาติ อนฺโตเลณสฺส อุปริ ิตสฺส. ปารโตติ พาหิรโต. อสฺสาติ ปพฺพตสฺส พหีติ สมฺพนฺโธ. โอรโตติ อนฺตโต. เลณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. กิตฺตกํ มหนฺตนฺติ อาห ‘‘สีมาปริจฺเฉทมติกฺกมิตฺวา ิต’’นฺติ. กิตฺตกํ ขุทฺทกนฺติ อาห ‘‘สพฺพปจฺฉิมสีมาปริมาณ’’นฺติ. ตนฺติ ขุทฺทกํ เลณํ ¶ . อติขุทฺทกนฺติ สพฺพปจฺฉิมสีมาปริมาณาภาวโต อติขุทฺทกํ. ตโตติ อุปริสีมโต. พหีติ สีมโต พหิ. ‘‘ยทิ สีมปฺปมาณํ, สีมา โหติเยวา’’ติ อิมินา ยทิ น สีมปฺปมาณํ, น สีมา โหติเยวาติ ทสฺเสติ.
ตนฺติ ขณฺฑสีมํ. ปูเรตฺวาติ อิฏฺกมตฺติกาทีหิ ปูเรตฺวา. อฏฺฏํ พนฺธิตฺวาติ อฏฺฏาลกํ พนฺธิตฺวา. อุมงฺคนทีติ เอตฺถ อุกาโร โอการวิปรีโต, ตสฺมา ปถวิยํ โอตริตฺวา ปวิสิตฺวา มงฺคติ คจฺฉตีติ อุมงฺคาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อุมงฺคาจ สา นที เจติ อุมงฺคนที. ตตฺถาติ อุมงฺคนทิยํ. เหฏฺาปถวิตเล ิโตติ สีมาย เหฏฺาปถวิตเล อิทฺธิยา ิโต.
สีมามาฬเกติ ขณฺฑสีมาย มาฬเก. วฏรุกฺโขติ นิคฺโรธรุกฺโข. ตโตติ วฏรุกฺขโต. นิคฺคตปาโรโหติ ปวทฺธํว หุตฺวา รุกฺโข อาโรหติ อเนนาติ ปาโรโห, เอโก มูลวิเสโส. นิคฺคโต ปาโรโห นิคฺคตปาโรโห. มหาสีมํ โสเธตฺวาติ เอตฺถ โสธนํ นาม มหาสีมคตานํ ภิกฺขูนํ หตฺถปาสานยนํ, สีมโต วา พหิกรณํ. พหิทฺธาติ ทฺวีหิ สีมาหิ พหิทฺธา. ‘‘พหิฏฺา’’ติปิ ปาโ. พหิ ิตา กาตพฺพาติ อตฺโถ. อนาหจฺจาติ มหาสีมาย ปถวีตลํ วา ตตฺถชาตรุกฺขาทีนิ วา น อาหนิตฺวา. เอวนฺติ ยถา ขณฺฑสีมาย, เอวํ ตถาติ อตฺโถ. สีมามาฬเกติ ขณฺฑสีมามาฬเก.
สีมามาฬเกติ ทฺวินฺนํ สีมานํ องฺคเณ. สีมามาฬกสฺสาติ กมฺมสฺส กตฏฺานสฺส สีมามาฬกสฺส. เวหาสฏฺิตสาขายาติ กมฺมสฺส อกตฏฺาเน สีมามาฬเก อุฏฺิตาย เวหาเส ิตาย สาขาย. ตสฺสาติ ภิกฺขุโน ปาทา วา นิวาสนปารุปนํ วาติ สมฺพนฺโธ. ปุริมนเยปีติ ‘‘สีมามาฬเก วฏรุกฺโข โหตี’’ติอาทินา วุตฺเต ปุริมนเยปิ. ตตฺราติ ปุริมนเย. อุกฺขิปาเปตฺวา กาตุํ น วฏฺฏตีติ ทฺวีหิ สีมาหิ อุฏฺิตรุกฺขสฺส สาขา วา ตโต นิคฺคตปาโรโห วา ทฺวีสุ สีมาสุ ปถวีตลํ วา ตตฺถ ชาตรุกฺขาทีนิ วา อาหจฺจ ิตตฺตา อุกฺขิปาเปตฺวา กาตุํ น วฏฺฏติ. อาเนตพฺโพติ เอตฺถ ทฺวิกมฺมิกาย นีธาตุยา อปธานกมฺมสฺเสว วุตฺตตฺตา ¶ ‘‘ภิกฺขู’’ติ ปธานกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํ ¶ . อพฺภุคฺคจฺฉตีติ อพฺภํ อากาสํ อุคฺคจฺฉติ. ตตฺราติ ปพฺพเต. กสฺมา อาเนตพฺโพติ อาห ‘‘พชฺฌมานาเยว หี’’ติอาทิ. ตตฺถ พชฺฌมานาเยวาติ กมฺมวาจาย พชฺฌมานาเยว. อิมินา อพทฺธสีมา ปมาณรหิตํ เทสํ โอตรตีติ ทสฺเสติ. ยํกิฺจีติ ยํกิฺจิ ปพฺพตาทิ. ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมึ กสฺมึจิ าเน. เอกสมฺพนฺเธนาติ พทฺธสีมาย เอกสมฺพนฺเธน. อิตีติ ตสฺมา อาเนตพฺโพติ โยชนา.
๑๔๐. ตีณิ โยชนานิ ติโยชนํ. ‘‘ปมาณ’’นฺติ อิมินา ปรมสทฺทสฺส อติเรกอุตฺตมตฺเถ นิวตฺเตติ. เอติสฺสาติ สีมาย. สมฺมนนฺเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ. โกณโต มินิตํ โกณนฺติ โยชนา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อาปตฺติฺจาติ ทุกฺกฏาปตฺติฺจ.
ปารยตีติ อชฺโฌตฺถรติ. ‘‘กิตกาภิเธยฺยลิงฺคา’’ติ (กจฺจายนสาเร ๔๕ คาถายํ) วจนโต อภิเธยฺยภูตํ สีมํ สนฺธาย อิตฺถิลิงฺควเสน ปาราติ วุตฺตํ. นทิยาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. นทินฺติ หิ อตฺโถ. นทึ อชฺโฌตฺถรมานํ สีมนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ นทิปารสีมายํ. ยตฺถสฺสาติ เอตฺถ ยตฺถ อสฺสาติ ปทวิภาคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถ นทิยา’’ติอาทิ. ‘‘นทิยา’’ติ อิมินา ยํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ธุวนาวาติ เอตฺถ ธุวสทฺโท นิจฺจตฺโถติ อาห ‘‘นิจฺจสฺจรณนาวา’’ติ. อิมินา ธุเวน นิจฺเจน สฺจรณนาวา ธุวนาวาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ โหติ, ภเวยฺย วา. นาวาย ปมาณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยาติ นาวา. ปาชนปุริเสนาติ เอตฺถ ปาชนํ นาม เอโก นาวาย คมนูปกรณวิเสโส. โส หิ ปชติ นาวา คจฺฉติ อเนนาติ ปาชนนฺติ วุจฺจติ. ชการสฺส จการํ กตฺวา ปาจนนฺติปิ ยุชฺชเตว. ตสฺส คาหเกน ปุริเสน สทฺธินฺติ อตฺโถ. สา นาวา นีตาติ สมฺพนฺโธ. อุทฺธํ วา อโธ วาติ นทิยา ปฏิโสตํ วา เหฏฺาโสตํ วา. เถเนหิ วาติ โจเรหิ วา. กิฺจาปิ หฏา, ปน ตถาปิ อวสฺสํ ลพฺภเนยฺยา, ธุวนาวาว โหตีติ โยชนา. วาเตน วาติ มาลุเตน วา ‘‘ฉินฺน’’อิติ สมฺพนฺโธ. วีจีหีติ ตรงฺเคหิ. ตรงฺโค หิ ¶ วิจิตฺตากาเรน จิโนติ วฑฺฒตีติ วีจีติ วุจฺจติ. กิฺจาปิ นทีมชฺฌํ นีตา, ปน ตถาปิ อวสฺสํ อาหริตพฺพา, ธุวนาวาว โหตีติ โยชนา. โอคเตติ โอตริตฺวา คเต. ถลํ อุสฺสาริตาติ ถลํ อุกฺขิปิตฺวา สาริตา ปาปิตา นาวาปีติ สมฺพนฺโธ. วิสงฺขตปทราติ สงฺขตวิรหิตผลกา วา. ธุวนาวาว โหตีติ นิมิตฺตกิตฺตนกาเล นิจฺจสฺจรณนาวตฺตา ธุวนาวาว โหตีติ อธิปฺปาโย. ตตฺราติ ‘‘ธุวนาวา’’ติวจเน. นิมิตฺตํ วา สีมา วา กมฺมวาจาย คจฺฉตีติ เอตฺถ กิฺจาปิ น นิมิตฺตํ กมฺมวาจาย คจฺฉติ, สีมาย ปน อวินาภาวโต ¶ วุตฺตํ ‘‘กมฺมวาจาย คจฺฉตี’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมาว นาวาย อาคจฺฉนฺตาปิ ภควตา อนฺุาตา, ตสฺมา.
ยตฺถาติ นทิปารสีมสมฺมนนฏฺาเน. รุกฺขสงฺฆาฏมโยติ รุกฺขสมูเหน กโต. ปทรพทฺโธติ ผลเกหิ พทฺโธ. สฺจรณโยคฺโคติ สฺจรณกฺขโม. ปาฬิยํ ‘‘อสฺสา’’ติ าเน อฏฺกถายํ ‘‘อตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘อสฺสา’’ติปทสฺส โหตีติ อตฺโถเยว ทฏฺพฺโพ. ตํขณฺเวาติ ตสฺมึ นิมิตฺตกิตฺตกฺขเณเยว. รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา กโตติ สมฺพนฺโธ. เอกปทิกเสตูติ เอเกน ปเทน คมนโยคฺโค เอกปทิโก, โสเยว เสตูติ เอกปทิกเสตุ. อกปฺปิยเสตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. เตนาติ เสตุนา. สฺจริตุํ น สกฺกา โหตีติ โยชนา.
ยตฺถาติ ยสฺมึ นทิปารสีมสมฺมนนฏฺาเน. อภิมุขติตฺเถเยวาติ สีมาย อภิมุขติตฺเถ เอว. ธุวนาวา วา ธุวเสตุ วา อภิมุขติตฺถโต อีสกํ อุทฺธํ อาโรหนฺโตปิ อโธ โอโรหนฺโตปิ กปฺปตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ. อีสกนฺติ เอกอุสภ ทฺวิอุสภาทิวเสน มนํ อปฺปมตฺตํ. อุทฺธํ วาติ อภิมุขติตฺถโต อุปริ วา. อโธ วาติ ตโต เหฏฺา วา. คาวุตมตฺตพฺภนฺตเรติ คาวุตปมาณสฺส านสฺส อพฺภนฺตเร.
สหนิมิตฺตกิตฺตนวิธินา สมฺมนิตพฺพวิธึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมฺจ ปนา’’ติอาทิ. ทฺวีสุ ตีเรสุ าตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอกสฺมึ ตีเร ¶ ตฺวา’’ติ. ตโตติ นิมิตฺตโต. อตฺตานนฺติ นิมิตฺตกิตฺตนํ วินยธรํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริกฺขิปนฺเตนาติ ปริยายนฺเตน. ตสฺสาติ ตตฺตกสฺส ปริจฺเฉทสฺส. สมฺมุขฏฺาเนติ อโธโสเต นทิตีเร ิตสฺส นิมิตฺตสฺส สมฺมุขฏฺาเน. ตโตติ นิมิตฺตโต. ตสฺสาติ ตตฺตกสฺส ปริจฺเฉทสฺส. สมฺมุขา นทิตีเร นิมิตฺตํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆเฏตพฺพนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อถาติ นิมิตฺตกิตฺตนโต ปจฺฉา. ‘‘สพฺพนิมิตฺตานํ อนฺโต ิเต ภิกฺขู หตฺถปาสคเต กตฺวา’’ติ อิทํ สพฺพํ เอกํ คามเขตฺตํ พฺยาเปตฺวา สมฺมนิตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ สกลํ คามเขตฺตํ อพฺยาเปตฺวา เอกเทเส สมฺมนิตํ โหติ, นิมิตฺตโต พหิ ิเต ภิกฺขูปิ หตฺถปาสคเต กตฺวา สมฺมนิตพฺพา. กมฺมนฺติ สีมสมฺมุติกมฺมํ. ‘‘เปตฺวา นทิ’’นฺติวจนสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นที ปน พทฺธสีมสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ.
ทีปโก โหตีติ เอตฺถ ทีโปติ อนฺตรทีโป. โส หิ ยสฺมา ชลมชฺเฌ ทิปฺปติ, ยสฺมา จ ทฺวิธา อาโป เอตฺถ สนฺทติ, ตสฺมา ทีโปติ วุจฺจติ, โสเยว ขุทฺทกฏฺเน ทีปโก. กกาโร หิ ¶ ขุทฺทกตฺถวาจโก. ตนฺติ ทีปกํ. อตฺตนาติ วินยธเรน. โอริมนฺเต จ ปาริมนฺเต จาติ อโธโสเต นทิตีเร ิตสฺส นิมิตฺตสฺส สมฺมุเข โอริมนฺเต จ ปาริมนฺเต จ. ปรตีเร นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวาติ สมฺพนฺโธ. กิสฺส สมฺมุขฏฺาเน นิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘นทิยา โอริมตีเร นิมิตฺตสฺส สมฺมุขฏฺาเน’’ติ. ตโตติ นิมิตฺตโต. สมฺมุขา นิมิตฺตํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ปาริมนฺเต จ โอริมนฺเต จาติ ปรตีเร อุปริโสเต ิตสฺส นิมิตฺตสฺส สมฺมุเข ปาริมนฺเต จ โอริมนฺเต จ. ปมกิตฺติตนิมิตฺเตนาติ โอริมตีเร อุปริโสเต ปมํ กิตฺติเตน นิมิตฺเตน. เอกา สีมา อิมสฺสาติ เอกสีโม, ทีปโก. ‘‘ตีรทฺวยฺจา’’ติ ปทมเปกฺขิตฺวา ‘‘เอกสีม’’นฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. วจฺจมนเปกฺขิตฺวา ‘‘เอกสีมา’’ติปิ นิจฺจอิตฺถิลิงฺควเสน ปาโ อตฺถิ.
อุทฺธํ วา อโธ วาติ เอตฺถ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. อถาติ ตสฺมึ อธิกตเร สตีติ โยชนา. วิหารสีมปริจฺเฉทนิมิตฺตสฺส อุชุกเมวาติ สเจ ทีปโก อโธ อธิกตโร โหติ, โอริมตีเร อโธโสเต ิตสฺส วิหารสีมปริจฺเฉทนิมิตฺตสฺส อุชุกเมว ¶ . สิขรนฺติ สิงฺคํ. ตฺหิ สิขํ มตฺถกํ ราติ คณฺหาตีติ สิขรนฺติ วุจฺจติ. ตโตติ ทีปกสฺส ปาริมนฺตนิมิตฺตโต. ปรตีรนิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อยํ ทีปกสฺส วิหารสีมปริจฺเฉทโต อโธ อธิกตเร วินิจฺฉโย. อุทฺธํ อธิกตเรปิ อิมินานุสาเรน เวทิตพฺโพติ โส น ทสฺสิโต. ปพฺพตสณฺานาติ ปพฺพเตน สมํ านํ เอติสฺสาติ ปพฺพตสณฺานา.
อุทฺธมฺปิ อโธปีติ ปิสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อุโภปิ สิขรานีติ อุทฺธํ สิขรํ, อโธ สิขรนฺติ อุโภปิ สิขรานิ. มุทิงฺคสณฺานาติ มูเล จ อคฺเค จ ตนุกสฺส มชฺเฌ ถูลสฺส มุทิงฺคสฺส สณฺานา.
สพฺพปเมน นเยนาติ อุทฺธํ อธิกนยสฺส, อโธ อธิกนยสฺส, อุทฺธํอโธอธิกนยสฺส จาติ สพฺเพสํ นยานํ ปเมน วิหารสีมทีปกานํ สเมน นเยน. ปณวสณฺานาติ มูเล จ อคฺเค จ ถูลสฺส มชฺเฌตนุกสฺส ปณวสฺส สณฺานา.
๗๒. อุโปสถาคาราทิกถา
๑๔๑. อนุปริเวณิยนฺติ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส วิจฺฉตฺถํ, ปริเวณสทฺทสฺส จ ลิงฺควิปลฺลาสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมึ ตสฺมึ ปริเวเณ’’ติ. ปริเวณสทฺโท หิ นปุํสกลิงฺโค, อิธ ปน ลิงฺควิปลฺลาสํ กตฺวา อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํ. ‘‘สงฺเกตํ อกตฺวา’’ติ อิมินา อสงฺเกเตนาติ ¶ ปทสฺส กิริยาวิเสสนตฺตํ ทีเปติ. ‘‘กมฺมวาจายา’’ติ อิมินา สมูหนิตฺวาติ ปทสฺส กรณํ ทสฺเสติ.
๑๔๒. ยโตติ เอตฺถ โตปจฺจยสฺส การณตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา’’ติ. ‘‘หตฺถปาเส’’ติ อิมินา หตฺถปาสโต พหิ นิสินฺเน อกโตวสฺส อุโปสโถ โหตีติ ทสฺเสติ. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. วตฺถุวเสนาติ อฏฺุปฺปตฺติวเสน. อุโปสถสฺส ปมุขสฺส อพฺโภกาเส วา มาฬกาทีสุ วาติ สมฺพนฺโธ. นิมิตฺตุปคา วา อนิมิตฺตุปคา วาติ เหฏฺา อฏฺสุ นิมิตฺเตสุ วุตฺตา นิมิตฺตุปคา วา อนิมิตฺตุปคา วา ปพฺพตาทโย วา อฺเ วา กิตฺเตตพฺพา.
ปมตรํ ¶ น อาคจฺฉติ, ทุกฺกฏนฺติ อุโปสเถ โฆสิยมาเน ปมตรํ น อาคจฺฉติ, ทุกฺกฏํ. วิหารสฺส มชฺเฌ โหตีติ โยชนา. เอตฺถาติ โปราณเก อาวาเส. ตตฺถาติ โปราณเก อาวาเส. อสมฺพาโธติ สงฺฆสฺส นิสชฺชฏฺานปโหนโก. ตตฺถาติ ปจฺฉา อุฏฺิเต อาวาเส.
สพฺเพสํ นิสชฺชฏฺานนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ เถรสฺส วิหาเร. โสติ เถรสฺส วิหาโร. เอตฺถาติ ตุมฺหากํ วิหาเร. สพฺเพสํ โอกาโส นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ตํ อสุกํ นาม อาวาสํ. ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. ตสฺสาติ เถรสฺส.
๗๔. อวิปฺปวาสสีมานุชานนกถา
๑๔๓. อนฺธกวินฺทํ นามาติ ตสฺส คามสฺส นามํ. ตนฺติ อนฺธกวินฺทํ. เถโรติ มหากสฺสปตฺเถโร. ตโตติ อนฺธกวินฺทโต. อิมินา ‘‘อนฺธกวินฺทา’’ติ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติ. อุโปสถนฺติ ตทตฺเถ อุปโยควจนํ. อุโปสถตฺถายาติ หิ อตฺโถ. อนฺธกวินฺทา ราชคหํ อาคมนสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชคหํ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ หีติ ยสฺมา. อนฺธกวินฺทา วิหารํ อนฺโต กตฺวา ‘‘อฏฺารส มหาวิหารา’’ติ วุตฺตํ. เนสนฺติ อฏฺารสนฺนํ มหาวิหารานํ. สงฺฆสฺส สามคฺคิทานตฺถนฺติ เอตฺถ สงฺฆสฺส สามคฺคิทานํ อตฺตโน อุโปสถกิจฺจํ สิทฺธํ. ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘อุโปสถํ อาคจฺฉนฺโต’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สิปฺปินิยํ นามา’’ติ อิมินา นทึ ตรนฺโตติ เอตฺถ นทิยา นามํ ทสฺเสติ. มนํ วูฬฺโหติ เอตฺถ มนนฺติ นิปาโต อีสกตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อีสก’’นฺติ. ‘‘อปฺปมตฺต’’นฺติ อิมินา ‘‘อีสก’’นฺติปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘วูฬฺหภาโว’’ติ อิมินา ภาวปจฺจเยน วินา ภาวตฺโถ ¶ าตพฺโพติ ทสฺเสติ. จณฺเฑนาติ ขเรน. ตตฺถาติ นทิยํ. อมนสิกโรนฺโตติ ‘‘จณฺฑโสต’’นฺติ อาโภคํ ¶ อกโรนฺโต. น ปน วูฬฺโหติ น ปน มหาวูฬฺโห. อุทกพฺภาหตานีติ อุทเกน อภิอาหตานิ. อสฺสาติ เถรสฺส. อลฺลานีติ ตินฺตานิ.
๑๔๔. ปุริมกมฺมวาจาติ ‘‘สมฺมตา สา สีมา สงฺเฆน ติจีวเรน อวิปฺปวาสา’’ติ ปุเร วุตฺตา กมฺมวาจา. อยเมวาติ ‘‘เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจา’’ติปทํ ปกฺขิปิตฺวา อนุปฺตฺตา อยเมว กมฺมวาจา. อยนฺติ ปจฺฉิมกมฺมวาจา. หิ ยสฺมา ภิกฺขุนิสงฺโฆ อนฺโตคาเม วสติ, ตสฺมา ปุริมาเยว วฏฺฏตีติ โยชนา. ยทิ เอวนฺติ ยทิ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส อยํ ปจฺฉิมกมฺมวาจา วฏฺฏนํ สิยา ภเวยฺย, เอวํ สตีติ โยชนา. โสติ ภิกฺขุนิสงฺโฆ. เอตาย กมฺมวาจายาติ ปจฺฉิมกมฺมวาจาย. น ลเภยฺยาติ อนฺโตคาเม วสนตฺตา ติจีวรปริหารํ น ลเภยฺย. กึ น ลภติเยวาติ อาห ‘‘อตฺถิ จสฺส ปริหาโร’’ติ. อสฺสาติ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส. ทฺเวปิ สีมาโยติ สมานสํวาสกสีมา จ อวิปฺปวาสสีมา จาติ ทฺเวปิ สีมาโย. ตตฺถาติ ภิกฺขุภิกฺขุนีสุ. ตสฺสาติ ภิกฺขูนํ สีมาย. เอเสว นโยติ ภิกฺขุนีนํ สีมํ อชฺโฌตฺถริตฺวาปิ อนฺโตปวิสิตฺวาปิ ภิกฺขูนํ สีมาย สมฺมเน เอเสว นโย. เอเตติ ภิกฺขุภิกฺขุนิโย. สามฺตฺตา หิ ปุลฺลิงฺเคน วุตฺตํ. เอตฺถ จาติ ‘‘เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจา’’ติปเท จ. สงฺคโห เวทิตพฺโพ, กสฺมา? คาเมน นิคมนครานํ เอกลกฺขณตฺตา.
ปริกฺเขโปกาโสติ ปริกฺเขปารโหกาโส. เตสูติ คามคามูปจาเรสุ. ปริหารนฺติ จีวรวิปฺปวาสอาปตฺติอปนยนํ. ‘‘อิตี’’ติอาทิ นิคมนํ. เอตฺถาติ สมานสํวาสกอวิปฺปวาสสีมาสุ. อตฺตโน ธมฺมตายาติ อตฺตโน สภาเวน. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตสฺสาติ อวิปฺปวาสสีมาย. วิสุนฺติ สมานสํวาสกสีมโต ปาเฏกฺกํ. ตตฺถาติ ทฺวีสุ สีมาสุ. อวิปฺปวาสายาติ อวิปฺปวาสสีมาย. ตนฺติ คามํ. สาติ อวิปฺปวาสสีมา. สมฺมตาย สีมายาติ ¶ อวิปฺปวาสสีมาย สมฺมตาย สติยาติ สมฺพนฺโธ. สมฺมตโต ปจฺฉาติ วา โยชนา. นิวิสตีติ นิวาสตฺถาย วิสติ ปวิสติ. โสปีติ คาโมปิ. สีมสงฺขฺยํเยวาติ อวิปฺปาสสีมโวหารเมว. อธิฏฺิตเตจีวริกา ภิกฺขู ปริหารํ ลภนฺตีติ อธิปฺปาโย. ยถา ปจฺฉา นิวิฏฺโ คาโม สีมสงฺขฺยํเยว คจฺฉติ, เอวนฺติ โยชนา. ‘‘ปวิสิสฺสามา’’ติ เคหานิ กตานิ, ‘‘ปวิสิสฺสามา’’ติ อาลโยปิ อตฺถีติ โยชนา. อาลโยปีติ อเปกฺโขปิ. อปวิฏฺาติ เคหานิ อปวิฏฺา. เคหเมว ฉฑฺเฑตฺวาติ เคหํ ฉฑฺเฑตฺวา เอว. อิมินา เคเห ฉฑฺฑิเต สพฺพํ ฉฑฺฑิตเมวาติ ทสฺเสติ. ปวิฏฺํ วา อคตํ วา เอกมฺปิ กุลํ อตฺถิ ¶ สเจติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘เอกมฺปิ กุลํ ปวิฏฺํ วา’’ติ อิทํ นวคามํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘เอกมฺปิ กุลํ อคตํ วา’’ติ อิทํ โปราณกคามํ สนฺธายาติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺราติ ‘‘วตฺตํ ชานิตพฺพ’’นฺติวจเน. อวิปฺปวาสสีมายนฺติ มหาสีมาย. สา เอว หิ ยสฺมา อวิปฺปวาสกมฺมวาจาย พหุลปโยชนา โหติ, ตสฺมา อวิปฺปวาสสีมาติ วุจฺจติ. อิตรายาติ อวิปฺปวาสสีมาย. ตตฺถาติ ตาสุ ทฺวีสุ สีมาสุ. นิราสงฺกฏฺาเนสุ ตฺวาติ เจติยงฺคณาทีนํ ขณฺฑสีมาย อโนกาสตฺตา วุตฺตํ. ขณฺฑสีมฺหิ สมฺมนนฺตา เจติยงฺคณาทิฏฺานํ ปหาย อฺสฺมึ วิวิตฺโตกาเส วิหารปจฺจนฺตํ ขณฺฑิตฺวา สมฺมนนฺติ. สมูหนิตุนฺติ อวิปฺปวาสสีมํ สมูหนิตุํ. ปฏิพนฺธิตุํ น สกฺขิสฺสนฺเตวาติ อวิปฺปวาสํเยว ชานิตฺวา ขณฺฑสีมาย อฺาตตฺตา ปฏิพนฺธิตุํ น สกฺขิสฺสนฺเตว. สีมสมฺเภทนฺติ ขณฺฑสีมอวิปฺปวาสสีมานํ สมฺเภทํ. สาสนนฺตรธาเนน วาติ สตฺถุ อาณาย อนฺตรธาเนน วา. สาธุกํ ปนาติ นิกฺกงฺขํ ปน.
๗๖. คามสีมาทิกถา
๑๔๗. อุโปสถกมฺมสฺส วิสุํ คหิตตฺตา เสสกมฺมวเสน สมานสํวาสกตา คเหตพฺพา โคพลิพทฺทนเยน วา ปาริเสสนเยน วา. ตนฺติ สมานสํวาสเอกูโปสถภาวํ. ‘‘อปริจฺฉินฺนายา’’ติ อิมินา ¶ อฏฺปิตายาติ เอตฺถ ปธาตุยา อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. คามํ วา นิคมํ วาติ เอตฺถ นครํ เกน สงฺคหิตนฺติ อาห ‘‘คามคฺคหเณน เจตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอตฺถาติ ‘‘คามํ วา นิคมํ วา’’ติ ปาเ, คามคฺคหเณนาติ สมฺพนฺโธ. อถ วา เอตฺถาติ คามนิคมนคเรสุ, นครมฺปีติ สมฺพนฺโธ. คามาทีนํ ปริจฺเฉทํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ คามนิคมนคเรสุ. คามโภชกาติ คามํ ภฺุชนฺตีติ คามโภชกา. พลินฺติ กรํ. โส หิ ตํ นิสฺสาย คามโภชกา พลนฺติ ชีวนฺติ อเนนาติ พลีติ วุจฺจติ. ยมฺปิ เอกํ ปเทสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เทตีติ โยชนา. คามเขตฺเตติ รฺโ อาณา ขิปิยติ เอตฺถาติ เขตฺตํ, คาโมเยว เขตฺตํ คามเขตฺตํ, ตสฺมึ. อยมฺปีติ อยํ ปเทโสปิ. โสปีติ ปเทโสปิ. วิสุํคาโม นามาติ โยชนา. โสปิ วิสุํคาโม คามสีมา โหติเยวาติ โยชนา. วิสุํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺโน คาโม วิสุํคาโม. ตสฺมาติ ยสฺมา วิสุํ คาโม โหติ, ตสฺมา. สา จาติ วิสุํคามสีมา จ. อิตราติ วิสุํคามสีมโต อฺา ปกติคามนครนิคมสีมา จาติ โยชนา.
เอวนฺติ ¶ ‘‘อสมฺมตาย ภิกฺขเว’’ติอาทินา ปาเน. ตนฺติ สีมปริจฺเฉทํ. อปริจฺฉินฺเนติ ราชูหิ อปริจฺฉินฺเน. ‘‘อฏวิปเทเส’’ติ อิมินา นตฺถิ คาโม เอตฺถาติ อคามโกติ วจนตฺถสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. วิชฺฌาฏวิสทิเสติ วิคตํ อคฺคิโน ฌายนเมตฺถาติ วิชฺฌา, โจราทโย มนุสฺเส อาภุโส ฏวนฺติ ปีฬยนฺติ เอตฺถาติ อาฏวิ. วิชฺฌา จ สา อาฏวิ เจติ วิชฺฌาฏวิ, ตาย สทิเส วิชฺฌาฏวิสทิเส. เอตฺถ ปุริมนเย คามาทีหิ อาสนฺโน วา โหตุ, อนาสนฺโน วา เตหิ อปริจฺฉินฺโน อฏวิปเทโส คเหตพฺโพ. ปจฺฉิมนเย ทูโร มนุสฺสานํ อนาคมนปโถ อาฏวิปเทโส คเหตพฺโพติ อยเมเตสํ วิเสโส. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. สมนฺตาติ สมนฺตโต. อยํ สีมาติ อยํ สตฺตพฺภนฺตรสีมา. ตตฺถาติ สตฺตสุ อพฺภนฺตเรสุ. สมนฺตา ิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา อพฺภนฺตเร อนฺโตโกฏฺาเส ชาตํ อพฺภนฺตรํ อฏฺวีสหตฺถปมาณํ.
ยา ¶ กาจิ นที อสีมาว โหตีติ สมฺพนฺโธ. นทีสีมลกฺขณปตฺตาติ นทีสีมลกฺขณํ ปตฺตา. อิมินา สีมลกฺขณํ อปตฺตา นที พนฺธิยมานา สีมาว โหตีติ ทสฺเสติ. สาวธารเณน ‘‘อตฺตโน สภาเวเนวา’’ติ อิมินา ภิกฺขูนํ พนฺธนภาเวนาติ อตฺถํ นิวตฺเตติ. เอตฺถาติ นทิยํ. เอตฺถาติ ชาตสฺสรสมุทฺเทสุ. เยน เกนจีติ อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตนปิ เยน เกนจิ. ขณิตฺวา อกโต สยํชาโตติ สมฺพนฺโธ. อิทํ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ. ขณิตฺวา อกตตฺตาติ หิ อตฺโถ. สยํชาโตติ สยเมว ชาโตติ เอวกาโร โยเชตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘เยน เกนจิ ขณิตฺวา อกโต’’ติ. โสพฺโภติ สํ อุโภติ ปทวิภาโค กาตพฺโพ. ตตฺถ สํสทฺโท สมนฺตตฺถวาจโก, อุภสทฺโท ปูรณตฺถวาจโก. ตสฺมา สมนฺตโต อาคเตน อุทเกน อุภติ ปูรติ เอตฺถาติ โสพฺโภติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต อาคเตน อุทเกน ปูริโต ติฏฺตี’’ติ.
ตตฺถาติ นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุ, อาธาเร ภุมฺมํ. ยํสทฺโท านวิสโยติ อาห ‘‘ยํ าน’’นฺติ. มชฺฌิมสฺสาติ ถามมชฺฌิมสฺส. วกฺขติ หิ ‘‘ถามมชฺฌิเมนา’’ติ. ‘‘สมนฺตโต’’ติ อิมินา สมนฺตาติ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘อุทกุกฺเขเปนา’’ติ อิมินา อุทกุกฺเขปาติ เอตฺถ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติ. อุทกํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปิยติ เอตฺถาติ อุทกุกฺเขโป. ‘‘ปริจฺฉินฺน’’นฺติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. อกฺขธุตฺตาติ เอตฺถ อกฺโขติ ปาสโก. โส หิ อกติ กุฏิลํ คจฺฉติ อเนนาติ อกฺโขติ วุจฺจติ, ธวนฺติ มริยาทมติกฺกมฺม กีฬาทิปสุตํ คจฺฉนฺตีติ ธุตฺตา, อกฺเขสุ ธุตฺตา อกฺขธุตฺตา ¶ . ทารุคุฬนฺติ สารทารุมยํ คุฬํ. ‘‘วาลุกํ วา’’ติ อิมินา ‘‘อุทกุกฺเขปา’’ติ เอตฺถ อุปลกฺขณํ ทสฺเสติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ ปเทเส. อยนฺติ ปเทโส. ตสฺสาติ อุทกุกฺเขปสฺส.
เอตฺถาติ นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุ. มุขทฺวารนฺติ สมุทฺทาทีนํ มุขสงฺขาตํ ทฺวารํ. สพฺพตฺถาติ สพฺพาย นทิยํ. เถรวาทํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘โยชนํ…เป… วฏฺฏตี’’ติ ยํ ปน วจนํ มหาสุมตฺเถเรน วุตฺตนฺติ ¶ โยชนา. ตตฺราปีติ โยชนนทิยมฺปิ. ปฏิกฺขิตฺตาการํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิ. นทิยา ปมาณนฺติ นทิยา คมฺภีรปมาณเมว, น อายามวิตฺถารปมาณนฺติ อตฺโถ. ‘‘น โยชนํ วา อทฺธโยชนํ วา’’ติ วจนมฺปิ อิทเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กิฺจาปิ อายามวิตฺถารปมาณํ น วุตฺตํ, ปภวโต ปน ยาว มุขทฺวารา อายามวิตฺถารวเสน กมฺมํ กาตุํ ปโหนกนทีเยว คเหตพฺพาติ ทฏฺพฺพา. ยา นทีติ สมฺพนฺโธ. อิมสฺส สุตฺตสฺสาติ ‘‘ติมณฺฑล’’นฺติอาทิกสฺส อิมสฺส สุตฺตสฺส. ปภวโตติ สมุทาคมโต. เอตฺถาติ นทิยํ. สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ เปตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ เอกอุทกุกฺเขปโต.
กิตฺตกา ปริปุณฺณา โหตีติ อาห ‘‘สมติตฺถิกา’’ติ. ติตฺเถน สมํ ปริปูรตีติ สมติตฺถิกา. อุทกสาฏิกํ นิวาเสตฺวาปีติ ปิสทฺโท ‘‘อนิวาเสตฺวาปี’’ติ ทสฺเสติ. อุทกสาฏิกํ อนิวาเสนฺโตปิ วตฺเถน อวินาภาวโต อฺํ นิวาเสตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. นาวาย ตฺวา กริยมาเน กึ คจฺฉนฺติยาปิ นาวาย กาตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘คจฺฉนฺติยา ปนา’’ติอาทิ. ‘‘กสฺมา’’ติอาทินา การณํ ทสฺเสติ. หีติ ยสฺมา. ตนฺติ อุทกุกฺเขปมตฺตํ. เอวํ สติ…เป… อนุสาวนา โหติ, ตสฺมา คจฺฉนฺติยา นาวาย กาตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา ลทฺธคุณํ ทสฺเสติ. น เกวลํ นาวายเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโตนทิย’’นฺติอาทิ.
รุกฺขสฺสาติ อนฺโตนทิยํ ชาตสฺส รุกฺขสฺส. สาขา วา ปติฏฺิตาติ สมฺพนฺโธ. สีมํ วา โสเธตฺวาติ วิหารสีมคามสีมาสุ ิตานํ หตฺถปาสานยนพหิกรณวเสน สีมํ วา โสเธตฺวา. ชาตรุกฺขสฺส ปวิฏฺสาขาย วา ปาโรเห วาติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ พหินทิตีเร ชาตรุกฺขสฺส. ตตฺถาติ ขาณุเก.
ตสฺสาติ ปาสาณทีปกสฺส. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรติ ปุพฺเพ นทีนิมิตฺตฏฺาเน ‘‘อนฺวทฺธมาส’’นฺติอาทินา ¶ (มหาว. อฏฺ. ๑๓๘) วุตฺตปฺปกาเร. โสติ ปาสาณทีปโก. ปุน โสติ ปาสาณทีปโกเยว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
อาวรณนฺติ ¶ ปาฬึ. ตนฺติ อาวรณํ. อาวรเณน วา โกฏฺกพนฺเธน วา เหตุภูเตน, ปจฺฉิชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. โกจิ อาวรณปฺปเทโส อชฺโฌตฺถริยตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อาวรณปฺปเทเส. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ‘‘เหฏฺาปาฬิ พทฺธา’’ติ อิทํ นทึ วินาเสตฺวา ตฬากกรณาการทสฺสนํ. เอตฺถาติ นทิยํ, ตฬาเก วา. ฉฑฺฑิตโมทกนฺติ ตฬากรกฺขนตฺถํ เอเกน วาริมคฺเคน ฉฑฺฑิตํ อุทกํ. เทเว อวสฺสนฺเตติ ทุพฺพุฏฺิกาลตฺตา วสฺสนฺตกาเลปิ เทเว อวสฺสนฺเต. สาติ นทิโต นีหฏมาติกา. กาลนฺตเรนาติ อฺเน กาเลน. อุปฺปติตฺวาติ คามนิคมานํ อุปริ ปติตฺวา. ปวตฺตตีติ ปุพฺเพ วุตฺตปกาเร วสฺสกาเล จตฺตาโร มาเส อพฺโภจฺฉินฺนา สนฺทติ. วิหารสีมนฺติ วิหารสมฺพนฺธํ พทฺธสีมํ.
สมุทฺเทปีติ ปิสทฺโท นทิมเปกฺขติ. ตตฺถาติ ปเทเส. โอตริตฺวาติ เหฏฺา ตริตฺวา. ‘‘โอสริตฺวา’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. สณฺหนฺตีติ อุทเกน สมํ ติฏฺนฺติ. โสติ ปเทโส. อุทกนฺตโตติ อุทกโกฏิโต. ตตฺถาติ สมุทฺเท. พาธตีติ ปีฬยติ. เตสูติ นาวาอฏฺฏเกสุ. ตนฺติ ปิฏฺิปาสาณํ. อูมิโยติ วีจิโย. ตา หิ ปรํปราวเสน อุคฺคนฺตฺวา สวิฺาณกาวิฺาณเก มิยนฺติ หึสนฺติ, อนฺโต ปกฺขิปนฺตีติ วา อูมิโยติ วุจฺจนฺติ. ตตฺถาติ ปิฏฺิปาสาเณ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อุทเกเนว ปิฏฺิปาสาโณ โอตฺถรียตีติ โยชนา. โสติ ทีปกปพฺพโต. ‘‘ทูเร’’ติ วตฺวา ตสฺส ปมาณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มจฺฉวธานํ อนาคมนปเถ’’ติ. มจฺฉวธานนฺติ เกวฏฺฏานํ. เต หิ ยสฺมา มจฺเฉ หนนฺติ, ตสฺมา มจฺฉวธาติ วุจฺจนฺติ. ‘‘มจฺฉพนฺธาน’’นฺติปิ ปาโ. มจฺเฉ พนฺธนฺตีติ มจฺฉพนฺธาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อนาคมนปเถติ ยตฺถ คนฺตฺวา ตทเหว ปจฺจาคนฺตฺวา น อาคมนปถิเก เทเส. นตฺถิ อาคมนปโถ เอตฺถาติ อนาคมนปโถ, เทโส. ตสฺมึ ‘‘อคมนปเถ’’ติปิ ปาโ, โส อยุตฺโต. กสฺมา? อคมนปถสฺส นาธิปฺเปตตฺตา. คนฺตฺวา หิ ปุน อนาคมนปโถเยวาธิปฺเปโต. เตสนฺติ มจฺฉวธานํ. คมนปริยนฺตสฺสาติ คมนโกฏิยา ¶ . โอรโตติ โอรภาเค ิโต ทีปโก วา ปพฺพโต วาติ โยเชตพฺโพ. ตตฺถาติ โอรภาเค ิเตสุ ทีปกปพฺพเตสุ. โอตฺถริตฺวาติ ปกติอุทเกน โอตฺถริตฺวา. ตตฺถาติ โอตฺถริตฺวา ิเต สมุทฺเท.
กโรนฺเตหิปิ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถาติ ยสฺมึ สเร. อยนฺติ อยํ สโร, น ชาตสฺสโร โหติ. อยํ สโร คามเขตฺตสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ โยชนา. ตตฺถาติ สเร. ยตฺถ ปนาติ ¶ ยสฺมึ สเร ปน. ตสฺสาติ ชาตสฺสรสฺส. ตตฺถาติ ปเทเส. สเจ คมฺภีรํ อุทกํ โหตีติ โยชนา. ตตฺถาติ อฏฺฏเก. เอตฺถาติ ชาตสฺสเร, ิเตสุ ปิฏฺิปาสาณทีปเกสูติ โยชนา. ปโหนกชาตสฺสโรติ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ ปโหนโก ชาตสฺสโร. ‘‘สุกฺขตี’’ติ วตฺวา ตเทว สมตฺเถตุํ วุตฺตํ ‘‘นิรุทโก’’ติ. ตตฺถาติ ชาตสฺสเร. สเจ นิรุทกมตฺเตน คามเขตฺตํ คจฺฉติ. กทา คจฺฉตีติ อาห ‘‘สเจ ปเนตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอตฺถาติ ชาตสฺสเร. โปกฺขรณีอาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุทกมาติกาทโย สงฺคณฺหาติ. ยทา ขณนฺติ, ตทาติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ‘‘ตํ าน’’นฺติ วุตฺเตปิ น ขณนฏฺานเมว คเหตพฺพํ, ‘‘เอตฺถา’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา สพฺโพเยว ชาตสฺสโร คเหตพฺโพ. น เกวลํ อชาตสฺสรมตฺตํ โหติ, อถ โข คามเขตฺตนฺติ อาห ‘‘คามสีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉตี’’ติ.
นนฺติ ชาตสฺสรํ. ปูเรตฺวาติ มตฺติกาทีหิ ปูเรตฺวา. ปาฬินฺติ อาวรณํ. สพฺพเมว นนฺติ สกลเมว ตํ ชาตสฺสรํ. โลณีปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ โสพฺโภเยว ชาตสฺสรสงฺขฺยํ คจฺฉติ, อถ โข โลณีปีติ ทสฺเสติ. อุทกฏฺาโนกาเสติ อุทกสฺส าเน โอกาเส.
๑๔๘. สีมาย สีมํ สมฺภินฺทนฺตีติ เอตฺถ ‘‘สีมาย สีม’’นฺติ ปทานํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา เตสํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปเรส’’นฺติ. ‘‘พทฺธสีม’’นฺติ อิมินา ‘‘สีม’’นฺติ สามฺโต วุตฺเตปิ วิเสสโต พทฺธสีมาเยว คเหตพฺพาติ ทสฺเสติ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ ¶ หี’’ติอาทิ. สํสฏฺวิฏปาติ อฺมฺํ อาสนฺนตฺตา สํสฏฺโ วิฏโป เอเตสนฺติ สํสฏฺวิฏปา. ‘‘สํสฏฺวิฏปา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ, มูลานิปิ สํสฏฺานิเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เตสูติ ทฺวีสุ รุกฺเขสุ. วิหารสีมา จาติ โปราณกวิหารสีมา จ. อนฺโต กตฺวาติ สีมาย อนฺโต กตฺวา. อถ ปจฺฉาติ เอตฺถ ‘‘ปจฺฉา’’ติ อิมินา อถสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. เอวํ เก อกํสูติ อาห ‘‘เอวํ ฉพฺพคฺคิยา อกํสู’’ติ. เตนาติ กรเณน.
อชฺโฌตฺถรณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปเรส’’นฺติอาทิ. ตสฺสาติ พทฺธสีมาย. ปเทสนฺติ ภิกฺขูหิ กมฺมํ กาตุํ ปโหนกํ เอกเทสํ. อนฺตมโส เอกสฺสปิ ภิกฺขุโน ตฺวา อธิฏฺานุโปสถํ กาตุํ ปโหนกํ ปเทสํ. กมฺมํ กาตุํ อปฺปโหนกปเทสํ อนฺโต กริตฺวา พนฺธนฺตา สีมาย สีมํ สมฺภินฺทนฺติ นาม. สีมาย อุปจาโรติ ปจฺฉา พนฺธิตพฺพาย สีมาย อุปจาโร. ‘‘วฑฺฒนฺโต สีมาสงฺกรํ กโรตี’’ติ อิมินา สเจ อวฑฺฒนโก ปาสาโณ โหติ, ทฺวินฺนมฺปิ สีมานํ นิมิตฺตํ กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
๗๗. อุโปสถเภทาทิกถา
๑๔๙. ปนฺนรสิกสฺส ¶ ปุพฺพกิจฺจสฺส ปาฬิยํ อาคตตฺตา จาตุทฺทสิกสฺเสว ปุพฺพกิจฺจํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อชฺชุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ.
‘‘อธมฺเมน วคฺค’’นฺติอาทีสุ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ นาม เอกสฺมึ วิหาเร จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ สุตฺตุทฺเทสอุโปสถมกตฺวา ปาริสุทฺธิอุโปสถกรณฺจ ติณฺณํ ปาริสุทฺธิอุโปสถมกตฺวา สุตฺตุทฺเทสกรณฺจ. วคฺคํ นาม สพฺเพว อสนฺนิปติตฺวา เอกสฺส ฉนฺทปาริสุทฺธิหรณํ. ฉนฺทปาริสุทฺธิ นาม สงฺฆมชฺฌํเยว อาคจฺฉติ, น คณมชฺฌํ, น ปุคฺคลสฺส สนฺติกํ. อธมฺเมน สมคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ วุตฺตนยเมว. สมคฺคํ นาม สพฺเพสํ สนฺนิปตนํ. ธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ ธมฺมํ นาม จตุนฺนํ สุตฺตุทฺเทสอุโปสถกรณฺจ ติณฺณํ ปาริสุทฺธิอุโปสถกรณฺจ. วคฺคํ วุตฺตนยเมว.
๗๘. ปาติโมกฺขุทฺเทสกถา
๑๕๐. อิมํ ¶ นิทานนฺติ ปาติโมกฺขสฺส อิมํ นิทานํ. สุตา โข ปนาติ เอตฺถ สุยฺยิตฺถาติ สุตา, สุยฺยสฺสนฺตีติ วา สุตา, ปาราชิกุทฺเทสาทโย. สุตา จ สุตา จ สุตาติ สรูเปกเสโส กาตพฺโพ. อวเสสนฺติ นิทานุทฺเทสาทิโต อวเสสํ ปาราชิกุทฺเทสาทิ. สุเตนาติ สุตสทฺเทน. ‘‘อตฺเถ อสมฺภวโต สทฺเท วุตฺตวิธานํ โหตี’’ติ หิ ปริภาสโต ‘‘สุเตนา’’ติ เอตฺถ สทฺโทว คเหตพฺโพ. เตน นเยนาติ เตน นิทานุทฺเทสนเยน.
อฏวิมนุสฺสภยนฺติ อฏวิยํ นิวสนฺตสฺส มนุสฺสสฺส ภยํ, วนจรกภยนฺติ อตฺโถ. ราชนฺตราโยติอาทีสุ เอวํ วิเสโส เวทิตพฺโพติ โยชนา. ทวทาโหติ ทายํ ทหตีติ ทวทาโห อาการสฺส รสฺสํ, ยการสฺส จ วการํ กตฺวา. นนฺติ ภิกฺขุํ. เอกํ วา ภิกฺขุนฺติ โยชนา. ปโม วา อุทฺเทโสติ นิทานุทฺเทโส. เอตฺถาติ ปฺจสุ อุทฺเทเสสุ. ยสฺมินฺติ อุทฺเทเส. โสปีติ อุทฺเทโสปิ. สุเตเนว สาเวตพฺโพติ สุตปเทเนว สงฺฆสฺส สาเวตพฺโพติ เอวสทฺโท ‘‘น วิตฺถาเรนา’’ติ ทสฺเสติ.
อนชฺฌิฏฺาติ เอตฺถ อุปสคฺควเสน อิสุธาตุสฺส อิจฺฉากนฺติโต อฺมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนาณตฺตา, อยาจิตา วา’’ติ. เอตฺถ ‘‘อนาณตฺตา’’ติ อิทํ เถเรน อนาณตฺตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ ¶ . ‘‘อยาจิตา’’ติ อิทํ สมฺมุติลทฺเธน นวเกน อยาจิตภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถาติ ‘‘อนชฺฌิฏฺา ธมฺมํ ภาสนฺตี’’ติ วจเน. ธมฺมชฺเฌสเกติ ธมฺมกถนตฺถาย อชฺเฌสตีติ ธมฺมชฺเฌสโก, ตสฺมึ. อาปุจฺฉิตฺวา วา เตน สงฺฆตฺเถเรน ยาจิโต หุตฺวา วาติ โยชนา. วารปฏิปาฏิยาติ วารานุกฺกเมน. เทหีติ วาติ เอตฺถ อิติ-วา-สทฺโท ‘‘ภณ’’ อิติปเทน จ ‘‘กเถหิ’’ อิติปเทน จ โยเชตพฺโพ. ‘‘ภณ’’ อิติ วา ‘‘กเถหิ’’อิติ วา ‘‘เทหิ’’อิติ วา วตฺตพฺพาติ โยชนา ¶ . ตีหิปิ วิธีหีติ โอสารณกถนสรภฺสงฺขาเตหิ ตีหิ สชฺชเนหิ. เอตฺถ จ สุตฺตสฺส โอสาริยเต อุจฺจาริยเต โอสารณํ, อตฺถสฺส กถิยเต กถนํ, สุตฺตสฺส จ ตทตฺถสฺส จ สเรน ภณิยเต สรภฺํ. โอสาเรหีติ สุตฺตํ อุจฺจาเรหิ. กเถหีติ อตฺถํ กเถหิ. สรภฺนฺติ สุตฺตสฺส จ ตทตฺถสฺส จ สเรน ภณนํ. นนฺติ สทฺธิวิหาริกํ. สชฺฌายํ อธิฏฺหิตฺวาติ ‘‘สชฺฌายํ กโรมี’’ติ อธิฏฺหิตฺวา. เอตฺถาติ อชฺเฌสนฏฺาเน.
นิสฺสิตเกติ สทฺธิวิหาริกาทโย. โสติ สงฺฆตฺเถโร, ‘‘วตฺตพฺโพ’’ติปเท กมฺมํ, ‘‘วทตี’’ติอาทีสุ ปเทสุ กตฺตา. อารทฺธนฺติ สงฺเฆน อารทฺธํ. เปตฺวาติ ธมฺมสวนํ เปตฺวา. โอสาเรตฺวาติ ปมํ สุตฺตํ โอสาเรตฺวา. ปุน กเถนฺเตนาติ ปจฺฉา อตฺถํ กเถนฺเตน. อฏฺเปตฺวาเยว วาติ สุตฺตสฺส จ อตฺถสฺส จ อนฺตรา อฏฺตฺวา เอว วา. กเถตพฺพนฺติ อตฺถชาตํ กเถตพฺพํ. กเถนฺตสฺส…เป… นโยติ ปมํ อตฺถํ กเถตฺวา ปุน สุตฺตฺจ อตฺถฺจ สเรน ภณนฺตสฺส ปุน อาคเตปิ เอเสว นโยติ อตฺโถ.
อุปนิสินฺนกถายปีติ สมีเป นิสินฺเนน กถายปิ. เตนาติ สงฺฆตฺเถเรน. วตฺตุํ วฏฺฏตีติ วิเสเสตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติ. เตนาติ มนุสฺเสหิ ชานนภิกฺขุนา. สงฺฆตฺเถโร ภณติ, ตุณฺหี วา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปุจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺเตติ โยชนา. อนุโมทนาทีสุปีติอาทิสทฺเทน ธมฺมกถาทโย สงฺคณฺหาติ. สงฺฆตฺเถโร อนุชานาตีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิหารอนฺตรฆเรสุ.
สชฺฌายนฺติ สยํ อิสฺสเรน อยนํ อุจฺจารณํ, เกนจิ อนชฺฌิฏฺโ สยํ อธิอิสฺสเรน อยนํ อุจฺจารณนฺติ อตฺโถ. เถโรติ สทฺธิวิหาโร เถโร. วิสฺสมิสฺสามีติ เขทวิรหิตํ คมิสฺสามิ. อาปุจฺฉิตพฺพนฺติ ปมเถรมฺปิ ปุน อาคตตฺเถรมฺปิ อาปุจฺฉิตพฺพํ. เอเกน สงฺฆตฺเถเรน อนฺุาเตนาติ สมฺพนฺโธ. อฺสฺมีนฺติ อนฺุาตตฺเถรโต อฺสฺมึ เถเรติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ปุน อาคตํ เถรํ. อตฺตานํ ¶ สมฺมนิตพฺพนฺติ เอตฺถ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อตฺตา สมฺมนิตพฺโพ’’ติ ¶ . กึ สมฺมเตน ปริสํ อโนโลเกตฺวา ปุจฺฉิตพฺโพติ อาห ‘‘ปุจฺฉนฺเตน ปนา’’ติอาทิ.
๑๕๓. เมติ มยฺหํ. อิโตติ ปุคฺคลโต, อุปฺปนฺโนติ สมฺพนฺโธ. ปุรมฺหากนฺติ ปทสฺส ปุเร อมฺหากนฺติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา ปุเรสทฺโท ปมตฺโถติ อาห ‘‘ปมํ อมฺหาก’’นฺติ. ปฏิกจฺเจวสทฺโท ปเควปริยาโย, ‘‘ปมตรเมวา’’ติ อิมินา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ภูตเมวาติ วิชฺชมานเมว, ตถเมว วา.
๘๒. อธมฺมกมฺมปฏิกฺโกสนาทิกถา
๑๕๔. อธมฺมกมฺมนฺติ อภูตกมฺมํ. ปฏิกฺโกสิตุนฺติ เอตฺถ กุสธาตุ อปนยนตฺโถติ อาห ‘‘วาเรตุ’’นฺติ. ทิฏฺินฺติ ลทฺธึ. เตสนฺติ จตุนฺนํ ปฺจนฺนํ. ยถาติ เยนากาเรน ภณิยมาเนติ โยชนา. น สุณนฺตีติ อฺเ ภิกฺขู น สุณนฺติ. เถราธีนนฺติ เถเรน อธีนํ อาพนฺธนฺติ อตฺโถ. เถรายตฺตนฺติ เถเรน อายตฺตํ, เถรสฺส สนฺตกนฺติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ปาติโมกฺขุทฺเทเส.
๘๓. ปาติโมกฺขุทฺเทสกอชฺเฌสนาทิกถา
๑๕๕. นววิธฺจาติ ทิวสวเสน ติวิธํ, การกวเสน ติวิธํ, กตฺตพฺพาการวเสน ติวิธฺจาติ นวโกฏฺาสฺจ, นวปการฺจ วา. จตุพฺพิธนฺติ ‘‘อธมฺเมน วคฺค’’นฺติอาทิกํ จตุพฺพิธํ. ทุวิธนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีวเสน ทุวิธํ. นววิธนฺติ ภิกฺขุปาติโมกฺเข ปฺจวิธํ, ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข จตุพฺพิธนฺติ นววิธํ. เอตฺถาติ ‘‘โย ตตฺถ ภิกฺขุ พฺยตฺโต ปฏิพโล’’ติ ปาเ. สุวิสทาติ สุฏฺุ พฺยตฺตา, สุทฺธา วา. เอตฺตกมฺปีติ ปิสทฺโท ครหายํ, อธิเก กา นาม กถาติ ทสฺเสติ.
สามนฺตา อาวาสาติ เอตฺถ อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘สามนฺตํ อาวาส’’นฺติ. โย สกฺโกตีติ พหูสุ นเวสุ โย สกฺโกติ.
๘๔. ปกฺขคณนาทิอุคฺคหณานุชานนกถา
๑๕๖. กตินํ ¶ ¶ ปูรณีติ กตินํ ติถีนํ ปูรณี. โก ทิวโสติ กิตฺตโก ทิวโส. อยฺยายตฺตนฺติ อยฺเยหิ ภิกฺขูหิ อายตฺตํ อาพทฺธํ. สํหริตฺวาติ ปุน สลากํ สํหริตฺวา. อยํ ปาโ เกสุจิ อฏฺกถาโปตฺถเกสุ นตฺถิ. กาลวโตติ เอตฺถ วนฺตุปจฺจโย สฺวตฺโถติ อาห ‘‘กาลสฺเสวา’’ติ. เอวสทฺโท ปน สมฺภวโต ยุชฺชิยติ. ปเควาติ ปาโตว.
๑๕๘. สายมฺปีติ สายนฺเหปิ. ปิสทฺเทน อฺมฺปิ สรณกาลํ สมฺปิณฺเฑติ.
๑๕๙. อาณาเปตุนฺติ เอตฺถ อนาณาเปตพฺพภิกฺขู อปเนตฺวา อาณาเปตพฺพภิกฺขู ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘กิฺจิ กมฺม’’นฺติอาทิ. สทากาลเมว กิฺจิ กมฺมํ กโรนฺโตติ โยชนา. ธมฺมกถิกาทีสูติอาทิสทฺเทน คณวาจกาทโย สงฺคณฺหาติ. วาเรนาติ ปริยาเยน. สมฺมฺุจนินฺติ ยฏฺิสมฺมฺุจนึ วา มุฏฺิสมฺมฺุจนึ วา. สมํ, สุฏฺุ วา มฺุจติ โสเธติ อิมายาติ สมฺมฺุจนี, ตาลุโช ปโม. ตมฺปีติ สาขาภงฺคมฺปิ.
๑๖๐. วุตฺตนเยเนวาติ สมฺมชฺชเน วุตฺตนเยเนว. ปุน อาหริตพฺพานีติ สงฺฆิกาวาสํ อาสนานิ ปุน อาหริตพฺพานิ. ตฏฺฏิกาโยปีติ เวณุอาทิมยา ตฏฺฏิกาโยปิ.
๑๖๑. กปลฺลิกา วาติ กปาเลสุ ปริยาปนฺนา ปทีปกปาลา วา. ตนฺติ เตลาทึ. ปริเยสิตพฺพานีติ อนวชฺชปริเยสเนน ปริเยสิตพฺพานิ.
๘๖. ทิสํคมิกาทิวตฺถุกถา
๑๖๓. สํคเหตพฺโพติอาทีนํ จตุนฺนํ กิริยาปทานํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สํคเหตพฺโพ’’ติอาทิ. สํคหสทฺทสฺส สงฺเขปคหเณสุปิ วตฺตนโต อิธ ‘‘อนุคฺคหตฺเถ’’ติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘อนุคฺคเหตพฺโพ’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตถากรณวเสนา’’ติ. อุปลาเปตพฺโพติ ¶ สงฺเฆน พหุสฺสุโต ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อุปคนฺตฺวา ลาเปตพฺโพ กถาเปตพฺโพ. อุปฏฺาเปตพฺโพติ สงฺเฆน พหุสฺสุโต ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อุป อจฺจเนน ปูชเนน าเปตพฺโพ. ‘‘สพฺเพสํ ทุกฺกฏ’’นฺติ วตฺวา ตเทว สมตฺเถตุํ วุตฺตํ ‘‘อิธ เนว เถรา, น ทหรา มุจฺจนฺตี’’ติ. เตนาติ พหุสฺสุเตน ภิกฺขุนา. เอวมฺปิ สตีติ เอวํ อสาทิยเนปิ สติ. สายํ ปาตนฺติ สายฺจ ปาโต จ สายํปาตํ. อุปฏฺานนฺติ ¶ อุปฏฺานฏฺานํ, อุปฏฺานตฺถาย วา. เตนาติ พหุสฺสุเตน ภิกฺขุนา. เตสนฺติ มหาเถรานํ. อสฺสาติ พหุสฺสุตสฺส ภิกฺขุโน. สทฺธึจราติ อตฺตนา สทฺธึ จรนฺตีติ สทฺธึจรา. อถาปีติ ยทิปิ. เอโก วา วตฺตสมฺปนฺโน วทตีติ โยชนา. เอโส จ อหฺจาติ มยํ. นามตุมฺหอมฺหสทฺเทสุ หิ เอกเสเสน กตฺตพฺเพสุ ปโรว คเหตพฺโพ. วิหรนฺตูติ วทนฺตีติ โยชนา.
โส อาวาโส คนฺตพฺโพติ เอตฺถ กิมตฺถาย คนฺตพฺโพ, กึ อนุทิวสํ คนฺตพฺโพติ อาห ‘‘อุโปสถกรณตฺถาย อนฺวทฺธมาสํ คนฺตพฺโพ’’ติ. โส จ โขติ อาวาโส. อุตุวสฺเสเยวาติ เหมนฺตคิมฺเหเยว. อุตุวสฺเสเยว คนฺตพฺโพติ อตฺถสฺส าตพฺพภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วสฺสาเน ปนา’’ติอาทิ. ยนฺติ กมฺมํ. ตตฺถาติ ‘‘วสฺสํ วสนฺตี’’ติอาทิวจเน. โสติ ปาติโมกฺขุทฺเทสโก ภิกฺขุ. อฺสฺมินฺติ อปรสฺมึ ปาติโมกฺขุทฺเทสเก. มาสทฺวยนฺติ สาวณมาสปุณฺณมิโต ยาว อสฺสยุชปุณฺณมี, ตาว มาสทฺวยํ วสิตพฺพํ. อิทํ ปุริมวสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปจฺฉิมิกาย ปกฺกมนาทึ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ ปจฺฉิมิกํ อุปคนฺตฺวา อนนฺตรเมว ปกฺกมนาทึ กโรติ, มาสตฺตยมฺปิ วสิตพฺพํ.
๘๗. ปาริสุทฺธิทานกถา
๑๖๔. เยน เกนจิ องฺคปจฺจงฺเคน วิฺาเปตีติ ปฏิวจนํ นิจฺฉาเรตุมสกฺโกนฺโต เยน เกนจิ องฺคปจฺจงฺเคน วิฺาเปติ. อุภยถาติ อุภเยหิ กายวาจาสงฺขาเตหิ อากาเรหิ. กายวาจาหิ วิฺาเปตีติ สมฺพนฺโธ. สพฺเพติ อขิลา คิลานา. หตฺถปาเสติ ¶ สงฺฆสฺส หตฺถปาสมฺหิ. สเจ ทูเร โหนฺตีติ สเจ พหู คิลานา อฺมฺํ ทูเร โหนฺติ. ตํ ทิวสนฺติ ตสฺมึ สงฺฆอปฺปโหนกทิวเส.
ตตฺเถว ปกฺกมตีติ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ ถปจฺจโยติ อาห ‘‘ตโตวา’’ติ, ปาริสุทฺธิหารฏฺานโต เอวาติ อตฺโถ. ‘‘คจฺฉตี’’ติ อิมินา กมุธาตุยา ปทวิกฺเขปตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘กตฺถจี’’ติ อิมินา ตสฺส กมฺมํ. สามเณโร ปฏิชานาตีติอาทีสุ ปฏิชานนาการตฺถสฺส อิติสทฺทสฺส โลปภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สามเณโร อห’’นฺติ เอวํ ปฏิชานาตี’’ติอาทิ. ภูตํเยวาติ วิชฺชมานํเยว. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตโก ปฏิชานาตี’’ติอาทีสุ.
สพฺพนฺติเมน ¶ ปริจฺเฉเทน จตุนฺนํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘สงฺฆปฺปตฺโต วิพฺภมตี’’ติอาทีสุ. เอตฺถาติ ปาริสุทฺธิหรเณ. พหูนมฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน เอเกน เอกสฺสาปิ, พหูหิ เอกสฺสาปิ, พหูหิ พหูนมฺปิ อาหฏา ปาริสุทฺธิ อาหฏาว โหตีติ ทสฺเสติ. โสติ ปาริสุทฺธิหารโก ภิกฺขุ. เยสนฺติ ภิกฺขูนํ. ตสฺเสวาติ ปาริสุทฺธิหารกสฺเสว. อิตรา ปนาติ อิตเรสํ ปาริสุทฺธิ ปน. พิฬาลสงฺขลิกาติ เอตฺถ พิฬาโลติ อาขุภุโช. โส หิ พิฬาสยํ อาขุํ คณฺหิตุํ อลติ สมตฺเถตีติ พิฬาโลติ วุจฺจติ. สงฺขลิกาติ เอตํ สตฺตานํ พนฺธนูปกรณวิเสสสฺส นามํ. พิฬาลสฺส สงฺขลิกา เตน สมฺพนฺธสมฺพนฺธิภาเวน สมฺพนฺธตฺตาติ พิฬาลสงฺขลิกา. อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ เยสํ เกสฺจิ สงฺขลิกาย คเหตพฺพตฺตา. ตาย สทิสา พิฬาลสงฺขลิกา ปาริสุทฺธีติ อตฺโถ. อิทํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา สงฺขลิกาย ปมํ วลยํ ทุติยํเยว วลยํ ปาปุณาติ, น ตติยํ, เอวเมว ปมํ ทินฺนา ปาริสุทฺธิ ทุติยเมว ปาปุณาติ, น ตติยนฺติ.
อาคนฺตฺวาติ สงฺฆสฺส หตฺถปาสํ อาคนฺตฺวา. ปาฬิยํ สุตฺโต น อาโรเจตีติอาทีสุ เหตฺวตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. สุตฺเตน นาโรเจตีติ หิ ¶ อตฺโถ. ปาริสุทฺธิหารกสฺส อนาปตฺตีติ เอตฺถ อาปตฺตีติ อนฺวยตฺถํ อตฺถาปตฺติโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ…เป… อาปชฺชตี’’ติ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. อุภินฺนมฺปีติ ปาริสุทฺธิทายกสฺส, ตํหารกสฺส จาติ อุภินฺนมฺปิ.
๘๘. ฉนฺททานกถา
๑๖๕. ฉนฺททาเนปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุโปสโถ กโต โหตีติ ปาริสุทฺธิทายกสฺส จ สงฺฆสฺส จ อุโปสโถ กโต โหติ. อฺนฺติ อุโปสถกมฺมโต อฺํ. ยํ ปน กมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. กมฺมมฺปีติ อุโปสถกมฺมโต อฺํ กมฺมมฺปิ. เอตฺถ จ ตทหุโปสเถ อตฺตโน จ สงฺฆสฺส จ สเจ อุโปสถกมฺมํ โหติ, ปาริสุทฺธิเยว ทาตพฺพา. อถ อฺํ กมฺมํ โหติ, ฉนฺโทเยว ทาตพฺโพ. ยทิ อุโปสถกมฺมฺจ อฺกมฺมฺจ โหติ, ปาริสุทฺธิ จ ฉนฺโท จ ทาตพฺโพ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตทหุโปสเถ ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ฉนฺทมฺปิ ทาตุ’’นฺติ. สีมาย วาติ พทฺธสีมาย วา. อจฺฉิตุนฺติ อุปเวสิตุํ. ‘‘อาส อุปเวสเน’’ติ หิ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ สการนฺตธาตุ) วุตฺตํ. สามคฺคี วาติ กายสามคฺคี วา.
๑๖๗. สรติปิ อุโปสถํ, นปิ สรตีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส อนิยมวิกปฺปตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอกทา สรติ, เอกทา น สรตี’’ติ. ‘‘เอกนฺต’’นฺติ อิมินา เนว สรตีติ เอตฺถ เอวสทฺทสฺส ¶ สนฺนิฏฺานตฺถํ ทสฺเสติ. กมฺมํ น โกเปตีติ สมฺมุติลทฺโธปิ อลทฺโธปิ อุมฺมตฺตโก กมฺมํ น โกเปติ.
๙๑. สงฺฆุโปสถาทิกถา
๑๖๘. ‘‘สมฺมชฺชิตฺวา’’ติ ปทมเปกฺขิตฺวา โส เทโสติ เอตฺถ ‘‘อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตวจน’’นฺติ วุตฺตํ. เอตนฺติ ‘‘โส เทโส สมฺมชฺชิตพฺโพ’’ติอาทิวจนํ. เตนาติ เตน เหตุนา. อฏฺกถาจริยา ‘‘สมฺมชฺชนี…เป… วุจฺจติ’’ อิติ อาหูติ โยชนา.
สมฺมชฺชนีติ ¶ สมฺมชฺชนกรณํ. ปทีโปติ ปทีปุชฺชลนํ. อุทกนฺติ อุทกฏฺปนํ. อาสเนนาติ อาสนปฺาปเนน. ‘‘อิตี’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ. อุโปสถสฺสาติ นววิธสฺส อุโปสถสฺส ปุพฺพกรณนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตานีติ จตฺตาริ กมฺมานิ. วุจฺจตีติ กถิยติ. อิทํ ‘‘เอตานี’’ติ กมฺมสฺส จ ‘‘ปุพฺพกรณ’’นฺติ อาการสฺส จ อเภทตฺตา อาสนฺนํ อาการมเปกฺขิตฺวา เอกวจนวเสน วุตฺตํ. ‘‘อกฺขาตานี’’ติ อิทํ ปน ‘‘อิมานิ จตฺตารี’’ติ กมฺมมเปกฺขิตฺวา พหุวจนวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานนฺติ ฉนฺทกฺขานฺจ ปาริสุทฺธิกฺขานฺจ อุตุกฺขานฺจ. ภิกฺขุคณนาติ ภิกฺขู คเณตฺวา อกฺขานํ. โอวาโทติ ภิกฺขุนีหิ ยาจิตสฺส โอวาทสฺส อกฺขานํ. เอตานีติ เอตานิ ปฺจ. ปุพฺพกรณโต ปจฺฉาติ ปุพฺพกรณสฺส กรณโต ปจฺฉา. เอตฺถ จ ‘‘ปุพฺพกรณโต ปจฺฉา กตฺตพฺพานี’’ติ อิทํ กตฺตพฺพาการสฺเสว วิเสสนํ, น อตฺถสฺส. อยํ ปน วิเสโส – สงฺฆสนฺนิปาตโต ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพตฺตา ปุพฺพกรณํ นาม, อุโปสถกรณโต ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพตฺตา ปุพฺพกิจฺจํ นามาติ.
อุโปสโถติ อุโปสถทิวโส. ยาวติกา จ ภิกฺขูติ ยตฺตกา ภิกฺขู. กมฺมปตฺตาติ อุโปสถกมฺมสฺส ปตฺตา ยุตฺตา อนุรูปา. ตาวติกา ภิกฺขู หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา เอกสีมายํ ิตา จ โหนฺตีติ โยชนา. สภาคาปตฺติโยติ วตฺถุสภาคา อาปตฺติโย. วชฺชนียาติ วชฺเชตพฺพา. ปุคฺคลาติ คหฏฺาทิปุคฺคลา. ตสฺมินฺติ ตสฺมึ อุโปสถสีมมาฬเก. เอตานิ จตฺตารีติ ปาเสโส.
อาคเตหิ ¶ เตหิ ภิกฺขูหีติ โยชนา. ปนฺนรโสปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว อธิฏฺาตุํ วฏฺฏติ, อถ โข ‘‘อชฺช เม อุโปสโถ ปนฺนรโส’’ติปีติ ทสฺเสติ.
๙๒. อาปตฺติปฏิกมฺมวิธิกถา
๑๖๙. ภควตา…เป… กาตพฺโพติ อิทํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตีติอาทิวจเนเนว จา’’ติอาทิเหตุตฺตเยน ‘‘น สาปตฺติเกน อุโปสโถ กาตพฺโพ’’ติ ยถารุตํ อปฺตฺตมฺปิ ¶ อตฺถโต สิทฺธเมวาติ ทสฺเสติ. เหตุตฺตยํ ‘‘เวทิตพฺพ’’นฺติ ปเทน โยเชตพฺพํ. ถุลฺลจฺจยาทีสูติ อาทิสทฺเทน ปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตาปตฺติโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ อิทํ สุวุตฺตเมว โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อาปตฺตึ. ตุมฺหมูเลติ ตุมฺหํ สนฺติเก. นิคฺคหิตโลปฺหิ วากฺยเมว, น สมาโส. ‘‘ตุมฺห’’ อิติ จ ‘‘ตุยฺห’’ อิติ จ นวกตฺเถรานํ วตฺตพฺพาการทสฺสนมตฺตเมว, น อิจฺฉิตตฺถวิปตฺติทสฺสนํ. วุตฺตมฺปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ ปาฬินเยเนว สุวุตฺตํ, อิมินา นเยนปิ สุวุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘ปสฺสสี’’ติ อิทฺจ วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วตฺตพฺพาการํ ปน สุวิฺเยฺยํ. ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ อิทํ ปน สุวุตฺตเมว โหตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตมฺปีติ ปิสทฺโท ปาฬินยํ สมฺปิณฺเฑติ. อายตึ สํวเรยฺยาสีติ เอตฺถ ปน วตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ครูสุ พหุวจนสฺส กตฺตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘สํวเรยฺยาถา’’ติ. เอวํ วุตฺเตน อาปตฺติเทสเกนาติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺราติ ‘‘ยทา นิพฺเพมติโก’’ติ ปาเ. สูริเย เมฆจฺฉนฺเน สตีติ โยชนา. เตน ภิกฺขุนา วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ, วตฺถุํ กิตฺเตตฺวาติ โภชนสงฺขาตํ วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา. ตาติ อาปตฺติโย.
สภาคา อาปตฺตีติ เอตฺถ ทฺวีสุ วตฺถุสภาคอาปตฺติสภาคาสุ วตฺถุสภาคาว อธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ทฺเวปิ ชนา’’ติอาทิ. ยํ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. สมาโน ภาโค เอตาสนฺติ สภาคา. เทเสตุํ วฏฺฏตีติ อาปตฺติสภาคาปิ วตฺถุวิสภาคตฺตา เทเสตุํ วฏฺฏติ. สุเทสิตาวาติ อาปตฺติโต ภิกฺขุ วุฏฺาติเยวาติ อธิปฺปาโย. อฺํ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ปนสทฺโท ครหตฺถโชตโก สุเทสิตาย ครหากาเรน ปวตฺตตฺตา. กิฺจาปิ สุเทสิตาว, ปน ตถาปีติ โยชนา. ตนฺติ ทุกฺกฏํ. นานาวตฺถุกนฺติ เทสนาปฏิคฺคหณวเสน นานาวตฺถุกํ.
๑๗๐. สภาโคเยว ¶ วตฺตพฺโพ, น วิสภาโค. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตสฺสาติ วิสภาคสฺส. อิโตติ สงฺฆสนฺนิปาตโต.
๙๕. อนาปตฺติปนฺนรสกาทิกถา
๑๗๒. เต ¶ น ชานึสูติ เอตฺถ ชานนาการทสฺสนตฺถํ ‘‘สีมํ โอกฺกนฺตาติ วา โอกฺกมนฺตีติ วา’’ติ วุตฺตํ. โอกฺกนฺตาติ วาติ ปวิสิตฺถ อิติ วา. เตสนฺติ จตุนฺนํ วา อติเรกานํ วา ภิกฺขูนํ. วคฺคา สมคฺคสฺิโนติ เอตฺถ กสฺมา วคฺคา, กสฺมา สมคฺคสฺิโนติ อาห ‘‘เตส’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เตสนฺติ อฺเสํ ภิกฺขูนํ. สีมํ โอกฺกนฺตตฺตาติ สีมํ ปวิสิตตฺตา, วคฺคา หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. สมคฺโค อิติ สฺา สมคฺคสฺา, สา เอเตสมตฺถีติ สมคฺคสฺิโน.
๑๗๕. กุกฺกุจฺจปกตาติ ปทสฺส ‘‘อิจฺฉาปกโต’’ติ ปเทน สมานภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ปุพฺพภาเคติ อุโปสถกมฺมโต ปุพฺพภาเค. สนฺนิฏฺานํ กตฺวาปีติ กปฺปเตวาติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวาปิ. ‘‘อภิภูตา’’ติ อิมินา ปกตาติ เอตฺถ ปปุพฺพกรธาตุยา อุปสคฺควเสน อภิภวนตฺถํ ทสฺเสติ.
๑๗๖. ยถา เหฏฺา วคฺคาวคฺคสฺีปนฺนรสกาทีสุ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, เอวมกตฺวา กสฺมา ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติ อาห ‘‘อกุสลพลวตายา’’ติ.
๑๐๐. สีโมกฺกนฺติกเปยฺยาลกถา
๑๗๗. อาวาสิเกนอาคนฺตุกเปยฺยาเล สพฺพํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เวทิตพฺพาการํ สห อุปมาย ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. อาคนฺตุเกนอาวาสิกเปยฺยาเล ปน อาเนตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุริมเปยฺยาเลติ อาวาสิเกนอาคนฺตุกเปยฺยาเล. อาคนฺตุเกนอาคนฺตุกเปยฺยาเล ปน โยเชตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ เปยฺยาลนฺติ สทิสนยสฺส จ ตํชานนาณสฺส จ ปาตพฺพํ รกฺขนํ เปยฺยํ, เปยฺยํ, เปยฺเย วา, เปยฺยาย วา อลติ สมตฺเถตีติ เปยฺยาลนฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ.
๑๗๘. อาวาสิกานํ จาตุทฺทโส หุตฺวา กสฺมา อาคนฺตุกานํ ปนฺนรโสติ อาห ‘‘เยส’’นฺติอาทิ ¶ . ตตฺถ เยสนฺติ อาคนฺตุกานํ. ติโรรฏฺโตติ อาวาสิกานํ รฏฺสฺส อฺรฏฺโต. ติโรชนปทโตติ ¶ เอกรฏฺเปิ อฺชนปทโต. จาตุทฺทสิกํ อกํสูติ สฺานานตฺตวเสน จาตุทฺทสิกํ อกํสุ. อนุวตฺติตพฺพนฺติ อนุมตึ วตฺติตพฺพํ. น ปฏิกฺโกสิตพฺพนฺติ ‘‘น จาตุทฺทโส’’ติ วตฺวา น วาริตพฺพํ. น อกามาติ เอตฺถ กมุธาตุ อิจฺฉตฺโถ, กรณตฺเถ จ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘น อนิจฺฉาย ทาตพฺพา’’ติ.
๑๐๑. ลิงฺคาทิทสฺสนกถา
๑๗๙. ‘‘อาวาสิกานํ อาการ’’นฺติ อิมินา อาวาสิกาการนฺติ ปทสฺส ฉฏฺีสมาสํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘อาวาสิกลิงฺค’’นฺติอาทีสุ. เยนาติ สุปฺตฺตมฺจปีาทินา, คณฺหตีติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ อาวาสิกานํ. อาจารสณฺานนฺติ อาจารสณฺิตึ. โส สุปฺตฺตมฺจปีาทิโก อากาโร นามาติ โยชนา. ยนฺติ สุปฺตฺตมฺจปีาทึ, คมยตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. ลีเน อาวาสิเกติ สมฺพนฺโธ. ตํ สุปฺตฺตมฺจปีาทิ ลิงฺคํ นามาติ โยชนา. ‘‘อทิสฺสมาเน’’ติ อิมินา ลีเนติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ชานาเปตี’’ติ อิมินา คมยตีติ ปทสฺส าณตฺถํ ทสฺเสติ. ยนฺติ สุปฺตฺตมฺจปีาทึ. เตติ อาวาสิกา. ตํ สุปฺตฺตมฺจปีาทิ นิมิตฺตํ นามาติ โยชนา. เยนาติ สุปฺตฺตมฺจปีาทินา. เตติ อาวาสิกา อุทฺทิสิยนฺติ, โส สุปฺตฺตมฺจปีาทิโก อุทฺเทโส นามาติ โยชนา. อิเมหิ ปเทหิ อากิริยนฺติ ปกาสิยนฺติ เอเตนาติ อากาโร, ลีเน คมยติ โพเธตีติ ลิงฺคํ. นิมิยนฺติ ปริจฺฉิชฺช ายนฺติ เอเตนาติ นิมิตฺตํ, อุทฺทิสิยนฺติ อปทิสิยนฺติ เอเตนาติ อุทฺเทโสติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพเมตนฺติ ‘‘อาวาสิกาการ’’นฺติอาทิ เอตํ สพฺพํ. ยถาโยคนฺติ ปาฬิยํ โยคานุรูปํ. ตตฺถาติ อาคนฺตุกาการาทีสุ. ‘‘อมฺหากํ อิท’’นฺติ น าตพฺพนฺติ อฺาตํ, ตเทว อฺาตกํ, นิสีทนาทิ. ‘‘อมฺหากํ อิท’’นฺติ อชานนํ นาม อตฺตโน อสนฺตกตฺตา, อฺเสเมว สนฺตกตฺตา โหตีติ อาห ‘‘อฺเสํ สนฺตก’’นฺติ. อุทกนิสฺเสกนฺติ สิฺจนวิรหิตํ อุทกํ. พหุวจนสฺสาติ ‘‘โธตาน’’นฺติ เอตฺถ ฉฏฺีพหุวจนสฺส. เอกวจนนฺติ ‘‘โธตสฺสา’’ติ เอกวจนํ ¶ . ปจฺฉิมปาเ มลํ ธุนาติ อเนนาติ โธตํ, โธตฺจ ตํ อุทกฺเจติ โธตอุทกํ, ตเมว นิสฺเสกํ โธตอุทกนิสฺเสกํ.
๑๘๐. สมานสํวาสกทิฏฺินฺติ ปทสฺส อิติโลปสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมานสํวาสกา เอเตติ ทิฏฺิ’’นฺติ. เอเตติ อาวาสิกา ภิกฺขู. ‘‘ลทฺธิ’’นฺติ อิมินา น ปุจฺฉนฺตีติ ปทสฺส กมฺมํ ¶ ทสฺเสติ. นานาสํวาสกภาวนฺติ เตสํ ลทฺธินานาสํวาสกภาวํ. ‘‘มทฺทิตุ’’นฺติ อิมินา นาภิวิตรนฺตีติ เอตฺถ อภิสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อภิภวิตุ’’นฺติ อิมินา จ ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ. นานาสํวาสกภาวสฺส มทฺทนํ นาม ลทฺธินิสฺสชฺชาปนนฺติ อาห ‘‘ตํ ทิฏฺึ น นิสฺสชฺชาเปนฺตี’’ติ.
๑๐๓. นคนฺตพฺพคนฺตพฺพวารกถา
๑๘๑. สภิกฺขุกาติ ปทสฺส สํวิชฺชนฺติ ภิกฺขู เอตสฺมิมาวาเสติ สภิกฺขุโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึ อาวาเส’’ติอาทิ. ยนฺติ อาวาสํ. ตทเหวาติ ตทหุโปสเถ เอว. อิมินา สเจ สกฺโกติ, ตทเหว คนฺตุํ, โส คนฺตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘อกตฺวา’’ติ อิมินา กตฺวา ปน คนฺตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘อฺตฺรา’’ติ นิปาโต ‘‘วินา’’ติ นิปาตสฺส ปริยาโยติ อาห ‘‘วินา’’ติ. อตฺตจตุตฺเถน วา อตฺตปฺจเมน วา สงฺเฆน คนฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘อตฺตจตุตฺเถน วา’’ติ อิทํ อุโปสถกมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อตฺตปฺจเมน วา’’ติ อิทํ ปวารณากมฺมํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิหาเรติ วิหารสีมาย มหาสีมายนฺติ อตฺโถ. อิทฺหิ วิหารสีมานํ อเภเทน วุตฺตํ. สีมาปีติ ขณฺฑสีมาปิ. น คนฺตพฺพาติ สงฺฆสฺส ครุกตฺตา น คนฺตพฺพา. เอตฺถาติ ขณฺฑสีมาทีสุ. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. คนฺตุํ วฏฺฏตีติ คณุโปสถฏฺานโต คนฺตุํ วฏฺฏติ, สงฺฆุโปสถฏฺานโต ปน น วฏฺฏติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. วิสฺสฏฺอุโปสถา อาวาสาปิ อฺํ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. อารฺเกนาปีติ อรฺเ เอกเกน นิวาเสนปิ. ตตฺถาติ อฺวิหาเร. อุโปสถนฺติ สงฺฆุโปสถฺจ คณุโปสถฺจ.
๑๘๒. ยนฺติ อาวาสํ. ตตฺถาติ ตํ อาวาสํ. คนฺตุํ สกฺโกมิ อิติ ชาเนยฺยาติ โยชนา. ตตฺถาติ ตสฺมึ อาวาเส. อิมินา เนว กโตติ ¶ สมฺพนฺโธ. เนว กโต ภวิสฺสติ อิติ ชาเนยฺยาติ โยชนา.
๑๐๕. วชฺชนียปุคฺคลสนฺทสฺสนกถา
๑๘๓. หตฺถปาสูปคมนเมวาติ อุโปสถสงฺฆาทีนํ หตฺถปาสสฺส อุปคมนเมว. อิทํ ปาริวาสิยปาริสุทฺธิทานํ นาม น วฏฺฏตีติ โยชนา. ตสฺสาติ ปาริวาสิยปาริสุทฺธิทานสฺส. อนุโปสเถติ เอตฺถ อการสฺส อฺตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺสฺมึ ทิวเส’’ติ. ตตฺถ อฺสฺมินฺติ ทฺวีหิ อุโปสเถหิ อฺสฺมึ. ยา สงฺฆสามคฺคี กริยติ, ตถารูปินฺติ โยชนา. โกสมฺพกภิกฺขูนนฺติ ¶ โกสมฺพิยํ นิวาสีนํ ภิกฺขูนํ. สามคฺคี วิย ยา สามคฺคีติ โยชนา. ‘‘เปตฺวา’’ติ อิมินา อฺตฺราติ นิปาตสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. เย ปนาติ ภิกฺขู ปน สมคฺคา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อุโปสเถเยวาติ อุโปสถทิวเสเยว.
อิติ อุโปสถกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๓. วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกํ
๑๐๗. วสฺสูปนายิกานุชานนกถา
๑๘๔. วสฺสูปนายิกกฺขนฺธเก ‘‘อนนฺุาโต’’ติ อิมินา อปฺตฺโตติ เอตฺถ าธาตุยา อนุชานนตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘อสํวิหิโต’’ติ อิมินา าธาตุยา ปนตฺถํ. เตธาติ เต อิธ. อิธสทฺโท สาสนฺจ โลกฺจ เทสฺจ ปทปูรณฺจ อุปาทาย วตฺตติ, อิธ ปน ปทปูรเณติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิธสทฺโท นิปาตมตฺโต’’ติ. สํหนนํ สงฺฆาโต, วินาโสติ อตฺโถ. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘วินาส’’นฺติ อิมินา. สกุนฺตกสทฺโท สกุณปริยาโยติ อาห ‘‘สกุณา’’ติ. สกุณาติ จ วิหงฺคมา. เต หิ อากาเส คนฺตุํ สกฺโกนฺตีติ สกุณาติ วุจฺจนฺติ. สํกสายิสฺสนฺตีติ เอตฺถ ‘‘สํ กเส อจฺฉเน’’ติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ สการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา สํปุพฺโพ กเสธาตุ อจฺฉนตฺโถติ อาห ¶ ‘‘วสิสฺสนฺตี’’ติ. เอการนฺโตยํ ธาตุ. นิพทฺธวาสนฺติ นิจฺจวาสํ. วสฺสานนามเกติ วสฺสานอุตุนามเก. วสฺสานสฺส จตุมาสตฺตา ‘‘เตมาเส’’ติ วุตฺตํ. วสฺสูปนายิกาติ เอตฺถ นีธาตุ คมนตฺโถติ อาห ‘‘วสฺสูปคมนานี’’ติ. อปรชฺชูติ ปุณฺณมิโต อปรํ อหนฺติ อปรชฺชุ, อหตฺเถ ชฺชุปจฺจโย, อตฺถโต ปาฏิปททิวโส. อยํ อปรชฺชุสทฺโท ปมนฺตนิปาโต. อสฺสาติ อาสฬฺหีปุณฺณมิยา. อสมานาธิกรณวิสโย พาหิรตฺถสมาโสยํ, อติกฺกนฺตาย สติยาติ โยชนา. อปรสฺมึ ทิวเสติ ปาฏิปททิวเส. อสฺสาติ สาวณมาสปุณฺณมิยา. ตสฺมาติ ยสฺมา จ อปรชฺชุคตา, ยสฺมา จ มาสคตา, ตสฺมา. ‘‘อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส’’ติ อิมินา ปาฬิยํ อปรชฺชุคตาย อาสฬฺหิยา อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส ปุริมิกา อุปคนฺตพฺพาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อาสฬฺหิยาติ อาสฬฺหีปุณฺณมิยา. ปจฺฉิมนเยปิ มาสคตาย อาสฬฺหิยา อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส ปจฺฉิมิกา อุปคนฺตพฺพาติ อตฺโถ ¶ ทฏฺพฺโพ. อาสฬฺหิยาติ อาสฬฺหีปุณฺณมิยา สมีเป ปวตฺตตฺตา อาสฬฺหีสงฺขาตาย สาวณปุณฺณมิยาติ อตฺโถ. ปาฏิปททิวเสเยว วสฺสํ อุปคนฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. สกึ วาติอาทีสุ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. นิจฺฉาเรตฺวาติ นิจฺจาเรตฺวา, อุจฺจาเรตฺวาติ อตฺโถ. อผุฏฺกฺขรสฺโเคหิ ปโร กฺวจิ ผุฏฺตฺตมาปชฺชติ ‘‘นิกฺขมตี’’ติอาทีสุ วิย. ตสฺมา ปรสฺส จการสฺส ฉการํ กตฺวา ‘‘นิจฺฉาเรตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
๑๐๘. วสฺสาเนจาริกาปฏิกฺเขปาทิกถา
๑๘๕. อาปตฺติ เวทิตพฺพาติ อนเปกฺขคมเนน อุปจาราติกฺกเม สาเปกฺขคมเนน อฺตฺถ อรุณุฏฺาปเน อาปตฺติ เวทิตพฺพา. วิหารคณนาย อาปตฺติโย เวทิตพฺพาติ เอตฺถ วสฺสูปนายิกทิวเส วสฺสํ อนุปคนฺตุกามตาจิตฺเตน วิหารํ อติกฺกเมยฺย, วิหารคณนาย อาปตฺติโย เวทิตพฺพา. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. ตํ ทิวสนฺติ ตสฺมึ วสฺสูปคมนทิวเส. สตํ อาปตฺติโยติ เอตฺถ สตนฺติ สงฺขฺยาปธานตฺตา เอกวจนนฺติ สทฺทสตฺเถสุ วุตฺตํ ¶ . เอกา เอว อาปตฺตีติ อตฺตโน วิหารสฺส อติกฺกมเนเยว เอกา เอว อาปตฺติ. เกนจิ อนฺตราเยน อนุปคเตนาติ สมฺพนฺโธ.
วสฺสนาโม อิมสฺสตฺถีติ วสฺโสติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วสฺสนามก’’นฺติ. ‘‘ปมํ มาส’’นฺติ อิมินา อฺปทสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ปมํ มาสนฺติ จตูสุ วสฺสมาเสสุ ปมํ มาสํ. อุกฺกฑฺฒิตุกาโมติ อุปริ กฑฺฒิตุกาโม. อาสฬฺหีมาสเมว, น สาวณมาสนฺติ อตฺโถ. ชุณฺหสทฺโท จนฺทปภายุตฺโต มาโสติ อาห ‘‘มาเส’’ติ. จนฺทปภายุตฺโต มาโสติ อาห ‘‘มาเส’’ติ. จนฺทปภายุตฺโต หิ มาโส โชตติ ทิปฺปตีติ ชุณฺโหติ วุจฺจติ. ตสฺมา ‘‘มาเส’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ปุณฺณมิยุตฺโต มาโสว คเหตพฺโพ. กาจิ ปริหานิ นามาติ กิฺจิ สีลาทีนํ หายนํ นาม. อฺสฺมิมฺปีติ วสฺสูปคมนโต อฺสฺมิมฺปิ. ธมฺมิเกติ ธมฺเมน ยุตฺเต.
๑๐๙. สตฺตาหกรณียานุชานนกถา
๑๘๗. สตฺตาหกรณีเยสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘สตฺตาหกรณีเยนา’’ติ ปทสฺส สตฺตมีสมาสฺจ อนียสทฺทสฺส กมฺมตฺถฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สตฺตาหพฺภนฺตเร ยํ กตฺตพฺพ’’นฺติ ¶ . ตตฺถ ‘‘สตฺตาหพฺภนฺตเร’’ติ อิมินา สตฺตมีสมาสํ ทสฺเสติ, ‘‘กตฺตพฺพ’’นฺติ อิมินา กมฺมตฺถํ. ‘‘สตฺตาหพฺภนฺตเร’’ติ อิมินา สตฺตาหสฺส อพฺภนฺตรํ สตฺตาหนฺติ อุตฺตรปทโลปํ ทสฺเสติ. ปหิเต คนฺตุนฺติ เอตฺถ ปหิเตสทฺทสฺส กตฺตุกมฺมานิ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุอาทีหิ ทูเต’’ติ. ตตฺถ ‘‘ภิกฺขุอาทีหี’’ติ อิมินา กตฺตารํ ทสฺเสติ, ‘‘ทูเต’’ติ อิมินา กมฺมํ. สตฺตาหนฺติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลปฺจ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโตสตฺตาเหเยวา’’ติ. ตตฺเถวาติ ตสฺมึ ปหิตฏฺาเนเยว. ‘‘น อุฏฺาเปตพฺโพ’’ติ อิมินา ‘‘สตฺตาเหเยวา’’ติ เอตฺถ เอวสทฺทสฺส ผลํ ทสฺเสติ.
๑๘๙. รโส เอตสฺมึ อตฺถีติ รสวตีติ วุตฺเต ภตฺตเคหํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ภตฺตเคหํ วุจฺจตี’’ติ. ภตฺตเคหนฺติ ภตฺตปจนเคหํ. ปุรายํ สุตฺตนฺโตติ เอตฺถ ปุรา อยนฺติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา ปุราสทฺโท ¶ ยาวปริยาโยติ อาห ‘‘ยาว อยํ สุตฺตนฺโต’’ติ. น ปลุชฺชตีติ เอตฺถ ลุชธาตุ วินาสตฺโถติ อาห ‘‘น วินสฺสตี’’ติ. ปริสงฺขตนฺติ ปริสงฺขริตพฺพํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปหิเตสุ. อิมินาว กปฺปิยวจเนนาติ อิมินา เอว กปฺปิเยน ติวากฺยสงฺขาเตน วจเนน. เอเตสนฺติ เอเตสํ ติณฺณํ วากฺยานํ. เววจเนนาติ ‘‘ยฺฺจ ยชิตุํ, สุตฺตฺจ อุคฺคณฺหิตุํ, สมเณ จ ทสฺสิตุ’’นฺติ ปริยาเยน. สตฺตสูติ อุปาสก อุปาสิก ภิกฺขุภิกฺขุนี สิกฺขมาน สามเณร สามเณรี สงฺขาตาสุ สตฺตสุ.
๑๑๐. ปฺจนฺนํ อปฺปหิเตปิ อนุชานนกถา
๑๙๓. ปเคว ปหิเตติ อิมินา ‘‘อปหิเตปิ คนฺตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส สมฺภาวนตฺถํ ทสฺเสติ. ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ สนฺติกํ คนฺตพฺพภาวสฺส การณํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุ คิลาโน โหตี’’ติอาทิ. ทสหีติ ‘‘สงฺโฆ กมฺมํ กตฺตุกาโม โหติ, กตํ วา สงฺเฆน กมฺมํ โหตี’’ติ อิทํ องฺคํ เอกํ กตฺวา ทสหิ. นวหีติ ปริวาสารหํ อปเนตฺวา นวหิ. จตูหีติ คิลานอนภิรติกุกฺกุจฺจทิฏฺิคตอุปฺปนฺนสงฺขาเตหิ จตูหิ. อิติ อิเมหิ ฉหีติ โยชนา. สามเณรสฺสปิ ฉหีติ เอตฺถ ฉนฺนํ สรูปํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาทิโต’’ติอาทิ. ตํ สุวิฺเยฺยเมว. สามเณริยา สนฺติกํ ปฺจหิ คนฺตพฺพนฺติ โยชนา. ปรโตติ ปรสฺมา, ปรสฺมึ วา. อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เย าตกา วา เย อฺาตกา วา อตฺถิ, เตสมฺปีติ โยชนา. ตนฺติ วจนํ.
๑๑๒. ปหิเตเยวอนุชานนกถา
๑๙๙. ภิกฺขุคติโกติ ¶ ภิกฺขุ เอว คติ ปติฏฺา เอตสฺสาติ ภิกฺขุคติโกติ วุตฺเต ภิกฺขุนิสฺสิตโก ปุริโสติ อาห ‘‘ภิกฺขูหิ สทฺธึ วสนกปุริโส’’ติ. ปลุชฺชตีติ วินสฺสติ. ภณฺฑํ เฉทาปิตนฺติ เอตฺถ ภณฺฑสทฺโท ปริกฺขารตฺโถ เอว, น มูลธนตฺโถติ อาห ¶ ‘‘ทพฺพสมฺภารภณฺฑ’’นฺติ. เฉทาปิตนฺติ จุราทิคณิกธาตุํ ‘‘ฉินฺทาปิต’’นฺติ รุธาทิคณิกธาตุยา วณฺเณติ. ทชฺชาหนฺติ เอการโลปสนฺธีติ อาห ‘‘ทชฺเช อห’’นฺติ. ‘‘ทชฺเชห’’นฺติปิ ปาโ. เอวฺหิ สติ อการโลปสนฺธิ. ทชฺเชติ ทเทยฺยํ, ททามิ วา. สงฺฆกรณีเยนาติ สงฺฆสฺส กาตพฺเพน กิจฺเจน. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํกิฺจี’’ติอาทิ. ตตฺถ ยํกิฺจิ กาตพฺพนฺติ โยชนา. เจติยฉตฺตเวทิกาทีสูติ เจติยสฺส ฉตฺเต จ เวทิกาย จ. อาทิสทฺเทน สุธาลิมฺปาทโย สงฺคณฺหาติ. ตสฺสาติ สงฺฆกรณียสฺส. นิปฺผาทนตฺถํ คนฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺถาติ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธเก. ‘‘อนิมนฺติเตนา’’ติ ปทํ ‘‘คนฺตุ’’นฺติ ปเท ภาวกตฺตา. คนฺตุนฺติ คมิตุํ, คมนํ วา ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปเท กตฺตา. ปมํเยวาติ ธมฺมสฺสวนโต ปมเมว. สนฺนิปติตพฺพํ อิติ กติกา กตา โหตีติ โยชนา. ภณฺฑกนฺติ จีวราทิภณฺฑกํ. คนฺตุํ น วฏฺฏตีติ สยเมว คนฺตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ตํ วิหารํ. ‘‘วฏฺฏตี’’ติ อิมินา วสฺสจฺเฉโท จ อาปตฺติ จ น โหตีติ ทสฺเสติ. อตฺถายปีติ ปิสทฺเทน ‘‘ภณฺฑกํ โธวิสฺสามี’’ติ อตฺถํ อเปกฺขติ. นนฺติ อนฺเตวาสิกํ. วฏฺฏตีติ อาจริยสฺส อาณาย สตฺตาเห อนติกฺกนฺเต วฏฺฏติ, วสฺสจฺเฉโท จ อาปตฺติ จ น โหติ. สตฺตาเห อติกฺกนฺเต วสฺสจฺเฉโทว โหติ, น อาปตฺตีติ อธิปฺปาโย.
๑๑๓. อนฺตราเย อนาปตฺติวสฺสจฺเฉทกถา
๒๐๑. อวิทูเรติ อาสนฺเน. ตตฺถาติ คาเม. สตฺตาหวาเรนาติ สตฺตาเห เอกวาเรน. อรุโณ อุฏฺาเปตพฺโพติ วิหาเร อรุโณ อุฏฺาเปตพฺโพ. ตตฺเรวาติ คาเมเยว. มยนฺติ ภิกฺขู สนฺธาย วุตฺตํ. ปุน มยนฺติ มนุสฺเส สนฺธาย วุตฺตํ. เตสํเยวาติ วสฺสจฺเฉทภิกฺขูนํ เอว. ตนฺติ สลากภตฺตาทึ. วสฺสคฺเคนาติ วสฺสคณนาย.
วสฺสาวาสิกนฺติ ¶ วสฺสาวาสานํ ทาตพฺพํ จีวรํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ วิหาเร. เยสํ ปาปิตนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. วิหาเรติ วุฏฺิตคามวิหาเร. อุปนิกฺขิตฺตกํ ภณฺฑนฺติ สมฺพนฺโธ. อิธาติ ภิกฺขุโน นิวาสฏฺาเน. ยํ จีวราทิเวภงฺคิยภณฺฑํ อตฺถิ, ตนฺติ โยชนา. ตตฺเถวาติ วุฏฺิตคามวิหาเร เอว. อิโตติ เขตฺตวตฺถุอาทิโต. กปฺปิยการกานํ หตฺเถติ สมฺพนฺโธ. ตตฺรุปฺปาเทปีติ ตสฺส วิหารสฺส ทินฺนเขตฺตวตฺถุอาทิโต อุปฺปาเท ปจฺจเยปิ. ‘‘ตตฺเถว คนฺตฺวา อปโลเกตฺวา ภาเชตพฺพ’’นฺติ วจนสฺส ยุตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆิกฺหี’’ติอาทิ. อนฺโตวิหาเร วาติ อนฺโตสีมาย วา. อุภยตฺถาติ อนฺโตสีมพหิสีม สงฺขาเตสุ ทฺวีสุ าเนสุ ิตํ เวภงฺคิยภณฺฑนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๔. สงฺฆเภเท อนาปตฺติวสฺสจฺเฉทกถา
๒๐๒. ภินฺโนติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส อตีตตฺเถ อยุตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภินฺเน สงฺเฆ กรณียํ นตฺถี’’ติ. โย ปนาติ สงฺโฆ ปน. อิทํ ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติปเท กตฺตา, ‘‘อาสงฺกิโต’’ติปเท กมฺมํ. ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติ อิมินา ภินฺโนติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส อนาคตตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติ. ภิกฺขุนีหิ สงฺโฆ ภินฺโนติ เอตฺถ กึ ภิกฺขุนีหิ สงฺโฆ ภินฺโนติ ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘น ภิกฺขุนีหิ สงฺโฆ ภินฺโนติ ทฏฺพฺโพ’’ติ. เอตนฺติ ภิกฺขุนีหิ อภินฺนภาวํ. เอตา ปนาติ ภิกฺขุนิโย ปน. ตนฺติ สงฺฆํ. เอตนฺติ ‘‘สมฺพหุลาหิ ภิกฺขุนีหิ สงฺโฆ ภินฺโน’’ติ วจนํ.
๑๑๕. วชาทีสุ วสฺสูปคมนกถา
๒๐๓. ‘‘โคปาลกานํ นิวาสฏฺาน’’นฺติ อิมินา โคปาลกา คาโว วิย วเช นิวสนฺตีติ ทสฺเสติ.
อุปกฏฺสทฺโท อาสนฺนปริยาโยติ อาห ‘‘อาสนฺนายา’’ติ. ตตฺถาติ กุฏิกายํ. อิธาติ อิมิสฺสํ กุฏิกายํ. อวิหารตฺตา ‘‘อิธาติ’’สามฺวเสน วุตฺตํ. ติกฺขตฺตุนฺติ อิทํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ. เหฏฺา หิ ‘‘สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๘๔) วุตฺตตฺตา สกิมฺปิ วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ. ตมฺปีติ ¶ สาลาสงฺเขเปน ิตสกฏมฺปิ. ‘‘อาลโย’’ติ อิมินา ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ วจีเภโท น กาตพฺโพติ ทสฺเสติ. อาลโยติ จ สตฺเถ ‘‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติ จิตฺตสฺส อลฺลียนํ. มคฺคปฏิปนฺเนเยว สตฺเถติ อนาทเร ภุมฺมวจนํ. ตตฺเถวาติ สตฺเถเยว. สตฺโถ อติกฺกมตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ปตฺถิตฏฺาเน. วิปฺปกิรตีติ วิสุํ วิสุํ คจฺฉติ ¶ . สเจ อคามเก าเน วิปฺปกิรติ, ปุริมํ คามํ สนฺนิวตฺติตพฺพํ. น อฺคามํ คนฺตพฺพํ. ตโตติ คามโต.
อุปคนฺตพฺพนฺติ ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา อุปคนฺตพฺพํ. ตตฺเถวาติ สมุทฺเทเยว. กูลนฺติ ตีรํ. ตฺหิ กุลติ อุทกํ อาวรตีติ กูลนฺติ วุจฺจติ. อยฺจาติ นาวายํ วสฺสูปคมนภิกฺขุ. อนุตีรเมวาติ อนุกฺกเมน, อนุสาเรน วา ตีรเมว. อฺตฺถาติ ปมลทฺธคามโต อฺสฺมึ าเน. ตตฺเถวาติ ปมลทฺธคาเมเยว.
อิตีติอาทิ นิคมนํ. ปวาเรตฺุจ ลภตีติ เอตฺถ จสทฺโท วากฺยสมฺปิณฺฑนตฺโถ. ปุริเมสุ จ ปนาติ เอตฺถ จสทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, ปนสทฺโท วิเสสตฺถโชตโก. อนาปตฺติ โหตีติ อนาปตฺติมตฺตเมว โหติ.
๑๑๖. วสฺสํ อนุปคนฺตพฺพฏฺานกถา
๒๐๔. รุกฺขสุสีเรเยวาติ รุกฺขสฺส วิวเร เอว. วิวรฺหิ สุ สํ อิรติ คจฺฉตีติ สุสีโรติ วุจฺจติ. ปทรจฺฉทนนฺติ ผลเกหิ ฉาทิตํ. ปวิสนทฺวารนฺติ ปวิสนนิกฺขมนทฺวารํ. ปวิสนฺจ นิกฺขมนฺจ ปวิสนนฺติ วิรูเปกเสเสน กาตพฺพํ. ขาณุมตฺถเกติ ขาณุโน อุปริ. วิฏภีติ วิฏํ อฺมฺเวธนํ อปติ คจฺฉตีติ วิฏโป, ปการสฺส ภการํ, อิตฺถิลิงฺคโชตกอีปจฺจยฺจ กตฺวา วิฏภีติ วุจฺจติ. ตตฺถาติ อฏฺฏเก. ยสฺสาติ ภิกฺขุโน, นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ปฺจนฺนํ ฉทนานนฺติ ติณปณฺณอิฏฺกาสิลาสุธาสงฺขาตานํ (จูฬว. ๓๐๓) ปฺจนฺนํ ฉทนานํ. อิทฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ปทรจฺฉทนาทีนมฺปิ คหิตตฺตา. ทฺวารพนฺธนนฺติ ทฺวาเรน พนฺธิตพฺพํ. ฉวกุฏิกาติ ฉวานํ สยนฏฺาเน สุสาเน กตา กุฏิกา ฉวกุฏิกาติ วุจฺจติ. ฏงฺกิตมฺจาทีติอาทิสทฺเทน ¶ ฏงฺกิตปีํ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถาติ ฉวกุฏิยํ. อฺํ กุฏิกนฺติ ฉวกุฏิโต อฺํ กุฏิกํ. อาวรณนฺติ ภิตฺตึ. ทฺวารนฺติ ปวิสนนิกฺขมนทฺวารํ. ฉตฺตกุฏิกา นาเมสาติ เอสา ฉตฺเตน กตา กุฏิกา นาม. มหนฺเตน กปลฺเลน กุฏิกํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๗. อธมฺมิกกติกากถา
๒๐๕. อฺาปีติ ‘‘อนฺตราวสฺสํ น ปพฺพาเชตพฺพ’’นฺติ กติกาย อฺาปิ. กติกา โหตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อธมฺมิกกติกาย. วุตฺตนฺติ จตุตฺถปาราชิกวณฺณนายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๒๖) วุตฺตํ.
๑๑๘. ปฏิสฺสวทุกฺกฏาปตฺติกถา
๒๐๗. ปฏิสฺสเว อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอตฺถ กึ วสฺสาวาสปฏิสฺสุเตเยว ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. เอตสฺเสวาติ วสฺสาวาสสฺเสว. เอวมาทินาปีติ ปิสทฺโท ‘‘ปฏิสฺสเว’’ติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ. ‘‘ปฏิสฺสเวปี’’ติ หิ อตฺโถ. ตสฺส ตสฺสาติ กมฺมสฺส. ตฺจ โขติ ตฺจ ทุกฺกฏํ วิสํวาทนปจฺจยา โหตีติ โยชนา. ปมมฺปีติ ปิสทฺโท ‘‘ปจฺฉาปี’’ติ ปทํ สมฺปิณฺเฑติ. ปมมฺปิ หิ ปาจิตฺติยํ, ปจฺฉาปิ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.
โส ตทเหว อกรณีโยติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปุริมิกา จ น ปฺายตีติ เอตฺถ ปุเร ภวา ปุริมา, สา เอว ปุริมิกา, ปาฏิปทติถี. นานาสีมาย ทฺวีสุ อาวาเสสุ วสฺสํ อุปคจฺฉนฺตสฺส ทุติเย ‘‘วสิสฺสามี’’ติ ปมาวาสสฺส อุปจารโต นิกฺขนฺตมตฺเต ปมเสนาสนคฺคาหสฺส ปสฺสมฺภนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุริมิกา จ น ปฺายตี’’ติ. อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวาติ วสฺสํ อุปคมนวิหาเร อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา. ตทเหวาติ ตสฺมึ วสฺสูปคมนอหนิ เอว, ปกฺกนฺตสฺสาปีติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺทสฺส ครหตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โก ปน วาโท’’ติอาทิ. อาลโยติ จิตฺตสฺส อลฺลียนํ. อสติยาติ สติปมุฏฺเน. วสฺสํ น อุเปตีติ ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๘๔) วจีเภทํ กตฺวา วสฺสํ น อุเปติ.
สตฺตาหนฺติ ¶ สตฺตาเหน, อนาคตายาติ สมฺพนฺโธ. นวมิโตติ ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส ชุณฺหปกฺขนวมิโต, ปจฺฉิมกตฺติกมาสสฺส ชุณฺหปกฺขนวมิโต วา. มา วา อาคจฺฉตุ, อนาปตฺตีติ วสฺสํวุตฺถตฺตา มา วา อาคจฺฉตุ, อนาปตฺตีติ อตฺโถ.
อิติ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๔. ปวารณากฺขนฺธกํ
๑๒๐. อผาสุกวิหารกถา
๒๐๙. ปวารณากฺขนฺธเก ¶ อลฺลาโปติ เอตฺถ อาตฺยูปสคฺคสฺส อาทิกมฺมตฺถํ, ลปธาตุยา จ กถนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปมวจน’’นฺติ. อาทิโต, อาทิมฺหิ วา ลปนํ กถนํ, ลปติ อเนนาติ วา อลฺลาโป สํโยเค ปเร รสฺโส. สํ ปุน ลปนํ, ลปติ วา อเนนาติ สลฺลาโป. หตฺถวิลงฺฆเกนาติ เอตฺถ วิปุพฺโพ ลฆิธาตุ อุกฺขิปนตฺโถติ อาห ‘‘หตฺถุกฺเขปเกนา’’ติ. ปสุสํวาสนฺติ เอตฺถ ปสูติ สพฺพจตุปฺปทา. เต หิ อฺมฺํ ปสนฺติ พาธนฺติ, มนุสฺสาทีหิ วา ปสียนฺติ พาธียนฺตีติ ปสโวติ วุจฺจนฺติ. ปสูนํ วิย สํวาสนฺติ ปสูนํ สํวาโส วิย สํวาโสติ ปสุสํวาโส, ตํ ปสุสํวาสํ. ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปสโวปิ หี’’ติอาทิ. ตถาติ ยถา น กโรนฺติ, ตถาติ อตฺโถ. เอเตปีติ ภิกฺขโวปิ. ตสฺมาติ ยสฺมา อกํสุ, ตสฺมา. เนสนฺติ ภิกฺขูนํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เอฬกสํวาสสปตฺตสํวาเสสุ. มูคพฺพตนฺติ มูคสฺส วตํ วิย วตนฺติ มูคพฺพตํ, สฺุวจนวตนฺติ อตฺโถ. ติตฺถิยสมาทานนฺติ ติตฺถิเยหิ สมาทาตพฺพํ. วตสมาทานนฺติ สมาทาตพฺพํ วตํ. อฺมฺานุโลมตาติ เอตฺถ ตาสทฺทสฺส ภาวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุโลมภาโว’’ติ. อิมินา ‘‘เทวตา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑; ขุ. ปา. อฏฺ. ๕.เอวมิจฺจาทิปาวณฺณนา; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.องฺคลสุตฺตวณฺณนา) วิย ตาปจฺจยสฺส สฺวตฺถํ ‘‘ชนตา’’ติอาทีสุ (เป. ว. อฏฺ. ๔๖๐) วิย สมูหตฺถฺจ นิวตฺเตติ. ‘‘อฺมฺํ วตฺตุ’’นฺติ วจนสฺส ยุตฺตึ ¶ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วทนฺตุ ม’’นฺติอาทิ. วทนฺตํ ภิกฺขุํ วตฺตุนฺติ โยชนา. ‘‘อาปตฺตีหิ วุฏฺานภาโว’’ติ อิมินา อาปตฺติวุฏฺานตาติ ปทสฺส ปฺจมีสมาสฺจ ตาปจฺจยสฺส ภาวตฺถฺจ ทสฺเสติ. ‘‘วินย’’นฺติอาทินา ปุรโต กตฺวา กรณํ ปุเรกฺขาโร, ตสฺส ภาโว ปุเรกฺขารตา, วินยํ ปุเรกฺขารตา วินยปุเรกฺขารตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ ปุรสทฺทสฺส เอการตฺตํ สทฺทสตฺเถสุ (โมคฺคลฺลานพฺยากรเณ ๕.๑๓๔ สุตฺเต) วทนฺติ. ตสฺส ยุตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วทนฺตุม’’นฺติอาทิ (โมคฺคลฺลานพฺยากรเณ ๕.๑๓๔ สุตฺเต).
๒๑๐. สพฺพสงฺคาหิกาติ ‘‘สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา สพฺเพสํ เตวาจิกาทีนํ สงฺคาหกา. ตฺตีติ าเปติ สงฺฆํ เอตาย วจนายาติ ตฺติ. สพฺพสงฺคาหิกภาวํ ¶ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เอวฺหิ วุตฺเต’’ติอาทิ. เตวาจิกนฺติ ติสฺโส วาจา เอตสฺสาติ เตวาจิกํ, ตีหิ วาจาหิ กตฺตพฺพนฺติ วา เตวาจิกํ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. สมานวสฺสิกนฺติ สมานํ วสฺสํ เอเตสนฺติ สมานวสฺสา, เตหิ กตฺตพฺพนฺติ สมานวสฺสิกํ. อฺนฺติ ทฺเววาจิกเอกวาจิกํ.
๒๑๑. อจฺฉนฺตีติ เอตฺถ อาสธาตุยา อุปเวสนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิสินฺนาว โหนฺตี’’ติ. ‘‘น อุฏฺหนฺตี’’ติ อิมินา เอวผลํ ทสฺเสติ. ตทมนฺตราติ เอตฺถ ‘‘ตทนฺตรา’’ติ วตฺตพฺเพ วาจาสิลิฏฺวเสน มการาคมํ กตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตทนฺตรา’’ติ. ตสฺส อตฺตโน ปวาริตกาลสฺส อนฺตรา. ‘‘ยาว ปวาเรนฺตี’’ติ ปทสฺส นิยมตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตาวตกํ กาล’’นฺติ. ยาวาติ นิปาตสฺส ปโยคตฺตา ‘‘ตทมนฺตรา’’ติ เอตฺถ อภิวิธิอวธฺยตฺเถ ปฺจมีวิภตฺติ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
๑๒๑. ปวารณาเภทกถา
๒๑๒. จาตุทฺทสิกายาติ ภณฺฑนการเกหิ อุปทฺทุตตฺตา ปจฺจุกฺกฑฺฒิตาย ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขจาตุทฺทสิกาย. ‘‘อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี’’ติ ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพนฺติ โยชนา.
ปวารณากมฺเมสูติ ¶ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ‘‘อธมฺเมน วคฺคํ ปวารณากมฺม’’นฺติอาทีสุ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ นาม สงฺโฆ หุตฺวาปิ สงฺฆปวารณมกตฺวา คณปวารณาย กรณํ, คโณ หุตฺวาปิ คณปวารณมกตฺวา สงฺฆปวารณาย กรณฺจ. วคฺคํ นาม เอกสีมายํ วสนฺตานมฺปิ สพฺเพสํ เอกโต อสนฺนิปตนํ.
อธมฺเมน สมคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ วุตฺตนยเมว. สมคฺคํ นาม สพฺเพสํ เอกโต สนฺนิปตนํ.
ธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ ธมฺมํ นาม สงฺโฆ หุตฺวา สงฺฆปวารณาย กรณํ, คโณ หุตฺวา คณปวารณาย กรณฺจ. วคฺคํ วุตฺตนยเมว. ธมฺเมน สมคฺคํ สุวิฺเยฺยเมว. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
๒๑๓. เอวํ ทินฺนายาติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตนเยเนว ทินฺนาย. ปวาเรตพฺพนฺติ วสฺสํวุตฺถปวารณาย ¶ ปวาเรตพฺพํ. ติสฺโสติ ติสฺสนามโก. ทิฏฺเน วา วทตูติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ติสฺสนามกํ ภิกฺขุํ. สงฺโฆ อนุกมฺปํ อุปาทาย วทตูติ โยชนา. วุฑฺฒตโรติ ปวารณาทายโก ตํหารกโต วุฑฺฒตโร. หีติ ลทฺธคุโณ. เตนาติ ปวารณาหารเกน. ตสฺสาติ ปวารณาทายกสฺส.
อิธาปิ จาติ อิมสฺมึ ปวารณากฺขนฺธเกปิ จ. อปิสทฺโท อุโปสถกฺขนฺธกํ อเปกฺขติ. อวเสสกมฺมตฺถายาติ ปวารณากมฺมโต อวเสสานํ กมฺมานมตฺถาย โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปวารณาย อาหฏาย สติยาติ โยชนา. ตสฺส จาติ ปวารณาทายกสฺส จ. สพฺเพสนฺติ ปวารณาทายกสฺส จ สงฺฆสฺส จาติ สพฺเพสํ. อฺํ ปน กมฺมนฺติ ปวารณากมฺมโต อฺํ กมฺมํ ปน. เตน ปน ภิกฺขุนาติ ปวารณาทายเกน ภิกฺขุนา ปน. เอตฺถ จ ตทหุปวารณาย อตฺตโน จ สงฺฆสฺส จ สเจ ปวารณากมฺมเมว โหติ, ปวารณาเยว ทาตพฺพา. อถ อฺเมว กมฺมํ โหติ, ฉนฺโทเยว ทาตพฺโพ. ยทิ ปวารณากมฺมฺจ อฺกมฺมฺจ โหติ, ปวารณา จ ฉนฺโท จ ทาตพฺโพ ¶ . ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตทหุ ปวารณาย ปวารณํ เทนฺเตน ฉนฺทมฺปิ ทาตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๑๓). เตนาติ ทานเหตุนา.
๒๑๘. อชฺช เม ปวารณาติ เอตฺถ ปาฬินยโต อฺํ อฏฺกถานยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ.
๒๑๙. วุตฺตนยเมวาติ อุโปสถกฺขนฺธเก (มหาว. อฏฺ. ๑๖๙) วุตฺตนยเมว.
๒๒๒. ปุน ปวาเรตพฺพนฺติ เอตฺถ น เกวลํ ปวารณาเยว ปุน กาตพฺพา, ปุพฺพกิจฺจาทีนิปิ ปุน กาตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุน ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติอาทิ.
๒๒๘. เอเสว นโยติ ‘‘อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี’’ติ ปุพฺพกิจฺจํ อติทิสติ. อสฺสาติ วจนสฺส. ตฺตินฺติ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ อชฺช ปวารณา’’ติ ตฺตึ. ปจฺฉิเมหีติ ปจฺฉิมวสฺสํ อุปคเตหิ ภิกฺขูหิ. อุโปสถคฺเคติ อุโปสถสฺส คณฺหนฏฺาเน เคเห. ทฺเว ตฺติโยติ ปวารณาตฺติ จ อุโปสถตฺติ จาติ ทฺเว ตฺติโย. อิทฺจาติ อิทํ วกฺขมานํ ปน. เอตฺถาติ ปุริมิกปจฺฉิมิกภิกฺขูนํ สํสคฺคฏฺาเน. ปุริมิกาย อุปคเตหีติ วิภตฺตอปาทานํ อนุเมยฺยวิสยอปาทานํ, โถกตราติ สมฺพนฺโธ, สหาทิโยโค วา, สมสมาติ สมฺพนฺโธ. สมสมาติ สเมน, สมโต วา สมา สมสมา, อติเรกสมาติ อตฺโถ. กิฺจิ อูนํ วา อธิกํ วา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. อิตีติ อิทํ ลกฺขณํ.
โสติ ¶ ปจฺฉิมิโก ภิกฺขุ. อิตเรนาติ ปจฺฉิมิเกน. เตสนฺติ ปุริมิกานํ. เอเกนาติ ปุริมิเกน. เอกสฺสาติ ปจฺฉิมิกสฺส. ปุน เอเกนาติ ปจฺฉิมิเกน. ‘‘เอกสฺสา’’ติ อนุวตฺเตตพฺโพ, ปุริมิกสฺสาติ อตฺโถ. ปุริมวสฺสูปคเตหิ อธิกตราติ สมฺพนฺโธ. โถกตเรหีติ ปจฺฉิมวสฺสูปคเตหิ โถกตเรหิ ปุริมวสฺสูปคเตหีติ โยชนา.
กตฺติกายาติ ปจฺฉิมกตฺติกาย. จาตุมาสินิยา ปวารณายาติ จตุนฺนํ มาสานํ ปูรณิยา ปวารณาย. ปวารณาตฺตึ เปตฺวาติ สมสมา ¶ หุตฺวาปิ ปวารณาทิวสตฺตา ปวารณาตฺตึ เปตฺวา. เตหีติ ปจฺฉิมิเกหิ. อิตเรหีติ ปุริมิเกหิ. เตสนฺติ ปจฺฉิมิกานํ. โถกตรา วาติ เอกาทินา โถกตรา วา. เตสนฺติ ปุริมิกานํ. เตหีติ ปจฺฉิมิเกหิ.
๒๓๓. สงฺฆสามคฺคิยาติ เอตฺถ กีทิสี สงฺฆสามคฺคี เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘โกสมฺพกสามคฺคีสทิสาว เวทิตพฺพา’’ติ. เอตฺถาติ สามคฺคีปวารณายํ. อปฺปมตฺตเกติ ปตฺตจีวราทึ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺเน อปฺปมตฺตเก วิวาเท. ปวารณายเมวาติ ปวารณาทิวเสเยว. กสฺมึ ทิวเส สามคฺคีปวารณา กาตพฺพาติ อาห ‘‘สามคฺคีปวารณ’’นฺติอาทิ. ปมปวารณนฺติ ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมึ. ยาว กตฺติกจาตุมาสินี ปุณฺณมาติ อยํ อวธิ อนภิวิธิอวธิ นาม. กสฺมา? กตฺติกจาตุมาสินิปุณฺณมึ เปตฺวา อนฺโตเยว คเหตพฺพตฺตา. เอตฺถนฺตเรติ เอตสฺมึ ทฺวินฺนํ ปุณฺณมินมนฺตเร อฏฺวีสติปมาเณ ทิวเส กาตพฺพา. ตโตติ เอตฺถนฺตรสงฺขาตา อฏฺวีสทิวสโต.
๑๔๐. ทฺเววาจิกาทิปวารณากถา
๒๓๔. ตฺตึ เปนฺเตนาปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ ปวาเรนฺเตน เอว ทฺเววาจิกํ ปวาเรตพฺพํ, อถ โข ตฺตึ เปนฺเตนาปิ ทฺเววาจิกตฺติเยว เปตพฺพาติ ทสฺเสติ. เอตฺถ จาติ ‘‘สมานวสฺสิกํ ปวาเรตุ’’นฺติ ปาเ จ. สมานวสฺสิกาติ คณนวเสน สมานํ วสฺสํ เอเตสนฺติ สมานวสฺสิกา, สมาเน วสฺเส อุปสมฺปาเทนฺตีติ วา สมานวสฺสิกา. เอกโตติ เอกสฺมึ ขเณ, เอกปหาเรน วา.
๑๔๑. ปวารณาฏฺปนกถา
๒๓๖. สพฺพํ สงฺคณฺหาตีติ สพฺพสงฺคาหิกํ. ปุคฺคลสฺส ปนํ ปุคฺคลิกํ. ตตฺถาติ ทฺวีสุ ปวารณาฏฺปเนสุ ¶ . สพฺพสงฺคาหิเก ปิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ยาว เรกาโร อตฺถิ, ตาวาติ โยชนา. ภาสิยิตฺถาติ ภาสิตา. ลปิยิตฺถาติ ลปิตา. น ปริโยสิยิตฺถาติ อปริโยสิตา. เอตฺถนฺตเรติ เอตสฺมึ สุการเรการานํ อนฺตเร. เอกปเทปีติ ปิสทฺโท เอกกฺขเรปีติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. ปิตาติ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต ¶ สงฺโฆ, อิตฺถนฺนาโม ปุคฺคโล สาปตฺติโก, ตสฺส ปวารณํ เปมี’’ติ ตฺติยา ปิตา. ยฺยกาเรติ ‘‘ปวาเรยฺยา’’ติ เอตฺถ ยฺยกาเร. ตโตติ ยฺยการโต. ปุคฺคลิกฏฺปเน ปน อฏฺปิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. สํการโตติ ‘‘สงฺฆํ ภนฺเต’’ติ เอตฺถ สํการโต. สพฺพปจฺฉิโมติ ตีสุ วาเรสุ ตติยวาเร สพฺเพสํ อกฺขรานํ ปจฺฉิโม ฏิกาโร อตฺถีติ โยชนา. เอตฺถนฺตเรติ เอตสฺมึ สํการฏิการานํ อนฺตเร. ตสฺมาติ ยสฺมา ปริโยสิตา โหติ, ตสฺมา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตวจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เอตาสุปิ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ เอตาสุปีติ ทฺเววาจิกเอกวาจิกสมานวสฺสิกาสุปิ. ปิสทฺโท เตวาจิกมเปกฺขติ. ปนเขตฺตนฺติ ปนสฺส ภูมิ. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
๒๓๗. อนุยฺุชิยมาโนติ เอตฺถ อนุยฺุชสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘ปุจฺฉิยมาโน’’ติ. ปรโตติ ปรสฺมึเยว ขนฺธเกติ (มหาว. ๒๓๗) อตฺโถ. อลํ ภิกฺขุ มา ภณฺฑนนฺติอาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘มา กลหํ, มา วิวาท’’นฺติวจนานิ สงฺคณฺหาติ, วจนานิ วตฺวา โอมทฺทิตฺวาติ โยชนา. วจโนมทฺทนาติ วจเนเนว โอมทฺทนา. หีติ สจฺจํ. อิธาติ อิมสฺมึ ปวารณาฏฺปนฏฺาเน. อนุทฺธํสิตํ ปฏิชานาตีติ เอตฺถ ปฏิชานนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํสิโต อยํ มยา’’ติ. ‘‘ลิงฺคนาสนายา’’ติ อิมินา ทณฺฑกมฺมนาสนสํวาสนาสนานิ นิวตฺเตติ.
๒๓๘. เอตนฺติ ‘‘อสุกา อาปตฺตี’’ติ วจนํ. กลหสฺส มุขนฺติ กลหสฺส อุปาโย.
๑๔๓. วตฺถุฏฺปนาทิกถา
๒๓๙. โจรา อคมํสุ กิราติ สมฺพนฺโธ. โปกฺขรณิโต นีหริตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โสติ ภิกฺขุ, เอวมาหาติ สมฺพนฺโธ. วุตฺเถนาติ วสนฺเตน, เยน เกนจิ กตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตํ ปุคฺคลนฺติ วตฺถุกตํ ตํ ปุคฺคลํ. เอตฺถาติ ‘‘วตฺถุํ เปตฺวา สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ ปาเ ¶ . อิมินา วตฺถุนา อปทิสาหีติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ ปุคฺคลํ. อนุวิชฺชิตฺวาติ อนุยฺุชิตฺวา, ปุจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ.
เอโก ¶ ภิกฺขุ ปูเชสิ, ปิวีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. ตทนุรูโปติ เตสํ ปูชนปิวนานํ อนุรูโป. โสติ โจทโก ภิกฺขุ. ตํ คนฺธนฺติ ตํ สรีรคนฺธํ. ยํ ปุคฺคลนฺติ โยชนา. เปสีติ ปวารณาย เปสิ. อยมสฺสาติ อยํ โทโส อสฺส ปุคฺคลสฺส.
อิทาเนว นนฺติ เอตฺถ ‘‘น’’นฺติ ปทํ ‘‘ปุคฺคล’’นฺติ ปเทน โยเชตพฺพํ. นํ ปุคฺคลนฺติ หิ อตฺโถ. อุภยนฺติ วตฺถฺุจ ปุคฺคลฺจาติ อุภยํ. กลฺลํ วจนายาติ ยุตฺตํ กเถตุํ. กสฺมา กลฺลํ วจนายาติ โยชนา. ปวารณโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จาติ สมฺพนฺโธ. อิติ ตสฺมา กลฺลํ วจนายาติ โยชนา. อิทฺหิ อุภยนฺติ วตฺถุปุคฺคลสงฺขาตํ อิทเมว อุภยํ. ปวารณาย ปุพฺเพติ โยชนา. อุกฺโกเฏนฺตสฺสาติ จาเลนฺตสฺส.
๑๔๔. ภณฺฑนการกวตฺถุกถา
๒๔๐. จตุตฺถปฺจมาติ ฉสุ ปกฺเขสุ โปฏฺปาทมาสสฺส ชุณฺหปกฺขกาฬปกฺขสงฺขาตา จตุตฺถปฺจมา. ตติโยติ สาวณมาสสฺส กาฬปกฺโข ตติโย. ตติยจตุตฺถปฺจมา วาติ เอตฺถ ตติโยติ สาวณมาสสฺส กาฬปกฺโข. จตุตฺโถติ โปฏฺปาทมาสสฺส ชุณฺหปกฺโข. ปฺจโมติ ตสฺเสว กาฬปกฺโข. ‘‘ตติย…เป… ปฺจมา วา’’ติ ปทานิ ‘‘ทฺเว วา ตโย วา’’ติ ปเทหิ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพานิ. จตุตฺเถ วา กเตติ จตุตฺถปกฺเข วา ปนฺนรสิภาเวน กเต. ทฺเว จาตุทฺทสิกาติ ตติยปกฺเข จ จาตุทฺทสิยา สทฺธึ ทฺเว จาตุทฺทสิกา. อิเมติ ภณฺฑนการกา. เตติ ภณฺฑนการกา.
อสํวิหิตาติ เอตฺถ อการสฺส วิรหตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สํวิทหนวิรหิตา’’ติ. ตตฺถ สํวิทหนวิรหิตาติ สํวิทหนรกฺขวิรหิตา. อาคมนชานนตฺถายาติ ภณฺฑนการกานํ อาคมนสฺส ชานนตฺถาย. กิลนฺตตฺถาติ ตุมฺเห กิลนฺตา ภวถ. ‘‘สมฺโมหํ กตฺวา’’ติ ¶ อิมินา วิกฺขิตฺวาติ ปทสฺส วิกฺเขปํ กตฺวาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. โน เจ ลเภถาติ เอตฺถ กิมตฺถาย น ลเภถาติ อาห ‘‘พหิสีมํ คนฺตุ’’นฺติ. ‘‘ภณฺฑนการกานํ…เป… โหนฺตี’’ติ อิมินา อลภนสฺส การณํ ทสฺเสติ. ยนฺติ อาคมํ ชุณฺหํ. โกมุทิยา จาตุมาสินิยาติ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมายํ. สา หิ กุมุทานมตฺถิตาย โกมุที, จตุนฺนํ วสฺสิกานํ มาสานํ ปูรณตฺตา จาตุมาสินีติ วุจฺจติ. ตทา หิ กุมุทานิ สุปุปฺผิตานิ โหนฺติ, ตสฺมา กุมุทานํ สมูหา, กุมุทานิ เอว วา โกมุทา, เต เอตฺถ อตฺถีติ โกมุทีติ วุจฺจติ, กุมุทวตีติ วุตฺตํ โหติ ¶ . อวสฺสํ ปวาเรตพฺพนฺติ ธุวํ ปวาเรตพฺพํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตนฺติ โกมุทึ จาตุมาสินึ.
๑๔๕. ปวารณาสงฺคหกถา
๒๔๑. อฺตโร ผาสุวิหาโรติ เอตฺถ ผาสุวิหาโร นาม โกติ อาห ‘‘ตรุณสมโถ วา ตรุณวิปสฺสนา วา’’ติ. อิมินา ตรุณสมถวิปสฺสนา ผาสุํ วิหรติ อเนนาติ ผาสุวิหาโรติ ทสฺเสติ. ปริพาหิรา ภวิสฺสามาติ เอตฺถ กสฺมา อิมมฺหา ผาสุวิหารา ปริพาหิรา ภวิสฺสนฺตีติ อาห ‘‘อนิพทฺธรตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทิภาเวนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อนิพทฺธรตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทิภาเวนาติ อนิพทฺธทิวาฏฺานาทิภาเวน เหตุภูเตน, อสกฺโกนฺตาติ สมฺพนฺโธ. อาทิสทฺเทน อนิพทฺธจงฺกมาทโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘ฉนฺททานํ ปฏิกฺขิปตี’’ติ อิมินา ‘‘สพฺเพเหว เอกชฺฌํ สนฺนิปติตพฺพ’’นฺติ วากฺยสฺส อฺตฺถาโปหนํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิเมสุ ตีสุ ฉนฺททานํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปตีติ โยชนา. อยํ ปวารณาสงฺคโห นาม น ทาตพฺโพติ โยชนา. ตรุณสมถวิปสฺสนาลาภี เอกปุคฺคโล วา โหตูติ โยชนา. ‘‘เอกสฺสปิ ทาตพฺโพเยวา’’ติ อิมินา อยํ ปวารณาสงฺคโห เอกสฺส ทินฺโนปิ สพฺเพสํ ทินฺโน โหตีติ ทสฺเสติ. ปวารณาสงฺคเห ทินฺเน สตีติ โยชนา. อาคนฺตุกาติ สฏฺิวสฺสาปิ อาคนฺตุกา. เตสนฺติ ทินฺนปวารณาสงฺคหานํ. อนฺตราปีติ โกมุทิยา จาตุมาสินิยา อนฺตราปิ.
อิติ ปวารณากฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๕. จมฺมกฺขนฺธกํ
๑๔๗. โสณโกฬิวิสวตฺถุกถา
๒๔๒. จมฺมกฺขนฺธเก ¶ ¶ อิสฺสริยาธิปจฺจนฺติ เอตฺถ อิสฺสรสฺส ภาโว อิสฺสริยํ, อธิปติโน ภาโว อาธิปจฺจํ, อิสฺสริยฺจ อาธิปจฺจฺจ, เตหิ สมนฺนาคตํ อิสฺสริยาธิปจฺจนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิสฺสรภาเวน จ อธิปติภาเวน จ สมนฺนาคต’’นฺติ. ‘‘ราชภาว’’นฺติ อิมินา รชฺชนฺติ เอตฺถ รฺโ ภาโว รชฺชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘รฺา กตฺตพฺพกิจฺจ’’นฺติ อิมินา รฺโ อิทํ รชฺชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘โกฬิวีโสติ โคตฺต’’นฺติ อิทํ อฏฺกถาวาทวเสน วุตฺตํ ¶ , อปทาเน ปน ตสฺส ชาตกฺขเณ ปิตรา โกฏิวีสธนสฺส ทินฺนตฺตา ‘‘โกฬิวีโส นามา’’ติ วุตฺตํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ
‘‘ชาตปุตฺตสฺส เม สุตฺวา, ปิตุ ฉนฺโท อยํ อหุ;
ททามหํ กุมารสฺส, วีสโกฏี อนูนกา’’ติ.
อิมินา ปาฬินเยน ‘‘โกฏิวีโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘จกฺกวาฬ’’นฺติอาทีสุ วิย ฏการสฺส ฬการํ กตฺวา โกฬิวีโสติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อฺชนวณฺณานีติ อฺชนสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอเตสนฺติ อฺชนวณฺณานิ. โลมานิ ชาตานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. โสติ โสโณ. เปสิ กิราติ สมฺพนฺโธ. เตหีติ อสีติสหสฺสปุริเสหิ. ปณฺณสาลนฺติ ปณฺเณน ฉาทิตํ, เตน จ ปริกฺขิตฺตํ สาลํ. อุณฺณปาวารณนฺติ อุณฺณมยํ อุตฺตราสงฺคํ. ปาทปฺุฉนิกนฺติ ปาทํ ปฺุฉติ โสเธติ อเนนาติ ปาทปฺุฉนิยํ, ตเทว ปาทปฺุฉนิกํ. สพฺเพวาติ โสเณน สห อสีติสหสฺสปุริสา เอว. ตสฺส จาติ โสณสฺส จ. ปุพฺพโยโคติ ปุพฺพูปาโย.
อสีติคามิกสหสฺสานีติ เอตฺถ คาเมสุ วสนฺตีติ คามิกา, เตสํ อสีติสหสฺสานิ อสีติคามิกสหสฺสานีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสู’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘กุลปุตฺตาน’’นฺติ อิมินา วสนฺตฺยตฺเถ ปวตฺตสฺส ¶ ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘อสีติสหสฺสานี’’ติ อิมินา สทฺทนฺตโรปิ อสีติสหสฺสสทฺทานํ สมาสภาวํ ทสฺเสติ. เกนจิเทวาติ เอตฺถ ‘‘เกนจิ อิวา’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา ทกาโร ปทสนฺธิมตฺโต, อิวสทฺโท อุปมตฺโถติ อาห ‘‘เกนจิ กรณีเยน วิยา’’ติ. อถ วา ‘‘น ปนา’’ติอาทินา เอวผลสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘เกนจิ เอวา’’ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา เอวตฺโถปิ ยุชฺชเตวาติ ทฏฺพฺพํ. อสฺสาติ พิมฺพิสารรฺโ. ตสฺสาติ โสณสฺส. ทสฺสนาย อฺตฺร กิฺจิ กรณียํ น อตฺถีติ โยชนา. ราชาติ พิมฺพิสาโร ราชา, สนฺนิปาตาเปสีติ สมฺพนฺโธ. ทิฏฺธมฺมิเก อตฺเถติ เอตฺถ ทิฏฺธมฺมสทฺโท อิธโลกตฺโถ, อิกสทฺโท หิตตฺเถ ปวตฺโตติ อาห ‘‘อิธโลกหิเต’’ติ. ‘‘อมฺหาก’’นฺติ อิมินา ‘‘โส โน ภควา’’ติ เอตฺถ โนสทฺโท อมฺหสทฺทการิโยติ ทสฺเสติ. อมฺหากํ โส ภควาติ โยชนา. สมฺปรายิเกติ ปรโลกหิเต.
‘‘ชานาเปมี’’ติ อิมินา ‘‘ปฏิเวเทมี’’ติ เอตฺถ วิทธาตุยา าณตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิกาย นิมุชฺชิตฺวาติ เอตฺถ ปฏิกาสทฺโท อฑฺเฒนฺทุปาสาณวาจโกติ อาห ‘‘อฑฺฒจนฺทปาสาเณ’’ติ. โส หิ ปฏติ อฑฺฒภาวํ คจฺฉตีติ ปฏิกาติ วุจฺจติ. ปฏิกาสทฺโทยํ อตฺถรณวิเสเสปิ วตฺตติ. ยสฺส ¶ ทานีติ เอตฺถ ยสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสํ หิตกรณียตฺถสฺสา’’ติ. อิมินา อยํ ยํสทฺโท น ตํสทฺทาเปกฺโขติ ทสฺเสติ. อถ วา ยสฺสาติ โย อสฺส. อสฺส เตสํ หิตกรณียตฺถสฺส โย กาโล อตฺถิ, ตํ กาลํ ภควา ชานาตีติ โยชนา. เตสนฺติ อสีติคามิกสหสฺสานํ. ปจฺฉายายนฺติ เอตฺถ ปกาโร ปจฺจนฺตตฺถวาจโกติ อาห ‘‘วิหารปจฺจนฺเต ฉายาย’’นฺติ. สมฺมนาหรนฺตีติ สํ ปุนปฺปุนํ มนสาคตํ อภิมุขํ หรนฺตีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ มนสิกโรนฺตี’’ติ. ‘‘ปสาทวเสนา’’ติ อิมินา ‘‘โกธวเสนา’’ติอาทีนิ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘ปุน วิสิฏฺตร’’นฺติ อิมินา ภิยฺโยโส มตฺตายาติ นิปาตสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
โสณสฺส ปพฺพชฺชากถา
๒๔๓. ‘‘มกฺขิโต’’ติ ¶ อิมินา ผุรติ วิปฺผารติ พฺยาเปตีติ ผุโฏติ วุตฺเต ผุรธาตุยา วิปฺผารณํ นาม มกฺขิตตฺโถติ ทสฺเสติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. อิมินา คาโว อาหนนฺติ เอตฺถาติ ควาฆาตนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสภิ. ตนฺติสฺสเรติ ตนฺติยา คุณสฺส สเร. วาทนกุสโลติ วาทเน กุสโล. ขรมุจฺฉิตาติ ขเรน มุจฺฉิตา. ‘‘สรสมฺปนฺนา’’ติ อิมินา สโร เอติสฺสมตฺถีติ สรวตี, วีณาติ ทสฺเสติ. กมฺมฺาติ เอตฺถ กมฺมสทฺทโต ขมตฺเถ ฺปจฺจโยติ อาห ‘‘กมฺมกฺขมา’’ติ. มนฺทมุจฺฉนาติ มนฺเทน มุจฺฉนา. สเม คุเณติ เอตฺถ สโม นาม มชฺฌิโม, คุโณ นาม มุขฺยโต วีณาย ชิยา, อุปจารโต สโรติ อาห ‘‘มชฺฌิเม สเร’’ติ. วีริยสมถนฺติ เอตฺถ วีริยฺจ สมโถ จาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘วีริยสมฺปยุตฺตํ สมถ’’นฺติ. อิมินา วีริเยน สมฺปยุตฺตํ สมถํ วีริยสมถนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘วีริยํ สมเถน โยเชหี’’ติ อิมินา วีริเยน สมถํ โยเชหีติ อตฺโถปิ ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ. อินฺทฺริยานฺจ สมตนฺติ เอตฺถ สทฺธาทีนิ ปฺจินฺทฺริยาเนว คเหตพฺพานิ, น อฺานีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยาน’’นฺติ. ‘‘สมภาว’’นฺติ อิมินา ตาปจฺจโย ภาวตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ ‘‘อินฺทฺริยานํ สมต’’นฺติปาเ, สทฺธาทีสุ อินฺทฺริเยสุ วา. ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหีติ เอตฺถ ภาเวนภาวลกฺขเณ ถปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมึ สมเถ สตี’’ติ. อาทาเส สติ มุขพิมฺเพน กตฺตุภูเตน อุปฺปชฺชิตพฺพํ อิว, ตสฺมึ สมเถ สติ เยน นิมิตฺเตน กตฺตุภูเตน อุปฺปชฺชิตพฺพนฺติ โยชนา. สมถสฺส นิมิตฺตํ สมถนิมิตฺตํ, อินฺทฺริยานํ สมภาโว. เอเสว นโย เสเสสุปิ. สมถนิมิตฺตาทีนิ จตฺตาริ เอกเสเสน วา สามฺนิทฺเทเสน วา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ.
๒๔๔. อฺํ ¶ พฺยากเรยฺยนฺติ เอตฺถ อฺํ พฺยากโรนฺโต อตฺตานํ ‘‘อรหา อห’’นฺติ ชานาเปตีติ อาห ‘‘อรหา อห’’นฺติ ชานาเปยฺย’’นฺติ. ฉ านานีติ เอตฺถ านสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘ฉ การณานี’’ติ ¶ . ‘‘ปฏิวิชฺฌิตฺวา’’ติอาทินา อธิมุตฺโตติ ปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. สทฺทตฺโถ ปน อธิมุจฺจตีติ อธิมุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. อรหตฺตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. อสมฺโมโหตีติ เอตฺถ อาการตฺถวาจโก อิติสทฺโท ปุพฺพปเทสุปิ โยเชตฺวา ‘‘เนกฺขมํ อิติ วุจฺจตี’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพา.
‘‘ปฏิเวธรหิต’’นฺติ อิมินา เกวลํ สทฺธามตฺตกนฺติ เอตฺถ มตฺตสทฺทสฺส นิวตฺเตตพฺพตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิเวธปฺายาติ มคฺคปฺาย. ‘‘อสมฺมิสฺส’’นฺติ อิมินา เกวลสทฺทสฺส อสมฺมิสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิจยนฺติ เอตฺถ ปฏิสทฺโท อนุปจฺฉินฺนตฺโถ, จิธาตุ วฑฺฒนตฺโถติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กรเณน วฑฺฒิ’’นฺติ, มคฺคปฏิเวเธน วีตราคตฺตาเยวาติ สมฺพนฺโธ. ตนฺนินฺนมานโสเยวาติ ตสฺมึ ผลสมาปตฺติวิหาเร นินฺนมานโส เอว.
ลาภสกฺการสิโลกนฺติ เอตฺถ ลภนํ ลาโภ, สุฏฺุ กรณํ สกฺกาโร, สิโลกนํ วณฺณภณนํ สิโลโก, ลาโภ จ สกฺกาโร จ สิโลโก จ ลาภสกฺการสิโลกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุปจฺจยลาภฺจา’’ติอาทิ. เตสํเยวาติ จตุนฺนํ ปจฺจยานเมว. ‘‘สีลฺจ วตฺจา’’ติ อิมินา สีลพฺพตนฺติปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ.
ภุสสทฺทสฺส กลิงฺครตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘พลวนฺโต’’ติ ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ อิมินา เนวสฺสาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ‘‘คเหตฺวา’’ติ อิมินา ปริยาทิยนฺตีติ เอตฺถ ปริปุพฺพอาปุพฺพทาธาตุยา คหณตฺถํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. กิเลสา กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ กิเลสานํ. อาเนฺชปฺปตฺตนฺติ เอตฺถ อิฺชนํ กมฺปนํ อิฺชํ, น อิฺชํ อเนฺชํ, ตเมว อาเนฺชํ, ตํ ปตฺตนฺติ อาเนฺชปฺปตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อจลนปฺปตฺต’’นฺติ. วยฺจาติ จสทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถติ อาห ‘‘วยมฺปิ อุปฺปาทมฺปี’’ติ.
อุปาทานกฺขยสฺสาติ เอตฺถ อุปาทานกฺขยํ อธิมุตฺตสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปโยคตฺเถ สามิวจน’’นฺติ. ‘‘อุปฺปาทฺจ วยฺจา’’ติ อิมินา อายตนุปฺปาทนฺติ ¶ เอตฺถ อุปฺปาทสทฺเทน วโยปิ อวินาภาวโต คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ. สมฺมาติ นิปาโต ายตฺโถติ อาห ‘‘เหตุนา นเยนา’’ติ. สนฺตจิตฺตสฺสาติ เอตฺถ สนฺตสทฺทสฺส เขทาทีสุปิ ปวตฺตตฺตา อิธ นิพฺพุตตฺเถ วตฺตตีติ อาห ‘‘นิพฺพุตจิตฺตสฺสา’’ติ. อนุนยปฏิเฆหีติ อนุ ปุนปฺปุนํ อารมฺมเณ จิตฺตํ เนตีติ อนุนโย, ¶ ราโค, อารมฺมเณ ปฏิหฺตีติ ปฏิโฆ, โทโส, อนุนโย จ ปฏิโฆ จ อนุนยปฏิฆา, เตหิ. อิฏฺเ อนุนโย, อนิฏฺเ ปฏิโฆ โหตีติ สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ.
๑๔๘. ทิคุณาทิอุปาหนปฏิกฺเขปกถา
๒๔๕. อฺํ พฺยากโรนฺตีติ เอตฺถ อฺสทฺโท สพฺพนามสุทฺธนามวเสน ทุวิโธ. เตสุ อิธ สุทฺธนามํ, ตํ ปน พาเล จ ทารเก จ อรหตฺเต จ ปวตฺตติ, อิธ ปน อรหตฺเตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อรหตฺตํ พฺยากโรนฺตี’’ติ. เยนาติ สภาเวน. อรหาติ ายตีติ อรหาอิติ อตฺโถ ายติ. โสติ สภาโว. สุตฺตวณฺณนาโตเยวาติ องฺคุตฺตรฏฺกถาโต เอว. น อุปนีโตติ น อุปริ นีโต. เอกจฺเจ โมฆปุริสาติ เอกจฺเจสทฺโท อฺเปริยาโย, โมฆสทฺโท ตุจฺฉเววจโนติ อาห ‘‘อฺเ ปน ตุจฺฉปุริสา’’ติ. ‘‘หสมานา วิยา’’ติ อิมินา หสมานกํ มฺเติ เอตฺถ มฺเสทฺโท วิยตฺโถติ ทสฺเสติ. อสนฺตเมวาติ อวิชฺชมานํเยว. เอกปลาสิกนฺติ เอตฺถ ปลาสสทฺโท ปณฺณวาจโก. ปฏลํ นาม ปณฺณํ วิย โหติ, ตสฺมา ‘‘เอกปฏล’’นฺติ วุตฺตํ. อสีติสกฏวาเหติ เอตฺถ อสีติ ปทํ สกฏปเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา อสีติสกเฏหิ วหิตพฺเพติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘ทฺเว สกฏภารา เอโก วาโห’’ติ อิมินา วาหานํ จตฺตาลีสภาวํ ทสฺเสติ. สตฺตหตฺถิกฺจ อนีกนฺติ เอตฺถ อนีกสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉ หตฺถินิโย จา’’ติอาทิ. สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ สมูโห สตฺตหตฺถิกํ. สตฺตอนีกตฺตา เอกูนปฺาสหตฺถิโน โหนฺติ. เตสุ สตฺต หตฺถิโน, ทฺวาจตฺตาลีส ¶ หตฺถินิโย โหนฺติ. ทฺวิคุณาติ เอตฺถ คุณสทฺโท ปฏลตฺโถติ อาห ‘‘ทฺวิปฏลา’’ติ. คุณงฺคุณูปาหนาติ เอตฺถ ทฺวิคุณติคุณานํ วิสุํ คหิตตฺตา ปาริเสสโต คุณงฺคุณภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุปฏลโต ปฏฺาย วุจฺจตี’’ติ. คุณงฺคุณูปาหนาติ ปฏลปฏลา อุปาหนา, พหุปฏลา อุปาหนาติ อตฺโถ. อุกาเรน สห โยเชตฺวา คกาโร สชฺฌายิตพฺโพ จ ลิขิตพฺโพ จ. อิทานิ โปตฺถเกสุ ปน อุกาโร น ทิสฺสติ.
๑๔๙. สพฺพนีลิกาทิปฏิกฺเขปกถา
๒๔๖. สพฺพาว นีลิกาติ สพฺพาว อุปาหนาโย นีลิกา, สพฺพฏฺาเนสุ นีลเมตาสนฺติ สพฺพนีลิกาติปิ กาตพฺโพ. ตตฺถ จาติ เตสุ นีลิกาทีสุ จ. อุมฺมารปุปฺผสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอติสฺสาติ อุมฺมารปุปฺผวณฺณา. เอวํ เสเสสุปิ. อทฺทาริฏฺกวณฺณาติ เอตฺถ อทฺโทติ อลฺโล. อริฏฺโติ เผณิลรุกฺโข วา กาโก วา, ตสฺมา อทฺโท อลฺโล อริฏฺโ เผณิลรุกฺโข, กาโก วาติ อทฺทาริฏฺโ, ตเทว อทฺทาริฏฺโก, อทฺทาริฏฺกสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอติสฺสาติ อทฺทาริฏฺกวณฺณา ¶ . เอตาสูติ สพฺพนีลิกาทีสุ. ปฺุฉิตฺวาติ ปริมชฺชิตฺวา. อปฺปมตฺตเกนาปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวเน. สพฺพนีลาทิเก ภินฺเน กา นาม กถาติ อตฺโถ.
‘‘ยาสํ วทฺธาเยว นีลา’’ติ อิมินา นีลกา วทฺธิกา เอตาสนฺติ นีลกวทฺธิกาติ ฉฏฺีพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. วทฺธิกาติ จ นทฺธิ. สา หิ อุปาหนตลโต วทฺธยตีติ วทฺธิกาติ จ อุปาหนตลํ พนฺธติ อิมายาติ วทฺธิกาติ จ วุจฺจติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปีตกวทฺธิกาทีสุ. เอตาโยปีติ นีลกวทฺธิกาทิกา อุปาหนาโยปิ. ตเลติ อุปาหนาย ตเล. ‘‘ขลฺลกํ พนฺธิตฺวา’’ติ อิมินา ขลฺลเกน พนฺธิตพฺพาติ ขลฺลกพทฺธาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. โยนกอุปาหนาติ โยนกชาตีนํ มนุสฺสานํ อุปาหนา. ปลิคุณฺเตฺวาติ ปริสมนฺตโต เวเตฺวา. ‘‘อุปริ…เป… ชงฺฆ’’นฺติ อิมินา ปุฏพทฺธโต วิเสสํ ทสฺเสติ. ตูลปิจุนาติ ตูลสงฺขาเตน ปิจุนา. ‘‘ติตฺติรปตฺตสทิสา’’ติ อิมินา ติตฺติรสฺส ¶ ปตฺตํ วิย ติตฺติรปตฺติกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ติตฺติโรติ จ เอโก สกุณวิเสโส. กณฺณิกฏฺาเนติ ทฺวินฺนํ วทฺธิกานํ เอกโต สมาคมฏฺาเน. ‘‘เมณฺฑ…เป… กตา’’ติ อิมินา เมณฺฑสฺส วิสาเณน สทิสา วทฺธิกา เอตาสนฺติ เมณฺฑวิสาณวทฺธิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตเถวาติ ยถา เมณฺฑอชสิงฺคสณฺาเน วทฺเธ โยเชตฺวา กตา, ตเถวาติ อตฺโถ. ‘‘วิจฺฉิกา…เป… กตา’’ติ อิมินา วิจฺฉิกาย อโฬ วิจฺฉิกาโฬ, โส วิย วทฺธิกา เอตาสนฺติ วิจฺฉิกาฬิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อฬสทฺโท ‘‘อฬจฺฉินฺโน’’ติอาทีสุ (มหาว. ๑๑๙) องฺคุฏฺวาจโก, อิธ ปน นงฺคุฏฺวาจโก, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นงฺคุฏฺสณฺาเน’’ติ. ตเลสูติ อุปาหนาย ตเลสุ. ‘‘โมร…เป… สิพฺพิกา’’ติ อิมินา โมรปิฺเฉหิ ปริสมนฺตโต, ปริกฺขิปิตฺวา วา สิพฺพิตา โมรปิฺฉปริสิพฺพิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. จิตฺรา อุปาหนาโยติ เอตฺถ จิตฺรสทฺโท วิจิตฺรตฺโถติ อาห ‘‘วิจิตฺรา’’ติ. เอตาสูติ ขลฺลกพทฺธาทีสุ. วฬฺเชตพฺพาติ ปริภฺุชิตพฺพา. วฬชิ ปริโภเคติ ธาตุปาโ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๕ ชการนฺตธาตุ). ตาลุโช ตติโย. เตสุ ปนาติ ขลฺลกาทีสุ ปน. สติ สนฺเตสูติ โยชนา. สีหจมฺเมน ปริกฺขิปิตพฺพาติ สีหจมฺมปริกฺขตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริยนฺเตสู’’ติอาทิ. ปกฺขิพิฬาโลติ ตุลิโย. โส หิ ปกฺขยุตฺตตฺตา จ พิฬาลมุขสทิสมุขตฺตา จ ปกฺขิพิฬาโลติ วุจฺจติ. อิมินา ลุวกจมฺมปริกฺขตาติ เอตฺถ ลุวกสทฺโท ปกฺขิพิฬาลปริยาโยติ ทสฺเสติ. ‘‘อุลูกจมฺมปริกฺขตา’’ติปิ ปาโ. เอตาสุปีติ สีหจมฺมปริกฺขตาทีสุปิ. ยา กาจิ อุปาหนาโยติ สมฺพนฺโธ.
๒๔๗. โอมุกฺกนฺติ เอตฺถ อวตฺยูปสคฺคสฺส วิโยคตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิมฺุจิตฺวา อปนีต’’นฺติ. ปุราณํ คุณงฺคุณูปาหนนฺติ อตฺโถ.
๑๕๑. อชฺฌาราเม อุปาหนปฏิกฺเขปกถา
๒๔๘. ‘‘เยน ¶ สิปฺเปนา’’ติอาทินา อภิ อธิกํ ชีวนฺติ อเนนาติ อภิชีวนํ, กึตํ? สิปฺปนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ สิปฺปสฺส ¶ . อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ยํสทฺโท วจนวิปลฺลาโสติ อาห ‘‘เย ตุมฺเห’’ติ. หีติ สจฺจํ. ยํนิปาโตติ ยํอิติ นิปาโต ยทิสทฺทสฺส อตฺเถ ปวตฺตตีติ โยชนา. อาจริยา เอวาติ เอวสทฺเทน อาจริยมตฺตภาวํ ปฏิกฺขิปติ. หีติ สจฺจํ. โสติ อวสฺสิโก. ตนฺติ ฉพฺพสฺสํ. นิสฺสาย วจฺฉตีติ อวสฺสิกสฺส จตุวสฺสกาเล ฉพฺพสฺสสฺส ทสวสฺสิกตฺตา ตํ นิสฺสาย วสติ. อุปชฺฌายมตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปชฺฌายสฺสา’’ติอาทิ. มหนฺตตราติ อตฺตโน วุฑฺฒตรา. อุปชฺฌายสฺส มตฺตํ ปมาณเมเตสนฺติ อุปชฺฌายมตฺตา.
๒๔๙. ปาทโต นิกฺขนฺเตน ขีลสทิเสน มํเสน ปวตฺโต อาพาโธ ปาทขีลาพาโธติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทโต’’ติอาทิ. ปาทโต นิกฺขนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๕๑. ติณปาทุกาติอาทีสุ ติเณน กตา ปาทุกา ติณปาทุกาติ วจนตฺถาทึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน เกนจิ ติเณนา’’ติอาทิ. ตํ สุวิฺเยฺยเมว. ‘‘ภูมิยํ สุปฺปติฏฺิตาติ’’อาทินา น สงฺกมิตพฺพาติ อสงฺกมนียาติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๕๒. องฺคชาเตเนวาติ อตฺตโน องฺคชาเตน เอว. องฺคชาตนฺติ คาวีนํ องฺคชาตํ. โอคาเหตฺวาติ เอตฺถ โอตฺยูปสคฺโค ทฬฺหตฺโถติ อาห ‘‘ทฬฺหํ คเหตฺวา’’ติ.
๑๕๓. ยานาทิปฏิกฺเขปกถา
๒๕๓. อิตฺถิยุตฺเตนาติ เอตฺถ รูฬีวเสน เธนุปิ อิตฺถี นามาติ อาห ‘‘เธนุยุตฺเตนา’’ติ. ปุริสนฺตเรนาติ เอตฺถ ปุริโส เอว อนฺตโร อฺโ เอตฺถาติ ปุริสนฺตรํ ยานํ. ปุริสนฺตโร นาม อตฺถโต สารถีติ อาห ‘‘ปุริสสารถินา’’ติ, ยาเนนาติ โยชนา. คงฺคามหิยายาติ เอตฺถ คงฺคา จ มหี จ คงฺคามหี, ตตฺถ กีฬิกา คงฺคามหิยาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คงฺคามหีกีฬิกายา’’ติ. ตตฺถ หิ อิตฺถิปุริสา ยาเนหิ อุทกกีฬํ กีฬนฺติ. ปุริสยุตฺตํ ¶ หตฺถวฏฺฏกนฺติ เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปุริสยุตฺตฺจ หตฺถวฏฺฏกฺจา’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปุริสยุตฺตนฺติ ปุริเสน ยุชฺชิตพฺพนฺติ ปุริสยุตฺตํ ยานํ. หตฺถวฏฺฏกนฺติ หตฺเถน ¶ วฏฺเฏตพฺพนฺติ หตฺถวฏฺฏกํ ยานํ. ยานุคฺฆาเตนาติ ยานสฺส อุลฺลงฺฆิตฺวา คมเนน. หนธาตุ หิ คตฺยตฺโถ. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยานํ อภิรุหนฺตสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘ตปฺปจฺจยา’’ติ อิมินา ยานุคฺฆาเตนาติ เอตฺถ เหตฺวตฺเถ กรณวจนนฺติ ทสฺเสติ. ปีกสิวิกนฺติ ปีเน สห กตํ สิวิกํ. ปฏโปฏลิกนฺติ ปฏมยํ โปฏลิกํ.
๑๕๔. อุจฺจาสยนมหาสยนปฏิกฺเขปกถา
๒๕๔. อุจฺจํ อาสยนํ อุจฺจาสยนํ. มหนฺตํ อาสยนํ มหาสยนํ. อาสนฺทิอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปมาณาติกฺกนฺตาสนนฺติ ทีฆาสนํ. ตฺหิ อาคมฺม สทติ นิสีทตีติ เอตฺถ, อายตํ วา สุฏฺุํ ททาตีติ อาสนฺทีติ วุจฺจติ. วาฬรูปานีติ สีหพฺยคฺฆาทิวาฬรูปานิ. ปาเทสุ วาฬรูปานิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา องฺกียติ ลกฺขียตีติ ปลฺลงฺโก. โคนโกติ ควติ ทีฆโลเมหิ อุคฺคจฺฉติ เอตฺถาติ โคนโก. โกชโวติ กุยํ ภูมิยํ ชวติ คจฺฉตีติ โกชโว. ตสฺสาติ โคนกสฺส. โลมานิ จตุรงฺคุลาธิกานิ โหนฺติ กิราติ โยชนา. วานจิตฺรอุณฺณามยตฺถรโณติ วาเนน สิพฺพเนน สฺชาตํ จิตฺรรูปเมตฺถาติ วานจิตฺรํ, อุณฺณาย นิพฺพตฺโต อุณฺณามโย, โสเยว อตฺถรโณ อุณฺณามยตฺถรโณ, วานจิตฺรฺจ ตํ อุณฺณามยตฺถรโณ เจติ วานจิตฺรอุณฺณามยตฺถรโณ. เสตตฺถรโณติ เสตตฺถิเกหิ เสวียตีติ โสโต, โสเยว อตฺถรโณ เสตตฺถรโณ. อิมินา อตฺเถน ปฏติ เสตภาวํ คจฺฉตีติ ปฏิกาติ กาตพฺพํ. ปฏิกาสทฺโทยํ อฑฺเฒนฺทุปาสาเณปิ ปวตฺตติ. ฆนปุปฺผโกติ ฆนํ กถินํ ปุปฺผเมตฺถาติ ฆนปุปฺผโก. อิมินา ฆนปุปฺผสงฺขาตํ ปฏลเมตฺถ อตฺถีติ ปฏลิกาติ ทสฺเสติ. โสติ อตฺถรโณ. อามลกปโฏติ อามลกปุปฺผํ ทสฺเสตฺวา กโต ปโฏ. ตูลิกาติ ตูลํ ปูเรตฺวา ¶ กตา ตูลิกา. วิกติกาติ สีหพฺยคฺฆาทิรูเปหิ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๕) วิจิตฺตากาเรน กรียตีติ วิกติกา. ทีฆนิกายฏฺกถายํ ‘‘อุทฺทโลมีติ อุภโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํ. เอกนฺตโลมีติ เอกโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน ‘‘อุทฺทโลมีติ เอกโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณํ, เอกนฺตโลมีติ อุภโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา ทฺเว อฏฺกถาโย อฺมฺํ วิสทิสา โหนฺติ. เอตฺถ ทีฆนิกายฏฺกถานเยน วจนตฺถํ กริสฺสามิ. อุฏฺิตํ ทฺวีหิ ปกฺเขหิ, ทฺวีสุ วา ทสาสงฺขาตํ โลมเมตฺถาติ อุทฺทโลมี. นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา ‘‘อุนฺทโลมี’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. เอกสฺมึ อนฺเต ทสาสงฺขาตํ โลมเมตฺถาติ เอกนฺตโลมีติ. โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยนฺติ เอตฺถ โกเสยฺยนฺติ โกสิยสุตฺตํ. กฏฺฏิสฺสนฺติ กฏฺฏิสฺสนามกํ วากํ. อิมินา โกเสยฺยฺจ กฏฺฏิสฺสฺจ กฏฺฏิสฺสานีติ วิรูเปกเสสํ กตฺวา กฏฺฏิสฺเสหิ ¶ ปกตํ อตฺถรณํ กฏฺฏิสฺสนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. สุทฺธโกเสยฺยนฺติ รตนอปริสิพฺพิตํ สุทฺธโกเสยฺยํ. อิมินา สุทฺธกฏฺฏิสฺสมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
โสฬส นาฏกิตฺถิโย ตฺวา นจฺจํ กโรนฺติ เอตฺถาติ กุตฺตกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โสฬสนฺน’’นฺติอาทิ. อชินจมฺเมหีติ อชินมิคจมฺเมหิ, กตอิติ สมฺพนฺโธ. ปเวณีติ ทุปฏฺฏติปฏฺฏาทีหิ ปรํปรวเสน กตตฺตา ‘‘ปเวณี’’ติ วุจฺจติ. อชินจมฺมานิ หิ สุขุมตรานิ, ตสฺมา ทุปฏฺฏติปฏฺฏาทีนิ กตฺวา ปเวณิวเสน กตานิ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อชินปเวณี’’ติ. ‘‘กทลิมิคจมฺมํ นามา’’ติ อิมินา ตสฺส จมฺมํ กทลิมิคอิติ คเหตพฺพํ อุตฺตรปทโลปวเสน วา อุปจาเรน วาติ ทสฺเสติ. ปวรสทฺโท อุตฺตมตฺโถติ อาห ‘‘อุตฺตมปจฺจตฺถรณ’’นฺติ. ตนฺติ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณํ. สอุตฺตรจฺฉทนฺติ เอตฺถ สกาโร สหสทฺทการิโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สห อุตฺตรจฺฉเทนา’’ติ. ‘‘อุปรี’’ติ อิมินา อุตฺตรสทฺทสฺส เสฏฺาทโย นิวตฺเตติ. ‘‘สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สหสทฺทสฺส ตุลฺยตฺถํ นิวตฺเตติ. ‘‘เสต…เป… น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา รตฺตวิตานํ เหฏฺา กปฺปิยปจฺจตฺถรเณ สติปิ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ ¶ . กสฺมา? รตฺตวิตานสฺส อกปฺปิยตฺตา. อุภโตโลหิตกูปธานนฺติ เอตฺถ อุภสรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สีสูปธานฺจ ปาทูปธานฺจา’’ติ. สีโส อุปคนฺตฺวา ติฏฺติ เอตฺถาติ อุปธานํ, อุป ภุสํ วา สุขํ ธาเรตีติ อุปธานํ, พิพฺโพหนํ. สเจ ปมาณยุตฺตํ, ตํ อุปธานํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๑๕๕. สพฺพจมฺมปฏิกฺเขปาทิกถา
๒๕๕. ทีปิโปตโกติ ทีปิโปโต วิยาติ ทีปิโปตโก วจฺโฉ. ภิตฺติทณฺฑกาทีสูติ ภิตฺติสมฺพนฺเธสุ ทณฺฑกาทีสุ. อาทิสทฺเทน ภิตฺติถมฺภาทโย สงฺคณฺหาติ.
๒๕๖. โย น สกฺโกติ อนุปาหโน คามํ ปวิสิตุํ, โส คิลาโน นามาติ โยชนา.
๑๕๗. โสณกุฏิกณฺณวตฺถุกถา
๒๕๗. เอเตนาติ ‘‘กุรรฆเร’’ติ ปาเน. อสฺสาติ มหากจฺจานสฺส. ปปาตนามเกติ ยสฺมา มหาตโฏ เอตฺถ อตฺถิ, ตสฺมา ปปาตนามโก โหติ. เอเตนาติ ‘‘ปปาตเก ปพฺพเต’’ติ ปาเน. อสฺสาติ มหากจฺจานสฺส. โกฏิอคฺฆนกํ ปิฬนฺธนํ กณฺเณ เอตสฺสตฺถีติ กุฏิกณฺโณติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โกฏิอคฺฆนกํ ปนา’’ติอาทิ. ปิฬนฺธติ อเนนาติ ปิฬนฺธนํ, อลงฺกาโร ¶ . ทนฺตโช จตุตฺถกฺขโร. ‘‘ปสาทชนก’’นฺติ อิมินา ปสาทํ ชเนตีติ ปาสาทิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปสาทนียนฺติ ปสาทิตพฺพํ, ปสาทิตุํ อรหนฺติ อตฺโถ. อตฺถวจนนฺติ อตฺโถ วุจฺจติ อเนนาติ อตฺถวจนํ. ปาฬิยํ อิทานิ โปตฺถเกสุ ‘‘ปสาทนีย’’นฺติ ปาโ นตฺถิ. ‘‘ปาสาทิก’’นฺติปทสฺส ปุพฺเพ ‘‘ทสฺสนีย’’นฺติ ปาโเยว อตฺถิ. อุตฺตมทมถสมถนฺติเอตฺถ ทมถสทฺทสฺส าณตฺถฺจ อินฺทฺริยสํวรตฺถฺจ สมถสทฺทสฺส สมาธตฺถฺจ จิตฺตูปสมตฺถฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุตฺตมํ ทมถฺจา’’ติอาทิ. จสทฺเทน ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. วิสูกายิกวิปฺผนฺทิตานนฺติ วิสูกาย ปฏิปกฺขาย ปวตฺตานํ ทิฏฺิจิตฺตสงฺขาตานํ วิวิธจลนานํ. ‘‘วีริยินฺทฺริย’’นฺติ อิมินา ยตินฺทฺริยนฺติ เอตฺถ ยตสทฺโท วีริยวาจโกติ ¶ ทสฺเสติ. นาคนฺติ เอตฺถ นตฺถิ อาคุ ปาปเมตสฺสาติ นาโคติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาคุวิรหิต’’นฺติ กึ ทิวสโต ปฏฺายาติ อาห ‘‘มม ปพฺพชฺชาทิวสโต ปฏฺายา’’ติ. กณฺหา มตฺติกา อุตฺตริ เอตฺถาติ กณฺหุตฺตราติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กณฺหมตฺติกุตฺตรา’’ติ. ‘‘อุปรี’’ติ อิมินา อุตฺตรสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘คุนฺนํ ขุเรหี’’ติ อิมินา คุนฺนํ ขุรกณฺฏกสทิสตฺตา โคกณฺฏกา นามาติ ทสฺเสติ. เต โคกณฺฏเก รกฺขิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ ขรา ภูมิ โหตีติ โยชนา. เอเตหีติ เอรคูอาทีหิ จตูหิ ติเณหิ. ตนฺติ เอรคูติณํ. เตนาติ โมรคูติเณน. ชนฺตุสฺส วณฺโณติ สมฺพนฺโธ. เสนาสนํ ปฺเปสีติ เอตฺถ กึ นาม เสนาสนํ ปฺเปสีติ อาห ‘‘ภิสึ วา กฏสารกํ วา ปฺเปสี’’ติ. ปฺเปตฺวา จ ปน โสณสฺส อาโรเจสิ. กึ อาโรเจสีติ อาห ‘‘อาวุโส’’ติอาทิ. สตฺถา วสิตุกาโมติ สมฺพนฺโธ.
๒๕๘. ‘‘ตสฺส โสณสฺสา’’ติ อิมินา ปฏิภาตุ ตนฺติ เอตฺถ ‘‘ต’’นฺติปทํ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ. ตนฺติ ตว. อฏฺกวคฺคิกานีติ อฏฺปมาโณ, อฏฺสมูโห วา วคฺโค เอเตสนฺติ อฏฺกวคฺคิกานิ. กามสุตฺตาทีนิ (สุ. นิ. ๗๗๒ อาทโย) โสฬส สุตฺตานิ. โยติ ปุคฺคโล, สมนฺนาคโตติ สมฺพนฺโธ. อริโยปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ สุจิสมนฺนาคโตเยว ปาเป น รมติ, อถ โข อริโยปีติ ทสฺเสติ. ‘‘ปฏิภาตุ ต’’นฺติ ปาโต ยาว ‘‘สุจีติ วุตฺต’’นฺติ ปาา เกสุจิเยว อฏฺกถาโปตฺถเกสุ อตฺถิ. อยํ ขฺวสฺสาติ เอตฺถ อสฺสสทฺโท อาขฺยาโตติ อาห ‘‘ภเวยฺยา’’ติ. ปริทสฺเสสีติ ปฺจ วรานิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสสิ. ยํ วจนํ เม อุปชฺฌาโย ชานาเปติ, ตสฺส วจนสฺส อยํ กาโล ภเวยฺยาติ โยชนา.
๒๕๙. วินยธรปฺจเมนาติ เอตฺถ อุปชฺฌายปฺจเมนาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อนุสฺสาวนาจริยปฺจเมนา’’ติ. อุปาหนโกสโกติ อุปาหนาย ปกฺขิปโนกาโส โกสโก. เอฬกจมฺมอชจมฺเมสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. มิคจมฺเม ปน กิฺจิ วฏฺฏติ, น กิฺจิ วฏฺฏติ ¶ ¶ . ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มิคจมฺเม’’ติอาทิ. เอเตสํเยวาติ เอณิมิคาทีนํ ฉนฺนเมว. อฺเสํ ปนาติ ฉหิ มิเคหิ อวเสสานํ ปน. เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ.
คาถายํ มกฺกโฏ จ กาฬสีโห จ สรโภ จ กทลิมิโค จ เกจิ เย วาฬมิคา อตฺถิ, เต จาติ โยชนา. เตสนฺติ มกฺกฏาทีนํ.
ตตฺถาติ คาถาย, มกฺกฏาทีสุ วา. ‘‘สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉา’’ติ อิมินา วาฬมิคานํ สรูปํ ทสฺเสติ. เอตฺตกาเยว วาฬมิคาติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. เอเตสํเยวาติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉานเมว. น จมฺมํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. เยสนฺติ ฉนฺนํ เอณิมิคาทีนํ. เตติ ฉ เอณิมิคาทิเก. หิ สจฺจํ สพฺเพสํ เอเตสํ วาฬมิคานํ จมฺมํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. อาหริตฺวา วา น ทินฺนนฺติ อาหริตฺวา วา หตฺเถ วา ปาทมูเล วา เปตฺวา น ทินฺนํ. ‘‘คณนํ น อุเปตี’’ติ อิมินา คณนํ อุปคจฺฉตีติ คณนูปคนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อธิฏฺิตฺจาติ อธิฏฺิตํ ปน. ยทาติ ยสฺมึ กาเล. ตโตติ กาลโต.
อิติ จมฺมกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๖. เภสชฺชกฺขนฺธกํ
๑๖๐. ปฺจเภสชฺชาทิกถา
๒๖๐. เภสชฺชกฺขนฺธเก สรทกาเล อุปฺปนฺโน สารทิโกติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สรทกาเล อุปฺปนฺเนนา’’ติ. ‘‘ปิตฺตาพาเธนา’’ติ อิมินา อาพาธสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ปิตฺตาพาธสฺส การณํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตสฺมึ หี’’ติอาทิ. เตนาติ เหตุนา. เตสนฺติ ภิกฺขูนํ. โกฏฺพฺภนฺตรคตนฺติ โกฏฺสฺส อพฺภนฺตรํ คตํ. อนฺตสฺส อนฺโต ปวิสนํ โหตีติ อธิปฺปาโย. อาหารตฺถนฺติ อาหารสฺส กิจฺจํ, อาหาเรน วา กตฺตพฺพํ กิจฺจํ.
๒๖๑. นจฺฉาเทนฺตีติ ตานิ เภสชฺชานิ โภชนานิ นจฺฉาเทนฺติ. กสฺมา? โภชนานํ อชีรณตฺตา ¶ . อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ¶ ชีรนฺตี’’ติ. นจฺฉาทตฺตา น วาตโรคํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตุํ สกฺโกนฺติ. เอตฺถ จ ‘‘น ชีรนฺตี’’ติ อิมินา นจฺฉาทนสฺส การณํ ทสฺเสติ. ‘‘น วาต…เป… สกฺโกนฺตี’’ติ อิมินา ตสฺเสว ผลํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สินิทฺธานี’’ติ อิมินา สินิหนฺตีติ เสเนหิกานีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ภตฺตจฺฉนฺนเกนาติ เอตฺถ ภตฺตสฺส อจฺฉนฺนกํ นาม ภตฺตสฺส อโรจิกํ ภตฺตสฺส รุจิยา อนุปฺปาทกนฺติ อาห ‘‘ภตฺตาโรจเกนา’’ติ.
๒๖๒. อจฺฉวสนฺติอาทีสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปาฬิยํ ‘‘ปฏิคฺคหิตํ นิปฺปกฺกํ สํสฏฺ’’นฺติ ปทานํ กิริยาวิเสสนํ กตฺวา ‘‘ปริภฺุชิตุ’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตนฺติ อาทีสู’’ติอาทิ. เตลปริโภเคน ปริภฺุชิตุนฺติ เอตฺถ กิตฺตกํ กาลํ เตลปริโภเคน ปริภฺุชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สตฺตาหกาล’’นฺติ.
๑๖๑. มูลาทิเภสชฺชกถา
๒๖๓. มูลเภสชฺชาทิวินิจฺฉโยปีติ ปิสทฺโท อจฺฉวสนฺติอาทีสุ วินิจฺฉยํ อเปกฺขติ. อิธาติ เภสชฺชกฺขนฺธเก. ยํ ยนฺติ วินิจฺฉยํ. ปิสนสิลาติ ปิสติ เอตฺถาติ ปิสนา, สาเยว สิลาติ ปิสนสิลา. อิมินา อจลํ หุตฺวา นิสีทตีติ นิสโทติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ปิสนโปตโกติ ปิสติ อเนนาติ ปิสโน, โสเยว โปตโกติ ปิสนโปตโก, อิมินา นิสทโต โปตโกติ นิสทโปตโกติ อตฺถํ ทสฺเสติ. หิงฺคุชาติโยติ หิงฺคุกุลานิ.
สามุทฺทนฺติ เอตฺถ สมุทฺเท สนฺติฏฺตีติ สามุทฺทนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมุทฺทตีเร’’ติอาทิ. ‘‘ตีเร’’ติ อิมินา สมุทฺเทติ เอตฺถ สตฺตมีวิภตฺติยา สมีปตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติ. ปกติโลณนฺติ สภาวโลณํ, น ทพฺพสมฺภาเรหิ สทฺธึ ปจิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปพฺพเต อุฏฺหตี’’ติ อิมินา สินฺธุนามเก ปพฺพเต อุฏฺหตีติ สินฺธวนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อุพฺพิโต ภูมิโต อีรติ อุคฺคจฺฉตีติ อุพฺพิรนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘ภูมิโต องฺกุรํ อุฏฺหตี’’ติ. อิมินา อฏฺกถานเยน โอฏฺโช ตติยกฺขโรเยว ยุชฺชติ, โปตฺถเกสุ ปน จตุตฺถกฺขโรเยว ทิสฺสติ. ‘‘อุพฺภิท’’นฺติปิ ปาโ. พิลนฺติ โกฏฺาโส. ตสฺมา ทพฺพสมฺภาเรหิ พิเลหิ สทฺธึ ปจิตํ พิลนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทพฺพสมฺภาเรหิ สทฺธึ ปจิต’’นฺติ. อภิธาเน ปน (อภิธาเน ๔๖๑ คาถายํ) ‘‘พิลาล’’นฺติ ปาโ อตฺถิ. ตนฺติ พิลํ.
๒๖๔. อสฺสาทีนํ ¶ กายคนฺโธ วิย กสฺสจิ กายคนฺโธ โหตีติ โยชนา. ตสฺสาปีติ ภิกฺขุโนปิ. ปิสทฺเทน กณฺฑุวาพาธภิกฺขุอาทโยปิ สมฺปิณฺเฑติ. ฉกณสทฺทสฺส อสฺสาทีนํ มเลปิ ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘โคมย’’นฺติ. ปากติกจุณฺณมฺปีติ อปกฺกรชนจุณฺณมฺปิ. เอตมฺปีติ ปากติกจุณฺณมฺปิ.
ตนฺติ อามกมํสํ, น ขาทีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อามกโลหิตํ วา, น ปิวีติ สมฺพนฺโธ. อมนุสฺโสติ มนุสฺสสทิโส ภูโต. ตนฺติ อามกมํสโลหิตํ.
๒๖๕. ‘‘อฺชน’’นฺติ นามํ สามฺนฺติ อาห ‘‘อฺชนนฺติ สพฺพสงฺคาหกวจนเมต’’นฺติ. สพฺพสงฺคาหกวจนนฺติ สพฺเพสํ อฺชนานํ สงฺคาหกวจนํ. เอตนฺติ ‘‘อฺชน’’นฺติ เอตํ วจนํ. อฺชติ จกฺขุํ มกฺเขติ อเนนาติ อฺชนํ, อฺชติ จกฺขุํ พฺยตฺตํ กโรตีติ วา อฺชนํ, ตาลุโช ตติยกฺขโร. กปลฺลนฺติ กปลฺเล ปวตฺตํ. กปาลฺหิ ทีปสิขาย อุปริ นิกุชฺชิตฺวา ตตฺถ ปวตฺตํ มสิ ‘‘กปลฺล’’นฺติ วุจฺจติ. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทีปสิขโต คหิตมสี’’ติ. อฺชนูปปิสเนหีติ เอตฺถ อฺชเนหิ สทฺธึ อุปเนตุํ ปิสิตพฺพนฺติ อฺชนูปปิสนนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺชเนน สทฺธึ เอกโต ปิสิเตหี’’ติ. ‘‘เอกโต’’ติ อิมินา ‘‘สทฺธิ’’นฺติ ปทสฺเสว อตฺถํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. ยํกิฺจิ อฺชนูปปิสนํ จุณฺณํ น น วฏฺฏตีติ โยชนา. อถ วา น วฏฺฏติ น โหติ, วฏฺฏติเยวาติ โยชนา. อิมสฺมึ นเย ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อาขฺยาตปทํ กิริยานฺตราเปกฺขตฺตา กตฺตา โหติ. อาขฺยาเตสุปิ หิ กตฺตุตฺตฺจ กมฺมตฺตฺจ ลพฺภติ. จนฺทนนฺติอาทีนิ สุวิฺเยฺยาเนว.
อฏฺิมยนฺติ ¶ ปทสฺส อติพฺยาปิตโทสํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มนุสฺสฏฺึ เปตฺวา’’ติ. สลากฏฺานิยนฺติ เอตฺถ สลากา ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ สลากฏฺานิยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ สุสิรทณฺฑกาทิเก. สลากนฺติ อฺชนิสลากํ. โอทหนฺตีติ เปนฺติ. อํสพทฺธโกติ อํเส พทฺธติ อเนนาติ อํสพทฺธโก. ยมกนตฺถุกรณินฺติ นตฺถุ กรียติ อิมายาติ นตฺถุกรณี, ยมกา นตฺถุกรณี ยมกนตฺถุกรณี.
๒๖๗. ตํ สพฺพํ เตลปากนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อติ วิย ขิตฺตมชฺชานี’’ติ อิมินา อติ วิย ขิปียนฺติ ปกฺขิปียนฺตีติ อติขิตฺตานิ, ตานิเยว มชฺชานิ อติขิตฺตมชฺชานีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
ปณฺณเสทนฺติ ¶ ปณฺเณหิ เสทํ. องฺคารานนฺติ องฺคาเรหิ. ตตฺถาติ เตสุ ปํสุวาลิกาทีสุ. วาตหรณปณฺณานีติ วาตสฺส อปนยนานิ อุทฺทาลาทีนิ ปณฺณานิ. ตตฺถาติ เตสุ ปณฺเณสุ. นานาปณฺณภงฺคกุถิตนฺติ นานาปณฺณานิเยว ภฺชิตพฺพฏฺเน นานาปณฺณภงฺคํ, เตน กุถิตํ นานาปณฺณภงฺคกุถิตํ. อุณฺโหทกสฺสาติ อุณฺโหทเกน. ตตฺถาติ อุทกโกฏฺเก.
ปพฺเพ ปพฺเพติ ผฬุมฺหิ ผฬุมฺหิ. เยนาติ ปชฺเชน. ตํ ปชฺชํ อภิสงฺขริตุนฺติ โยชนา. ‘‘ปาทานํ สปฺปายเภสชฺช’’นฺติ อิมินา ปาทสฺส หิตํ ปชฺชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ติลกกฺเกนาติ เอตฺถ กกฺกสทฺทสฺส จุณฺณวาจกตฺตา ‘‘ปิฏฺเหี’’ติ วุตฺตํ. กพเฬน ปกฺขิปนํ กพฬิกํ. สตฺตุปิณฺฑสฺส ภตฺตกพฬสทิสตฺตา สตฺตุปิณฺฑนฺติ วุตฺตํ. อาณิ วิยาติ ขีลา วิย. ขาเรนาติ โลณสกฺขริกมเยน ขาเรน. วิกาสํ รุนฺธตีติ วิกาสิกํ, เตลรุนฺธนปิโลติกํ. วณกมฺมนฺติ วณสฺส, วเณ วา กมฺมํ.
๒๖๘. สปฺปทฏฺกาเลเยว กึ สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. อิทนฺติ มหาวิกฏํ, ปริภฺุชีกพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . อฺเสุ ปนาติ สปฺปทฏฺโต อฺเสุ ปน. สเจ ภูมิปตฺโต คูโถ โหติ, ปฏิคฺคเหตพฺโพติ โยชนา.
๒๖๙. วสีกรณปานกสมุฏฺิตโรโคติ กนฺติภาวสงฺขาตํ วสํ กโรติ อเนนาติ วสีกรณํ, เภสชฺชํ, ปิวเต ปานํ, ตํเยว ปานกํ, วสีกรณสฺส ปานกํ วสีกรณปานกํ, เตน สมุฏฺิโต โรโค วสีกรณปานกสมุฏฺิตโรโค. อิมินา ฆรทินฺนกาพาโธติ เอตฺถ ฆรณิยา ทินฺเนน วสีกรณปานเกน สมุฏฺิโต อาพาโธ ฆรทินฺนกาพาโธติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สีตาย อาโลเฬตพฺพนฺติ สีตาโลฬํ, อุทกํ. สีตาสทฺโท นงฺคลเลขาสงฺขาตํ ผาลปทฺธตึ มุขฺยโต วทติ, ผาลปทฺธติกเร ผาเล ลคฺคมตฺติกํ อุปจารโต วทติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สีตาย อาโลเฬตพฺพ’’นฺติ. อฏฺกถายมฺปิ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นงฺคเลนา’’ติอาทิ.
วิปกฺกคหณิโกติ วิเสเสน ปาจาปนคหณิโก. มุตฺตหรีตกนฺติ เอตฺถ ‘‘มุตฺต’’นฺติ สามฺโต วุตฺเตปิ โคมุตฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โคมุตฺตปริภาวิตํ หรีตก’’นฺติ. อิมินา มุตฺเตน ปริภาวิตํ หรีตกํ มุตฺตหรีตกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตณฺฑุลกสโฏติ ตณฺฑุลโธวโนทกกสโฏ โธตสินิทฺโธ, โสว มุคฺคปจิตปานีโยติ โยชนา. ‘‘มํสรเสนา’’ติ อิมินา มํสรโส มํเสน ปฏิจฺฉาเทตพฺพนฺติ ปฏิจฺฉาทนียนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ.
๑๖๓. คุฬาทิอนุชานนกถา
๒๗๒. หีติ ¶ สจฺจํ. ปกฺกตฺตาติ มุคฺคานํ ปกฺกภาวโต. เตติ มุคฺคา.
๒๗๔. อกปฺปิยกุฏิยนฺติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโต. อสฺสาติ ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ตมฺปีติ อุณฺหยาคุมฺปิ. ปิสทฺเทน ปเคว อามิสํ ปจิตุนฺติ ทสฺเสติ. อุตฺตณฺฑุลภตฺตนฺติ ปกฺกตณฺฑุลโต วิโยโคติ อุตฺตณฺฑุโล, อุกาโร หิ วิโยคตฺถวาจโก, อปกฺกตณฺฑุโลติ อตฺโถ. อุตฺตณฺฑุลมยํ ภตฺตนฺติ อุตฺตณฺฑุลภตฺตํ. สกึ กุถิเตสุ ขีรตกฺกาทีสุ อคฺคึ ทาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. พิฬาลาทีนํ ¶ สตฺตานํ สมูโห รูฬฺหีวเสน อุกฺกปิณฺฑโกติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘พิฬาลมูสิกโคธามงฺคุสา’’ติ. วิฆาสาทภาเวน นิหตมานตฺตา กายวาจํ ทเมตีติ ทมโก วิฆาสาโทติ อาห ‘‘วิฆาสาทา’’ติ.
๒๗๖. ตโต นีหฏนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. นีหฏนฺติ นีหริตฺวา หริตํ.
๒๗๘. วนฏฺํ โปกฺขรฏฺนฺติ เอตฺถ วเน ติฏฺตีติ วนฏฺโ, โปกฺขเร ติฏฺตีติ โปกฺขรฏฺโติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วเน เจวา’’ติอาทิ. ‘‘ปทุมินิคจฺเฉ’’ติ อิมินา โปกฺขรสทฺโท ปทุมวาจโกติ ทสฺเสติ. ยสฺส พีชํ องฺกุรํ น ชเนติ, ตํ ผลํ อพีชํ นามาติ โยชนา.
๑๖๗. สตฺถกมฺมปฏิกฺเขปกถา
๒๗๙. ทุกฺเขน รุปตีติ ทุโรปโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺเขน รุหตี’’ติ. สตฺถกมฺมํ วา วตฺถิกมฺมํ วาติ เอตฺถ สตฺเถน กาตพฺพํ กมฺมํ สตฺถกมฺมํ, วตฺถิปีฬนํ กาตพฺพํ กมฺมํ วตฺถิกมฺมนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา ปฏิจฺฉนฺเน’’ติอาทิ. ‘‘สูจิยา วา’’ติอาทินา สตฺถกมฺมนฺติ เอตฺถ ‘‘สตฺถ’’นฺติ ปทํ อุปลกฺขณมตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘สตฺเถน วา’’ติ ปทํ ‘‘ฉินฺทนํ วา ผาลนํ วา’’ติปเทหิ โยเชตพฺพํ. ‘‘สูจิยา วา กณฺฏเกน วา สตฺติกาย วา’’ติปทานิ ‘‘วิชฺฌนํ วา’’ติ ปเทน โยเชตพฺพานิ. ‘‘ปาสาณสกฺขลิกาย วา นเขน วา’’ติ ปทานิ ‘‘เลขนํ วา’’ติ ปเทน โยเชตพฺพานิ. เอตนฺติ สตฺเถน ฉินฺทนาทิกมฺมํ. เอตฺถ จาติ สตฺถกมฺมวตฺถิกมฺเมสุ. ตตฺถ ปนาติ สมฺพาเธ ปน. เตนาติ ขาราทินา. วจฺจมคฺเค ยาย เภสชฺชมกฺขิตาทานวฏฺฏิยา ¶ ขารกมฺมํ วา กโรนฺติ, ยาย เวฬุนาฬิกาย เตลํ วา ปเวเสนฺติ, สา เภสชฺชมกฺขิตาทานวฏฺฏิ วา สา เวฬุนาฬิกา วา วฏฺฏติเยวาติ โยชนา.
๒๘๐. ตํ ¶ ทิวสนฺติ ตสฺมึ ทิวเส. กิฺจิ สตฺถนฺติ โยชนา. อิมายาติ สุปฺปิยาย อฺํ กิฺจิ อเทยฺยํ กิมฺปิ ภวิสฺสตีติ โยชนา. ยตฺร นามาติ เอตฺถ ตฺรปจฺจโย การณตฺเถ โหตีติ อาห ‘‘ยสฺมา นามา’’ติ. ‘‘วีมํสี’’ติ อิมินา ปฏิเวกฺขีติ เอตฺถ ปฏิอวปุพฺโพ อิกฺขธาตุ วีมํสนตฺโถติ ทสฺเสติ. อสุกมํสนฺติ อสุกํ มํสํ, อสุกสฺส วา สตฺตสฺส มํสํ.
๑๖๙. หตฺถิมํสาทิปฏิกฺเขปกถา
๒๘๑. อรฺโกกา นามาติ สสพิฬาลาทโย สตฺเต ขาทนตฺถาย กุกติ อาททาตีติ โกโก อรฺเ ชาโต โกโก อรฺโกโก, สุนขสทิสาติ คามสุนเขน สทิสา. เตสนฺติ อรฺโกกานํ. โย ปนาติ สุนโข ปน, อุปฺปนฺโนติ สมฺพนฺโธ. คามสุนขิยาติ สามฺยตฺเถ สามิวจนํ. โกเกนาติ สหาทิโยเค กรณวจนํ. ตานิ ปทานิ ‘‘สํโยเคนา’’ติ ปเทน โยเชตพฺพานิ. ตสฺสาติ สุนขสฺส.
เอตฺถาติ มนุสฺสมํสาทีสุ. สชาติกตายาติ สมานชาติกภาวโต. อนุปทฺทวตฺถายาติ อนุปทฺทวตฺถํ, ปฏิกฺขิตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. อาปตฺตีติ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจเยน, เสเส ทุกฺกเฏน อาปตฺติ. อุทฺทิสฺส กตํ ปนาติ ภิกฺขุํ อุทฺทิสฺส กตมํสํ ปน.
๑๗๐. ยาคุมธุโคฬกาทิกถา
๒๘๒. เอกโกติ เอตฺถ เอกโต อสหายตฺเถ กปจฺจโยติ อาห ‘‘นตฺถิ เม ทุติโย’’ติ. โสติ พฺราหฺมโณ. วยํ กตฺวาติ ปริพฺพยํ กตฺวา, ปฏิยาทาเปสิ กิราติ โยชนา. อนุโมทนคาถายาติ อนุโมทนปกาสกาย คาถาย. ‘‘ปตฺถยตํ อิจฺฉต’’นฺติ ปทานํ อลมตฺถปโยเค สมฺปทานตฺตา วุตฺตํ ‘‘อลเมว ทาตุนฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ’’ติ. โสเยว คเหตพฺโพติ ‘‘ทาตุ’’นฺติภาวสฺส กตฺตุภาเวน โส เอว ปาโ คเหตพฺโพติ อตฺโถ.
๒๘๓. ยา ¶ ยาคุ ปวารณํ ชเนติ, สา ยาคุ โภชฺชยาคุ นามาติ โยชนา. ยนฺติ กาลํ. ‘‘อาทึ กตฺวา’’ติ อิมินา ยทคฺเคนาติ เอตฺถ อคฺคสทฺโท อาทฺยตฺโถ กิริยาวิเสสนตฺเถ กรณวจนนฺติ ¶ ทสฺเสติ. ‘‘สคฺคนิพฺพตฺตกปฺุ’’นฺติ อิมินา สคฺคาติ เอตฺถ ผลูปจารํ ทสฺเสติ. โสติ คุโฬ.
๒๘๔. ตถารูเปนาติ ตถาสภาเวน. คุฬสฺส อนุรูปสภาเวนาติ อตฺโถ.
๑๗๓. ปาฏลิคามวตฺถุกถา
๒๘๕. ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ, เอวํ ตถา สพฺพสนฺถริสนฺถตนฺติ โยชนา.
๒๘๖. สุนิโธ จ วสฺสกาโร จาติ เอตฺถ จกาเรหิ ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. อายมุขปจฺฉินฺทนตฺถนฺติ สุงฺกมุขสฺส ปจฺเฉทนตฺถํ. ‘‘ฆรวตฺถูนี’’ติ อิมินา วตฺถุสทฺทสฺส การณทพฺพตฺเถ ปฏิกฺขิปิตฺวา ภูเภทตฺถํ ทีเปติ. ตา เทวตา นาเมนฺติ กิราติ โยชนา. ยถานุรูปนฺติ ยํ ยํ โภคพลานุรูปํ. โลเกติ สตฺตโลเก. สทฺโทติ กิตฺติโฆโส. เตเนวาติ เตน สทฺทสฺส อพฺภุคฺคตเหตุนา เอว. ‘‘โอสรณฏฺานํ นามา’’ติ อิมินา อริยํ อายตนนฺติ เอตฺถ อายตนสทฺโท สโมสรณฏฺานตฺโถติ ทสฺเสติ. ยตฺตกํ กยวิกฺกยฏฺานํ นามาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วาณิชานํ…เป… กยวิกฺกยฏฺานํ นามา’’ติ อิมินา วณิชา ปตนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ วณิปฺปโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘วณิชปโต’’ติ วตฺตพฺเพ ชการโลโปติ ทฏฺพฺโพ. ปาฬิยํ ‘‘เตส’’นฺติ ปาเสสสฺส อชฺฌาหริตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เตสํ อริยายตนวาณิชปตาน’’นฺติ. เตสนฺติ จ สามฺยตฺเถ สามิวจนํ, นิทฺธารณตฺเถ วา วิภตฺตอปาทานตฺเถ วา. อิทนฺติ ปุรํ ¶ . ปุฏเภทนนฺติ เอตฺถ ปุฏํ ภินฺทนฺติ เอตฺถาติ ปุฏเภทนนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภณฺฑิกเภทนฏฺาน’’นฺติ. ‘‘สมุจฺจยตฺโถ วาสทฺโท’’ติ วุตฺตวจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตตฺร หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺราติ ปาฏลิปุตฺเต, ตีสุ วา อคฺคิอุทกมิถุเภเทสุ. ‘‘อฺมฺเภทา’’ติ อิมินา มิถุเภทาติ เอตฺถ มิถุสทฺทสฺส อฺมฺเววจนภาวํ ทสฺเสติ. อุฬุมฺปกุลฺลสทฺทานํ อตฺเถ สมาเนปิ กรณวิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุฬุมฺป’’นฺติอาทิ. อุฬุ วุจฺจติ อุทกํ, ตโต ปาติ รกฺขตีติ อุฬุมฺโป. กํ วุจฺจติ อุทกํ, ตสฺมึ อุลติ คจฺฉตีติ กุลฺโล.
อณฺณวนฺติ เอตฺถ อณฺณโว นาม กึ สมุทฺทสฺส นามนฺติ อาห ‘‘อณฺณว’’นฺติอาทิ. ‘‘อณฺณว’’นฺติ เอตํ นามํ อุทกฏฺานสฺส อธิวจนนฺติ โยชนา. อณฺโณ วุจฺจติ อุทกํ, ตํ เอตสฺมึ ¶ อตฺถีติ อณฺณโว. สรสทฺทสฺส อการาทิมฺหิ จ กณฺเฑ จ ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘สรนฺติ อิธ นที อธิปฺเปตา’’ติ. อิธาติ อิมิสฺสํ คาถายํ. อิทนฺติ อตฺถชาตํ.
เยติ อริยา. เตติ อริยา, ตรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วิสชฺชปลฺลลานีติ เอตฺถ วิสชฺชสทฺโท ตฺวาปจฺจยนฺโต, ปลฺลลสทฺโท นินฺนฏฺานวาจโกติ อาห ‘‘วิสชฺช…เป… นินฺนฏฺานานี’’ติ. อยํ ปน ชโน กุลฺลํ พนฺธตีติ โยชนา. ติณฺณา เมธาวิโน ชนา อิติ วุตฺตํ โหตีติ โยชนา.
๒๘๗. อนนุโพธาติ เอตฺถ การณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘อพุชฺฌเนนา’’ติ. สนฺธาวิตํ สํสริตนฺติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส กมฺมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มยา จ ตุมฺเหหิ จา’’ติ. อิมินา กตฺตุตฺเถ สามิวจนนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ตปจฺจยสฺส ภาวตฺถํ ทสฺเสติ. สํสิตนฺติ เอตฺถ สรธาตุยา รกาโร โลโปติ อาห ‘‘สํสริต’’นฺติ. ‘‘ตณฺหารชฺชู’’ติ อิมินา ภวโต ภวํ เนตีติ ภวเนตฺตีติ วจนตฺเถน ตณฺหารชฺชุ ภวเนตฺติ นามาติ ทสฺเสติ.
๒๘๙. วณฺณวตฺถาลงฺการานิ ¶ สามฺวเสน ‘‘นีลา’’ติ วุตฺตานีติ อาห ‘‘นีลาติ อิทํ สพฺพสงฺคาหก’’นฺติ. ตตฺถาติ ‘‘นีลา’’ติอาทิปาเ. เตสนฺติ ลิจฺฉวีนํ. ปกติวณฺณา นีลา น โหนฺตีติ โยชนา. เอตนฺติ ‘‘นีลา’’ติอาทิวจนํ. ปฏิวตฺเตสีติ เอตฺถ วตุธาตุ อุปสคฺควเสน วา อตฺถาติสยวเสน วา ปหรณตฺโถติ อาห ‘‘ปหาเรสี’’ติ. ‘‘สชนปท’’นฺติ อิมินา สาหารนฺติ เอตฺถ อาหารสทฺโท ชนปทตฺโถติ ทสฺเสติ. ชนปโท หิ ยสฺมา นครสฺส ปริวารภาเวน อาหริตพฺโพ, อิมสฺมา จ ราชปุริสา พลึ อาหรนฺติ, ตสฺมา อาหาโรติ วุตฺโต. สชนปทํ เวสาลึ ทชฺเชยฺยาถาติ โยชนา. องฺคุลึ โผเฏสุนฺติ เอตฺถ ผุฏธาตุ สฺจลนตฺโถติ อาห ‘‘องฺคุลึ จาเลสุ’’นฺติ. อิตฺถิกายาติ อิตฺถีเยว ปุริสโต ขุทฺทกฏฺเน อิตฺถิกา, ตาย.
๑๗๘. สีหเสนาปติวตฺถุกถา
๒๙๐. ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมนฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘การณสฺส อนุการณ’’นฺติ. ‘‘ปเรหี’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺต’’อิติ ปเท กตฺตา. ‘‘วุตฺตการเณนา’’ติปทํ ‘‘สการโณ’’ติปเท กรณํ. โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ ตุมฺหากํ วาโทติ โยชนา. ‘‘วิฺูหี’’ติ ปทํ ‘‘ครหิตพฺพ’’อิติ ปเท กตฺตา. ‘‘ครหิตพฺพการณ’’นฺติ ปทํ ‘‘น อาคจฺฉตี’’ติ ปเท กมฺมํ ¶ . อนพฺภกฺขาตุกามาติ เอตฺถ อภิตฺยูปสคฺโค อภิภวนตฺโถ อาปุพฺโพ ขาธาตุ ปกถนตฺโถติ อาห ‘‘อภิภวิตฺวา น อาจิกฺขิตุกามา’’ติ.
๒๙๓. อนุวิจฺจการนฺติ เอตฺถ อนุวิจฺจสทฺโท วิจธาตุ ตฺวาปจฺจยนฺโตติ อาห ‘‘อนุวิจิตฺวา’’ติ. ‘‘จินฺเตตฺวา’’ติ อิมินา วิจธาตุยา าณตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา กาตพฺพนฺติ การนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏากนฺติ ธชปฏากํ. ‘‘อาหิณฺเฑยฺยุ’’นฺติ อิมินา ปริยาเยยฺยุนฺติ เอตฺถ ปริปุพฺพอาปุพฺพ ยาธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสติ. ปาฬิยํ ‘‘ปริหเรยฺยุ’’นฺติปิ ปาโ. อาหิณฺเฑยฺยุนฺติ อาหิณฺฑนฺติ. มุทฺธโช ตติยกฺขโร ¶ . โอปานภูตนฺติ เอตฺถ โอปาโน วิย ภูโต โอปานภูโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ิต’’นฺติ. ‘‘อุทปาโน’’ติ อิมินา โอปานสทฺโท อุทปานตฺโถติ ทสฺเสติ. อุทปาโน หิ สพฺเพ ชนา โอสริตฺวา ปิวนฺติ เอตฺถาติ โอปาโนติ วุจฺจติ. อิเมสนฺติ นิคณฺานํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. สมฺปตฺตานํ ทานํ ทาตพฺพเมว, ตสฺมา มา อุปจฺฉินฺทิตฺถาติ โยชนา. อุทฺทิสฺสาติ ตฺวาปจฺจยนฺตสทฺโท ‘‘กต’’นฺติ อุตฺตรปเทน สมาโสติ อาห ‘‘อุทฺทิสิตฺวา กต’’นฺติ. เอเสว นโย ‘‘ปฏิจฺจกมฺม’’นฺติ เอตฺถาปิ.
๒๙๔. ปฏิจฺจกมฺมนฺติ เอตํ นามํ นิมิตฺตกมฺมสฺส อธิวจนนฺติ โยชนา. โยติ โย โกจิ ชโน. วธกสฺส ปาณฆาตกมฺมํ โหติ วิย, ตสฺสาปิ โหตีติ โยชนา. น ชีรนฺตีติ เอตฺถ ชรธาตุ คตฺยตฺโถติ อาห ‘‘น คจฺฉนฺตี’’ติ.
๑๗๙. กปฺปิยภูมิอนุชานนกถา
๒๙๕. พหารามโกฏฺเกติ เอตฺถ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘พหารามโกฏฺกสมีเปติ อารามโกฏฺกสฺส พหิ สมีเปติ อตฺโถ’’ติ. อจฺฉนฺตีติ วสนฺติ. เอตนฺติ ‘‘ปจฺจนฺติม’’นฺติ เอตํ วจนํ. ธุรวิหาโรปีติ ปธานวิหาโรปิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. อนุปเคเยวาติ ปาโตเยว. โอรวสทฺทนฺติ อุจฺจรวสงฺขาตํ สทฺทํ. กปิลสุตฺตปริโยสาเนติ สุตฺตนิปาเต (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.กปิลสุตฺตวณฺณนา) สงฺคหิตสฺส กปิลสุตฺตสฺส ปริโยสาเน. ปฺจสตานํ เกวฏฺฏปุริสานนฺติ สมฺพนฺโธ.
อุสฺสาวนนฺติกาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. โย วิหาโร กริยตีติ สมฺพนฺโธ. ภูมิยา คติ วิย คติ เอเตสนฺติ ภูมิคติกา. ปติฏฺาเปนฺเตหิ พหูหิ ภิกฺขูหิ ปติฏฺาเปตพฺโพติ ¶ สมฺพนฺโธ. นิจฺฉาเรนฺเตหิ ภิกฺขูหีติ โยชนา. สยนฺติ ภิกฺขุ. ตํ ปนาติ ‘‘สงฺฆสฺส กปฺปิยกุฏึ อธิฏฺามี’’ติ วจนํ ปน. อวตฺวาปีติ ปิสทฺโท ตถา ‘‘วตฺวาปี’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. อฏฺกถาสูติ ¶ มหาอฏฺกถาทีสุ ตีสุ อฏฺกถาสุ. เอตฺถาติ อุสฺสาวนนฺติกกุฏิยํ. ‘‘สมกาลํ วฏฺฏตี’’ติ วจนํ ทฬฺหีกโรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. วจเนติ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ วจเน. ตสฺมินฺติ ถมฺเภ. เตเนวาติ อกตภาเวเนว. หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ พหูสุ.
ยโตติ อิฏฺกสิลามตฺติกาปิณฺฑโต. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘พหูหิ สมฺปริวาเรตฺวา กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ วุตฺตนเยเนว. อิฏฺกาทโยติ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ อธิฏฺาตพฺพอิฏฺกาทโย. อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตถาติ ยถา อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตถา. ถมฺภาทีนิ อุกฺขิปิตฺวา ปติฏฺาปนฺจ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ สาวนฺจ อนฺตํ ปริโยสานเมติสฺสาติ อุสฺสาวนนฺติกา.
ตาสูติ ทฺวีสุ โคนิสาทิกาสุ. ยตฺถาติ กุฏิยํ. เนว อาราโม ปริกฺขิตฺโต โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปุน ยตฺถาติ กุฏิยํ. อยนฺติ กุฏิ. อุภยตฺถาปีติ อารามวิหารโคนิสาทิกาสุ ทฺวีสุปิ. พหุตรํ ปริกฺขิตฺโตปิ ปริกฺขิตฺโตเยว นามาติ โยชนา. เอตฺถาติ อุปฑฺฒปริกฺขิตฺตพหุตรปริกฺขิตฺตอาราเม. คาโว ปวิสิตฺวา ยถาสุขํ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ โคนิสาทา โคสาลา. โคนิสาทา วิยาติ โคนิสาทิกา กุฏิ.
มนุสฺสา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอสาติ กุฏิ. วุตฺเตปีติ ปิสทฺเท, ‘‘กปฺปิยกุฏึ เทมา’’ติ วากฺยํ อเปกฺขติ. อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยสฺมา วฏฺฏติ, ตสฺมาติ โยชนา. เตสนฺติ เสสสหธมฺมิกเทวมนุสฺสานํ. เตหีติ เสสสหธมฺมิกเทวมนุสฺเสหิ. ปุนปิ วุตฺตํ, กึ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุสฺส…เป… โหตี’’ติ. อปีติ ตทฺเสํ. ตนฺติ วจนํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. สงฺฆสฺส สนฺตกเมว วา ภิกฺขุสฺส สนฺตกเมว วาติ โยชนา. อิติ ตสฺมา สุวุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. คหปตีนํ สนฺตกํ คหปติ กุฏิ. ‘‘กมฺมวาจํ สาเวตฺวา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ กมฺมวาจมวตฺวา อปโลกเนนปิ กปฺปิยตฺตา. กมฺมวาจาย ¶ วา อปโลกเนน วา สมฺมนิตพฺพาติ สมฺมุติ กุฏิ. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
ยํ อามิสํ วุตฺถํ, สพฺพํ ตํ อามิสนฺติโยชนา. อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปโหนเก เคเห วุตฺถํ ปิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยํ ปน สงฺฆิกํ วา ปุคฺคลิกํ วา อตฺถีติ โยชนา. เตสํเยวาติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนเมว ¶ . เอกรตฺตมฺปิ ปิตํ ยํ สนฺตกํ อตฺถีติ โยชนา. ตนฺติ สงฺฆิกาทิ. ตตฺถาติ อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปโหนกเคเห. เอตนฺติ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกสงฺขาตํ ยาวยามกาลิกํ, ‘‘น กปฺปตี’’ติ พฺยติเรกสฺส อนฺวยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สตฺตาหกาลิกํ ปนา’’ติอาทิ.
ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. ตตฺร วจเนติ หิ อตฺโถ. สามเณโร เทตีติ สมฺพนฺโธ. ยํกิฺจิ ตณฺฑุลาทิกํ อามิสนฺติ โยชนา. มุขสนฺนิธิ นามาติ อาปตฺติยา มุโข อุปาโย สนฺนิธิ นามาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ มหาปจฺจริยํ, มุขสนฺนิธิอนฺโตวุตฺเถสุ วา. ภิกฺขุ ปจิตฺวา ปริภฺุชตีติ สมฺพนฺโธ. อามิสสํสฏฺนฺติ อามิเสน สํสคฺคํ.
ชหิตวตฺถุกาติ ชหิตํ วตฺถุ เอตาสนฺติ ชหิตวตฺถุกา. อุสฺสาวนนฺติกา กตาติ สมฺพนฺโธ. สาติ อุสฺสาวนนฺติกา. โย โยติ ถมฺโภ วา ภิตฺติปาโท วา. อิฏฺกาทีหิ กตา อุสฺสาวนนฺติกาติ โยชนา. จยสฺสาติ อธิฏฺานสฺส. เยหิ ปน อิฏฺกาทีหีติอาทิสทฺเทน ถมฺภสิลามตฺติกาโย สงฺคณฺหาติ. ตทฺเสูติ เตหิ อธิฏฺิตอิฏฺกาทีหิ อฺเสุ.
ปาการาทิปริกฺเขเปติ อุปจารสีมาปริจฺฉินฺนสฺส อารามสฺส ปาการาทินา ปริกฺเขเป กเต. ปาการาทีติ อาทิสทฺเทน วตึ สงฺคณฺหาติ. กปฺปิยกุฏึ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ โคนิสาทิกาย อภาเวน เสสาสุ ¶ ตีสุ กปฺปิยกุฏีสุ ยํกิฺจิ กปฺปิยกุฏึ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. อิตรา ปนาติ อุสฺสาวนนฺติกโคนิสาทิกาหิ อฺา. ทฺเวติ อุโภ คหปติสมฺมุติโย, ชหิตวตฺถุกาว โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปกฺขปาสกมณฺฑลนฺติ ทฺเว ปกฺเข อปตนตฺถาย ปสติ พนฺธตีติ ปกฺขปาสโก, มณฺฑลนฺติ ฉทนโกฏิโคปานสีนํ อุปริ ปิตกฏฺวิเสโส, ปกฺขปาสโก จ มณฺฑลฺจ ปกฺขปาสกมณฺฑลํ.
ยตฺราติ ยสฺมึ าเน. อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวาติ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา. จีวรวิกปฺปนํ วิย สาเปกฺขวิสฺสชฺชนมฺปิ วฏฺฏตีติ วทนฺติ. ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. โสติ กรวีกติสฺสตฺเถโร, ปสฺสิตฺวา ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. เถโรติ มหาสิวตฺเถโร. ลูขทิวเสติ อสินิทฺธทิวเส. ตโตติ พฺรวนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ มหาสิวตฺเถรํ. ปมุเขติ คพฺภสฺส ปมุเข. ตนฺติ สพฺพิกุมฺภึ. พหีติ วิหารสฺส พหิ. โสติ มหาสิวตฺเถโร.
๑๘๐. เมณฺฑกคหปติวตฺถุกถา
๒๙๖. ‘‘พหิทฺวาเร’’ติ ¶ เอตฺถ กสฺส พหิทฺวาเรติ อาห ‘‘ธฺาคารสฺส พหิทฺวาเร’’ติ. อาฬกถาลิกนฺติ เอตฺถ อาฬกตณฺฑุลปจนกํ คณฺหกถาลิ อาฬกถาลิ, ตาย ปจิตํ ภตฺตํ อาฬกถาลิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาฬกตณฺฑุลปจนกถาลิก’’นฺติ. พฺยฺชนภณฺฑิกนฺติ พฺยฺชนปริกฺขาริกํ, พฺยฺชนปริวารกนฺติ อตฺโถ. อิมินา สูปภิฺชนกนฺติ เอตฺถ สูปสทฺโท พฺยฺชนวาจโก, ภิฺชนกสทฺโท ภณฺฑิกปริยาโยติ ทสฺเสติ. ทาสกมฺมกรโปริสนฺติ เอตฺถ ทาสโปริสา จ กมฺมกรโปริสา จ ทาสกมฺมกรโปริสํ, สมาหารทฺวนฺโท ปุพฺพปเท อุตฺตรโลโป, อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทาสปุริเส จ กมฺมกรปุริเส จา’’ติ. โปริสสทฺโทปิ ปุริสสทฺเทน สมาโน ‘‘ปุริโส เอว โปริโส’’ติ อตฺเถน. ธุวภตฺเตนาติ เอตฺถ ธุวสทฺโท นิจฺจปริยาโยติ อาห ‘‘นิจฺจกาล’’นฺติ. ทุยฺเหน ขีเรนาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เมณฺฑกวตฺถุสฺมึ ปนา’’ติ ปาโต ปฏฺาย ยาว ‘‘ขณฺเว ทุยฺเหนา’’ติ ¶ ปาา เกสุจิเยว อฏฺกถาโปตฺถเกสุ อตฺถิ. เอตฺถาติ เมณฺฑกวตฺถุมฺหิ. โครเสติ ควเยหิ นิพฺพตฺเต ขีรทธิตกฺกนวนีตสพฺพิสงฺขาเต รเส. ปาเถยฺยนฺติ ปถสฺส หิตํ ปาเถยฺยํ. ตฺวาติ ปาเถยฺยมิจฺฉตีติ ตฺวา. ภิกฺขาจารวตฺเตน วาติ อฺาตกอปวาริตฏฺานโต ภิกฺขาจารวตฺเตน วา. ยาจิตฺวาปีติ ปิสทฺโท ปเคว ภิกฺขาจารวตฺเตนาติ ทสฺเสติ. ยตฺตเกน ปาเถยฺเยนาติ สมฺพนฺโธ.
๑๘๒. เกณิยชฏิลวตฺถุกถา
๓๐๐. กาเชหีติ เอตฺถ กาชสฺส คณนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฺจหิ กาชสเตหี’’ติ. เอเกน กาเชน ทฺวินฺนํ กุฏานํ คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กุฏสหสฺส’’นฺติ. โวติ ตุมฺเห. สุฏฺุ ปสนฺโนติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ‘‘อฏฺ ปานานี’’ติ ปาเ, อฏฺสุ ปาเนสุ วา. ‘‘อมฺเพหิ กตปาน’’นฺติ อิมินา มชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ อามปกฺเกสุ. กโรนฺเตน กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อาทิจฺจปาเกนาติ อาทิจฺจเหตุนา ปจเนน. ปุเรภตฺตเมว กปฺปตีติ ภิกฺขุนา สยํ กตตฺตา ปุเรภตฺตเมว กปฺปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเนหี’’ติอาทิ. กตํ อมฺพปานนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพปาเนสูติ ชมฺพุปานาทีสุ สพฺเพสุ ปาเนสุ.
เตสูติ ¶ ชมฺพุปานาทีสุ สตฺตสุ ปาเนสุ. ปนสทฺโท วิเสสตฺถโชตโก. ชมฺพุผเลหีติ อาเมหิ วา ปกฺเกหิ วา ชมฺพุผเลหิ. อฏฺิเกหีติ อฏฺิ อสฺมิมตฺถีติ อฏฺิกํ ผลํ. ชาติรเสนาติ ยถาชาเตน รเสน. อิมินา มธุสกฺขรกปฺปุราทีหิ น โยเชตพฺโพติ ทสฺเสติ. ตํ ปนาติ มธุกปานํ ปน. มุทฺทิกาติ มุทฺทิกผลานิ. สาลุเกติ กนฺเท. สตฺตนฺนํ ธฺานํ ผลรสนฺติ ตณฺฑุลโธวโนทกํ. ‘‘ปกฺกฑากรส’’นฺติ อิมินา อปกฺกฑากรสํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. หีติ สจฺจํ, วิตฺถาโร วา. รโสติ ปกฺกรโส. ปฏิคฺคเหตฺวา ปิตสพฺพิอาทีหิ ปกฺกานํ ยาวชีวิกานํ ปตฺตานํ รโสติ โยชนา. ปกฺกํ ยาวชีวิกปตฺตรสนฺติ สมฺพนฺโธ. ยาวกาลิกปตฺตานมฺปีติ ปิสทฺโท ปเคว ¶ ยาวชีวิกปตฺตานนฺติ ทสฺเสติ. ยํ ปานนฺติ ยํ มธุกปุปฺผรสปานํ. โสติ มธุกปุปฺผรโส. เตนาติ มธุกปุปฺเผน. ยโต กาลโต ปฏฺาย มชฺชํ น กโรนฺติ, ตโตติ โยชนา. อุจฺฉุรโส นิกสโฏ ปจฺฉาภตฺตํ วฏฺฏติ สตฺตาหกาลิกตฺตา. อิเม จตฺตาโร รสาติ ผลปตฺตปุปฺผอุจฺฉุรสสงฺขาตา อิเม จตฺตาโร รสา. อคฺคิหุตฺตมุขาติ ยฺา อคฺคิหุตมุขา, อคฺคิหุตเสฏฺาติ อตฺโถ.
๑๘๓. โรชมลฺลาทิวตฺถุกถา
๓๐๑. สงฺกรมกํสูติ เอตฺถ สงฺกรสทฺทสฺส ยุทฺธตฺถาทีสุ ปวตฺตนโต อิธ ปฏิฺาตตฺเถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กติกมกํสู’’ติ. กติกนฺติ ปฏิฺาตสงฺขาตํ กติกํ. อุฬารํ โขติ เอตฺถ อุฬารสทฺโท เสฏฺวาจโก. เสฏฺนฺติ จ สุนฺทรเมวาติ อาห ‘‘สุนฺทรํ โข เต อิท’’นฺติ. เตติ ตุยฺหํ. ‘‘พหุกโต’’ติ ปทสฺส กตพหุมาโนติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปสาทพหุมาเนนา’’ติ. ‘‘ปิฏฺมยํขาทนีย’’นฺติ อิมินา ปิฏฺขาทนียนฺติ เอตฺถ มยสทฺทโลปํ ทสฺเสติ.
๓๐๓. ปฏิภาเนยฺยกาติ เอตฺถ ปฏิภาเน นิยุตฺตา ปฏิภาเนยฺยกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิภานสมฺปนฺนา’’ติ. ‘‘นิทฺโทสสิปฺปา’’ติ อิมินา ปริโยทาตสิปฺปาติ เอตฺถ ปริสมนฺตโต โอทาตํ สิปฺปํ เอเตสนฺติ ปริโยทาตสิปฺปาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. สิปฺปตฺถิเกหิ สิยติ เสวิยตีติ สิปฺปํ, สิปฺปิกานํ หิตาย เสติ ปวตฺตตีติ วา สิปฺปํ, โอฏฺโช ปมกฺขโร. นาฬิยาวาปเกนาติ ปทสฺส ทฺวนฺทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นาฬิยา เจว อาวาปเกน จา’’ติ. อิมินา ยกาโร ปทสนฺธิมตฺโตติ ทสฺเสติ. ‘‘นาฬิยา วา ปสิพฺพเกนา’’ติปิ ปาโ, โส อปาโเยว. โก อาวาปโก นามาติ อาห ‘‘อาวาปโก นาม ยตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ ถวิเก. อิมินา อาหริตฺวา ยถาลทฺธํ วปนฺติ ปกฺขิปนฺติ เอตฺถาติ อาวาปโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. วป พีชนิกฺเขเปติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๕ ปการนฺตธาตุ) วุตฺตํ. อิธ ปน ¶ ปกฺขิปเนติ ทฏฺพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปกฺขิปนฺตี’’ติ. ปริหริตุเมวาติ ปริคฺคเหตฺวา ¶ หริตุเมว. เวตนนฺติ ภตึ. โยติ ภิกฺขุ. ตํ วาติ ปริหริตขุรภณฺฑํ วา. อฺํ วาติ อฺสฺส สนฺตกํ วา.
๓๐๔. อิทนฺติ ทสมภาคทานํ. ทส โกฏฺาเสติ ทส ปฏิวีเส.
๑๘๕. จตุมหาปเทสกถา
๓๐๕. อิทํ น กปฺปตีติอาทีติ ‘‘อิทํ น กปฺปตี’’ติอาทโย อิเม จตฺตาโร มหาปเทเสติ โยชนา. อปสฺสยํ กตฺวา ทิสิยนฺติ เอตฺถาติ อปเทสา โอกาสา, อปสฺสยํ กตฺวา ทิสิยนฺติ เอเตหีติ วา อปเทสา การณา, ‘‘มหนฺตา อปเทสา มหาปเทสา. ตฺจาติ มหาปเทสสงฺขาตํ ตฺจ สุตฺตํ, คเหตฺวาติ โยชนา. ปริมทฺทนฺตาติ ปุนปฺปุนํ มทฺทนฺตา, อุปปริกฺขนฺตาติ อตฺโถ. อิทนฺติ การณํ. ตนฺติ นวมหาผลอปรณฺณํ. ตานีติ ขุทฺทกผลปานานิ. หีติ สจฺจํ.
เตสนฺติ ฉนฺนํ จีวรานํ. ตตฺถาติ ฉสุ อนุโลมจีวเรสุ. ‘‘ปาณเกหิ สฺชาตวตฺถ’’นฺติ อิมินา โกเสยฺยวตฺถภาวํ ทสฺเสติ. ทฺเว ปฏาติ จีนปฏโสมารปฏา. ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมนฺติ โยชนา.
เตสํเยวาติ ทฺวินฺนํ ปตฺตานเมว. เตสํเยวาติ ติณฺณํ ตุมฺพานเมว. เตสํเยวาติ ทฺวินฺนํ กายพนฺธนานเมว. เสตจฺฉตฺตนฺติ เสเตหิ วตฺเถหิ กตํ ฉตฺตํ. เตสํเยวาติ ติณฺณํ ฉตฺตานเมว.
สมฺภินฺนรสนฺติ สํสคฺครสํ. เอตฺถ ภิชฺชิตฺถาติ ภินฺโนติ วจนตฺเถน ภิทิธาตุ ทฺวิธากรณสงฺขาโต เภทตฺโถ โหติ, ธาตฺวตฺถพาธเกน สํตฺยูปสคฺเคน ภิทิธาตุยา เภทตฺถํ พาเธตฺวา สํสคฺคตฺถวาจโก โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ฉลฺลิมฺปีติ ตจมฺปิ. สกเลเนวาติ ฉลฺลิยา เอว. ปายาเสน อสํสฏฺํ ยํ สพฺพีติ โยชนา. ตานีติ ตกฺโกลชาติผลาทีนิ. ยฏฺิมธุกาทีสุปีติ มธุลฏฺิกาทีสุปิ. ‘‘ลฏฺิมธุกาทีสุปี’’ติ วา ปาโ, โส อปาโเยว. ยํ ยนฺติ วตฺถุ. ยถาติ เยนากาเรน, โธวิยมาเน ตจฺฉิยมาเนติ สมฺพนฺโธ.
สมฺภินฺนรสนฺติ ¶ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สํสฏฺ’’นฺติ. สภาวนฺติ ยาวกาลํ กปฺปิยสภาวํ ¶ . ตสฺมาติ ยสฺมา อุปเนติ, ตสฺมา. เตนาติ สตฺตาหกาลิเกน. ตทหุปฏิคฺคหิตนฺติ ตทเหว ปฏิคฺคหิตํ. ทฺวีหปฏิคฺคหิเตน สตฺตาหกาลิเกนาติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺถาติ กาลิกสํสคฺเค. อาปตฺติโย เวทิตพฺพาติ ยถากฺกมํ อาปตฺติโย เวทิตพฺพา. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ เภสชฺชกฺขนฺธเก.
อิติ เภสชฺชกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๗. กถินกฺขนฺธกํ
๑๘๗. กถินานุชานนกถา
๓๐๖. กถินกฺขนฺธเก ปาเวยฺยกาติ เอตฺถ ปาวารฏฺเ นิวสนฺตีติ ปาเวยฺยกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาวารฏฺวาสิโน’’ติ. ตตฺถาติ ปาวานามเก รฏฺเ. เอโก ปิตา เอเตสนฺติ เอกปิตุกา. เต จ เต ภาตโร เจติ เอกปิตุกภาตโร, เตสํ. เอตนฺติ ‘‘ปาเวยฺยกา’’ติ เอตํ นามํ. เตสูติ ปาเวยฺยเกสุ. ‘‘ธุตงฺคสมาทานวเสนา’’ติ วิเสสนสฺส พฺยวจฺเฉทภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘น อรฺวาสมตฺเตนา’’ติ. วิเสสนฺหิ ทุวิธํ พฺยวจฺเฉทํ, ตปฺปากฏิกรณฺจาติ. เตสนฺติ ปาเวยฺยกานํ. ปิณฺฑปาติกาทิภาเวปีติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺโท อารฺกํ อเปกฺขติ. เอตนฺติ ‘‘สพฺเพ อารฺกา’’ติอาทิ เอตํ วจนํ. อิเม ปนาติ ปาเวยฺยกา ปน. อุทกสํคเหติ เอตฺถ อุทเกน สํคเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทเกน สํคหิเต’’ติ. ‘‘ถเล จ นินฺเน จา’’ติ อิมินา ‘‘อุทกสํคเห’’ติ ปทสฺส สรูปํ ทสฺเสติ.
อุทกจิกฺขลฺโลติ อุทเกน โลฬิโต จิกฺขลฺโล อุทกจิกฺขลฺโล. โอกปุณฺเณหีติ เอตฺถ โอกสทฺโท อุทกเววจโนติ อาห ‘‘อุทกปุณฺเณหี’’ติ. อุทกฺหิ อุจยติ สมวายภาเวน ปวตฺตตีติ โอกนฺติ ¶ วุจฺจติ. เตสนฺติ ปาเวยฺยกานํ. ฆนานีติ นิรนฺตรานิ. เตสูติ จีวเรสุ. เตนาติ จีวรานํ ฆนตฺตา, อุทกสฺส จ น ปคฺฆรณตฺตา. ภควตา ‘‘อวิวทมานา ผาสุกํ วสฺสํ วสิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิยมานาปิ เต ภิกฺขู ยถาปุจฺฉิตํ อวตฺวา กสฺมา ผาสุกปทํ อปเนตฺวา ¶ ‘‘อวิวทมานา วสฺสํ วสิมฺหา’’ติ อโวจุนฺติ อาห ‘‘อวิวทมานา วสฺสํ วสิมฺหาติ เอตฺถา’’ติอาทิ. อุกฺกณฺิตตาย จาติ เอตฺถ จสทฺโท ‘‘ผาสุตาย อภาเวนา’’ติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพ. เสนาสนผาสุตาย อภาเวน จ ภควโต ทสฺสนาลาเภน อุกฺกณฺิตตาย จาติ หิ อตฺโถ. อนมตคฺคิยกถนฺติ สํยุตฺตนิกาเย อนมตคฺคิยสุตฺตนฺตกถํ (สํ. นิ. ๒.๑๓๕). สพฺเพว เต ปาเวยฺยกา ภิกฺขูติ โยชนา. ตนฺติ อนมตคฺคิยกถํ. ตโตติ ธมฺมกถนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. ภควา อามนฺเตสีติ สมฺพนฺโธ. เอกํ จีวรนฺติ สงฺฆาฏึ. สนฺตรุตฺตเรนาติ สห อนฺตเรนาติ สนฺตรํ, สนฺตรฺจ ตํ อุตฺตรฺเจติ สนฺตรุตฺตรํ, เตน. อสฺสุติ ภเวยฺยุํ. อภวิสฺสํสูติ หิ อตฺโถ. สตฺตมีวิภตฺติกาลาติปตฺติวิภตฺตีนํ สมานตฺถภาโว สทฺทสตฺเถสุ วุตฺโตเยว. จสทฺโท อุปนฺยาสตฺโถ. เอส กถินตฺถาโร นามาติ โยชนา. อนุชานิตุกาโม หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ. โวการสฺส นิปาตมตฺเต สติ กถมตฺโถ ภวิสฺสตีติ อาห ‘‘อตฺถตกถินานนฺติ อตฺโถ’’ติ. อตฺถตกถินานํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. ลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิ. หิสทฺโท ลทฺธคุณโชตโก. ปรโตติ ปรมฺหิ. ‘‘โส ตุมฺหาก’’นฺติ วา ‘‘โส โว’’ติ วา อวตฺวา ‘‘โส เนสํ ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตตฺตา โว-กาโร นิปาตมตฺโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘โวติ สามิวจนเมเวต’’นฺติ อิมินา โว ตุมฺหากนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. เอวํ สติ ‘‘ปรโต โส เนส’’นฺติ เอตฺถ กถมตฺโถ ภวิสฺสตีติ อาห ‘‘โส เนสนฺติ เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ. เย ตุมฺเห อตฺถตกถินา, เตสํ ตุมฺหากนฺติ โยชนา. กถินสทฺโท ถิรตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก ¶ . อนามนฺตจาราทิกานํ ปฺจานิสํสานํ อนฺโตกรณสมตฺถภาเว ถิรนฺติ อตฺโถ.
ตตฺถาติ อนามนฺตจาราทีสุ ปฺจานิสํเสสุ. อนามนฺตจาโรติ เอตฺถ จรณํ จาโร, อนามนฺเตตฺวา จาโร อนามนฺตจาโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนามนฺเตตฺวา จรณ’’นฺติ. ‘‘อสมาทาย จรณ’’นฺติ อิมินา อสมาทานจาโรติ เอตฺถ ปุพฺพปเท ตฺวาปจฺจยสฺส อนาเทสํ กตฺวา อสมาทานจาโรติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ยาวตตฺถจีวรนฺติ เอตฺถ อาการโลเปน สนฺธีติ อาห ‘‘ยาวตา จีวเรน อตฺโถ’’ติ. ‘‘ยาวทตฺถจีวร’’นฺติปิ ปาโ, เอวํ สติ ทกาโร ปทสนฺธิมตฺโต. ยาวสทฺโท ปริจฺเฉทตฺถวาจโก, น อภิวิฌตฺถวาจโก. อตฺถสทฺเทน สมาโส โหติ. โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโทติ เอตฺถ ตตฺถสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กถินตฺถารสีมาย’’นฺติ. ตตฺรุปฺปาเทนาติ ตตฺร กถินตฺถารสีมายํ อุปฺปาเทน มูเลน. ‘‘จีวรํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ¶ อิมินา จีวรุปฺปาโทติ เอตฺถ จีวรเมว อุปฺปาโท จีวรุปฺปาโทติ วิเสสนปรปทตฺตํ ทสฺเสติ.
เกติ กิตฺตกา. อิทํ ‘‘คณวเสนา’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อถ วา เกติ กินฺนาม วุตฺถวสฺสา. อิทํ ‘‘วุตฺถวสฺสวเสนา’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. สตสหสฺสมฺปิ ชนา ลภนฺตีติ โยชนา. ปิสทฺเทน ตโต อธิกมฺปิ ลภนฺตีติ ทสฺเสติ. ฉินฺนวสฺสา วาติ ปุริมิกาย อุปคนฺตฺวา ฉินฺนวสฺสา วา. อฺสฺมึ วิหาเรติ กถินตฺถารวิหารโต อปรสฺมึ วิหาเร. สพฺเพ ฉินฺนวสฺสาทิกา ภิกฺขู ปุริมิกาย วสฺสูปคตานํ ภิกฺขูนํ คณปูรกา โหนฺตีติ โยชนา. อิตเรสํเยวาติ ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปมปวารณาย ปวาริตานเมว. ปริปุณฺณวสฺโสติ ปริปุณฺโณ วีสติวสฺโส, อจฺฉินฺนวสฺโส วา. โสติ สามเณโร. อิติ เอตฺถาปีติ เอวํ เอเตสุ ตีสุ วาเรสุปิ.
เกน ทินฺนํ กถินจีวรํ วฏฺฏตีติ โยชนา. เยน เกนจิ ทินฺนํ จีวรํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ วตฺตํ. อชานนฺโตติ อชานนเหตุ. เหตฺวตฺเถ ¶ หิ อนฺตปจฺจโย. ตสฺสาติ กถินทายกสฺส. เอวนฺติ อิมินา วกฺขมานนเยน. อฺตรปโหนกํ วตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ กถินจีวรสฺส. เอตฺตกา นาม สูจิโย วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. อิติ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ โยชนา.
กถินตฺถารเกนาปิ วตฺตํ ชานิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺโท กถินทายกํ อเปกฺขติ. วตฺตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตนฺตวายเคหโต หี’’ติอาทิ. อาภตสนฺตาเนเนวาติ อาภตสนฺตติยา เอว. ขลิมกฺขิตสาฏโกติ อหตสาฏโก. โส หิ ขเลน ตกฺเกน กฺชิเกน มกฺขิตสาฏกตฺตา ‘‘ขลิมกฺขิตสาฏโก’’ติ วุจฺจติ. กถินตฺถารสาฏกนฺติ กถินตฺถารตฺถาย ทินฺนํ สาฏกํ. ตทเหวาติ ตสฺมึ ทินฺนอหนิ เอว. ตสฺมินฺติ ปมํ ทินฺเน กถินตฺถารสาฏเก. อฺานิ จาติ กถินสาฏกโต อฺานิ จ. จสทฺเทน น กถินสาฏกเมว อาหรติ, อฺานิ จาติ ทสฺเสติ. โยติ กถินทายโก. อิตโรติ ปมํ กถินทายโก. ยถา ตถา โอวทิตฺวาติ ตว สนฺตกโต เอตสฺส สนฺตกํ สงฺฆสฺส พหุปการํ, สงฺฆสฺส พหุปการตฺตํ ตยาปิ อิจฺฉิตพฺพํ, เอวมิจฺฉนฺตสฺส พหุปฺุนฺติ เยน เตนากาเรน โอวทิตฺวา.
เกน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ. ยสฺส สงฺโฆ กถินจีวรํ เทติ, เตน ภิกฺขุนา อตฺถริตพฺพนฺติ โยชนา. กสฺส ภิกฺขุสฺสาติ สมฺพนฺโธ. โย ชิณฺณจีวโร โหติ, ตสฺส ทาตพฺพนฺติ ¶ โยชนา. มหตี ปริสา เอตสฺสาติ มหาปริโส เถโร. ‘‘นวกตโร สกฺโกติ, ตสฺส ทาตพฺพ’’นฺติ วจนสฺส อเนกนฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ. อปิ จาติ เอกนฺเตน. ตทตฺถายาติ ตสฺส ชิณฺณจีวรสฺส อตฺถาย. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. เปลโวติ วิรโฬ. เตนาปีติ กถินตฺถารเกนาปิ. ตนฺติ วิธึ. ทานกมฺมวาจาติ ทานการณกมฺมวาจา.
เอวํ ทินฺเน ปน กถิเน นิฏฺาเปตพฺพานีติ โยชนา. เอเกนาปีติ ปิสทฺเทน ปเคว พหูหิ ปนาติ ทสฺเสติ. พุทฺธปฺปสตฺถนฺติ พุทฺเธหิ ปสตฺถํ. อตีเต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเกติ โยชนา. ตสฺสาติ ปทุมุตฺตรสฺส ¶ . กถินํ คณฺหิ กิราติ โยชนา. ตนฺติ กถินํ, สตฺถา อกาสีติ สมฺพนฺโธ.
กตปริโยสิตํ กถินํ กึ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘กตปริโยสิตํ ปนา’’ติอาทิ. กถินํ คเหตฺวา อตฺถริตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เตน กถินตฺถารเกน ภิกฺขุนา’’ติ ปทํ ‘‘วจนีโย’’ติ ปเท สุทฺธกตฺตา, ‘‘อนุโมทาเปตพฺพ’’นฺติ ปเท การิตกตฺตา. กึ วจนีโยติ อาห ‘‘อตฺถตํ…เป… อนุโมทถา’’ติ. ‘‘เตหิ อนุโมทเกหิ ภิกฺขุหี’’ติ ปทํ ‘‘วจนีโย’’ติ ปเท อวุตฺตกตฺตา, ‘‘อนุโมทาเปตพฺพ’’นฺติ ปเท การิตกมฺมํ อวุตฺตกมฺมํ, วา. ‘‘กถิน’’นฺติ ธาตุกมฺมํ วา วุตฺตกมฺมํ วา อุปเนตพฺพํ. กึ วจนีโยติ อาห ‘‘อตฺถตํ…เป… อนุโมทามา’’ติ. อิตเรหิ จาติ อนุโมทเกหิ จ. สพฺเพสนฺติ อตฺถารกอนุโมทกานํ. หีติ สจฺจํ. เอตนฺติ สพฺเพสํ อตฺถตภาวํ, ‘‘ทฺวินฺนํ…เป… อนุโมทกสฺส จา’’ติ วจนํ วา.
เอวํ กถิเน อตฺถเต สติ ปนาติ โยชนา. เยนาติ ภิกฺขุนา. อวิจาเรตฺวาวาติ ‘‘กถินตฺถารกสฺส เทมา’’ติ วา ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วา อวิจาเรตฺวา เอว. เสสจีวรานิปีติ กถินตฺถารจีวรโต เสสจีวรานิปิ. สงฺเฆน ทาตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อปโลเกตฺวา’’ติ อิมินา กมฺมวาจาย กิจฺจาภาวํ ทสฺเสติ. วสฺสาวาสิกฏฺิติกายาติ วสฺสาวาสกาเล ปวตฺตาย ิติกาย. ครุภณฺฑนฺติ มฺจพิพฺโพหนาทิครุภณฺฑํ. เอกสีมายาติ เอกาย อุปจารสีมาย.
๓๐๘. ยถา จาติ เอตฺถ ยถาสทฺโท ยํสทฺทตฺโถ. เยน วิธินาติ หิ อตฺโถ. มหาภูมิกนฺติ มหาวิสยํ. จตุวีสติอาการวนฺตตาย มหาวิตฺถาริกนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตโตติ อนตฺถตลกฺขณโต. ปริวาเรปีติ ปิสทฺโท น อิธ เอวาติ ทสฺเสติ.
ตตฺถาติ จตุวีสติยา อากาเรสุ. อุลฺลิขิตมตฺเตนาติ เอตฺถ ปมาณสฺส อุคฺคหณตฺถํ นขาทีหิ ¶ ลิขนํ อุลฺลิขิตํ, อุลฺลิขิตํ มตฺตํ ปมาณํ อุลฺลิขิตมตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทีฆโต จ ปุถุลโต ¶ จ ปมาณคหณมตฺเตนา’’ติ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปมาณํ หี’’ติอาทิ. ทสฺเสนฺโต หุตฺวา อุลฺลิขตีติ โยชนา. ปฺจกนฺติ ปฺจปมาณํ, ปฺจสมูหํ วา ขณฺฑํ. วาสทฺเทน อฺานิปิ เตรสกาทีนิ สงฺคณฺหาติ. โมฆสุตฺตกาโรปนมตฺเตนาติ โมฆสุตฺตสฺส จีวรสฺสูปริ อาโรปนมตฺเตน. ทีฆสิพฺพิตมตฺเตนาติ ทีฆโต สิพฺพิตมตฺเตน. มุทฺทิยปฏฺฏพนฺธนมตฺเตนาติ มุทฺทิยปฏฺฏสฺส พนฺธนมตฺเตน. ทฺเว จิมิลิกาโยติ ทฺเว ปิโลติกาโย. ปมจิมิลิกาติ กถินจิมิลิกโต อฺา อตฺตโน ปกติจิมิลิกา ฆเฏตฺวา ปิตา โหตีติ โยชนา. ‘‘ตํ ปมจิมิลิก’’นฺติ ปาเสสํ อชฺฌาหริตฺวา กถินสาฏกสฺส กุจฺฉิจิมิลิกํ กตฺวาติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ปกติจีวรสฺสาติ อตฺตโน ปกติจีวรสฺส. ปกติปฏฺฏพนฺธจีวรนฺติ ปกติปฏฺเฏน พนฺธจีวรํ. ปิฏฺิอนุวาตาโรปนมตฺเตนาติ ทีฆโต อนุวาตสฺส จีวรสฺสูปริ อาโรปนมตฺเตน. ทีฆานุวาตฺหิ ปารุปนกาเล ปิฏฺิยํ ิตตฺตา ปิฏฺิอนุวาตนฺติ วุจฺจติ. กุจฺฉิอนุวาตาโรปนมตฺเตนาติ ปุถุลโต อนุวาตสฺส จีวรสฺสูปริ อาโรปนมตฺเตน. ปุถุลานุวาตฺหิ ปารุปนกาเล กุจฺฉิยํ ิตตฺตา กุจฺฉิอนุวาตนฺติ วุจฺจติ. อาคนฺตุกปฏฺฏาโรปนมตฺเตนาติ อาคนฺตุกปฏฺฏสฺส จีวรสฺสูปริ อาโรปนมตฺเตน. วาติ อถวา.
สารุปฺปนฺติ สมณานุจฺฉวิกํ. ปริกถายาติ ปริยาเยน อุปฺปาทิตาย กถาย. อติอุกฺกฏฺํ วฏฺฏตีติ อติอุกฺกฏฺํ เอว วฏฺฏติ. โอติณฺณสทิสเมวาติ โอติณฺเณน วตฺเถน สทิสเมว กถินจีวรนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ทุวิเธสุ สนฺนิธีสุ. ตทเหวาติ ตสฺมึ ทินฺนอหนิ เอว.
รตฺตินิสฺสคฺคิเยนาติ รตฺติอติกฺกนฺตํ หุตฺวา นิสฺสคฺคิเยน. อฺเนาติ ติจีวรโต อฺเน. สมณฺฑลิกตนฺติ สห มหามณฺฑลอฑฺฒมณฺฑเลน กตํ.
๓๐๙. เอวํ จตุวีสติอาการํ อนตฺถตลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺตรสาการํ อตฺถตลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหเตนา’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถ ปริโภคํ น หนิตฺถ น คจฺฉิตฺถาติ อหตํ, ปริโภเคน น หนิตพฺพํ น หึสิตพฺพนฺติ วา อหตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปริภุตฺเตนา’’ติ. ‘‘อหตสทิเสนา’’ติ อิมินา อหตกปฺเปนาติ เอตฺถ กปฺปสทฺโท สทิสตฺโถติ ทสฺเสติ. ปาปณิเกนาติ เอตฺถ ปสาริโต อาปโณ ปาปโณ, ตสฺมึ ปติตํ ปาปณิกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาปณทฺวาเร ปติต’’นฺติ. ‘‘ปิโลติก’’นฺติ อิมินา ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. วุตฺตวิปลฺลาเสเนวาติ วุตฺเตหิ ‘‘นิมิตฺตกเตนา’’ติอาทีหิ วิปลฺลาเสน เอว. ตตฺถาติ ปริวาเร ¶ . หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิธาติ กถินกฺขนฺธเก. อวุจฺจมาเนน เตน วจเนน ปริหายตีติ สมฺพนฺโธ.
๓๑๐. ตตฺถาติ ‘‘กถฺจ ภิกฺขเว อุพฺภตํ โหติ กถิน’’นฺติอาทิปาเ. ชเนตฺติโย มาตโรติ โยชนา. อิมินา ธมฺเมน ปุตฺเต มาเนตีติ มาตา, ธมฺเมน ปุตฺเตหิ มานิยตีติ วา มาตา, สา วิย โหนฺตีติ มาติกาติ ทสฺเสติ. กถินุพฺภารนฺติ จ กถินุทฺธารนฺติ จ อตฺถโต สทิสํ. เอตาติ เอตา ปทชาติโย. ตาสูติ อฏฺสุ มาติกาสุ. อสฺสาติ กถินุพฺภารสฺส.
๑๘๘. อาทายสตฺตกกถา
๓๑๑. น ปจฺเจสฺสนฺติ เอตฺถ ปตีตฺยูปสคฺคสฺส ปุนตฺถํ, อิธาตุยา จ คตฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ปุน อาคมิสฺส’’นฺติ. เอวํ ปกฺกมโต ฉิชฺชตีติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺจาติ ปกฺกมนนฺติกํ, กถินุทฺธารฺจ. ตาหนฺติ เต อหํ. เตติ ตุยฺหํ.
อฺนฺติ อตฺตโน วิหารโต อฺํ. เอวํ โหตีติ เอโส ปริวิตกฺโก โหติ. โสติ อาวาสปลิโพโธ. อาทิจฺจพนฺธุนา วุตฺโตติ โยชนา.
ทฺเว ปลิโพธา เอกโต ฉิชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอกปหาเรเนว. โส ปลิโพธูปจฺเฉโท กสฺมา วิตฺถารโต น วุตฺโตติ อาห ‘‘โส ปนา’’ติอาทิ. โส ปนาติ ปลิโพธูปจฺเฉโท ¶ ปน. น วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ กถินุพฺภาเร. กสฺมา อยํ กถินุทฺธาโร ‘‘นาสนนฺติโก’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. ตสฺสาติ ภิกฺขุโน.
อาสาวจฺเฉทิเก ฉิชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปนาติ อาสาวจฺเฉทิโก กถินุทฺธาโร ปน. อเนกปเภโท โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. วุตฺโตติ อยํ อาสาวจฺเฉทิโก กถินุทฺธาโร วุตฺโตติ โยชนา. เอตฺถ ปนาติ อิมสฺมึ ปน าเน. ตตฺถาติ สีมาติกฺกนฺติเก.
๓๑๒-๓๒๕. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. สตฺตเกติ อฏฺสุ มาติกาสุ อาสาวจฺเฉทโต เสเส สตฺตปมาเณ, สตฺตสมูเห วา. เตเยวาติ สตฺตเก เอว. ตโตติ วารโต. เย เยติ กถินุทฺธารา. อิตเรหีติ อาสาวจฺเฉทโต อฺเหิ. เย ปลิโพธา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. อาวาโส จชียติ อเนนาติ ¶ จตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน จิตฺเตนา’’ติอาทิ. ตนฺติ จิตฺตํ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อาวาโส วมียติ อเนนาติ วนฺตํ. อาวาสโต มุจฺจติ อเนนาติ มุตฺตนฺติ วจนตฺถํ อติทิสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ กถินกฺขนฺธเก.
อิติ กถินกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๘. จีวรกฺขนฺธกํ
๒๐๒. ชีวกวตฺถุกถา
๓๒๖. จีวรกฺขนฺธเก ปทกฺขิณสทฺทสฺส อปสพฺยตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘เฉกา กุสลา’’ติ. อภิสฏาติ เอตฺถ สรธาตุยา คติจินฺตาสุ อิธ คตฺยตฺเถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อภิคตา’’ติ. อภิคตาติ อภิมุขํ คนฺตพฺพา. นนุ ปาฬิยํ ‘‘อตฺถิกานํ อตฺถิกานํ มนุสฺสาน’’นฺติ วุตฺตํ, กสฺมา ปน ‘‘อตฺถิเกหิ อตฺถิเกหิ มนุสฺเสหี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กรณตฺเถ ปนา’’ติอาทิ. อิมินา ฉฏฺีกตฺตา นาม ¶ ตติยากตฺตุนา สมาโนเยวาติ ทสฺเสติ. นิคเม วสตีติ เนคโมติ วุตฺเต กุฏุมฺพิยคโณ เนคโม นามาติ อาห ‘‘กุฏุมฺพิยคโณ’’ติ.
๓๒๗. นคเร นิวสนฺตีติ นาครา. ทตฺวา, วุฏฺาเปสุนฺติ สมฺพนฺโธ. อารามุยฺยานวาหนาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อฺานิ อุปโภคปริโภคานิ สงฺคณฺหาติ. คณิกฏฺาเนติ คณิกาย าเน. คณิกาติ จ นครโสภินี. สา หิ อตฺถิเกน ชนคเณน อภิคนฺตพฺพาติ คณิกาติ วุจฺจติ. ปฏิสเตน จาติ เอตฺถ จสทฺโท อวธารณตฺโถ. รตฺตึ คมนสฺส ปฏินิธิสงฺขาเตน สเตน เอวาติ หิ อตฺโถ. คิลานนฺติ เอตฺถ ภาวปจฺจเยน วินาปิ ภาวตฺโถ าตพฺโพติ อาห ‘‘คิลานภาว’’นฺติ. ‘‘ชานาเปยฺย’’นฺติ อิมินา ปฏิเวเทยฺยนฺติ เอตฺถ วิทธาตุยา าณตฺถํ ทสฺเสติ. กตฺตรสุปฺเปติ เอตฺถ กตฺตรสทฺโท ชิณฺณปริยาโยติ อาห ‘‘ชิณฺณสุปฺเป’’ติ. สุปนฺติ สุนขาทโย เอตฺถาติ สุปฺปํ, กตฺตรํ สุปฺปํ กตฺตรสุปฺปํ.
๓๒๘. ตนฺติ ชีวกํ. อฺเ ราชทารกา วทนฺติ กิราติ สมฺพนฺโธ. นตฺถิ มาตา เอตสฺสาติ ¶ นิมฺมาติโก. ยถา จาติอาทีสุ ยถา เปสนฺติ, ตถาติ โยชนา. จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. น เกวลํ วทนฺติเยว, อถ โข น โกจิ กิฺจิ เปเสตีติ หิ อตฺโถ. อฺเสนฺติ ชีวกโต อฺเสํ. ตสฺสาติ ชีวกสฺส. อิตีติ เอวํ. โสติ ชีวโก. ตํ สพฺพนฺติ ‘‘นิมฺมาติโก นิปฺปิติโก’’ติ วทนฺจ ปณฺณาการสฺส อเปสนฺจาติ ตํ สพฺพํ.
ยํนูนาติ สาธุ วต. อหํ วชฺชสิปฺปํ สิกฺเขยฺยํ สาธุ วตาติ โยชนา. ตสฺสาติ ชีวกสฺส. เอตทโหสีติ เอตํ อโหสิ, ปริวิตกฺโก อหูติ อตฺโถ. ปรูปฆาตปฏิสํยุตฺตานีติ ปรํ อุปคนฺตฺวา, อุป ภุเสน วา หนเนน ปฏิสํยุตฺตานิ. เมตฺตาปุพฺพภาคนฺติ สิปฺปสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตา เมตฺตา เอตสฺสาติ เมตฺตาปุพฺพภาคํ. อิติ อโหสีติ โยชนา. ปุริมจินฺตาย อเนกนฺตภาวโต เอกนฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ. อปิ จาติ เอกนฺเตน. อยนฺติ ชีวโก. อิโตติ ภทฺทกปฺปโต. อยนฺติ อุปาสโก ¶ . จตุปริสนฺตเรติ จตุปริสมชฺเฌ. ปตฺถตคุณนฺติ ปตฺถริตคุณํ. านนฺตรนฺติ านเภทํ, อหมฺปีติ น อยํ อุปาสโกเยว, อหมฺปีติ อตฺโถ. ภควาติ อาลปนปทเมตํ. ปตฺถนนฺติ อิจฺฉิตวรํ. โจทิยมาโนปีติ อุยฺโยชิยมาโนปิ. ปิสทฺเทน ปุริมจินฺตนมเปกฺขติ. เอสาติ เอโส ชีวโก.
๓๒๙. ทิสาปาโมกฺโขติ ปทสฺส ทิสาสุ ปาโมกฺโข ทิสาปาโมกฺโขติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพทิสาสู’’ติอาทิ. ตสฺมิฺจ สมเยติ ชีวกสฺส ตสฺมึ จินฺตนสมเย จ, อาคมํสูติ สมฺพนฺโธ. เตติ วาณิเช, ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. กุโตติ นครโต. ตกฺกสีลโตติ ตกฺกสีลนครโต. ตตฺถาติ ตกฺกสีเล. อามาติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ นิปาโต, อาม อตฺถีติ หิ อตฺโถ. เตติ วาณิชา. ตถาติ ยถา ชีวโก อาห, ตถา อกํสูติ อตฺโถ. โสติ ชีวโก. ปิตรนฺติ อภยราชกุมารํ. เตหีติ วาณิเชหิ.
ตนฺติ ชีวกํ, ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. โสติ ชีวโก. กสฺมา ตาต ตฺวํ อิธาคโต อสิ ปนาติ ปุจฺฉีติ โยชนา. ตโตติ ปุจฺฉโต. โสติ ชีวโก. สิกฺขิตุํ อาคโต อมฺหีติ โยชนา. พหฺุจ คณฺหาตีติอาทีสุ โส กิฺจิ กมฺมํ อกตฺวา สิปฺปสฺเสว สิกฺขิตตฺตา พหฺุจ คณฺหาตีติ อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยถา สิกฺขนฺติเยว, เอวํ ตถา โส น สิกฺขตีติ โยชนา. โส ปนาติ ชีวโก ปน, กโรติ สิกฺขตีติ สมฺพนฺโธ. เอกํ กาลนฺติ เอกสฺมึ กาเล. เอวํ สนฺเต กสฺมา โส พหฺุจ คณฺหาตีติ อาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ. เมธาวิตายาติ ขิปฺปํ คหณธารณปฺตาย, พหฺุจ สิปฺปนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺส ชีวกสฺส คหิตฺจ สิปฺปํ น สมฺมุสฺสตีติ โยชนา.
ยตฺตกํ ¶ สิปฺปํ อาจริโย ชานาติ, ตตฺตกํ อยํ ชีวโก ชานาตีติ โยชนา. ยนฺติ สิปฺปํ. อยนฺติ ชีวโก, ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ ชีวกํ. ยถาติ เยนากาเรน. กมฺมวิปากนฺติ กมฺมวิปากชํ โรคํ. ‘‘น’’นฺติ ปทํ ‘‘สิกฺขาเปสี’’ติ ปเท การิตกมฺมํ, ‘‘เภสชฺชโยชน’’นฺติ ¶ ปทํ ธาตุกมฺมํ. เภสชฺชโยชนนฺติ เภสชฺเชน โรคสฺส โยชนํ. โส ปนาติ ชีวโก ปน. อิมินาติ ชีวเกน น อุคฺคหิตํ, อุคฺคหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอเกน ทฺวาเรนาติ จตูสุ ทฺวาเรสุ เอเกน ทฺวาเรน. อาหิณฺฑนฺโตติ วิจรนฺโต. ปริตฺตํ ปาเถยฺยนฺติ เอตฺถ ปริตฺตสทฺทสฺส อารกฺขนตฺเถปิ ปวตฺตนโต อิธ อปฺปตฺเถ ปวตฺตตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปฺปมตฺตก’’นฺติ. กสฺมา อปฺปมตฺตกํ ปาเถยฺยํ อทาสีติ โยชนา. ตสฺสาติ ทิสาปาโมกฺขสฺส. อยนฺติ ชีวโก, ลภิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ ลภนโต. ขีเณ ปาเถยฺเยติ ปาเถยฺเย ขีเณ สตีติ โยชนา.
๒๐๓. เสฏฺิภริยาทิวตฺถุกถา
๓๓๐. ยา นามาติ ยา นาม ฆรณี. กิมฺปิ มายนฺติ เอตฺถ เอการโลปสนฺธีติ อาห ‘‘กิมฺปิ เม อย’’นฺติ. อิมินา ยการาเทสสนฺธึ นิวตฺเตติ, ‘‘มฺยาย’’นฺติปิ ปาโ, เอวํ สติ อาเทสสนฺธิเยว, น โลปสนฺธิ. อยํ ฆรณี เม กิฺจิ เทยฺยธมฺมํ กิมฺปิ ทสฺสตีติ โยชนา. ตสฺส จาติ สพฺพิสฺส จ, กตสฺสาติปิ ปาโ. โรคูปสมสฺส จาติ มม โรคสฺส อุปสมสฺส จ, อิเมหิ ปเทหิ สํยมสฺสาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุปการ’’นฺติ อิมินา อุปชานามีติ เอตฺถ อุปสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อธิปฺปาโยติ ฆรณิยา อาสโย.
๓๓๑. ‘‘สพฺพาลงฺการํ ตุยฺหํ โหตู’’ติ อิทํ วจนํ ราชา สภาวโต อาห, อุทาหุ กิฺจิ จินฺเตตฺวาติ อาห ‘‘ราชา’’ติอาทิ. ตตฺถ อิมนฺติ อลงฺการํ. ปมาณยุตฺเตติ การณานุรูเป. นนฺติ ชีวกํ. นาฏกานมฺปีติ ปฺจสติกานํ นาฏกานมฺปิ. โสปีติ ชีวโกปิ. เตสนฺติ อภยกุมารนาฏกานํ. เมติ มยฺหํ, น ปติรูปนฺติ สมฺพนฺโธ. อยฺยิกานนฺติ มาตามหีนํ. กตสฺส เม อุปการนฺติ โยชนา. อิมินา อธิกาโร จ อุปกาโร จ อตฺถโต สทิสนฺติ ทสฺเสติ. ราชา ปสนฺโน ทตฺวา อาหาติ สมฺพนฺโธ.
๒๐๕. ราชคหเสฏฺิวตฺถุกถา
๓๓๒. อิริยาปถสมฺปริวตฺตเนนาติ ¶ อิริยาปถสฺส ปุนปฺปุนํ ปริวตฺตเนน. ตีหิ สตฺตาเหหิ นิจฺจลสฺส ¶ นิปนฺนสฺส อสฺส เสฏฺิสฺส มตฺถลุงฺคนฺติ โยชนา. อปฺเปว นิปชฺเชยฺยาติ โยชนา. นนฺติ เสฏฺึ. เตเนวาติ เตเนว การเณน. สีสํ ฉาเทตีติ สีสจฺฉวีติ วุตฺเต สีสปฏิจฺฉาทนจมฺมนฺติ อาห ‘‘สีสจมฺม’’นฺติ. ตสฺสาติ เสฏฺิสฺส. ตีหิ สตฺตาเหนาติ เอตฺถ ปุพฺพปเทน ปจฺฉิมปทํ คุณิตฺวา คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตีหิ ปสฺเสหิ เอเกเนเกน สตฺตาเหนา’’ติ.
๓๓๓. ชนํ นีหราเปตฺวาติ ชนํ อปกฺกมาเปตฺวา.
๒๐๗. ปชฺโชตราชวตฺถุกถา
๓๓๔. วิจฺฉิกสฺส ชาโตติ วิจฺฉิกสฺส การณา ชาโต, วิจฺฉิกํ ปฏิจฺจ ชาโตติ อตฺโถ. สพฺพิ จ เภสชฺชํ วิจฺฉิกานํ ปฏิกูลํ โหตีติ โยชนา. ปฺาสโยชนิกาติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส คนฺตุํ สมตฺถตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คนฺตุํ สมตฺโถ โหตี’’ติ. อสฺส รฺโติ จนฺทปชฺโชตนามกสฺส อสฺส รฺโ. หตฺถินีเยวาติ ภทฺทวติกา นาม หตฺถินีเยว. วีสโยชนสตนฺติ วีสาธิกํ โยชนสตํ.
ภฺุชิตุํ นิสินฺนสฺส เอกสฺส กุลปุตฺตสฺส ทฺวาเรติ โยชนา. ตสฺสาติ กุลปุตฺตสฺส, อาโรเจสีติ สมฺพนฺโธ. โสติ กุลปุตฺโต, ‘‘อาหรา’’ติ อาณาเปสีติ สมฺพนฺโธ. อิตโรติ ปุริโส. ตนฺติ ปตฺตํ. ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ ยสฺมึ ภเว. ตตฺถ ตตฺถ วาหนสมฺปนฺโน โหมีติ โยชนา. โสติ ปุริโส. ปชฺโชโต นาม อยํ ราชา ชาโตติ โยชนา.
สพฺพึ ปาเยตฺวาติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพิฺจ ปาเยตฺวา’’ติอาทิ. สพฺพิฺจ ปาเยตฺวา, ปริจารกานํ อาหาราจาเร วิธิฺจ อาจิกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. โอลุมฺเปตฺวาติ ลุปิธาตุ ¶ โอทหนตฺโถติ อาห ‘‘โอทหิตฺวา’’ติ. วิเรเจสีติ อุทฺธฺจ อโธ จ วิเรเจสิ.
๒๐๘. สิเวยฺยกทุสฺสยุคกถา
๓๓๕. สิวถิกนฺติ สิวา ชมฺพุกา กุณปขาทนตฺถาย อาคนฺตฺวา ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ สิวฏฺํ, ตเทว สิวถิกํ, อิมินา สิวถิกายํ อุปฺปนฺนํ สิเวยฺยกํ ถิกสทฺทสฺส โลปํ กตฺวาติ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ อุตฺตรกุรูสุ. ตนฺติ มตํ. หตฺถิโสณฺฑกสกุณาติ หตฺถิลิงฺควิหงฺคมา. เต หิ หตฺถิโน โสณฺโฑ วิย โสณฺโฑ เอเตสุ อตฺถีติ หตฺถีโสณฺฑกา, เต จ เต สกุณา เจติ หตฺถิโสณฺฑกสกุณาติ ¶ วุจฺจนฺติ. รฺโ อาหรนฺตีติ รฺโ อตฺถาย, สนฺติกํ วา อาหรนฺติ. อิทนฺติ สิเวยฺยกํ ทุสฺสยุคํ. สิวิรฏฺเ วายิตํ สิเวยฺยกนฺติ จ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถวา’’ติอาทิ. เตนาติ การเณน. ‘‘สิเวยฺยกนฺติ…เป… วทนฺตี’’ติ โปราณา อาหูติ โยชนา.
๒๐๙. สมตฺตึสวิเรจนกถา
๓๓๖. กึปนาติ เอตฺถ กึสทฺโท อนิยมตฺโถ. ลูโข กึ, น ลูโข กินฺติ หิ อตฺโถ. ‘‘สิเนหปานํ ปน เตเมตี’’ติ จ ‘‘กโรตี’’ติ จ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สกลกาเย. สิราติ กณฺฑรา. อยนฺติ ชีวโก. โอฬาริกโทสหรณตฺถนฺติ โอฬาริกสฺส โทสสฺส อปนยนตฺถํ. ปกตตฺเตติ ปกติสงฺขาเต สภาเว สตีติ สมฺพนฺโธ. ภควา ภนฺเตติ โยชนา. กุโตติ กสฺส สนฺติกา. วฏฺฏติ นุ โขติ จินฺเตสีติ โยชนา. ตโตติ จินฺตนโต. โสโณติ โกฬิวีสโสโณ, ภฺุชตีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ โสณสฺส สนฺติกา. ตสฺสาติ โสณสฺส. โสติ โสโณ. เถรสฺสาติ โมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส. อิทํ ‘‘ปตฺต’’นฺติปเท สามี, ‘‘อทาสี’’ติ ปเท สมฺปทานํ. อฺํ ปิณฺฑปาตนฺติ สมฺพนฺโธ.
ราชาปิ โข ภฺุชิตุกาโม อโหสีติ สมฺพนฺโธ. ยฺจ สุชาตา อทาสิ, ยฺจ ปรินิพฺพานกาเล จุนฺโท กมฺมารปุตฺโต, ภาชนคเตสุ ¶ ทฺวีสุเยว เตสุ ปิณฺฑปาเตสุ เทวตา โอชํ ปกฺขิปนฺตีติ โยชนา. อฺเสูติ ทฺวีหิ ปิณฺฑปาเตหิ อฺเสุ. อิจฺฉนฺติ รุจึ. โสติ พิมฺพิสาโร ราชา. ตเววาติ ตุยฺหเมว. ตนฺติ ภควโต วจนํ. ราชา อกาสีติ สมฺพนฺโธ. เตติ อสีติกุลปุตฺตสหสฺสา. เอตทตฺถเมวาติ โสณสฺส อรหตฺเต ปติฏฺาปนตฺถเมว, น รฺโ อนุคฺคหตฺถนฺติ อธิปฺปาโย.
๒๑๐. วรยาจนกถา
๓๓๗. กตํ ภตฺตกิจฺจํ เยนาติ กตภตฺตกิจฺโจ, ตสฺมึ สตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตนเยเนวาติ ราหุลวตฺถุมฺหิ (มหาว. อฏฺ. ๑๐๕) วุตฺตนเยเนว. อิทํ วตฺถนฺติ อิทํ สิเวยฺยกํ วตฺถํ, อุปฺปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตาวา’’ติ อชฺฌาหริตพฺโพ. เอตฺถนฺตเรติ เอตสฺมึ วตฺถุปฺปนฺนกาลมชฺเฌ. โกจิ ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ปํสุกูลิกเหตุนา. อยนฺติ ชีวโก. คหปติจีวรนฺติ เอตฺถ คหปตีนํ จีวรนฺติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘คหปตีหิ ทินฺนํ จีวร’’นฺติ ¶ . วตฺถทานานิสํสปฏิสํยุตฺตายาติ ‘‘วตฺถโท โหติ วณฺณโท’’ติอาทิกาย (สํ. นิ. ๑.๔๒) วตฺถทานสฺส อานิสํเสน ปฏิสํยุตฺตาย. วิจฺฉาวเสน วุตฺโต ‘‘อิตรีตเรนา’’ติ สพฺพนามสทฺโท อนิยมตฺโถติ อาห ‘‘อปฺปคฺเฆนปิ มหคฺเฆนปิ เยน เกนจี’’ติ. ปาวาโรติ อุตฺตราสงฺโค. โส หิ ปารุปนตฺถาย วริยติ อิจฺฉิยตีติ ปาวาโรติ วุจฺจติ. ‘‘กปฺปาสาทิเภโท’’ติ อิมินา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ปกติโกชวเมวาติ ปกติยา ภิกฺขูนํ สารุปฺปํ โกชวเมว. โสฬสนาฏกิตฺถีนํ ตฺวา นจฺจโยคฺยตฺตา มหตี ปิฏฺิ เอตสฺสาติ มหาปิฏฺิยํ, ตเมว โกชวํ มหาปิฏฺิยโกชวํ. ตสฺส กิร โลมานิ จตุรงฺคุลาธิกานิ โหนฺติ.
๒๑๑. กมฺพลานุชานนาทิกถา
๓๓๘. กาสีนนฺติ กาสีนํ ชนปทานํ, กาสิรฏฺเ นิวาสีนํ ชนานํ วา. ปเสนทิสฺสาติ ปจฺจุฏฺํ, ปฏิปกฺขํ วา เสนํ ชินาตีติ ปเสนทิ ชการสฺส ทการํ กตฺวา. เอสาติ เอโส กาสิราชา. ‘‘สหสฺส’’นฺติ ¶ อิมินา กาสิสทฺทสฺส สงฺเกตสงฺขฺยํ ทสฺเสติ. ตํอคฺฆนโกติ เตน กาสินา อคฺฆนโก. กสฺมา อฑฺฒกาสีติ (เถรีคา. อฏฺ. ๒๕) วุตฺโตติ อาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ. อยนฺติ กมฺพโล. ปนาติ การณตฺถโชตโก. ยสฺมาติ หิ อตฺโถ.
๓๓๙. ภฺชิตพฺพํ โขมาทีนิ ปฺจ สุตฺตานิ มิสฺสิตฺวา อวมทฺทิตพฺพนฺติ ภงฺคนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภงฺคํ นามา’’ติอาทิ. วากมยเมวาติ ภงฺคนามเกน วาเกน นิพฺพตฺตเมว.
๓๔๐. เตติ ภิกฺขู, สลฺลกฺขึสุ กิราติ สมฺพนฺโธ. เอตสฺสาติ ปทสฺส, อตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ. น อจฺฉึสูติ น อาสึสุ, น วสึสูติ อตฺโถ. นากามาติ เอตฺถ กมุธาตุ อิจฺฉตฺโถ ยการโลโปติ อาห ‘‘น อนิจฺฉายา’’ติ. ทาตพฺโพติ ภาโค ทาตพฺโพ. อุปจาเรติ สุสานสฺส สมีเป. ‘‘อกามา ภาคํ ทาตุ’’นฺติ วจนสฺส อเนกนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ ปนา’’ติอาทิ. อิธาติ อิมํ สุสานํ. ‘‘สมฺปตฺตา คณฺหนฺตู’’ติ เทนฺตีติ โยชนา. เยนาติ ภิกฺขุนา. สทิสา โอกฺกมึสูติ เอตฺถ สทิสสทฺโท สมปริยาโยติ อาห ‘‘สมํ โอกฺกมึสู’’ติ. สมนฺติ ภาวนปุํสโก. สมานทิสายาติ วา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกทิสาย วา’’ติ. เอตฺถ ปน ยการโลโป ทฏฺพฺโพ. พหิเมวาติ สุสานโต พหิ เอว. กติกนฺติ กเตน ปวตฺตํ สงฺครํ.
๒๑๓. จีวรปฏิคฺคาหกสมฺมุติกถา
๓๔๒. ‘‘โย ¶ น ฉนฺทาคตึ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. าตกาทีนํ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกจฺจสฺมินฺติ ชเน. วาสทฺโท วิกปฺปตฺโถ. เอเตสุ ตีสุ อฺตเรน การเณน ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ นามาติ หิ อตฺโถ. อาคตสฺสาปิ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ ปิสทฺโท ครหตฺโถ. ปเคว ปจฺฉา อาคตสฺสาติ หิ อตฺโถ. อวมฺนฺติ อฺุาตํ. โวติ ตุมฺหากํ. นตฺถิ กินฺติ โยชนา. มุฏฺา ¶ สติ เอตสฺสาติ มุฏฺสฺสติ. อาคตานมฺปิ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ. ปเคว ปมํ อาคตานนฺติ หิ อตฺโถ. เอตํ จีวรปฏิคฺคาหกฏฺานํ นามาติ โยชนา. สนฺตสนฺโต วาติ เขทเขโท วา. อิทฺจิทฺจาติ อิทฺจ อิทฺจ จีวรํ. ตสฺมาติ ยสฺมา จ คจฺฉติ, ยสฺมา จ ชานาติ, ตสฺมา. โยติ ภิกฺขุ. สกฺโกตีติ สมฺพนฺโธ. เอวรูโป ภิกฺขุ สมฺมนิตพฺโพติ โยชนา.
อปโลกเนนปีติ ‘‘อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ จีวรปฏิคฺคาหกํ กาตุํ สงฺฆํ อปโลเกมี’’ติ อปโลกเนนปิ, สมฺมนิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถ ปนาติ ยสฺมึ ปน ธุรวิหาเร.
‘‘คหิตฏฺาเนเยวา’’ติ อิมินา ตตฺเถวาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ‘‘ฉฑฺเฑตฺวา’’ติ อิมินา อุชฺฌิตฺวาติ เอตฺถ อุธธาตุยา วิสฺสชฺชนตฺถํ ทสฺเสติ. จีวรปฏิคฺคาหกนฺติ ปทสฺส จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ จีวรปฏิคฺคาหโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย’’ติอาทิ. ตตฺถ โย ปฏิคฺคณฺหาติ, โส จีวรปฏิคฺคาหโก นามาติ โยชนา. ‘‘จีวรปฏิสามก’’นฺติ อิมินา จีวรํ คหิตฏฺานโต นีหริตฺวา ภณฺฑาคาเร ทหติ เปตีติ จีวรนิทหโกติ อตฺถํ ทสฺเสติ. โย น ฉนฺทาตึ คจฺฉตีติอาทีสุ เอตฺถ เอเตสุ จ อิโต ปรฺจาติ โยชนา.
๒๑๔. ภณฺฑาคารสมฺมุติอาทิกถา
๓๔๓. โย วิหาโร วา โย อฑฺฒโยโค วา โหติ, โส วิหาราทิโก สมฺมนิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘อารามิกสามเณราทีหี’’ติ ปทํ วิวิตฺตตฺเถ อปาทานํ, กรณมฺปิ ยุชฺชติ. ปจฺจนฺตเสนาสนํ ปน น สมฺมนิตพฺพํ โจราทิอุปทฺทวตฺตา. วิหารมชฺเฌเยวาติ ภณฺฑาคารวิหารมชฺเฌเยว.
ยสฺสาติ ภณฺฑาคารสฺส. อิทํ ปทํ ‘‘ฉทนาทีสู’’ติ ปเท สามี, ‘‘นตฺถี’’ติ ปเท สมฺปทานํ ¶ . ยสฺส ปนาติ ภณฺฑาคารสฺส ปน. ยตฺถ กตฺถจีติ ¶ ยสฺมึ กสฺมึจิ าเน. เยนาติ ปติตเหตุนา. มูสิตฺวา ขาทตีติ มูสิโก. อาทิสทฺเทน โคธามงฺคุสาทโย สงฺคณฺหาติ. อุป ภุสํ, อุปคุหิตฺวา วา จินนฺตีติ อุปจิกา. ตนฺติ โอวสฺสนาทึ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
จีวรปฏิคฺคาหกาทีหีติ อาทิสทฺเทน จีวรนิทหกภณฺฑาคาริเก สงฺคณฺหาติ. ตตฺถาติ เตสุ. จีวรปฏิคฺคาหเกน น คณฺหิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตาวาติ จีวรนิทหกภณฺฑาคาริกานํ, เตหิ วา ปมํ. ยํ ยนฺติ จีวรํ. ตเถวาติ ยถา วิสุํ วิสุํ กตฺวา คณฺหติ, ตเถว. จีวรนิทหเกนาปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ ปฏิคฺคาหเกเนว, อถ โข นิทหเกนปีติ สมฺปิณฺเฑติ. ตเถวาติ ยถา นิทหโก อาจิกฺขติ, ตเถว. ตโตติ เตหิ จีวเรหิ, วิภตฺตอปาทานํ, เตสุ จีวเรสุ วา นิทฺธารณํ. ตเทวาติ สงฺเฆน วุตฺตจีวรเมว.
อิตีติอาทิ นิคมนํ. ภควตา อนฺุาโตติ สมฺพนฺโธ. ภณฺฑาคารนฺติ ภณฺฑสฺส ปโนกาสํ อคารํ. ภณฺฑาคาริโกติ ภณฺฑาคาเร นิยุตฺโต. พาหุลฺลิกตายาติ ปจฺจยพาหุลฺเลน นิยุตฺตภาวตฺถํ. เอวํ สนฺเต กิมตฺถาย อนฺุาโตติ อาห ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ. อนุคฺคหาย อนฺุาโตติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. เนว ชาเนยฺยุนฺติ โยชนา. ทฺเว ทฺเว วา จีวเรติ สมฺพนฺโธ. สงฺคหํ กาตุนฺติ สงฺเฆน สงฺคหํ กาตุํ.
น วุฏฺาเปตพฺโพติ เอตฺถ อตฺถุทฺธารวเสน อฺเปิ อวุฏฺาปนีเย ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺเปี’’ติอาทิ. หีติ วิตฺถาโร. ตตฺถาติ จตูสุ. สงฺโฆ ปน เทตีติ สมฺพนฺโธ. อุปการตาย จาติ สงฺฆสฺส อุปการตาย จ. เอตฺถ จ ปุริเมสุ ตีสุ เอโกเยว เหตุ, ปจฺฉิเม ปน ทฺเว เหตโวติ ทฏฺพฺพํ.
สมฺมุขีภูเตนาติ อฺมฺสฺส มุเข สํวิชฺชมาโน, สนฺนิปติโต วา สมฺมุโข, สมฺมุโข หุตฺวา ภูโต สมฺมุขีภูโต. ภูสทฺทโยคตฺตา อการสฺสีกาโร โหติ, อนฺโตอุปจารสีมายํ ิโต สงฺโฆ ¶ . ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโตอุปจารสีมายํ ิเตนา’’ติ. โกลาหลนฺติ พหุชเนหิ สนฺนิปติตฺวา เอกโต กตํ อพฺยตฺตสทฺทํ. ตทาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อมฺหาก’’นฺติอาทิ. ‘‘จีวรภาชเกสู’’ติอาทินา อคติคมนาการํ ทสฺเสติ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว. ตุลาภูโตติ ตุลาย สทิโส หุตฺวา ภูโต, ตุลาย สทิสภาวํ ปตฺโต วา. มชฺฌตฺโตติ มชฺเฌ ิโต อตฺตา สภาโว เอตสฺสาติ มชฺฌตฺโต.
อิทนฺติ ¶ จีวรํ. ฆนนฺติ นิรนฺตรํ. ตนุกนฺติ วิรฬํ. เอตฺถ ‘‘อุจฺจินิตฺวา’’ติ อิมินา วตฺถสฺส ปมาเณน อุจฺจินนํ ทสฺเสติ. ‘‘ตุลยิตฺวา’’ติ อิมินา อคฺเฆน ตุลนํ ทสฺเสติ. วณฺณาวณฺณํ กตฺวาติ วณฺณฺจ อวณฺณฺจ ขุทฺทกฺจ ปมาณํ, มหนฺตฺจ ปมาณํ กตฺวาติ อตฺโถ. เอกจฺจานิ จีวรานิ อปฺปคฺฆานิ โหนฺติ, เอกจฺจานิ มหคฺฆานีติ วุตฺตํ โหติ. ทสทสอคฺฆนกนฺติ ทสหิ ทสหิ กหาปเณหิ อคฺฆนกํ. ยนฺติ จีวรํ, พนฺธิตฺวาติ นวคฺฆนกํ เอกคฺฆนเกน, อฏฺคฺฆนกฺจ ทฺวิอคฺฆนเกน พนฺธิตฺวาติ อตฺโถ. สเม ปฏิวีเสติ สมปมาเณ ปฏิวีเส เปตฺวา, อิมินา ‘‘วณฺณาวณฺณ’’นฺติ เอตฺถ วณฺณสทฺโท ปมาณตฺโถติ ทีเปติ. ทส ทส ภิกฺขูติ อิทํ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ อฺเนากาเรนาปิ คเณตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา. ภณฺฑิกนฺติ จีวรภณฺเฑน นิยุตฺตํ ปุฏํ. กุโสติ สลากทณฺโฑ.
อตฺติสฺสราติ อตฺตนาว อตฺตานํ อิสฺสรา. อฺเสํ วตฺตปฏิปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. อุปฑฺฒภาโคติ ภิกฺขูนํ ลทฺธภาคโต อุปฑฺโฒ ภาโค. เย ปนาติ สามเณรา ปน. สมภาโคติ ภิกฺขูนํ ภาเคน สโม ภาโค. อิทฺจาติ ‘‘อุปฑฺฒปฏิวีส’’นฺติ วจนฺจ, กถิตนฺติ สมฺพนฺโธ. สมกเมวาติ ภิกฺขุสามเณรานํ สมปมาณเมว. ตตฺรุปฺปาทวสฺสาวาสิกนฺติ ตสฺมึ วิหาเร อุปฺปาเทน มูเลน อุปฺปาทิตํ วสฺสาวาสิกํ. ผาติกมฺมนฺติ วฑฺฒนกมฺมํ ‘‘ยตฺตเกน วินยาคเตน สมฺมฺุชนิพนฺธนาทินา หตฺถกมฺเมน วิหารสฺส อูนตา น โหติ, ตตฺตกํ กตฺวาติ อตฺโถ. เอตนฺติ ผาติกมฺมํ กตฺวา คหณํ ¶ . หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ ตตฺรุปฺปาทวสฺสาวาสิกคหเณ. สพฺเพสนฺติ อขิลานํ ภิกฺขุสามเณรานํ. ภณฺฑาคาริกจีวเรปีติ ภณฺฑาคาเร ปิเต อกาลจีวเรปิ. ปิสทฺเทน ตตฺรุปฺปาทวสฺสาวาสิกมเปกฺขติ. สามเณรา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อปหริตกนฺติ หริตวิรหิตํ. รงฺคฉลฺลินฺติ รชนจฺฉวึ. เอตนฺติ อุกฺกุฏฺิกรณโต สมภาคทานํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เย จาติ สามเณรา จ. วิรชฺฌิตฺวา กโรนฺตีติ กตฺตพฺพกาเลสุ อกตฺวา ยถิจฺฉิตกฺขเณ กโรนฺติ. เตติ สามเณเร. สมปฏิวีโส ทาตพฺโพติ ‘‘กริสฺสามา’’ติ ปฏิฺาตมตฺเตน สโม ปฏิวีโส ทาตพฺโพ.
‘‘สกํ ภาคํ ทาตุ’’นฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. กึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภณฺฑาคารโต…เป… สนฺธายา’’ติ. ปหตายาติ ปหริตพฺพาย, ปหนิตพฺพาย วา. ตสฺมาติ ยสฺมา สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา. อนีหเฏสูติ ภณฺฑาคารโต อนีหริเตสุ. อิมสฺส ภิกฺขุโนติ อุตฺตริตุกามสฺส อิมสฺส ภิกฺขุโน. ตุลายาติ มาเนน.
เตสูติ สาฏเกสุ, เอโก สาฏโกติ โยชนา. สพฺเพสุ ปาติเตสูติ สมฺพนฺโธ. เอตฺตเกนาติ ¶ ทฺวาทสคฺฆนเกน. ตํ สุตฺวาติ ภิกฺขูนํ ตํ วจนํ สุตฺวา. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สงฺฆคณสนฺตเก. อนุปฺปทาเนน ขิปิยติ ปกฺขิปิยตีติ อนุกฺเขปนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุกฺเขปํ นามา’’ติอาทิ. ยตฺตกํ อคฺฆนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺตเกน อคฺเฆน อคฺฆนเกติ โยชนา. วิกลฺลกาติ วิกลสฺส ภาโว วิกลฺลํ, จีวรปุคฺคลานํ อปโหนกภาโว, ตเทว วิกลฺลกา. ‘‘ตตฺถา’’ติ ปาเสโส, เตสุ ทฺวีสุ วิกลฺลเกสูติ อตฺโถ. อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติ, นิปาโตยํ. ฉินฺทนฺเตหิ จ ทาตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. ทาตพฺพานีติ จ ฉินฺทิตพฺพานิ. ทาสทฺโท หิ อวขณฺฑนตฺโถ. ทาตุนฺติ อวขณฺฑิตุํ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. เอตฺถาติ เอเตสุ วิกลฺลเกสุ. ตนฺติ จีวรํ ¶ . อถาติ โตสิตโต ปรํ. ตตฺถาติ เอกสฺส ภิกฺขุโน โกฏฺาเส. สามณกนฺติ สมณสฺส อนุรูปํ. โยติ ภิกฺขุ. เตนาติ ปริกฺขาเรน. อิทมฺปีติ อฺํ สามณกสฺส ปริกฺขารสฺส ปนมฺปิ. ปิสทฺเทน ปุริมํ วตฺถฉินฺทนมเปกฺขติ.
วคฺคนฺติ สมูหํ. อฏฺ วา นว วา ภิกฺขู โหนฺตีติ โยชนา. เตสนฺติ อฏฺนฺนํ วา นวนฺนํ วา. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. อยํ อปโหนกภาโวติ โยชนา. ปุน จีวรสฺเสว วิกลฺลกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถวา’’ติอาทิ. เอตฺถ ปุริมนเย จีวรสฺส จ ปุคฺคลสฺส จ วิกลฺลกํ โหติ, ปจฺฉิเม จีวรสฺเสวาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
๒๑๕. จีวรรชนกถา
๓๔๔. คิหิปริภุตฺตํ ปนาติ คิหินา ปริภุตฺตํ วตฺถํ ปน, กิฺจิ ผลนฺติ สมฺพนฺโธ.
สีตุทกาติ สีตํ อุทกํ. ลิงฺควิปลฺลาโส หิ อยํ. อุตฺตราฬุมฺปนฺติ เอตฺถ อุตฺตร อุฬุมฺปนฺติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา อการโต อุการสฺส โลปํ กตฺวา, ปุพฺพสรสฺส จ ทีฆํ กตฺวา ‘‘อุตฺตราฬุมฺป’’นฺติ วุจฺจติ. อุตฺตราฬูติ อุตฺตรอุทกํ. อุฬุสทฺโท หิ อุทกวาจโก, ตํ ปาติ รกฺขตีติ อุตฺตราฬุมฺปํ. ตสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วฏฺฏาธารก’’นฺติ. รชนนฺติ รชนฉลฺลึ. หีติ ผลโชตโก. รชนนฺติ รชนุทกํ. หีติ วิตฺถาโร. เถโวติ รชนพินฺทุ. น วิสรตีติ น ปคฺฆรติ. รชนาฬุงฺกนฺติ เอตฺถาปิ ปุริมนเยเนว ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. รชนอุฬุงฺกนฺติ รชนสงฺขาตสฺส อุทกสฺส คหณตฺถาย กริยตีติ รชนอุฬุงฺกํ. ทณฺฑเกน นิยุตฺตํ ถาลกํ ทณฺฑกถาลกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตเมว สทณฺฑก’’นฺติ. รชนกุณฺฑนฺติ รชนปกฺขิปนํ มหาฆฏํ. อฺตฺราติ อฺํ านํ. ปตฺถินฺนสทฺโท ถทฺธปริยาโยติ อาห ‘‘ถทฺธ’’นฺติ. ทนฺตกาสาวานีติ เอตฺถ ทนฺตสทฺเทน ตสฺส วณฺโณ คเหตพฺโพ, โส เอเตสมตฺถีติ ทนฺตานิ, ทนฺตานิ จ ¶ ตานิ กาสาวานิ เจติ ทนฺตกาสาวานิ, ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทนฺตวณฺณานี’’ติ. ทนฺตวณฺณานิ กาสาวานิ ธาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๑๖. ฉินฺนกจีวรานุชานนกถา
๓๔๕. ทีฆมริยาทพทฺธนฺติ ¶ ทีเฆน มริยาเทน พทฺธํ. จตุกฺกสณฺานนฺติ จตุนฺนํ มคฺคานํ สโมธานสณฺานํ. อุสฺสหสิ ตฺวนฺติ เอตฺถ อุปุพฺโพ สหธาตุ สมตฺถตฺโถติ อาห ‘‘สกฺโกสิ ตฺว’’นฺติ. ปปุพฺโพ ปน อภิภวนตฺโถ โหติ ‘‘ปสหตี’’ติอาทีสุ. โย นามาติ โย อานนฺโท อาชานิสฺสติ นาม, โส อานนฺโท ปณฺฑิโตติ โยชนา. ‘‘กุสี’’ติ เอตํ นามํ อธิวจนนฺติ โยชนา. อนุวาตาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน ปริภณฺฑาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ‘‘อฑฺฒกุสี’’ติ เอตนฺติ โยชนา.
คีเวยฺยกนฺติ เอตฺถ คีวายํ สุตฺตสํสิพฺพิตํ คีเวยฺยกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คีวาเวนฏฺาเน’’ติอาทิ. ‘‘อาคนฺตุกปฏฺฏ’’นฺติ อิมินา เอยฺยกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. เอเสว นโย ชงฺเฆยฺยกนฺติ เอตฺถาปิ. เอตํ นามนฺติ ‘‘คีเวยฺยกํ, ชงฺเฆยฺยก’’นฺติ เอตํ นามํ. อิตีติ เอวํ. เอตนฺติ ‘‘อนุวิวฏฺฏ’’นฺติอาทิ เอตํ. ‘‘อนุวิวฏฺฏ’’นฺติ เอตํ นามนฺติ โยชนา. วิวฏฺฏสฺสาติ มชฺฌิมขณฺฑกสฺส. พาหนฺตนฺติ เอตฺถ พาหาย อุปริ ปิตา อนฺตา พาหนฺตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พาหายา’’ติอาทิ. เตสนฺติ อุภินฺนมนฺตานํ. เอตนฺติ ‘‘พาหนฺต’’นฺติ เอตํ.
๒๑๗. ติจีวรานุชานนกถา
๓๔๖. ‘‘อุกฺขิตฺตภณฺฑิกภาวํ อาปาทิเต’’ติ อิมินา อุพฺภณฺฑิเตติ เอตฺถ อุกฺขิตฺตํ ภณฺฑํ อุพฺภณฺฑํ, อุพฺภณฺฑภาวํ อิตา อาปาทิตาติ อุพฺภณฺฑิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เต อุพฺภณฺฑิเต ภิกฺขู อทฺทสาติ โยชนา. ภิสิสงฺเขเปนาติ ภิสิยํ ปกฺเขเปน, ปเวเสนาติ อตฺโถ, ภิสิอากาเรนาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถาติ ทกฺขิณาคิรึ. คจฺฉนฺตา เต ภิกฺขูติ โยชนา. ‘‘อฏฺปมาณาสู’’ติ อิมินา อนฺตรฏฺกาสูติ เอตฺถ กปจฺจโย ปมาณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ, เกสุจิ โปตฺถเกสุ ปมาณสทฺโท น ทิสฺสติ, คฬิโตติ ทฏฺพฺโพ. รตฺตีสูติ สมฺพนฺโธ. ภควนฺตนฺติ เอตฺถ สมฺปทานตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ภควโต’’ติ. สีตาลุกาติ เอตฺถ สีตํ ปกติ เอเตสนฺติ สีตาลุโน ¶ , เตเยว สีตาลุกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สีตปกติกา’’ติ ¶ . เย กุลปุตฺตา ปกติยาว สีเตน กิลมนฺติ, เต สีตาลุกา นามาติ โยชนา. เอกจฺจิยนฺติ เอตฺถ เอกจฺจสทฺโท เอกปริยาโยติ อาห ‘‘เอกํ ปฏฺฏ’’นฺติ. อิมินา เอโกเยว เอกจฺโจติ กตฺวา สกตฺเถ อจฺจปจฺจโยติ ทสฺเสติ. ‘‘ปฏฺฏ’’นฺติ อิมินา เอกจฺเจน นิยุตฺตํ เอกจฺจิยนฺติ วจนตฺถํ กตฺวา นิยุตฺตตฺเถ ปวตฺตสฺส อิยปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อิตีติ เอวํ. ภควา อนุชานาตีติ สมฺพนฺโธ. อิตเรติ สงฺฆาฏิโต อิตเร อุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสเก.
๒๑๘. อติเรกจีวราทิกถา
๓๔๘. อจฺฉุเปยฺยนฺติ เอตฺถ อจฺฉิ วุจฺจติ เนตฺตมณฺฑลํ, ตํ วิยาติ อจฺฉิ ฉิทฺโท, ตสฺมึ อุปคนฺตพฺพํ อุปเนตพฺพนฺติ อจฺฉุเปยฺยํ. ‘‘ลคฺคาเปยฺย’’นฺติ อิมินา อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ ปํสุกูเล. สพฺพมิทนฺติ ‘‘ทิคุณํ สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทิกํ สพฺพํ อิทํ วจนํ. อุทฺธริตฺวาติ อปเนตฺวา. สํสิพฺพิตนฺติ อฺมฺํ สมฺพนฺธิตฺวา สิพฺพิตํ.
๓๕๑. โสวคฺคิกนฺติ เอตฺถ สุนฺทรานิ อคฺคานิ รูปาทีนิ เอตฺถาติ สคฺโค, ปุพฺพปเท อุการสฺส โลโป, อุการสฺส อุวาเทเส ‘‘สุวคฺโค’’ติ สิชฺฌติ. สุวคฺคปฺปตฺตเหตุกํ โสวคฺคิกํ, ทานํ, ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สคฺคปฺปตฺตเหตุก’’นฺติ. ‘‘อปเนตี’’ติ อิมินา นุทธาตุยา อปนยนตฺถํ ทสฺเสติ. อนามยาติ เอตฺถ อามยสทฺโท โรคปริยาโยติ อาห ‘‘อโรคา’’ติ. นตฺถิ อามโย เอติสฺสาติ อนามยา.
๓๕๓. ฌานลาภิโนติ ฌานลาภีนํ ปุถุชฺชนานํ กามจฺฉนฺทนีวรณสฺส วิกฺขมฺภนตฺตา วุตฺตํ.
๓๕๖. สโมธานวเสน ทสฺสิยิตฺถาติ สนฺทิฏฺโ. สโมธานวเสน ภชิยิตฺถาติ สมฺภตฺโต. อภิมุขํ ลปิตฺถาติ อาลปิโต. อิเมหีติ อิเมหิ ทฺวีหิ.
๒๒๑. ปจฺฉิมวิกปฺปนุปคจีวราทิกถา
๓๕๙. กตปํสุกูโลติ ¶ กโต ปํสุกูโล. อิมินา ‘‘ปํสุกูลโต’’ติ ปทสฺส วิเสสนปรปทตฺตํ ทสฺเสติ. อคฺคฬาโรปเนนาติ อคฺคฬสฺส อาโรปเนน. ‘‘สุตฺเตเนวา’’ติ เอตฺถ เอวสทฺเทน ¶ ปิโลติกํ นิวตฺเตติ. อฺฉิตฺวา อฺฉิตฺวาติ อากฑฺฒิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา. อภิธาตุ หิ อากฑฺฒนตฺโถ. ‘‘สงฺฆาฏิโกโณ ทีโฆ’’ติ อิมินา วิกณฺโณติ เอตฺถ วิสโม กณฺโณ วิกณฺโณติ กตฺวา กณฺณสทฺทสฺส โกณตฺถํ ทสฺเสติ. ตโตติ คฬนโต. ลุชฺชนฺตีติ วลึ คณฺหนฺติ. อฏฺปทกนฺติ ปทสฺส อฏฺปเทน สิพฺพิตํ อฏฺปทกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺปทกจฺฉินฺเนน ปตฺตมุขํ สิพฺพิตุ’’นฺติ. ตตฺถ อฏฺปทกจฺฉินฺเนน ปตฺตมุขํ สิพฺพิตุนฺติ อฏฺปทลิขเนน ตตฺถ ตตฺถ คพฺภํ ทสฺเสตฺวา ปตฺตมุขํ สิพฺพิตุํ. ‘‘อฏฺปทกจฺฉนฺเนนา’’ติปิ ปาโ, อฏฺผลกากาเรนาติ อตฺโถ.
๓๖๐. ‘‘อาคนฺตุกปตฺตมฺปิ ทาตุ’’นฺติ อิมินา อนฺวาทิกนฺติ ปทสฺส อนุปจฺฉา อาคนฺตุกภาเวน ทียตีติ อนฺวาทิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. จตุตฺถกฺขเรนปิ ปาโ, อนุปจฺฉา อาคนฺตุกภาเวน ธียติ ปียตีติ อนฺวาธิกนฺติ กาตพฺโพ. อิทํ ปนาติ อนฺวาธิกํ ปน.
๓๖๑. เสสาตีนนฺติ มาตาปิตูหิ เสสาตีนํ. วินิปาเตติเยวาติ วินสฺสนฺโต นิปาเตติเยว.
๓๖๒. ‘‘วสฺสิโก’’ติ สงฺเกตียติ คณฺหียตีติ วสฺสิกสงฺเกตนฺติ วุตฺเต จตฺตาโร มาสาติ อาห ‘‘จตฺตาโร มาเส’’ติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อารฺกสฺส ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อารฺเกน ภิกฺขุนา.
๒๒๒. สงฺฆิกจีวรุปฺปาทกถา
๓๖๓. อฺตฺถาติ ทินฺนฏฺานโต อฺตฺถ. หฏานิปิ จีวรานิ ตุยฺเหว สนฺตกานีติ โยชนา. เตสนฺติ จีวรานํ. อฺโติ เอกกวสฺสาวาสิกโต ¶ อฺโ. ปฺจมาเส ตํ สพฺพํ ตสฺเสว ภิกฺขุโน โหตีติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ จีวรํ, ตํ สพฺพํ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ. ยมฺปีติ จีวรมฺปิ. โสติ ภิกฺขุ, คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. วสฺสาวาสตฺถายาติ วสฺสํ อาวาสสฺส ภิกฺขุโน อตฺถาย. ปิตอุปนิกฺเขปโตติ เวยฺยาวจฺจกเรหิ วฑฺฒึ ปโยเชตฺวา ปิตอุปนิกฺเขปโต. ตตฺรุปฺปาทโตติ ตสฺมึ วิหาเร อุปฺปาทโต นาฬิเกรอารามาทิโต. อิทนฺติ วกฺขมานํ. เอตฺถาติ ‘‘ตสฺเสว ตานิ จีวรานิ ยาว กถินสฺส อุพฺภารายา’’ติ วจเน. ยนฺติ จีวรํ. ปน สทฺโท วิเสสตฺถโชตโก. อิทนฺติ ปทาลงฺการมตฺตํ. อิธาติ อิมสฺมึ วิหาเร. อภิลาปมตฺตนฺติปิ วทนฺติ. อนตฺถตกถินสฺสาปีติ ปิสทฺโท ปเคว อตฺถตกถินสฺสาติ ทสฺเสติ ¶ . ปฺจมาเสติ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ. ตโตติ ปฺจมาสโต. อตีตวสฺเส วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺส อิทํ วสฺสาวาสิกํ เทติ กึ? อุทาหุ อนาคตวสฺเสติ โยชนา. ปิฏฺิสมเยติ คิมฺหานํ ปมทิวสโต ปฏฺาย ยาว อสฺสยุชปุณฺณมี, ตาว ปิฏฺิสมเย.
วสฺสานโตติ วสฺสานมาสโต. เอตฺถาติ เอเตสุ จีวเรสุ. เกจิ ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตมตฺถนฺติ ตสฺส สงฺฆิกจีวรสฺส การณํ. ตตฺเถวาติ คตฏฺาเน เอว. เอสาติ สงฺฆิกจีวรหารโก ภิกฺขุ. ตตฺราติ วิหาราทีสุ. นนฺติ จีวรหารกํ ภิกฺขุํ.
วตฺตํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิ. เตน ภิกฺขุนา ภาเชตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺเสวาติ อธิฏฺหนฺตสฺเสว.
เอเกกํ ภาคนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ าเน อหเมว อสฺมีติ โยชนา. ทุคฺคหิตานิ โหนฺตีติ สงฺฆิกาเนว โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. มยฺหเมวิมานิ จีวรานีติ อิสฺสรวเสน คหเณ ทุคฺคหิตานิ. มยฺเหตานิ ปาปุณนฺตีติ อนิสฺสรวเสน คหเณ สุคฺคหิตานีติ วิเสโส.
ปาติเต กุเสติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกโกฏฺาเส’’ติอาทิ. คหิตเมวาติ เอกโกฏฺาเส ¶ ปาติตสฺส กุสทณฺฑสฺส วเสน ‘‘อิมสฺสิท’’นฺติ เอกโกฏฺาเส วิทิเต สพฺเพสํ วิทิตตฺตา คหิตเมวาติ อธิปฺปาโย.
อิโตวาติ สจีวรภตฺตโตว. วิสุํ สชฺชิยมาเนติ จีวเร จ ภตฺเต จ วิสุํ สชฺชิยมาเน.
ยถา ปุริเมสุ ทฺวีสุ วตฺถูสุ ‘‘อทํสู’’ติ วุตฺตํ, ตถา อวตฺวา กสฺมา อิธ ‘‘เทนฺตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สณิกํ สณิกํ เทนฺติเยวา’’ติ. สณิกํ สณิกํ เทนฺเต ทานกิริยาย อนุปจฺฉินฺนตฺตา ‘‘เทนฺตี’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ปจฺฉินฺนทานตฺตาติ ปจฺฉินฺนทานกิริยภาวโต. อิทํ ปน วตฺถุ อุปฺปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. อิเม จ เถราติ นิลวาสิอาทโย วินยธรปาโมกฺขา อิเม จ เถรา.
๒๒๓. อุปนนฺทสกฺยปุตฺตวตฺถุกถา
๓๖๔. เอตฺถาติ ¶ อุปนนฺทวตฺถุมฺหิ. ตสฺสาติ อุปนนฺทสฺส. คามกาวาสิโนติ คามเก อาวาสิโน. อยนฺติ อุปนนฺโท. มุขโรติ มุขํ ขรํ เอตสฺสาติ มุขโร ขการโลโป, อถ วา มุขํ เอตสฺสตฺถีติ มุขโร มนฺตุตฺเถ ปวตฺโต รปจฺจโย นินฺทตฺถวาจโก. ลหุกาปตฺตีติ ทุกฺกฏาปตฺติ. ตสฺเสวาติ คหิตภิกฺขุสฺเสว. ธุรนิกฺเขเป สตีติ โยชนา.
เอกสฺส ปุคฺคลสฺสตฺถาย อธิปฺปิยเต อิจฺฉิยเตติ เอกาธิปฺปาโย, เอกปุคฺคลปฏิวีโส, เตนาห ‘‘เอกปุคฺคลปฏิวีสเมวา’’ติ. ยถา ยถาติ เยน เยนากาเรน. โยติ ปฏิวีโส. ‘‘ตถา ตถา’’ติ อชฺฌาหริตพฺโพ. ตตฺถาติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิวจเน. เอเกกสฺมึ อาวาเสติ สมฺพนฺโธ. วาสทฺโท อฺเปิ ทฺวีหทฺวีหาทิวาเร สงฺคณฺหาติ. ยนฺติ ปฏิวีสํ. เอโก ปุคฺคโลติ เอโก นิจฺจาวาโส ปุคฺคโล. เอวนฺติ อุปฑฺเฒ ทิยฺยมาเน. ยตฺถ วา ปนาติ เอตฺถ ยสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ปุริมสฺมิ’’นฺติ. ปุริมสฺมึ อาวาเสติ สมฺพนฺโธ ¶ . ตโตติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พหุตรํ วสิตวิหารโต’’ติ. อิทฺจาติ ‘‘อมุตฺร อุปฑฺโฒ จีวรปฏิวีโส ทาตพฺโพ’’ติ วจนฺจ. เอกสีมวิหาเรหีติ เอกิสฺสํ อุปจารสีมายํ ิเตหิ วิหาเรหิ. นานาสีมวิหาเรติ นานาอุปจารสีมายํ ิเต วิหาเร. เสนาสนคฺคาโหติ ปุริมอุปจารสีมายํ เสนาสนคฺคาโห. ตตฺถาติ ปสฺสมฺภนวิหาเร. เสสนฺติ จีวรโต เสสํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิหาเรสุ. อนฺโตสีมคตสฺสาติ อนฺโตอุปจารสีมายํ คตสฺส, ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธ. จีวรํ เสนาสนคฺคาหสฺเสว ปาปุณาติ, เสสํ ปน อามิสเภสชฺชาทิสพฺพํ อฺวิหารโต อาคนฺตฺวา อนฺโตสีมคตสฺส ปาปุณาตีติ อธิปฺปาโย.
๒๒๔. คิลานวตฺถุกถา
๓๖๕. มฺจเก นิปาเตสุนฺติ เอตฺถ มฺจเก นิปาตนํ นาม มฺจเก นิปชฺชาปนนฺติ อาห ‘‘มฺจเก นิปชฺชาเปสุ’’นฺติ. มุตฺตกรีสกิลิฏฺนฺติ มุตฺตกรีเสหิ กิลิฏฺํ. โยติ โย โกจิ. มนฺติ มม. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอวาทานุสาสนีกรเณนา’’ติ. มม โอวาทสฺส จ อนุสาสนิยา จ กรเณนาติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ‘‘โย ภิกฺขเว มํ อุปฏฺเหยฺยา’’ติอาทิปาเ. สุตฺตสฺส เนยฺยตฺถตฺตา อคเหตพฺพตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควโต จา’’ติอาทิ. ยสฺสาติ คิลานสฺส. อุปชฺฌายาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อาจริยสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกสมานาจริยกสงฺขาเต ¶ ปฺจ ชเน สงฺคณฺหาติ. เอกจาริโก วา โหตีติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆตฺเถโรปีติ ปิสทฺโท ปเคว อฺเสนฺติ ทสฺเสติ.
๓๖๖. อภิกฺกมนฺตํ วาติ เอตฺถ อภิมุขํ กมตีติ อภิกฺกมนฺโตติ วุตฺเต วฑฺฒนตฺโถติ อาห ‘‘วฑฺฒนฺตํ วา’’ติ. อาพาธํ นาวิกโรตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา อนฺตปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อิทํ นาม โภชนนฺติ สมฺพนฺโธ. สํวิธาตุนฺติ เอตฺถ สํวิปุพฺโพ ธาธาตุ กรธาตฺวตฺโถ, กรธาตุ จ สพฺพธาตฺวตฺโถ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เภสชฺชํ โยเชตุ’’นฺติ ¶ . อสฺสาติ คิลานุปฏฺากสฺส. อนฺตรสทฺทสฺส มชฺฌตฺถาทโย ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘การณํ วุจฺจตี’’ติ.
๒๒๕. มตสนฺตกกถา
๓๖๗. กาลงฺกเตติ เอตฺถ กรณํ กตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กาลกิริยายา’’ติ. อปโลเกตฺวาติ ‘‘อิตฺถนฺนาโม ภนฺเต ภิกฺขุ กาลงฺกโต, ตสฺส ติจีวรฺจ ปตฺตฺจ คิลานุปฏฺากานํ ทาตุํ สงฺฆํ อปโลเกมี’’ติ อปโลเกตฺวา.
๓๖๙. คิลานุปฏฺากลาเภติ คิลานุปฏฺากานํ ลภิตพฺเพ.
สพฺเพปิ ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ตสฺมึ กาลงฺกเต. กึ วทนฺติ? ‘‘สพฺเพปิ…เป… สามิโน’’ติ วทนฺตีติ โยชนา. ทฺวีสุ วาเทสุ ปจฺฉิมวาโท อฏฺกถาจริเยน รุจฺจตีติ วทนฺติ. ยนฺติ ยํ วตฺถุ. ‘‘ยํ อตฺถิ, ตํ ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘อฺสฺมึ…เป… ทาตพฺพ’’นฺติ. ตนฺติ ปริกฺขารํ.
สมโกติ สมํ ปมาณเมตสฺส ภาคสฺสาติ สมโก. สํวิทหนมตฺตเมวาติ อิทฺจิทฺจ กโรหีติ สชฺชนมตฺตเมว. เชฏฺกภาโคติ ทิคุณภาโค.
โย ปนาติ ภิกฺขุ ปน. เอตฺถาติ พหูสุ ภิกฺขูสุ. เยนาติ เยน เกนจิ, ทินฺนํ ปฏิยาทิตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกทิวสมฺปีติ ปิสทฺโท ปเคว ทฺวีหาทิเกติ ทสฺเสติ. โสปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ พหุทิวสํ อุปฏฺาโกเยว, อถ โข โสปีติ ทสฺเสติ. สมีปนฺติ คิลานสฺส สนฺติกํ. อาคจฺฉตีติ สมีปมาคจฺฉติ.
ปจฺจาสีสายาติ ¶ ภาคสฺส ปจฺจาสีสาย. ‘‘ปุน อาคนฺตฺวา ชคฺคิสฺสามี’’ติ อิมินา ‘‘ปุน อาคนฺตฺวา น ชคฺคิสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺตสฺส น ทาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ธุรํ นิกฺขิปิตฺวาติ อุปฏฺหเน ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา.
มาตุคาโมปิ โหตูติ โยชนา. ตสฺส ภิกฺขุโนติ กาลงฺกตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน. สเจปิ สหสฺสํ อคฺฆติ, คิลานุปฏฺากานํเยว ¶ ทาตพฺพนฺติ โยชนา. อฺนฺติ ปตฺตจีวรโต อฺํ. เตติ คิลานุปฏฺากา. อวเสสนฺติ ปตฺตจีวรโต อวเสสํ. ตโตติ พหุกมหคฺฆโต. ติจีวรปริกฺขาโรติ ติณฺณํ จีวรานํ ปริวาโร. สพฺพฺเจตนฺติ สพฺพเมว เอตํ ปริกฺขารํ. ลภตีติ คิลานุปฏฺาโก ลภติ.
โสติ กาลงฺกโต. กสฺสจีติ คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา. ตสฺเสวาติ ทินฺนคาหกสฺเสว. รุจิยา เอวาติ กามา เอว. ตตฺถ ตตฺถ สงฺฆสฺเสวาติ ตสฺมึ ตสฺมึ วิหาเร ิตสฺส สงฺฆสฺเสว. อิทํ วิหาเร ปิตปริกฺขาเร สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ คาเม วา อรฺเ วา ปิตา โหนฺติ, สกโลว สงฺโฆ อิสฺสโร. กสฺมา? สงฺฆสฺเสว ทายชฺชภาวโต. พหูนมฺปีติ ตีหิ ปฏฺาย พหูนมฺปิ. อีทิสวจนํ อุปนิธาย สาสเนปิ เอโก ทฺเว พหูติ ตีณิ วจนานิ อตฺเถ ทิสฺสนฺติ, สทฺเท ปน ทฺวิวจนพหุวจนานํ วิเสสาภาวโต ทฺวิวจนํ นตฺถีติ ทฏฺพฺพํ. อทินฺนเมวาติ อตฺตโนเยว อสนฺตกตฺตา, อฺเสมฺปิ สาธารณตฺตา จ อทินฺนเมว. สเจ สพฺเพ มตา อนุมติยา เทนฺติ, สุทินฺนเมว. ตนฺติ สนฺตกํ. เตสูติ เตสุ สพฺเพสุ.
๒๒๗. กุสจีราทิปฏิกฺเขปกถา
๓๗๑. ‘‘อกฺกนาฬมย’’นฺติ อิมินา อกฺกนาเฬน นิพฺพตฺตํ อกฺกนาฬนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. มกจิมโยติ เอตฺถ มกจิสทฺเทน โปตฺถกสทฺทสฺส คนฺถาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติ. มยสทฺเทน ปุริมนเยเนว นิพฺพตฺตตทฺธิตํ ทสฺเสติ. เสสานีติ อกฺกนาฬโปตฺถเกหิ เสสานิ กุสจีราทีนิ. เตสูติ กุสจีราทีสุ.
๓๗๒. ติปฏฺฏจีวรสฺส วาติ อิทํ ทฺวิปฏฺฏจีวรสฺส มชฺเฌ ทานํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตสนฺติ สพฺพนีลกาทีนํ. กฺจุกนฺติ วารณํ. ตฺหิ กจิยติ กาเย พนฺธิยตีติ กฺจุโกติ วุจฺจติ. เวเนปีติ อุณฺหีเสปิ. ตฺหิ ยสฺมา เยน สีเส เวิยติ, ตสฺมา เวนนฺติ วุจฺจติ. รุกฺขฉลฺลิมยนฺติ เอตฺถ รุกฺขฉลฺลิสทฺเทน ติรีฏสทฺทสฺส วกฺกลตฺถํ ทสฺเสติ. วกฺกลฺหิ ¶ ¶ นิวสนานํ องฺคปจฺจงฺคํ ติโรภาวํ ปฏิจฺฉนฺนภาวํ เอติ คจฺฉติ อเนนาติ วา รุกฺขํ ติโรปฏิจฺฉนฺนํ หุตฺวา เอติ ปวตฺตตีติ วา ติรีฏนฺติ วุจฺจติ. อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๔๔๒ คาถายํ) ปน ตรีฏนฺติ ตกาเร อิการวิรหิโต ปาโ อตฺถิ. ปาทปฺุชนนฺติ ปาโท ปุชิยติ โสธิยติ อเนนาติ ปาทปฺุชนํ, ตาลุโช ตติยกฺขโร.
๓๗๔. สนฺเต ปติรูปเก คาหเกติ เอตฺถ ปติรูปโก นาม ปกฺกมนฺตสฺส ภิกฺขุโน สนฺทิฏฺสมฺภตฺโต. อิมินา ปติรูปเก คาหเก อสติ อทตฺวา สงฺเฆน ภาชิเต สุภาชิตเมวาติ ทสฺเสติ. สตฺต ชนาติ ปกฺกมนฺตอุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺฏา จตฺตาโร, อุกฺขิตฺตกา ตโยติ สตฺต ชนา.
๒๓๐. สงฺเฆ ภินฺเน จีวรุปฺปาทกถา
๓๗๖. สงฺโฆ ภิชฺชตีติ เอตฺถ ทฺวิโกฏฺาสวเสน ภิชฺชนเมวาธิปฺเปตํ, น อฺนฺติ อาห ‘‘ทฺเว โกฏฺาสา’’ติ. เอกสฺมึ ปกฺเข จีวรานิ เทนฺตีติ โยชนา. ทฺวิปกฺขํ สนฺธาย ‘‘สกลสฺส สงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺตํ. เอตนฺติ จีวรํ. ตสฺเสว จีวรนฺติ ตสฺส โกฏฺาสสฺส จีวรเมว. ยตฺถาติ ยสฺมึ เทเส. ทกฺขิโณทกํ ปมาณนฺติ ทกฺขิโณทกเมว ปมาณํ, น เทยฺยธมฺโม. ตสฺมา ทกฺขิโณทกํ ปฏิคฺคณฺหนฺตา, เทยฺยธมฺมสฺส สามิโน โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. อุโภหิปิ ปกฺเขหีติ โยชนา. ปรสมุทฺเทติ ชมฺพุทีเป. โส หิ สีหฬทีปโต สมุทฺทสฺส ปารตฺตา ปรสมุทฺโทติ วุจฺจติ. อิตโร ปกฺโขติ ทกฺขิโณทกสฺส จ จีวรสฺส จ ลทฺธปกฺขโต อิตโร อลทฺโธ ปกฺโข.
๒๓๒. อฏฺจีวรมาติกากถา
๓๗๙. อิทานิ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ปุคฺคลาธิฏฺานนเยนาติ ‘‘สีมาย เทตี’’ติ กตฺตุวาจเกน กิริยาปเทน ทายกปุคฺคลสงฺขาตกตฺตุโน อธิฏฺานวเสน วุตฺตตฺตา ปุคฺคลาธิฏฺาเนน นเยน. เอตฺถาติ ¶ เอตาสุ อฏฺสุ มาติกาสุ. อฏฺมา มาติกาติ โยชนา. ตตฺถาติ อฏฺสุ มาติกาสุ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘กติกาย เทตี’’ติอาทีสุ.
สีมาย…เป… ภาเชตพฺพนฺติอาทิมฺหิ มาติกานิทฺเทเส ปน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. สีมาย เทตีติ เอตฺถ ปนฺนรส สีมา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ¶ ปนฺนรสสุ สีมาสุ. อุปจารสีมา ปริจฺฉินฺนา โหตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺตกํ านนฺติ ปริกฺเขปารหฏฺานสฺส เอกนฺเตน อวุตฺตตฺตา เอกนฺเตน ปริกฺเขปารหฏฺานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. ธุวสนฺนิปาตโต วา ขิปิตานนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปริยนฺเต’’ติ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ. ตสฺมา ตีสุ นิสฺสกฺกปเทสุ โยเชตพฺพํ. สา ปนาติ อุปจารสีมา ปน. ภิกฺขูสุ วฑฺฒนฺเตสุ อาวาโสปิ วฑฺฒตีติ มนสิกตฺวา วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขูสุ วฑฺฒนฺเตสู’’ติ. สพฺเพสํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตเมวาติ สีมกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๑๓๘, ๑๔๔) วุตฺตเมว.
อปิจ โขติ เอตฺถ อปิสทฺโท ปุจฺฉตฺถวาจโก. เกหิ ปิตาติ หิ อตฺโถ. ราชราชมหามตฺตา เปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ลาภสีมาติ ลาภสฺส มริยาโท. ยนฺติ โย ลาโภ. เอตฺถนฺตเรติ เอตสฺมึ คาวุตาทิอนฺตเร. ลาภสีมา นามาติ ลาเภน ปริจฺฉินฺนา สีมา นาม. ตตฺถาติ พหูสุ ชนปเทสุ. อนฺตรทีปา จาติ มหาทีปโต อฺทีปา จ, ขุทฺทกทีปาติ อธิปฺปาโย.
เอตฺเถว สีมายาติ ขณฺฑสีมาย เอว. เตสํเยวาติ ขณฺฑสีมคตานํเยว. เอวตฺถผลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺเส’’นฺติอาทิ. รุกฺเข วา ปพฺพเต วา ิตสฺส วา เหฏฺา ปถวีมชฺฌคตสฺส วา ภิกฺขุสฺสาติ โยชนา. อิมิสฺสา อุปจารสีมาย ิตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. สมานสํวาสสีมายาติ มหาสีมาย. ขณฺฑสีมสีมนฺตริกาสูติ ขณฺฑสีมายฺจ ทฺวินฺนํ สีมานํ สีมนฺตริกายฺจ. ตตฺถ ทฺวินฺนํ คามฏฺานมฺปิ ปาปุณาติ. อวิปฺปวาสสีมาย ทินฺนํ คามฏฺานํ น ปาปุณาติ ‘‘เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจา’’ติ วุตฺตตฺตา.
ชมฺพุยา ¶ ลกฺขิโต ทีโป ชมฺพุทีโป. ตมฺโพ โลหิโต ปาณิ หตฺโถ เอเตสนฺติ ตมฺพปาณิโน. วิชยกุมาราทโย สตฺตสตา ชนา. เตสํ นิวาโส ตมฺพปณฺณิ, โสเยว ทีโปติ ตมฺพปณฺณิทีโป, ตสฺมึ. สพฺเพสํ ภาคนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺเรวาติ ชมฺพุทีเปเยว. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
โย ปน ภณตีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ กถนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ มหาสิวตฺเถรํ. ติโยชนาปีติ ปิสทฺโท ตโต อูนาปิ โหตีติ ทสฺเสติ. สพฺพํเปตนฺติ สพฺพํปิ เอตํ ลาภคณฺหนาทึ. อิติ อาหํสูติ โยชนา.
กติกานํ ยถิจฺฉิตกเตน ปวตฺตตฺตา พหุ โหติ, ตสฺมา อิธ อิจฺฉิตกติกํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สมานลาภกติกายา’’ติ ¶ . ตตฺราติ ‘‘กติกาย เทตี’’ติ ปาเ. สนฺนิปติเตหิ ภิกฺขูหิ ภาเชตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ วิหารสฺส. พุทฺธาธิวุตฺโถติ พุทฺเธน อธิ อิสฺสรวเสน วสิยิตฺถาติ พุทฺธาธิวุตฺโถ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน สาวนมตฺเตน. นิสินฺโนวาติ นิสินฺโน เอว โหติ, นิสินฺโน อิว วา. ตสฺมึ วิหาเรปีติ ตสฺมึ โปราณกาทิวิหาเรปิ. เอวเมวาติ ‘‘อยํ โปราณโก วิหาโร เตน นววิหาเรน สทฺธึ สมานลาภํ กาตุํ สงฺฆสฺส รุจฺจตี’’ติอาทินา เอวเมว. อิธาติ โปราณกวิหาเร. ตสฺมินฺติ นววิหาเร. เอวนฺติ ยถา เอเกน วิหาเรน สทฺธึ เอโก วิหาโร กาตพฺโพ, เอวํ ตถาติ อตฺโถ.
ภิกฺขาปฺตฺติยาติ เอตฺถ ภิกฺขา ปฺปิยติ นิจฺจวเสน ปิยติ เอตฺถาติ ภิกฺขาปฺตฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน ปริจฺจาคปฺาปนฏฺาเน’’ติ. ตสฺสาติ ‘‘ยตฺถ สงฺฆสฺส ธุวการา กริยนฺตี’’ติปาสฺส. อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ยตฺถ วาติ ยสฺมึ วา าเน. อเนนาติ จีวรทายเกน. สลากภตฺตาทีนิ วา นิพทฺธานิ การิตานีติ สมฺพนฺโธ. เยน ปนาติ จีวรทายเกน ปน. สกโลปิ วิหาโรติ สกโลปิ สอาราโม วิหาโร. ตตฺถาติ จีวรทายเก. อิเมติ ปากวตฺตสฺส วตฺตนฏฺานาทโย วิหารา. ธุเวน ¶ กริยนฺตีติ ธุวการา วิหารา. โสติ จีวรทายโก. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ พหูสุ วิหาเรสุ.
เตหีติ พหุตเรหิ ภิกฺขูหิ. ธุวกาเรสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เอกตฺถาติ เอกสฺมึ ธุวกาเร. ‘‘สเจ ภิกฺขุคณนาย คณฺหถาติ วทตี’’ติ อิมินา สเจ น วทติ, ภิกฺขุคณนาย ภาเชตฺวา คณฺหิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ, วิหารคณนาย คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ตถาติ ยถา ‘‘ภิกฺขุคณนาย คณฺหถา’’ติ วทติ, ตถาติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ภาเชตพฺพวตฺถูสุ. ตนฺติ มฺจปีกํ, ปุจฺฉิตฺวา ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุจฺฉิตฺวาติ ทายกํ ปุจฺฉิตฺวา, วทตีติ ทายโก วทติ. สงฺฆสฺสาปีติ ปิสทฺโท น ทายกสฺเสวาติ ทสฺเสติ.
อุปจารสีมายํ ิเตน สงฺเฆน ภาเชตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . สีมฏฺสฺสาติ อุปจารสีมายํ ิตสฺส. อสมฺปตฺตสฺสาปีติ ภาชนฏฺานํ อสมฺปตฺตสฺสาปิ. อลสชาติกาติ โกสชฺชชาติกา. ิติกาติ ปพนฺธวเสน ิยเต ิติ, สาเยว ิติกา. อถ วา ‘‘ิตฏฺานโต ปฏฺาย ทาตพฺพ’’นฺติ อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) วุตฺตตฺตา ติฏฺติ ปพนฺธวเสน เอตฺถาติ ิติ, สาเยว ิติกาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ิติกํ เปตฺวาติ วีสติวสฺสสงฺขาตํ ิติกํ เปตฺวา. เตสนฺติ เถรานํ.
สมฺปตฺตสมฺปตฺตานนฺติ ภาชนฏฺานํ สมฺปตฺตสมฺปตฺตานํ. อตฺตโน วิหารทฺวาเร วา อตฺตโน อนฺโตวิหาเรเยว วาติ โยชนา. สีมาติ อุปจารสีมา. เถราสนํ อารูฬฺเห สตีติ โยชนา. วสฺสคฺเคนาติ วสฺสคณนาย.
ปาเฏกฺกนฺติ ปจฺเจกํ. สพฺพาเนว จีวรานีติ สมฺพนฺโธ. ทุพฺภาสิตทุคฺคหิตานมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คตคตฏฺาเน สงฺฆิกาเนว โหนฺตี’’ติ. เอกนฺติ ทสสุ วตฺเถสุ เอกํ.
วตฺถสฺเสว ปุปฺผํ วา วลิ วา อตฺถีติ โยชนา. เตนาติ ปุปฺผวลินา. เอกํ ตนฺตนฺติ เอกํ สุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ิติกาย านาฏฺาเนสุ. ทฺวีหิปิ คเหตพฺพํ ิติกาย อภาวโต.
ภิกฺขุ ¶ อตฺตโน สนฺตกํ ยํ จีวรนฺติ โยชนา. ปํสุกูลิกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วา ‘‘ตุยฺหํ เทมา’’ติ วา อวตฺวา ‘‘ภิกฺขูนํ เทม, เถรานํ เทมา’’ติ วุตฺตตฺตา ปํสุกูลิกานมฺปิ วฏฺฏติ. ภิกฺขุเถรา นาม หิ น อตฺตนาเยว โหนฺติ, อฺเปิ พหู, ตสฺมา วฏฺฏติ. ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺเต อตฺตนา เอกนฺเตน สงฺโฆเยว, ตสฺมา ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺเตปิ น วฏฺฏติ, ปเคว ‘‘ตุยฺห’’นฺติ วุตฺเต.
ตโตติ พหุวตฺถโต. คเหตุํ น วฏฺฏตีติ ปํสุกูลิกานํ คเหตุํ น วฏฺฏติ.
ยนฺติ วตฺถํ. ตตฺถาติ ปริกฺขาเรสุ. สุตฺตนฺติ ตนฺตํ.
เอวํ อนฺโตสีมํ ปวิสิตฺวา ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทินฺเน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา พหิสีมาย ทินฺเน ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. เอกพทฺธา จาติ ทฺวาทสหตฺถมนติกฺกมิตฺวา เอกโตพทฺธา จ. เย ปนาติ ภิกฺขู ปน.
อุภโตสงฺฆสฺส เทตีติ เอตฺถ จตุนฺนํ วากฺยานํ วเสน วุตฺเตปิ อุภโตสงฺฆสฺส เทติเยว นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุภโตสงฺฆสฺส ทมฺมีติ วุตฺเตปี’’ติอาทิ. อุภโตสงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตาติ ปุคฺคลสฺส อุภโตสงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา เอกวีสติปฏิวีเส กตฺวา เอโก เจติยสฺส ทาตพฺโพติ นยํ อติทิสติ. ปาปุณนโกฏฺาโส นาม นตฺถิ เจติยสฺส อุภโตสงฺฆคฺคหเณน อคหิตตฺตา.
ตตฺถาติ ¶ อุภโตสงฺฆปุคฺคลเจติเยสุ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ปุพฺเพติ พุทฺธสฺส ภควโต ธรมานกาเล. ตทาติ ยทา พุทฺโธ ภควา ธรติ, ตทา. ปฏิมํ วาติ ปฏิพิมฺพํ วา. ตฺหิ ภควตา ปฏิ สทิสํ มานียตีติ ปฏิมาติ วุจฺจติ. เจติยํ วาติ ถูปํ วา. โส หิ เทวมนุสฺเสหิ จิติตพฺพํ, ปูเชตพฺพํ, อิฏฺกาทีหิ วา จินิตพฺพนฺติ เจติยนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถาติ เทยฺยธมฺเมสุ. ยนฺติ กิริยาปรามสนํ. ยํ ¶ เทนฺตีติ โยชนา. ตตฺถาติ ตสฺมึ ทาเน. อนิยมวาจกสฺส ‘‘โย’’ติ สพฺพนามสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปพฺพชิโต วา คหฏฺโ วา’’ติ. วตฺตํ กตฺวา ปริภฺุชิตุนฺติ ปุพฺพกาลอปรกาลกิริยานํ วิการวเสน อนิยตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ภฺุชิตฺวา ปจฺฉาปิ วตฺตํ กาตุ’’นฺติ.
‘‘ทูรมฺปิ หริตฺวา ปูเชตพฺพ’’นฺติ อิมินา ชงฺฆเปสนิกกมฺมํ น โหตีติ ทสฺเสติ. หรนฺตสฺส ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธ. คจฺฉโตติ อนาทเร สามิวจนํ. ตนฺติ สงฺฆสฺส อาหฏภตฺตํ.
วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺสาติ วสฺสํ วสิตฺถาติ วสฺสํวุตฺโถ. อลุตฺตกิตนฺตสมาโสยํ, โสเยว สงฺโฆ วสฺสํวุตฺถสงฺโฆ, ตสฺส. ยาวติกสทฺโท ยตฺตกปริยาโยติ อาห ‘‘ยตฺตกา’’ติ. ทิสาปกฺกนฺตสฺสาปีติ อฺํ ทิสํ ปกฺกนฺตสฺสปิ, ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วทนฺตีติ อฏฺกถาจริเยหิ อปเร อาจริยา วทนฺติ. เอตนฺติ วจนํ.
สมฺปตฺตานนฺติ ทินฺนฏฺานํ สมฺปตฺตานํ. สพฺเพสนฺติ ยตฺถ กตฺถจิ วุตฺถวสฺสานํ สพฺเพสํ. ตตฺราติ วิหาเร. ตตฺราติ ตสฺมึ วทเน สติ, เตสุ ภิกฺขูสุ วา. วสฺสํ วสนฺตีติ วสฺสํวสนฺตา, เตสํ. จีวรมาเสติ จีวเรน ลกฺขิเต ปจฺฉิมกตฺติกมาเส.
เหมนฺตสฺส ปจฺฉิโม ทิวโสติ ผคฺคุณปุณฺณมีสงฺขาโต เหมนฺตสฺส ปจฺฉิโม ทิวโส. วสฺสาวาสิกนฺติ วสฺสํ อาวสนฺตานํ ทาตพฺพํ จีวรํ. อาโรเปตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตีตวสฺสาวาสสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ อตีตวสฺสาวาสสฺสาติ อตีตวสฺสํ, อตีตวสฺเส วา อาวาสสฺส สงฺฆสฺส. ตนฺติ จีวรํ.
เปตฺวาติ วิหาเร เปตฺวา. สมฺปตฺตานนฺติ อิมํ านํ สมฺปตฺตานํ. อิโตติ จีวรทานกาลโต. เตติ อนฺโตวสฺเส วุตฺถภิกฺขู.
อาทิสฺสาติ ¶ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาทิสิตฺวา’’ติ. อยมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตตฺราติ ‘‘ยาคุยา วา’’ติอาทิปาเ. อชฺชตนาย วาติ อชฺช ภวานํ ปฺุานํ อตฺถาย ¶ วา. เตสนฺติ นิมนฺตกานํ, ปวิฏฺานํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. เยหิ นิมนฺติเตหีติ นิมนฺติเตหิ เยหิ ภิกฺขูหิ. เยสํ วา ปตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสํ น ปาปุณาตีติ สพฺเพสํ เตสํ น ปาปุณาติ, กสฺมา? อนิมนฺติตตฺตา. เตสํ น ปาปุณนฺติ, กสฺมา? นิมนฺติตเคหํ อปวิฏฺตฺตา. โสติ ทายโก.
ปุพฺเพปีติ อิโต ปุพฺเพปิ. อสฺสาติ ทายกสฺส. วาเสตฺวาติ วาสาเปตฺวา. โสติ ทายโก. โยติ ภิกฺขุ, วสตีติ สมฺพนฺโธ. ตานีติ เภสชฺชานิ. อิทนฺติ จีวรํ.
‘‘อนฺเตวาสิกานฺจา’’ติ ปเทน สทฺธิวิหาริกาปิ คเหตพฺพา อุทฺเทสาทิวเสน อนฺเต วสนสีลตฺตา. อุทฺเทสํ คเหตุํ อาคโต จ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต จาติ อิเม อนฺเต อวสนสีลาปิ รูฬฺหีวเสน อนฺเตวาสิกา นาม. อิมินา นิสฺสยํ คเหตุํ อาคโต จ เถรสฺส สนฺติเก นิสฺสยํ คหิตปุพฺโพ จ อนฺเตวาสิโก นามาติ ทสฺเสติ. วตฺตํ กตฺวา อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนิ คเหตฺวา วิจรนฺตานํ สพฺเพสํ อุทฺเทสนฺเตวาสิกานํ ปาปุณาตีติ โยชนา. อิมินา สทฺธิวิหาริกนิสฺสยนฺเตวาสิกอุปสมฺปทนฺเตวาสิกปพฺพชฺชนฺเตวาสิกาปิ คเหตพฺพา เตสมฺปิ นิพทฺธจาริกภิกฺขุภาวโต. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ จีวรกฺขนฺธเก.
อิติ จีวรกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๙. จมฺเปยฺยกฺขนฺธกํ
๒๓๔. กสฺสปโคตฺตภิกฺขุวตฺถุกถา
๓๘๐. จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก คคฺคราย โปกฺขรณิยาติ เอตฺถ คคฺครสทฺทสฺส นามสทฺทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คคฺครนามิกาย อิตฺถิยา’’ติ. อิมินา คคฺครสทฺโท คคฺครอิติ นามํ ปวตฺตินิมิตฺตํ กตฺวา อิตฺถิทพฺพํ วทตีติ ทสฺเสติ. ตนฺติปฏิพทฺโธติ ตนฺติยา ปฏิพทฺโธ. ‘‘อุสฺสุกฺกมฺปิ ¶ อกาสิ ยาคุยา’’ติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา ¶ . ตสฺส ภิกฺขุโนติ กสฺสปโคตฺตนามกสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน. ตตฺเถวาติ วาสภคาเมเยว.
๓๘๒. อธมฺเมน วคฺคกมฺมํ กโรนฺตีติอาทีนํ นานากรณนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๖. ตฺติวิปนฺนกมฺมาทิกถา
๓๘๕. อฺตฺราปิ ธมฺมาติ เอตฺถ ธมฺมาติ อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจนเมตนฺติ อาห ‘‘อฺตฺร ธมฺม’’นฺติ. ‘‘อฺตฺรา’’ติ นิปาตปโยเค ทุติยาตติยาปฺจมีสุ อฺตรสฺส สมฺภวโต อุปโยควจนมฺปิ โหติ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อยเมว วา ปาโ’’ติ. ‘‘ภูเตน วตฺถุนา’’ติ อิมินา ธมฺมสทฺทสฺส สจฺจตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา สทฺทสภาวเมว สนฺธาย อติทิสติ, น อตฺถํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ. สตฺถุสาสนนฺติ สตฺถุ อาณา. สตฺถุอาณา นาม ตฺติอนุสาวนานํ สมฺปทาติ อาห ‘‘ตฺติสมฺปทา อนุสาวนสมฺปทา จา’’ติ. ‘‘ปฏิกุฏฺฺเจว กตฺจา’’ติ อิมินา ปฏิกุฏฺกตนฺติ ปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. ปฏิกุสิตพฺพนฺติ ปฏิกุฏฺํ, กตฺตพฺพนฺติ กตํ, กมฺมํ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ อฺเสู’’ติอาทิ. ตตฺถ ยนฺติ กมฺมํ.
๓๘๗. ปาฬิยาติ วินยปาฬิยา. ยนฺติ กมฺมํ, น กริยตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อฏฺกถายํ. โส จ โขติ โส จ วิตฺถาโร, อาคโตติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺมานเมว วเสน อาคโต, นนุ ตฺติอปโลกนกมฺมวเสนปิ อาคเตน ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ตฺติทุติยตฺติจตุตฺเถสุ หาปนํ วา อฺถา กรณํ วา อตฺถิ วิย ตฺติกมฺเม นตฺถีติ โยชนา. ตฺติกมฺเม ตฺติฏฺปนโต อฺกิจฺจสฺส อสมฺภวโต หาปนํ วา อฺถา กรณํ วา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ตานีติ ตฺติกมฺมอปโลกนกมฺมานิ. สพฺเพสมฺปิ กมฺมานนฺติ สพฺเพสมฺปิ จตุนฺนํ กมฺมานํ. ปรโตติ ปรสฺมึ ปริวาราวสาเน (ปริ. อฏฺ. ๔๘๒).
๒๓๗. จตุวคฺคกรณาทิกถา
๓๘๘. ยทิทํ ¶ กมฺมนฺติ โยชนา. เตสนฺติ สงฺฆานํ. กมฺมปฺปตฺโตติ เอตฺถ กมฺเมน, กมฺมสฺส วา ปตฺโตติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘กมฺมํ ปตฺโต’’ติ. ‘‘สพฺพกมฺเมสุ กมฺมปตฺโต’’ติ ¶ ปาฬินเยน ‘‘กมฺเมสุ ปตฺโต’’ติ อตฺโถปิ ยุชฺชติ. โลกโวหารวเสน ‘‘กมฺเมน กมฺมสฺส วา ปตฺโต’’ติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว.
๓๘๙. ปริสโตติ ปริสการณา. ตตฺถาติ ‘‘จตุวคฺคกรณฺเจ ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ, จตุวีสติปุคฺคเลสุ วา. กมฺมนานาสํวาสโกติ อุกฺเขปนียกมฺมกโต. ลทฺธินานาสํวาสโกติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตโก. ‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘ภิกฺขุนีจตุตฺโถ’’ติอาทีสุ จตุวีสติยา าเนสุ กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ. ภิกฺขุนี จตุตฺถี เอตสฺสาติ ภิกฺขุนีจตุตฺโถ, จตุวคฺโค สงฺโฆติอาทินา วจนตฺโถ กาตพฺโพ.
๓๙๓. ปริวาสาทีติอาทิสทฺเทน มูลายกสฺสนมานตฺตอพฺภานานิ สงฺคณฺหาติ. เตสนฺติ ปริวาสาทิกมฺมานํ. ปรโตติ ปรสฺมึ จูฬวคฺเค (จูฬว. อฏฺ. ๗๕ อาทโย).
๓๙๔. ปฏิกุฏฺกตกมฺมสฺสาติ ปฏิกุฏฺสฺส หุตฺวา กตสฺส กมฺมสฺส. ปกตตฺตสฺสาติ เอตฺถ ปกติสีลสงฺขาโต อตฺตา สภาโว เอตสฺสาติ ปกตตฺโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวิปนฺนสีลสฺสา’’ติ. สงฺฆาทิเสสํ อนาปชฺชนฺตสฺสาปิ อวิปนฺนสีลตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺนสฺสา’’ติ. อิมินา สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชนฺโตปิ ปกตตฺโตเยวาติ ทสฺเสติ. โสปิ หิ อิธ อวิปนฺนสีโล นาม, อฺตฺถ ปน สงฺฆาทิเสสสฺส สีลวิปตฺติภาวโต ตํ อาปชฺชนฺโตปิ วิปนฺนสีโลเยว นาม. อานนฺตริกสฺสาติ เอตฺถ อนนฺตรสทฺทสฺส สมฺพนฺธฺจ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน อนนฺตรํ นิสินฺนสฺสา’’ติ. ตตฺถ ‘‘อตฺตโน’’ติ อิมินา อนนฺตรสทฺทสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. ‘‘นิสินฺนสฺสา’’ติ อิมินา ณิกปจฺจยสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๓๙. ทฺเวนิสฺสารณาทิกถา
๓๙๕. วตฺถุโตติ ¶ วตฺถุการณา. ตตฺถาติ ‘‘ทฺเวมา ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ. ‘‘สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อิมินา ‘‘อปฺปตฺโต’’ติอาทิสุตฺตสฺส เนยฺยตฺถภาวํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตนฺติ ปพฺพาชนียกมฺมํ. ปุน ตนฺติ ปพฺพาชนียกมฺมเมว. เอส ภิกฺขุ อปฺปตฺโตติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา อปฺปตฺโตติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. อาเวณิกลกฺขเณนาติ อวินา หุตฺวา ปวตฺเตน ลกฺขเณน. อตฺตนา อวินา หุตฺวา อตฺตโน สนฺตเกน วิสุํ ภูเตน ลกฺขเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ อปฺปตฺโต, กสฺมา สุนิสฺสาริโตติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนสฺสา’’ติอาทิ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส, กเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตํ เจ สงฺโฆ ตชฺชนียกมฺมาทิวเสน นิสฺสาเรติ, สุนิสฺสาริโตติ สมฺพนฺโธ ¶ . โสติ ภิกฺขุ. ยสฺมา อนฺุาตา, ตสฺมา สุนิสฺสาริโตติ โยชนา. กิตฺตเกน องฺเคน อนฺุาตาติ อาห ‘‘เอเกนปิ องฺเคนา’’ติ.
๓๙๖. โอสารณาติ เอตฺถ โอตฺยูปสคฺควเสน สรธาตุ ปเวสนตฺโถติ อาห ‘‘ปเวสนา’’ติ. ตตฺถาติ ‘‘โอสารณา’’ติอาทิปาเ. โอสาเรตีติ เอตฺถ อพฺภานาทิวเสน ปเวสนํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อุปสมฺปทกมฺมวเสนา’’ติ. สหสฺสกฺขตฺตุมฺปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ. เอกวาราทิเก ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. สาติสาราติ สโทสา. ตถาติ ยถา อาจริยุปชฺฌายา สาติสารา, ตถา. เสโส การกสงฺโฆ สาติสาโรติ สมฺพนฺโธ. ‘‘หตฺถจฺฉินฺนาทโย ปน ทฺวตฺตึส สุโอสาริตา’’ติ วุตฺตตฺตา อนฺธมูคพธิรานํ อปพฺพชิตานมฺปิ อุปสมฺปทา รุหตีติ ทฏฺพฺพํ. เตติ หตฺถจฺฉินฺนาทโย ทฺวตฺตึส.
๓๙๗. อภูตวตฺถุวเสนาติ อสจฺจวตฺถุวเสน, อสํวิชฺชมานวตฺถุวเสน วา. ตตฺถาติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ. ปฏินิสฺสชฺชิตาติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส กมฺมตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏินิสฺสชฺชิตพฺพา’’ติ.
๒๔๑. อุปาลิปุจฺฉากถา
๔๐๐. ตตฺถาติ ¶ อุปาลิปฺเหสุ. ตสฺสปาปิยสิกาทีหิ สทฺธึ เอกา ปุจฺฉา กตาติ โยชนา. ภิกฺขูนมฺปิ วาเรติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺเทน ‘‘น เกวลํ อุปาลิปฺเหสุเยว โยเชตพฺพานิ, อถ โข ภิกฺขูนํ วาเรปี’’ติ ทสฺเสติ.
๒๔๒. ตชฺชนียกมฺมกถา
๔๐๗. ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภณฺฑนการโก’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ. อนปทาโนติ เอตฺถ อปปุพฺโพ ทาสทฺโท อวขณฺฑนตฺโถติ อาห ‘‘อปทานํ วุจฺจติ ปริจฺเฉโท’’ติ. นตฺถิ อปทานํ อวขณฺฑนํ อาปตฺติปริยนฺโต เอตสฺสาติ อนปทาโนติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. สาเยว ปาฬิ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ตสฺสํ ปาฬิยํ. กิฺจิ อตฺถวินิจฺฉยํ ปาฬิอนุสาเรน วิทิตุํ น สกฺกา น โหตีติ โยชนา.
อิติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๑๐. โกสมฺพกกฺขนฺธกํ
๒๗๑. โกสมฺพกวิวาทกถา
๔๕๑. โกสมฺพกกฺขนฺธเก ¶ อยมนุปุพฺพิกถา เอวํ เวทิตพฺพาติ โยชนา. วินยํ ปาฬิโต จ, ตทตฺถโต จ ธาเรตีติ วินยธโร, ตถา สุตฺตนฺตํ ธาเรตีติ สุตฺตนฺติโก. เตสูติ ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ. สุตฺตนฺติโก ภิกฺขุ นิกฺขมีติ สมฺพนฺโธ. อาจมนอุทกาวเสสนฺติ อาจเมติ โธวติ อเนนาติ อาจมนํ, ตเมว อุทกํ อาจมนอุทกํ, ตเมว อวเสสํ อาจมนอุทกาวเสสํ, อวเสสอาจมนอุทกนฺติ อตฺโถ. ตํ ภิกฺขุนฺติ สุตฺตนฺติกํ ภิกฺขุํ. เอตฺถาติ อาจมนอุทกาวเสสฏฺปเน. ‘‘สเจ โหติ, เทเสสฺสามี’’ติ อิมินา อตฺตโน สุพฺพจภาวฺจ สิกฺขากามตฺจ ทสฺเสติ. เตติ ตยา, กถนฺติ สมฺพนฺโธ. อถ วา เตติ ตุยฺหํ, นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. อสฺจิจฺจ อสติยา กตตฺตา อนาปตฺติปกฺโขปิ ¶ ภเวยฺยาติ อาห ‘‘นตฺถิ อาปตฺตี’’ติ. เอตฺถ ปน อาปตฺติเยว. โสติ สุตฺตนฺติโก.
วินยธโรปีติ วินยธโร ปน, อาโรเจสีติ สมฺพนฺโธ. อาปชฺชมาโนปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ. เตติ วินยธรสฺส นิสฺสิตกา, อาหํสูติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ สุตฺตนฺติกสฺส. เตติ สุตฺตนฺติกสฺส นิสฺสิตกา, อาโรเจสุนฺติ สมฺพนฺโธ. โสติ สุตฺตนฺติโก. มุสาวาทีติ อภูตโต, อภูตํ วา วจนํ วทนสีโล. เอโสติ วินยธโร. เตติ สุตฺตนฺติกสฺส นิสฺสิตกา, อาหํสูติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ กลหวฑฺฒนการณา. วินยธโร อกาสีติ สมฺพนฺโธ.
๔๕๓. ‘‘น ตาว ภินฺโน’’ติ อิมินา ภินฺโนติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส อวสฺสมฺภาวิยตฺเถ อนาคตกาลิกตํ ทสฺเสติ. ตเมวตฺถํ สห อุปมาย ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. ตนฺติ สสฺสํ. ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติ อิมินา ภิชฺชิสฺสตีติ ภินฺโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. โส จ โขติ สงฺโฆ. กลหวเสน ภิชฺชิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. สมฺภมอตฺถวเสนาติ สํเวคอตฺถวเสน. สมฺภมสทฺโท หิ ตีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ คารเว, ภีติยํ, สํเวเค จาติ. อิธ ปน สํเวเค วตฺตติ. ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภินฺเน สํเวคอตฺถวเสนาติ อธิปฺปาโย. อิทํ เหฏฺา กถิตาย ‘‘ภเย โกเธ ปสํสาย’’นฺติ คาถาย (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๕) จสทฺเทน สมฺปิณฺฑิตํ สมฺภมอตฺถํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ¶ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถาติ ‘‘ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ ปาเ. อาเมฑิตนฺติ อา ปุนปฺปุนํ ภยาทิปีฬิตตฺตา เมเฑน อุมฺมาเทน อิตํ กถิตํ อาเมฑิตํ.
๔๕๔. หีติ วิตฺถาโร. ภควา วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อุกฺขิปนฺติ อปเนนฺตีติ อุกฺเขปกา. อุกฺขิตฺตมนุวตฺตนฺตีติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา. เอเตสนฺติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตกานํ. ปุน เอเตสนฺติ อุกฺเขปกานํ. ปกฺโขติ สขา. ตนฺติเมวาติ ปาฬิเมว, พฺยาปารเมว วา.
๔๕๕. โยติ ภิกฺขุ. จิตฺตํ อุปฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธ. ตุมฺเหติ ธมฺมวาทิโน สนฺธาย วุตฺตํ. กึ ภณถาติ กึ วจนํ ภณถ. อิติ ปุจฺฉิตฺวาติ ¶ สมฺพนฺโธ. เตสฺจาติ ธมฺมวาทีนฺจ. อิตเรสฺจาติ อธมฺมวาทีนฺจ. อิเมติ อตฺตโน ปกฺเข อิเม ภิกฺขู. เตสนฺติ อธมฺมวาทีนํ. ‘‘กมฺมํ โกเปตี’’ติ ‘‘นานาสํวาสกจตุตฺโถ เจ ภิกฺขเว กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ, น จ กรณีย’’นฺติ วจนโต (มหาว. ๓๘๙) กมฺมํ โกเปติ. อิตเรสมฺปีติ ธมฺมวาทีนมฺปิ. ธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสีทิตฺวา อธมฺมวาทีนํ ลทฺธึ คณฺหนฺโตปิ ธมฺมวาทีนํ นานาสํวาสโก โหติเยว, อยํ นโย วุตฺตนยสฺส อตฺถโต สิทฺโธติ กตฺวา อิธ น วุตฺโต. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. โยติ ภิกฺขุ, ปวิสติ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. นิสินฺโน หุตฺวาติ โยชนา. อิเมติ อตฺตโน ปกฺเข อิเม ภิกฺขู. อิตเรติ ปรปกฺเข อิตเร ภิกฺขู. เตสนฺติ ธมฺมวาทีนํ. ยตฺถ ตตฺถ วา ปน ปกฺเขติ ยสฺมึ กสฺมึจิ วา ธมฺมวาทีนํ ปกฺเข. อิเม ธมฺมวาทิโนติ คณฺหาตีติ ตํตํปกฺขคเต ภิกฺขู ยาถาวโต วา อยาถาวโต วา ‘‘อิเม ธมฺมวาทิโน’’ติ คณฺหาติ.
๔๕๖. กาเยน กตํ กมฺมํ กายกมฺมํ, วจิยา กตํ กมฺมํ วจีกมฺมํ. ตตฺถ กายกมฺมํ อุปทํเสนฺตา ภิกฺขู ปหรนฺตา อุปทํเสนฺติ. วจีกมฺมํ อุปทํเสนฺตา ภิกฺขู ผรุสํ วทนฺตา อุปทํเสนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘กาเยน ปหรนฺตา’’ติอาทิ. อุปทํเสนฺตีติ ปวตฺเตนฺติ. ‘‘โกธวเสนา’’ติ อิมินา เปมวเสนาติ อตฺถํ นิวตฺเตติ. อธมฺมิยานีติ อธมฺเมน กตฺตพฺพานิ. ‘‘กิจฺจานี’’ติ อิมินา อิยปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อสมฺโมทิกาติ เอตฺถ ยการโลโปติ อาห ‘‘อสมฺโมทิกายา’’ติ. ‘‘กถายา’’ติ อิมินา อสมฺโมทํ ชเนตีติ อสมฺโมทิกาติ กตฺวา ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อุปจารํ มฺุจิตฺวาติ เอตฺถ อุปจาโร นาม อฺมฺํ ปหรนฺตานํ หตฺถสฺส ปาปุณนฏฺานํ, ตํ มฺุจิตฺวาติ อตฺโถ. อาสนนฺตริกายาติ เอตฺถ เอกํ อาสนํ อนฺตรํ พฺยวหิตํ อิมิสฺสา นิสินฺนกิริยายาติ อาสนนฺตริกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเกกํ อาสนํ อนฺตร’’นฺติ. ‘‘กตฺวา’’ติ อิมินา กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ.
๔๕๗-๘. อยํ ¶ อสฺส ภิกฺขุโน อธิปฺปาโย กิราติ โยชนา. เอเตติ โกธาภิภูเต ภิกฺขู. ภควา ปน กเถสีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนตฺโถ ¶ อโต’’ติ อิมินา อนตฺถโตติ ปทสฺส โอการโลปสนฺธึ ทสฺเสติ. เตสํ ปทานมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตสฺมา’’ติอาทิ. ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ‘‘อนตฺถโท’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุคโต’’ติอาทีสุ วิย ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา อนตฺถโตติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. อนตฺถโทติ อนตฺถํ ททาตีติ อนตฺถโท.
๔๖๔. ปุถุสทฺโทติ เอตฺถ ปุถุสทฺโท มหนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘มหา’’ติ. อสฺสาติ ภณฺฑนการกสฺส ชนสฺส. สมชโนติ เอตฺถ สมสทฺโท สทิสปริยาโยติ อาห ‘‘เอกสทิโส’’ติ, ตุลฺยาธิกรณสมาโสยํ. ภณฺฑนการโก อยํ ชโนติ โยชนา. ตตฺถาติ ภณฺฑนการเกสุ ชเนสุ. อฺมฺปิ เอกํ อิทํ การณนฺติ สมฺพนฺโธ. น มฺิตฺถาติ โกจิ เอโกปิ น มฺิตฺถาติ โยชนา. อิมินา อมฺรุนฺติ เอตฺถ อาวิภตฺติยา ‘‘รุ’’นฺติ อาเทโส ทสฺสิโต.
ปริมุฏฺาติ ปริมุฏฺา สติ เอเตสนฺติ ปริมุฏฺาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริมุฏฺสติโน’’ติ. อฏฺกฺขรคาถายํ ‘‘ปฺจมํ ลฆุ สพฺพตฺถา’’ติ วุตฺตตฺตา ปฺจมสฺส ราการสฺส รสฺโส โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ราการสฺส รสฺสาเทโส กโต’’ติ. กถํ ภาณิโนติ วาจํ ภาณิโน. มุขายามนฺติ เอตฺถ อายามสทฺโท วิตฺถารปริยาโย, วิตฺถาโร จ นาม ปสารณนฺติ อาห ‘‘ปสาเรตุ’’นฺติ. สมฺปทานตฺถโชตเกน ตุํปจฺจเยน สมฺปทานตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ. นีตาติ กมฺมวาจกสฺส กิตสฺส อปฺปธานกมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมํ นิลฺลชฺชภาว’’นฺติ. ทฺวิกมฺมกธาตุภาวโต ‘‘อตฺตโน’’ติ ปธานกมฺมมฺปิ อชฺฌาหริตพฺพํ. ตนฺติ กลหํ. ‘‘ชาน’’นฺติ ปเทน ‘‘วิทู’’ติ ปทสฺส อตฺถฺจ วากฺยฺจ ทสฺเสติ. วิทนฺติ ชานนฺตีติ วิทูติ วจนตฺโถ กาตพฺโพติ อธิปฺปาโย. สาทีนโวติอาทีนเวน โทเสน สห ปวตฺโต. อยนฺติ กลโห.
เย ¶ จ ตํ อุปนยฺหนฺตีติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาฆาต’’นฺติ. เยติ ชนา. อุปนยฺหนฺติ อุปนหนฺติ พนฺธนฺติ. สนนฺตโนติ เอตฺถ สนนฺตนสทฺโท ปุราณปริยาโยติ อาห ‘‘โปราโณ’’ติ.
‘‘อฺเ’’ติ อิมินา ปเรติ เอตฺถ ปรสทฺทสฺส ปจฺฉาภาคตฺถาทโย นิวาเรติ. มยเมตฺถ ยมามเสติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆมชฺเฌ’’ติ. ยมุธาตุ อุปยมนตฺโถ เสกาโร นิปาตมตฺโตติ อาห ‘‘อุปยมามา’’ติ. ‘‘สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ อิมินา ¶ ‘‘น ชานนฺตี’’ติ ปทสฺส อาการํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ มหาชนกาเย เย ปณฺฑิตาติ โยชนา. เอวํ หีติ เอวเมว. ชานนฺตา เต ปณฺฑิตา ปฏิปชฺชนฺตีติ โยชนา. เมธนฺตา หึสนฺตา คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ เมธคา กลหา. เกจิ เมธธาตุโต ณฺวุปจฺจยํ วทนฺติ, เตสํ มเตน เมธกาติ ปมกฺขเรน ปาโ ภเวยฺย.
เตสมฺปีติ พฺรหฺมทตฺตทีฆาวุกุมารานมฺปิ. สงฺคตีติ สมาคโม. โวติ ตุมฺหากํ. เยสํ ตุมฺหากํ เนว มาตาปิตูนํ อฏฺีนิ ฉินฺนานิ, น ปาณา หตา, น ควสฺสธนานิ หฏานิ. เตสํ ตุมฺหากํ กสฺมา สงฺคติ น โหตีติ โยชนา.
สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ เอตฺถ สพฺพานีติ วุตฺตการณฺจ ลิงฺควิปลฺลาสฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปากฏปริสฺสเย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จา’’ติ. ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ อิมินา อภิภุยฺยาติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสติ. เตนาติ นิปเกน สหาเยน.
ราชาวาติ เอตฺถ ราชา อิวาติ ปทวิภาคํ กตฺวา ราชสทฺทสฺส อุปลกฺขณวเสน มหาชนก, อรินฺทมราชาโน จ อิวสทฺทสฺส โอปมฺมตฺถโชตกฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. รฏฺวิชิตสทฺทา อฺมฺปริยายา. วิเสสนวิเสสฺยานํ กามาจารโต คมฺยมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘วิชิตํ รฏฺ’’นฺติ. ‘‘มาตงฺโค อรฺเ นาโค อิวา’’ติ อิมินา ¶ ปทวิภาคํ ทสฺเสติ. เตสํ ปทานํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มาตงฺโคติ หตฺถี วุจฺจตี’’ติอาทิ. ‘‘หตฺถี วุจฺจตี’’ติ อิมินา มหนฺโต องฺโค สรีรเมตสฺสาติ มาตงฺโคติ วจนตฺเถน หตฺถี มาตงฺโค นามาติ ทสฺเสติ. มหนฺตสทฺทสฺส มาตาเทโส. นาคสทฺโท อุรเค จ หตฺถิมฺหิ จ นาครุกฺเข จ อุตฺตเม จ นามปฺตฺติยฺจาติ ปฺจสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, อิธ อุตฺตมตฺเถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมต’’นฺติ. มาตงฺครฺเวาติ เอตฺถ อิวสทฺทสฺส โอปมฺมตฺถโชตกภาวํ ทสฺเสตฺวา อตฺถโยชนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ. ‘‘ยถา จ ปาลิเลยฺยโก’’ติ อิมินา มาตงฺคนาคสฺส สรูปํ อุปลกฺขเณน ทสฺเสติ.
๒๗๕. ปาลิเลยฺยกคมนกถา
๔๖๗. ปาลิเลยฺยกนฺติ ปลิลวนสณฺเฑ วสนฺตหตฺถินาคํ. ‘‘หตฺถี’’ติ จ ‘‘นาโค’’ติ จ ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ปริยายภาเวน วุตฺตตฺตา อธิกตฺโถติ อาห ‘‘มหาหตฺถี’’ติ. ปุรโต ปุรโต คจฺฉนฺเตหิ เตหิ หตฺถิอาทีหิ ฉินฺนคฺคานีติ โยชนา. โอภคฺโคภคฺคนฺติ ภฺชิตฺวา อโธปาติตํ โอภคฺคนฺติ ¶ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภฺชิตฺวา ภฺชิตฺวา ปาติต’’นฺติ. ‘‘อุจฺจฏฺานโต’’ติ อิมินา อวตฺยูปสคฺคสฺส อโธตฺถํ นเยน ทสฺเสติ. เอตสฺสาติ หตฺถินาคสฺส. เตติ หตฺถิอาทโย. เตหีติ หตฺถิอาทีหิ. ปิวนฺเตหิ เตหีติ โยชนา. กทฺทโมทกานีติ กทฺทเมน สํสฏฺานิ อุทกานิ.
อีสาทนฺตสฺสาติ เอตฺถ อีสาย สทิโส ทนฺโต อิมสฺสาติ อีสาทนฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รถอีสาสทิสทนฺตสฺสา’’ติ. ‘‘รถอีสา’’ติ อิมินา นงฺคลอีสํ นิวตฺเตติ. ยเทโกติ ยํ เอโก. ยํสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติ. อสฺส นาคสฺสาติ หตฺถินาคสฺส. นาเคนาติ พุทฺธนาเคน.
ยถาภิรนฺตนฺติ ¶ เอตฺถ กิตฺตกํ กาลํ รมตีติ อาห ‘‘เตมาส’’นฺติ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน เตมาสวิหรเณน. ปตฺถฏา อโหสีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ ชมฺพุทีปตเล.
‘‘โกสมฺพินิวาสิโน’’ติ อิมินา โกสมฺพิยํ นิวสนฺตีติ โกสมฺพกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๗๖. อฏฺารสวตฺถุกถา
๔๗๑. ‘‘ลทฺธิคฺคหณ’’นฺติ อิมินา อาทียเต อาทาโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๔๗๕. ตํ ทิวสเมวาติ ตสฺมึ สงฺฆสามคฺคิกรณทิวเสเยว.
๔๗๖. น มูลา มูลํ คนฺตฺวาติ มูลโต มูลํ น คนฺตฺวาว. ‘‘อตฺถโต อปคตา’’ติ อิมินา อตฺถโต อเปตา อตฺถาเปตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘พฺยฺชนมตฺตํ อุเปตา’’ติ อิมินา พฺยฺชนมตฺตํ อุเปตา อุปคตา พฺยฺชนูเปตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๔๗๗. อตฺเถสุ ชาเตสูติ เอตฺถ ชาตสทฺโท อุปฺปนฺนปริยาโยติ อาห ‘‘วินยอตฺเถสุ อุปฺปนฺเนสู’’ติ. ตฺจ ปทํ ‘‘สงฺฆสฺส กิจฺเจสู’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํ. มหตฺถิโกติ มหนฺโต อุปการสงฺขาโต อตฺโถ อิมสฺสาติ มหตฺถิโกติ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘มหาอุปกาโร’’ติ.
อนานุวชฺโช ปเมนาติ เอตฺถ ปมสทฺโท ตาวปริยาโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตาวา’’ติ. สีลโตติ ¶ สีเลน. อุเปกฺขิตาจาโรติ อุปปตฺติโต อิกฺขิตาจาโร. ‘‘อเปกฺขิตาจาโร’’ติปิ ปาโ. อุปปริกฺขิตาจาโรติ อุปปริกฺขิโต อาจาโร เอตสฺสาติ อุปปริกฺขิตาจาโร.
วิสยฺหาติ เอตฺถ วิปุพฺโพ สหธาตุ อภิภวนตฺโถ, ตฺวาปจฺจโย จ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ. อนปคตนฺติ การณโต ¶ อนเปตํ. ภณนฺโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา หี’’ติอาทิ. โสติ ภิกฺขุ, น หาเปตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อุสูยายา’’ติ อิมินา โทสาคติคมนสฺส คหิตตฺตา ‘‘อคติคมนวเสนา’’ติ อิมินา ปาริเสสนเยน อวเสสอคติคมนเมวาธิปฺเปตํ. โสติ ภิกฺขุ. ฉมฺภติ เจวาติ ถมฺภติ เจว, ถทฺธํ กโรติ เจวาติ อตฺโถ. เวธติ จาติ กมฺปติ จ. โย จาติ ภิกฺขุ ปน. อีทิโสติ อุสูยาย วา อคติคมเนน วา ภณนสงฺขาโต เอทิโส น โหติ.
กิฺจ ภิยฺโยติ นิปาตสมุทาโย, ตโต วุตฺตโต อติเรกํ กเถตพฺพํ กึ ปนาติ อตฺโถ. ตสฺสา คาถาย อตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. โยติ ภิกฺขุ. หีติ สจฺจํ. กาลาคตนฺติ เอตฺถ คเหตพฺพกาลฺจ สตฺตมีตปฺปุริสสมาสฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กเถตพฺพยุตฺตกาเล อาคต’’นฺติ. วโจติ ปทํ น วจนปธานํ, วจนวนฺตปุคฺคโลเยว ปธานนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วทนฺโต’’ติ.
อาเจรกมฺหิ จ สเกติ เอตฺถ อาจริยสฺส เอโส อาเจรโก, สสฺส อตฺตโน เอโส สโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน อาจริยวาเท’’ติ. คาถาภาวโต อาจริยสทฺทสฺส อาเจราเทโส กาตพฺโพ. ‘‘วาเท’’ติ อิมินา อิทมตฺเถ ปวตฺตสฺส ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อลํ ปเมตุนฺติ เอตฺถ อลํสทฺโท สมตฺถตฺโถ, ปมสทฺโทตุลนตฺโถติ อาห ‘‘ตุลยิตุํ สมตฺโถ’’ติ. กเถตเวติ เอตฺถ ตเวสทฺโท อฺตฺถ เยภุยฺเยน ภาววาจโก, อิธ ปน กมฺมวาจโกติ อาห ‘‘กเถตพฺเพ’’ติ. วิรทฺธฏฺานกุสโลติ วิรทฺธฏฺาเน กุสโล.
อยํ คาถา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ กเถตพฺพํ. อยํ เหตฺถตฺโถติ อยํ เอว เอตฺถ คาถายํ อตฺโถติ โยชนา. ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา วชนฺตีติ เอตฺถ วชธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อตฺตโน อาจริยวาท’’นฺติ อิมินา ‘‘สกํ อาทาย’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อาจริยวาโท ¶ หิ อาทาตพฺพโต คเหตพฺพโต อาทายนฺติ วุตฺโต. ตทนุรูปนฺติ ตสฺส วตฺถุสฺส อนุรูปํ. พฺยากรมาโน ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. อฏฺหิ ทูตงฺเคหีติ ‘‘โสตา จ โหติ, สาเวตา จ, อุคฺคเหตา จ, ธาเรตา จ, วิฺาตา จ, วิฺาเปตา, จ กุสโล จ สหิตาสหิตสฺส, โน จ กลหการโก’’ติ (จูฬว. ๓๔๗; อ. นิ. ๘.๑๖) เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺหิ ทูตสฺส ¶ องฺเคหิ. กสฺส ทูเตยฺยกมฺมนฺติ อาห ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ. ทูตสฺส เอตานิ ทูเตยฺยานิ, ตานิเยว กมฺมานิ ทูเตยฺยกมฺมานิ, เตสุ. อิทนฺติ อตฺถชากํ, วุตฺตํ โหตีติ โยชนา. อถ วา อิทนฺติ อยมตฺโถ. วุตฺตํ โหตีติ วุตฺโต โหติ. ปจฺฉิมนเย ลิงฺควิปลฺลาโสติ ทฏฺพฺโพ. อาเนตฺวา หวนฺติ ปูเชนฺตีติ อาหโว ทายกา, เตสํ อาหูนํ. อาเนตฺวา หุนิตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ อาหุติ, ตํ อาหุตึ. สงฺฆสฺส กิจฺเจสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺสา’’ติ. กรวโจติ เอตฺถ ‘‘วโจกโร’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาภาวโต ปทวิปริยายวเสน ‘‘กรวโจ’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘วจนํ กโรนฺโต’’ติ. ‘‘วจนกรเณนา’’ติ อิมินา ‘‘น เตน มฺตี’’ติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ.
อาปชฺชมาโน ภิกฺขุ อาปตฺติ โหตีติ โยชนา. ตสฺสา จาติ เอตฺถ สฺมาวจนสฺส สฺสาเทโส กาตพฺโพ. ยถาติ เยนากาเรน, วินยกมฺมากาเรนาติ อตฺโถ. เยสูติ ยตฺตเกสุ วตฺถูสุ. อุภเย เอเต วิภงฺคาติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. อาปตฺติวุฏฺานปทสฺสาติ ปทสทฺโท การณตฺโถ, ภุมฺมตฺเถ สามิวจโน จ โหตีติ อาห ‘‘อาปตฺติวุฏฺานการเณ’’ติ. ‘‘กุสโล’’ติ อิมินา เฉโก ปณฺฑิโต, กุจฺฉิตํ ปาปํ วิทติ ชานาตีติ โกวิโทติ วจนตฺเถน โกวิโท นามาติ ทสฺเสติ.
อาจรนฺโต ¶ ภิกฺขุ คจฺฉตีติ โยชนา. ‘‘วตฺต’’นฺติ อิมินา โอสารณํ ตนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ‘‘ยา’’ติ อิมินา เอตมฺปีติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ โกสมฺพกกฺขนฺธเก.
อิติ โกสมฺพกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
มหาวคฺควณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ชาทิลฺฉิตนาเมน, เนกานํ วาจิโต มยา;
มหาวคฺคขนฺธกสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติ.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปาจิตฺยาทิโยชนา