📜
จูฬวคฺคโยชนา
มหาวคฺคขนฺธกสฺเสวํ ¶ , กตฺวาน โยชนานยํ;
อธุนา จูฬวคฺคสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํ.
๑. กมฺมกฺขนฺธกํ
๑. ตชฺชนียกมฺมกถา
๑. จูฬวคฺคสฺส ¶ ปเม กมฺมกฺขนฺธเก เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘จูฬวคฺคสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘กมฺมกฺขนฺธเก’’ติ ปเท อวยวิสมฺพนฺโธ. ตาวาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธกาทิโต ¶ , ปาริวาสิกฺขนฺธกาทีนํ วา ปมํ. เจวสทฺโท จ จสทฺโท จ ‘‘ปณฺฑุกโลหิตกา’’ติ ปทสฺส อสมาหารทฺวนฺทวากฺยํ ทีเปนฺติ. นิสฺสยานํ นามํ นิสฺสิเตสุ อุปจารวเสน เตสํ สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกาปิ ปณฺฑุกโลหิตกนามาเยว โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสํ นิสฺสิตกาปี’’ติอาทิ. ปิสทฺเทน อุปจารตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. ‘‘สุฏฺุ พลว’’นฺติ อิมินา พลวาพลวนฺติ ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ปริยายภาเวน วุตฺตตฺตา อติสยตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘พลวพลว’’นฺติ วตฺตพฺเพ วาจาสิลิฏฺวเสน ทีฆํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. ปฏิวทถาติ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน กเถถ. อิมินา ปฏิมนฺเตถาติ เอตฺถ มนฺตธาตุยา คุตฺตภาสนตฺถํ ทสฺเสติ. อตฺเถสุ กรณภาสนกิจฺเจสุ อลํ สมตฺถาติ อลมตฺถา, เตสํ วิเสเสนาติ อลมตฺถตราติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมตฺถตรา’’ติ.
อธมฺมกมฺมทฺวาทสกกถา
๔. อสมฺมุขา ¶ กตนฺติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. สมฺมุเขหิ วิรหิตา อสมฺมุขาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขานํ วินา กต’’นฺติ. ‘‘อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวา’’ติ อิมินา อปฺปฏิปุจฺฉาติ เอตฺถ ตฺวาปจฺจยสฺสาการภาวํ ทสฺเสติ. ตสฺเสวาติ จุทิตกสฺเสว. อเทสนาคามินิยาติ เอตฺถ อการสฺส อฺตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาราชิกา…เป… วา’’ติ. เอตฺถาติ ตชฺชนียกมฺเม. นว ปทาติ นวสุ ปเทสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ. ปุริมเกสุ ตีสุ ติเกสุ วุตฺเตสุ นวสุ ปเทสูติ โยชนา. ‘‘เอเกก’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิเมหีติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ. ทฺวาทส ติกาติ ปุริเมหิ ตีหิ ติเกหิ นว ติเก มิสฺเสตฺวา ทฺวาทส. สุกฺกปกฺเขสุปีติ ปฏิเสธวิรหวเสน สุกฺเกสุ ปกฺเขสุปิ.
๖. ‘‘ปพฺพชิตาน’’นฺติ อิมินา คิหีนํ อนนุโลมิกตํ นิวตฺเตติ. สหโสกิตาทีหีติ อาทิสทฺเทน สหนนฺทึ สงฺคณฺหาติ. อิมสฺมึ าเน สพฺพอฏฺกถาโปตฺถเกสุ ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ อุปชฺฌาเยน หุตฺวา น อุปสมฺปาเทตพฺพ’’นฺติ ปาโต ปฏฺาย ยาว ‘‘น สมฺปโยเชตพฺพนฺติ อฺมฺํ โยเชตฺวา กลโห น กาเรตพฺโพ’’ติ ปาโ อตฺถิ, ตาว อฏฺารสสมฺมาวตฺตนวตฺตานํ สํวณฺณนาปาโ ลิขิโต, โส ปาโ อิมสฺมึ าเน น ลิขิตพฺโพ. กสฺมา? ปาฬิกฺกมานุปฺปตฺตาภาวโต, อฏฺกถายเมว ‘‘อฏฺารส สมฺมาวตฺตนวตฺตานิ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วณฺณยิสฺสามา’’ติ วกฺขมานตฺตา, ยถาวจนฺจ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก (จูฬว. อฏฺ. ๗๖) สํวณฺณิตตฺถา จ. ตสฺมา โส ปาโ น โปราณปาโ โหติ, ปจฺฉา ปกฺขิตฺตปาโติ ทฏฺพฺโพ.
ติณฺณํ ¶ ภิกฺขเว ภิกฺขูนนฺติอาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอเกเกนาปีติ ตีสุ องฺเคสุ เอเกเกนาปิ. อิมินา อวยววากฺยนิพฺพตฺติวเสน กมฺมารหภาวํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. นิยสฺสสฺส วิเสเสน อภิณฺหาปตฺติกตฺตํ องฺคํ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนา. เอตฺถ อาการวาจโก ¶ อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ทฏฺพฺพํ. เอเสว นโย อนนฺตเรปิ. ตชฺชียติ อเนน วินยกมฺเมนาติ ตชฺชนียํ, ตเมว กมฺมํ ตชฺชนียกมฺมํ. ‘‘นิสฺสาย เต วตฺถพฺพ’’นฺติ นิยสฺสียติ พาโล ภชาปียติ อเนน วินยกมฺเมนาติ นิยสฺสํ, ทิวาทิคณิกตฺตา สการสฺส ทฺเวภาโว โหติ ‘‘นสฺสํ วสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย, นิยสฺสเมว กมฺมํ นิยสฺสกมฺมํ. คามาทิโต ปพฺพาชิยติ อเนน วินยกมฺเมนาติ ปพฺพาชนียํ, ตเมว กมฺมํ ปพฺพาชนียกมฺมํ. ตีสูติ ภณฺฑนการกอภิณฺหาปตฺติกกุลทูสกวเสน ติวิเธสุ องฺเคสุ. เยน เกนจิ องฺเคนาติ สมฺพนฺโธ. ยทิ สพฺพานิ กมฺมานิ กาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. เอวํ สติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก (มหาว. ๔๐๐ อาทโย) วุตฺตํ อิทํ วจนํ วิรุชฺฌตีติ สมฺพนฺโธ. วจนตฺถนานตฺตโตติ วจนสฺส จ อตฺถสฺส จ นานาภาวโต. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺสาติ อิมสฺส หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ติณฺณํ ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนสฺส องฺคสมฺภโว อตฺโถติ โยชนา. ตสฺมาติ ยสฺมา น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา. สงฺเฆน กตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ลกฺขเณน ตชฺชนียาทิกมฺมารหสฺส ตสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนา. เอวํ กมฺมสนฺนิฏฺานตฺถํ ทสฺเสตฺวา องฺคสมฺภวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส, อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ภณฺฑนการกาทีสูติอาทิสทฺเทน อภิณฺหาปตฺติกกุลทูสกานิ สงฺคณฺหาติ. อากงฺขมาโน สงฺโฆ กเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ. กมฺมารหนฺติ กมฺมสฺส, กมฺเม วา อรหํ. เอตฺถาติ กมฺมกฺขนฺธเก. ปุพฺเพนาติ ปุพฺเพ วุตฺเตน จมฺเปยฺยกฺขนฺธเกน. อปรนฺติ อปเร วุตฺตํ กมฺมกฺขนฺธกํ. สเมตีติ สมํ คจฺฉติ.
ตตฺถาติ กมฺเมสุ, ตชฺชนียกมฺเมติ สมฺพนฺโธ, องฺเคสุ วา, ภณฺฑนการกวเสนาติ สมฺพนฺโธ. อถ โขติ ตถา วุตฺตาปีติ อตฺโถ. กโรนฺเตน กมฺมวาจาวาจเกนาติ สมฺพนฺโธ. หีติ ผลโชตโก. ภูเตน วตฺถุนาติ ตจฺเฉน วตฺถุนา. อฺสฺส กมฺมสฺสาติ ตชฺชนียกมฺมโต อฺสฺส กมฺมสฺส. กสฺมา พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส อาปตฺติพหุลสฺส ¶ ตชฺชนียกมฺมํ กาตพฺพนฺติ โยชนา. อิทมฺปีติ ตชฺชนียกมฺมมฺปิ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ กมฺเมสุ.
นปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพอฏฺารสกาทิกถา
๘. ปนฺนโลมาติ ปติตมานโลมา. เอตนฺติ วตฺตํ. เนตฺถารนฺติ เอตฺถ อผุฏฺกฺขรสํโยเค ปรสฺส ¶ ตการสฺส ถกาโร โหติ, ตสฺมา ทุติยกฺขเรน ปาโ ยุตฺโต. เยนาติ วตฺเตน. นิสฺสารณาติ นิสฺสารณโต. ทส วา ทิวสานิ, ปฺจ วา ทิวสานิ ปูเรตพฺพนฺติ โยชนา. หีติ สจฺจํ. เอตฺตเกนาติ เอตปฺปมาเณน ทสปฺจทิวเสน.
๒. นิยสฺสกมฺมกถา
๑๑. อปิสฺสุ ภิกฺขู ปกตาติ เอตฺถ นิปาตานมเนกตฺถตฺตา อิธ อปิสฺสุสทฺโท นิจฺจตฺโถ โหติ. ปกตสทฺโท ‘‘กุกฺกุจฺจปกตา’’ติอาทีสุ (ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา; ปาจิ. อฏฺ. ๔๓๘) อภิภวนตฺโถ, อิธ ปน พฺยาวฏตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิจฺจํ พฺยาวฏา โหนฺตี’’ติ.
๓. ปพฺพาชนียกมฺมกถา
๒๗. เอตฺถาติ อสฺสชิปุนพฺพสุกวตฺถุมฺหิ. กายิโกติ เอตฺถ กาเยน กีฬตีติ กายิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายกีฬา วุจฺจตี’’ติ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา วาจาย กีฬตีติ วาจสิโก, กายิโก จ วาจสิโก จ กายิกวาจสิโกติ วจนตฺถํ อติทิสติ. เอตฺถ จ ปจฺฉิมวจนตฺโถ สมาหารทฺวนฺโท, สมาหารทฺวนฺเทปิ กตฺถจิ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู ‘‘ธมฺมวินโย’’ติอาทีสุ (วิภ. อฏฺ. ๕๐๙) วิย. กายทฺวารปฺตฺตสิกฺขาปทํ วีติกฺกมตีติ กายิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโม วุจฺจตี’’ติ. กาเยน ปฺตฺตสิกฺขาปทํ วีติกฺกเมตีติ กายิโกติ วจนตฺโถปิ ยุชฺชเตว. ‘‘อุปหนนํ วุจฺจตี’’ติ อิมินา อุปหนนํ อุปฆาตํ, ตเมว อุปฆาติกนฺติ ¶ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘นาสน’’นฺติ อิมินา หนธาตุยา หึสนตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิกฺขิตฺตเวชฺชกมฺมาทิวเสน เตลปจนอริฏฺปจนาทีนิ กายิโก มิจฺฉาชีโว นามาติ โยชนา. อิมินา มิจฺฉาชีวสฺส สรูปํ ทสฺเสติ.
๔. ปฏิสารณียกมฺมกถา
๓๓. สุธมฺมวตฺถุสฺมึ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อนปโลเกตฺวาติ เอตฺถ อปปุพฺโพ โลกสทฺโท อาปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘น อาปุจฺฉิตฺวา’’ติ.
๓๔. กินฺติ ¶ กึ นาม ขาทนียโภชนียํ. โวติ ตุมฺเหหิ. คหปตีติ อาลปนปทํ. เถรานํ อตฺถายาติ สมฺพนฺโธ. ปฏิยตฺตนฺติ ปฏิยาทิตํ. ‘‘เอตํ อโวจา’’ติ อิมินา เอตทโวจาติ เอตฺถ นิคฺคหิตาเทสสนฺธึ ทสฺเสติ. ยทิทนฺติ สทฺโท ‘‘ติลสํคุฬิกา’’ติ ปเทน โยชิตตฺตา อิตฺถิลิงฺโคติ อาห ‘‘ยา อย’’นฺติ. ติลสกฺขลิกาติ ติเลน สํสฏฺา สกฺขลิกา. ‘‘สา นตฺถี’’ติ อิมินา อุตฺตรวากฺเย ยํสทฺทสฺส ปุพฺพวากฺเย ตํสทฺทาเปกฺขตํ ทสฺเสติ. เอโก ปุริโสติ สมฺพนฺโธ. ปูวิโยติ ปูวํ, ปูเวน วา กยวิกฺกโย. เตนาติ การเณน. นนฺติ คหปตึ. เถโรติ สุธมฺมตฺเถโร. ยเทว กิฺจีติ เอตฺถ กิฺจิ เอว ยํ วจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิฺจิเทว ติลสํคุฬิกาวจน’’นฺติ. อิทนฺติ อิมํ อตฺถํ. โสติ กุกฺกุฏโปตโก. กากวสฺสิตนฺติ กากสฺส วสฺสิตํ, เนว อกาสีติ สมฺพนฺโธ. ตยาปีติ ปิสทฺโท กุกฺกุฏโปตกํ อเปกฺขติ. เนว ภิกฺขุวจนํ วุตฺตํ, น คิหิวจนํ วุตฺตํ, อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตีติ โยชนา.
อธมฺมกมฺมาทิทฺวาทสกกถา
๓๙. ปุริเมหิ กมฺเมหีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ องฺเคสุ. ยถา ปริสกฺกิยมาเน คิหิโน ลาภํ น ลภนฺตีติ โยชนา. ปริปุพฺโพ สกฺกธาตุ ปรกฺกมตฺโถติ อาห ‘‘ปรกฺกมนฺโต’’ติ. ตตฺถาติ อนตฺถาทีสุ ¶ . อตฺถภงฺโคติ คิหีนํ อตฺถสฺส ภงฺโค. อวสนนฺติ คิหีนํ อวสนํ. คิหีนนฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘คิหีนํ สนฺติเก’’ติ. ยถา กริยมาเน สจฺโจ โหติ, เอวํ น กโรตีติ โยชนา. เอกงฺเคนาปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ตโต อธิเกหิ องฺเคหิ กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ ปฏิสารณียกมฺเม. ปฏิมุขํ อตฺตโน โทสํ สราเปตพฺพํ อเนน วินยกมฺเมนาติ ปฏิสารณียํ, ตเมว กมฺมํ ปฏิสารณียกมฺมํ.
๕. อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมกถา
๔๖. สํสถาติ เอตฺถ สํสธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาโรเจถา’’ติ. ตุมฺเห สํสถ, กเถถาติ อตฺโถ.
๕๐. ภณฺฑนการโก โหตีติอาทิ การณูปจารวเสน วุตฺโตติ อาห ‘‘ภณฺฑนาทิปจฺจยา’’ติอาทิ. ภณฺฑนการกาทิ การณํ, เตน อาปนฺนา อาปตฺติ ผลํ, ตสฺสา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมํ กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ตสฺสาติ อาปตฺติยา.
๕๑. เอตฺถาติ ¶ อุกฺเขปนียกมฺเม. ตตฺถาติ เตจตฺตาลีสวตฺเตสุ. อนุทฺธํเสตพฺโพติ เอตฺถ ธํสธาตุยา คตฺยตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘น โจเทตพฺโพ’’ติ. ‘‘รโชนุทฺธํสตี’’ติอาทีสุ (พุ. วํ. ๒.๑๐๑) หิ ธํสธาตุ คตฺยตฺเถ วตฺตติ. ‘‘น ภิกฺขุ ภิกฺขูหี’’ติ เอตฺถ โสเยว ภิกฺขุ เตเหว ภิกฺขูหีติ อตฺถํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘อฺโ ภิกฺขุ อฺเหิ ภิกฺขูหี’’ติ. น คิหิทฺธโชติ เอตฺถ คิหีนํ ธโช คิหิทฺธโชติ วุตฺเต โอทาตวตฺถาทีนีติ อาห ‘‘โอทาตวตฺถานี’’ติอาทิ. น ติตฺถิยาทิปทตฺตยนฺติ ‘‘น ติตฺถิยา เสวิตพฺพา, ภิกฺขู เสวิตพฺพา, ภิกฺขุสิกฺขาย สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ ปทานํ ตยํ. ‘‘น อปสาเทตพฺโพ’’ติ อิมินา น อาสาเทตพฺโพติ เอตฺถ อาปุพฺพสทธาตุยา อปปุพฺพสทธาตุยา สมานภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘อนฺโต วา พหิ วาติ’’ เอตฺถ กสฺส อนฺโต วา พหิ วาติ อาห ‘‘วิหารสฺสา’’ติ. เสสํ สพฺพํวตฺตนฺติ ¶ โยชนา. อิมินาติ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺเมน.
๖๕. ตสฺสาติ อาปตฺติยา. อิธาติ ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค กเต อุกฺเขปนียกมฺเม. อาปตฺติอทสฺสนาทีสุ อุทฺธริตฺวา ขิปียติ อปนียติ อเนน วินยกมฺเมนาติ อุกฺเขปนียํ, ตเมว กมฺมํ อุกฺเขปนียกมฺมํ.
อิติ กมฺมกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๒. ปาริวาสิกกฺขนฺธกํ
๑. ปาริวาสิกวตฺตกถา
๗๕. ปาริวาสิกกฺขนฺธเก ปาริวาสิกาติ ปทสฺส ปริวาสํ ปริวสนฺตีติ ปาริวาสิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริวาสํ ปริวสนฺตา’’ติ. ตตฺถาติ ‘‘ปริวาสํ ปริวสนฺตา’’ติ ตทฺธิตวากฺเย. เตสูติ จตุพฺพิเธสุ ปริวาเสสุ. ติตฺถิยปริวาโสติ ติตฺถิยานํ ปริวาโส, ติตฺถิยานํ วา ทาตพฺโพ ปริวาโส, ติตฺถิเยหิ วา ปริวสิตพฺโพ ปริวาโส ติตฺถิยปริวาโส. อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาโสติ อปฺปฏิจฺฉนฺโน ปริวาโส อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาโส. ตตฺถาติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาเส. ยนฺติ วจนํ. อยํ ปนาติ อยํ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส ปน. อิธาติ ¶ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก. เสสาติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาสโต เสสา. ตโยติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาสาทโย ตโย, ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. กสฺส ทาตพฺพาติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. อาปนฺนา เจวาติ อาปชฺชิตพฺพา เจว. เตสูติ ติวิเธสุ ปริวาเสสุ. เอเต ปนาติ ตโย ปน. อิธาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก. ตสฺมาติ ยสฺมา อิธ อธิปฺเปตา, ตสฺมา. เอเตสูติ ติวิเธสุ ปริวาเสสุ.
ปกตตฺตานํ ภิกฺขูนนฺติ เอตฺถ อธิปฺเปตปกตตฺเต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เปตฺวา’’ติอาทิ. มูลายปฏิกสฺสนารหาทีนมฺปีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน มานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารหาทโย สงฺคณฺหาติ. ปิสทฺเทน ปกติปกตตฺตํ อเปกฺขติ. เตติ ปกตตฺตา. ยํ อภิวาทนาทึ กโรนฺตีติ ¶ โยชนา. สาทิยนฺตีติ เอตฺถ สาทิยนํ นาม สมฺปฏิจฺฉนนฺติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉนฺตี’’ติ. ตตฺถาติ อภิวาทนาทีสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. สามีจิกมฺมนฺติ เอตํ อาภิสมาจาริกสฺส อธิวจนนฺติ โยชนา. อภิวาทนาทีนีติ อภิวาทนปจฺจุฏฺานอฺชลิกมฺมานิ. พีชนวาตทานาทิโนติ พีชนิยา ปหริเตน ปวตฺตสฺส วาตสฺส ทานาทิโน. อาสนาภิหารนฺติ เอตฺถ อภิหรณํ อภิหาโร, อาสนสฺส อภิหาโร อาสนาภิหาโรติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาสนสฺส อภิหรณ’’นฺติ. ปฺาปนมฺปิ อภิหริตฺวา ปฺาปิตตฺตา อภิหาโรเยว นามาติ อาห ‘‘ปฺาปนเมว วา’’ติ. ‘‘ปาทโธวนอุทก’’นฺติ อิมินา ปาทสฺส โธวนํ อุทกํ ปาโททกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ปาทฏฺปนก’’นฺติ อิมินา ปาทสฺส ปนกํ ปีํ ปาทปีนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ปาทฆํสนํ วา’’ติ อิมินา ปาทสฺส ฆํสนํ กถลิกํ ปาทกถลิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สทฺธิวิหาริกานมฺปิ อภิวาทนาทินฺติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺเทน อฺเสํ สาทิยนฺตสฺส กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. เตติ สทฺธิวิหาริกา. สทฺธาปพฺพชิตาติ สทฺธาย ปพฺพชิตา. กุลปุตฺตาติ ชาติกุลปุตฺตา, อาจารกุลปุตฺตา จ. กโรนฺติ, อาปุจฺฉนฺติเยวาติ สมฺพนฺโธ. วาริตมฺปิ อสาทิยนํ นามาติ อาห ‘‘วาริตกาลโต ปฏฺาย อนาปตฺตี’’ติ. มิถุ ยถาวุฑฺฒนฺติ เอตฺถ มิถุสทฺโท อฺมฺปริยาโย, ยถาสทฺโท ยํสทฺทปริยาโย, วิจฺฉตฺโถ จาติ อาห ‘‘อฺมฺํ โย โย วุฑฺโฒ’’ติ. อฺมฺฺหิ มิถติ สงฺคมํ กโรตีติ มิถูติ วุจฺจติ. เตน เตนาติ ภิกฺขุนา, ‘‘สาทิตุ’’นฺติ ปเท ภาวกตฺตา. สาทิตุํ อนุชานามีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘วุฑฺฒปฏิปาฏิยา’’ติ อิมินา วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ ยถาวุฑฺฒนฺติ จตุตฺถีอพฺยยีภาวํ ทสฺเสติ. ปุริมปเท ปน ปมาอพฺยยีภาโว. ปาฬิยาติ ปนฺติยา. ตตฺเถวาติ สงฺฆนวกฏฺาเน เอว. ปวารณายปีติ ¶ ปิสทฺเทน น เกวลํ อุโปสเถเยว, อถ โข ปวารณายปีติ ทสฺเสติ. สงฺเฆน ภาชิยมานนฺติ สมฺพนฺโธ.
โอโณชนนฺติ อวนุทเต โอโณชนํ. อวปุพฺโพ นุทธาตุ นการสฺส ณการํ, ทการสฺส จ ชการํ กตฺวา โอโณชนนฺติ วุจฺจติ. นุทธาตุ ¶ อปนยนตฺโถ, เตน วุตฺตํ ‘‘วิสฺสชฺชนํ วุจฺจตี’’ติ. อุทฺเทสภตฺตาทีนีติอาทิสทฺเทน สลากภตฺตาทีนิ สงฺคณฺหาติ. อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. ตานีติ ทฺเว ตีณิ อุทฺเทสภตฺตาทีนิ. เหฏฺาติ อตฺตโน เหฏฺา. คาเหถาติ นวกตเร ภิกฺขู คาหาเปถ. ภตฺตปจฺจาสาติ ภตฺตเมว ปจฺจาสา ภตฺตปจฺจาสา, ปจฺจาสาภตฺตนฺติ อตฺโถ. ‘‘วิสฺสชฺเชตพฺพานี’’ติ อิมินา อวนุทิตพฺพนฺติ โอโณชนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. เอวนฺติ คเหตฺวา วิสฺสชฺชมาเนติ โยชนา. ตานีติ อุทฺเทสภตฺตาทีนิ. ยทิ ปน น คณฺหาตีติ สเจ สงฺฆโต วสฺสคฺเคน น คณฺหาติ. น วิสฺสชฺเชตีติ สเจ อฺสฺส น วิสฺสชฺเชติ. โอทิสฺสาติ อุทฺทิสิตฺวา. ตสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. หีติ ยสฺมา. สงฺฆนวกฏฺาเน นิสินฺนสฺส ตสฺสาติ โยชนา. ภตฺตคฺเคติ ภตฺตสฺส คหณฏฺาเน. โสติ ปาริวาสิโก, มา กิลมิตฺถาติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ โอโณชนํ. อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส, อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อาคตาคเตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. จตุสฺสาลภตฺตนฺติ จตุมุขา สาลา จตุสฺสาลา โภชนสาลา, ตตฺถ ปฏิปาฏิยา ทินฺนํ ภตฺตํ จตุสฺสาลภตฺตํ. เอตนฺติ จตุสฺสาลภตฺตํ. ปาฬิยาติ ภิกฺขูนํ ปาฬิยา. โอสกฺกิตฺวาติ เหฏฺา สกฺกิตฺวา. หตฺถปาเสติ ภตฺตทายกสฺส หตฺถปาเส. เสโนติ กุลโล. ‘‘อารามิกสมณุทฺเทเสหี’’ติ ปทํ ‘‘อาหราเปตุ’’นฺติ ปเท การิตกมฺมํ. สยเมวาติ ปาริวาสิเกน อนาณตฺโต หุตฺวา สยเมว. มหาเปฬภตฺเตปีติ มหติยํ เปฬายํ ปกฺขิปิตฺวา ทินฺเน ภตฺเตปิ. ยตฺถ ปนาติ ปริวิสฏฺาเน ปน.
๗๖. ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทานิ ยา อยํ สมฺมาวตฺตนา วุตฺตา’’ติ. สมฺมา วตฺติตพฺพํ เอตายาติ สมฺมาวตฺตนา. ตตฺถาติ สมฺมาวตฺตนายํ. น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ เอตฺถ อาจริเยน หุตฺวา กมฺมวาจาสาวนมฺปิ อุปสมฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘อาจริเยน หุตฺวาปิ กมฺมวาจา น สาเวตพฺพา’’ติ. อฺสฺมึ อสตีติ อตฺตนา อฺสฺมึ กมฺมวาจาวาจเก อสติ. น นิสฺสโย ทาตพฺโพติ เอตฺถ อาคนฺตุกานเมว นิสฺสโย น ทาตพฺโพ, น ทินฺนนิสฺสยานมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาคนฺตุกานํ นิสฺสโย ¶ น ทาตพฺโพ’’ติอาทิ, เยหิปิ ภิกฺขูหิ คหิโตติ สมฺพนฺโธ.
อฺโ ¶ สามเณโรติ ปกตตฺตกาเล อุปชฺฌํ ทตฺวา คหิตสามเณเรหิ อฺโ สามเณโร. อาธิปจฺจฏฺานภูตาติ สพฺพสมฺมุตีนํ อธิปติภาวสฺส านภูตา. ปฏิพลสฺสาติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ปฏิพลสฺส. อิมินา ลทฺธสมฺมุติเกน อาณตฺโต อลทฺธสมฺมุติโกปิ ครุธมฺเมหิ วา อฺเหิ วา ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ลภตีติ ทสฺเสติ. อาคตา ภิกฺขุนิโย วตฺตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. โวติ ตุมฺหากํ. โสติ ภิกฺขุ. โวติ ตุมฺหากํ, ทสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
สุกฺกวิสฺสฏฺิยาติ สุกฺกวิสฺสฏฺิอาปตฺติการณา. กายสํสคฺคาทิครุกาปตฺติ นาปชฺชิตพฺพาติ โยชนา. อาปตฺติกฺขนฺธวเสน อาปตฺติวตฺถูนํ ปาปิฏฺภาวฺจ ปาปิฏฺตรภาวฺจ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สตฺตสุ หี’’ติอาทิ. ปาปิฏฺตราติ ทุพฺภาสิตาปตฺติโต ทุกฺกฏาปตฺติ ปาปิฏฺตรา. ตาสนฺติ สตฺตนฺนํ อาปตฺตีนํ. ปุริมนเยเนวาติ ปุริมานํ อาปตฺตีนํ นเยเนว. เภโทติ วตฺถูนํ วิเสโส. เอวํ อาปตฺติกฺขนฺธวเสน อาปตฺติวตฺถูนํ ปาปิฏฺปาปิฏฺตรภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สิกฺขาปทวเสน เตสํ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปเท ปนา’’ติอาทิ. อุภยมฺปีติ วตฺถุอาปตฺติสงฺขาตํ อุภยมฺปิ.
กมฺมนฺติ เอตฺถ การณภูตสฺส กมฺมสฺส นามํ การิยภูตายํ กมฺมวาจายํ อุปจารวเสน การิยภูตา กมฺมวาจา กมฺมนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปริวาสกมฺมวาจา วุจฺจตี’’ติ. กมฺมสฺมึ สติ, กมฺเมน วา วจิตพฺพาติ กมฺมวาจาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. กสิกมฺมนฺติ กสิสงฺขาตํ กมฺมํ. โครกฺขกมฺมนฺติ โครกฺขสงฺขาตํ กมฺมํ. ‘‘กมฺมํ กต’’นฺติ อิมินา กมฺมํ กโรนฺตีติ กมฺมิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เตติ กมฺมิกา ภิกฺขู, น ครหิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ.
วจิตพฺพํ อเนน โทเสนาติ วจนียํ, สํวิชฺชติ วจนียํ อสฺสาติ สวจนียํ, ตํ น กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปลิโพธตฺถาย หี’’ติอาทิ. ยาว น ตํ ¶ อธิกรณํ วูปสนฺตํ โหติ, ตาว อิมมฺหา อาวาสา เอกปทมฺปิ มา ปกฺกามีติ โยชนา. เตติ ตุยฺหํ.
อนุวาโทติ เอตฺถ อนุสาสนวเสน อฺเ วทตีติ อนุวาโทติ วุตฺเต เชฏฺกฏฺานนฺติ อาห ‘‘วิหาเร เชฏฺกฏฺานํ น กาตพฺพ’’นฺติ. เชฏฺกฏฺานํ สรูเปน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วา’’ติอาทิ. เมติ มยฺหํ. ตนฺติ ตวํ. น โจเทตพฺโพติ เอตฺถ เกน น โจเทตพฺโพติ อาห ‘‘วตฺถุนา วา อาปตฺติยา วา’’ติ. น สาเรตพฺโพติ น สราเปตพฺโพ. น ภิกฺขูหิ ¶ สมฺปโยเชตพฺพนฺติ เอตฺถ ภิกฺขูหิ อตฺตนา กลหวเสน น สมฺปโยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺมฺํ โยเชตฺวา กลโห น กาเรตพฺโพ’’ติ.
สงฺฆตฺเถเรน หุตฺวาติ สงฺฆตฺเถเรน โหนฺเตนปีติ อตฺโถ. ปุรโต อคนฺตพฺเพ สมาเน กึ ปจฺฉโต คนฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘ทฺวาทสหตฺถ’’นฺติอาทิ. อาสนปริยนฺโตติ อาสนเมว ปริยนฺโต ลามโกติ อาสนปริยนฺโต, ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆนวกาสนํ วุจฺจตี’’ติ. สฺวาสฺสาติ โส อสฺส. โสติ อาสนปริยนฺโต. อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. ตตฺถาติ อาสนปริยนฺเต. อยนฺติ ปาริวาสิโก, น ลภตีติ สมฺพนฺโธ. คหิตาวเสสาติ คหิตาหิ เสยฺยาหิ อวเสสา. มงฺคุลคูถภริตาติ มงฺคุลานํ คูเถหิ ปูริตา. อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. รเชหิ หตา นาสิตา ภูมิ เอตฺถาติ รโชหตภูมิ. ชตุกมูสิกภริตาติ ชตูหิ จ มูสิกาหิ จ ปูริตา. ปณฺณสาลาติ ปณฺเณหิ ฉาทิตา สาลา. อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. สพฺเพปิ อาวาสาติ โยชนา. เอเตหีติ ปกตตฺเตหิ. เตสูติ อาวาเสสุ. ยนฺติ อาวาสํ. ปจฺจยนฺติ วสฺสาวาสิกลาภํ. เอกปสฺเสติ ภิกฺขูนํ ปาฬิยํ อฏฺตฺวา เอกสฺมึ ปสฺเส.
อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส, เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. โส เอวาติ อาสนาทิปริยนฺโต เอว. าติปวาริตฏฺาเน นิมนฺติเตนาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ¶ ตํ กุลํ. สํวิธายาติ สํวิทหิตฺวา. อสฺสาติ กุลสฺส, ภเวยฺย วา.
หรายมาเนนาติ ลชฺชมาเนน. เยนาปีติ ปาริวาสิเกนปิ. สมาทินฺนนฺติ อารฺิกธุตงฺคสมาทินฺนํ. ตถาติ ยถา อารฺิกงฺคํ น สมาทาตพฺพํ, ตถา. ปิณฺฑปาติกธุตงฺคมฺปีติ ปิสทฺโท อารฺิกงฺคํ อเปกฺขติ. โย ปนาติ ปาริวาสิโก ปน.
อนาโรเจนฺตสฺส เมติ โยชนา. อนาโรเจนฺเต สตีติ วา โยชนา. ‘‘อิมินา การเณนา’’ติ อิมินา ตปฺปจฺจยาติ เอตฺถ ปจฺจยสทฺโท การณตฺโถ, นิสฺสกฺกวจนฺจ การณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. โส รตฺติจฺเฉโท เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโยติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ‘‘สามเณเรหี’’ติ ปทํ ‘‘ปจาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. เอตฺถาปิ ปกติยา นีหราเปตฺวาปิ วิหาเร ปจาเปตฺวาปิ ภฺุชนฺตสฺส ปฏิเสโธ นตฺถิ. กสฺมา? ‘‘ตปฺปจฺจยา’’ติ วุตฺตตฺตา. คาเมติ มหาคาเม, สพฺพกาลํ อเนกสเตหิ ภิกฺขูหิ อวิวิตฺเต คาเมติ อตฺโถ. คามกาวาสนฺติ คาโมเยว ขุทฺทกฏฺเน คามโก, ตสฺมึ การิโต อาวาโส คามกาวาโส, ตํ.
คเตน ¶ อาคนฺตุกปาริวาสิเกนาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ กิสฺมิฺจิ วิหาเร, สพฺเพ ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ิตฏฺาเน. น เอกจฺเจ ปสฺสติ, อปสฺสิตตฺตา นาโรเจติ, รตฺติจฺเฉโทว โหตีติ อธิปฺปาโย.
เอกสฺส วา พหูนํ วา อาคนฺตุกานนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ‘‘อาคนฺตุกสฺส อาโรเจตพฺพ’’นฺติ ปเท. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อาคนฺตุเกน อาโรเจตพฺพ’’นฺติ ปเท วุตฺตนเยเนว. ตํ วุตฺตนยมาวิกโรนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ. เตสมฺปีติ อาคนฺตุกานมฺปิ. ตสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. อชานนฺตสฺเสวาติ อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. อยฺจ ปนาติ ปาริวาสิโก จ. คตกาเลติ อาคนฺตุกานํ คตกาเล. เยปีติ อาคนฺตุกาปิ. โอกฺกมิตฺวาติ โอสริตฺวา, ปวิสิตฺวาติ อตฺโถ. อยฺจาติ ปาริวาสิโก จ, ชานาตีติ สมฺพนฺโธ. เนสนฺติ อาคนฺตุกานํ. โยปีติ อาคนฺตุโกปิ. อสฺสาติ ¶ ปาริวาสิกสฺส. อฺาตตฺตาติ อาคตภาวสฺส อชานิตตฺตา. ‘‘อพฺภาน’’นฺติ ปทํ ‘‘กโรตี’’ติ ปเท กมฺมํ, ‘‘โหตี’’ติ ปเท กตฺตา. อธิกา รตฺติโยติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนรตฺติโต อธิกา รตฺติโย. อยนฺติ ปาริวาสิกวตฺตปฏิปทา. อปณฺณกปฏิปทาติ อวิรทฺธปฏิปทา, เอกํสปฏิปทาติ อตฺโถ.
คจฺฉนฺตมฺปิ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ. สาเวตุนฺติ สุณาเปตุํ. วิสยาวิสเยนาติ อาโรเจตุํ เทสาเทเสน. กรวีกติสฺสตฺเถโร อาหาติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อุโปสถทิวเส’’ติ อิมินา อุโปสเถติ เอตฺถ อุโปสถสทฺทสฺส ปาติโมกฺขุทฺเทสาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติ. ปวารณายปีติ ปวารณทิวเสปิ. คนฺตุนฺติ ภิกฺขุสฺส ิตฏฺานํ คนฺตุํ. ทูเตนาปีติ เอตฺถ อนธิปฺเปตทูตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อธิปฺเปตทูตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนํ…เป… อาโรจาเปตพฺพ’’นฺติ.
สฺุวิหาโรติ ภิกฺขูหิ วิวิตฺตวิหาโร. ยตฺถาติ ยสฺมึ อาวาเส. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตตฺถาติ สฺุวิหาเร. ทสวิธนฺตราเย สติ ปน คนฺตพฺพเมวาติ โยชนา. นานาสํวาสเกหีติ กมฺมนานาสํวาสกลทฺธินานาสํวาสเกหิ.
๘๑. อาวาสาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวาโส นามา’’ติอาทิ. ตติยปเทนาติ ‘‘อาวาเส วา อนาวาเส วา’’ติ ตติยปเทน. เอเตสูติ อาวาสาทีสุ. ฉทนโตติ ฉทนโกฏิโต. อนฺโตอาวาเสติ ภิตฺติปริจฺฉินฺเน อนฺโตอาวาเส. อวิเสเสนาติ ‘‘อุกฺขิตฺตโก’’ติ ¶ วา ‘‘ปาริวาสิโก’’ติ วา วิเสสํ อกตฺวา สามฺเน. อุทกปาเตนาติ ฉทนโต อุทกํ ปตติ เอตฺถาติ อุทกปาโต, เตน. ปฺจวณฺณจฺฉทนพทฺธฏฺาเนสูติ ปฺจปมาเณน ฉทเนน พทฺธฏฺาเนสุ เอเตสุ อาวาเสสูติ สมฺพนฺโธ. ปาริวาสิกสฺส จ อุกฺขิตฺตกสฺส จ ปกตตฺเตน สทฺธึ วาริตนฺติ โยชนา. นานูปจาเรปีติ ปิสทฺเทน เอกูปจาเร ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ ¶ . เอตฺถาติ เอกจฺฉนฺเน อาวาสาทิเก, สเจ นิปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมินฺติ สฏฺิวสฺเสปิ ปาริวาสิเก.
วุฏฺาตพฺพํ, นิมนฺเตตพฺโพติ เอตฺถ กึ อตฺตโน วุฑฺฒตรํ ปกตตฺตํ ทิสฺวา วุฏฺาตพฺพํ, นิมนฺเตตพฺโพติ อาห ‘‘ตทหุปสมฺปนฺนมฺปี’’ติอาทิ. โอพุทฺธนฺติ ปลิพุทฺธํ. เอกาสเนติ เอตฺถ เอกสทฺโท สมานปริยาโยติ อาห ‘‘สมานวสฺสิกาสเน’’ติ, สมานวสฺสิกานํ อาสเนติ อตฺโถ. ฉมายํ นิสินฺเนติ เอตฺถ ฉมาสทฺโท ภูมิปริยาโยติ อาห ‘‘ภูมิยํ นิสินฺเน’’ติ. อิตเรนาติ ปาริวาสิเกน. สหาเยน สทฺธึ จงฺกมติ วิยาติ โยชนา. ‘‘เอกสฺมึ จงฺกเม’’ติ อิมินา เอกจงฺกมสทฺทสฺส ตุลฺยาธิกรณสมาสวากฺยํ ทสฺเสติ.
ฉมายํ จงฺกมนฺตนฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ฉมายํ จงฺกมนฺเต’’ติ. อยํ ปนาติ วกฺขมาโน ปน. เอตฺถาติ ‘‘ฉมายํ จงฺกมนฺเต’’ติ ปาเ. จงฺกมนฺเตติ ปกตตฺเต จงฺกมนฺเต. น จงฺกมิตพฺพนฺติ ปาริวาสิเกน น จงฺกมิตพฺพํ. โก ปน วาโท อิฏฺกาจยสมฺปนฺเน เวทิกาปริกฺขิตฺเต อิติ อตฺโถติ โยชนา. ปพฺพตนฺตรวนนฺตรคุมฺพนฺตเรสูติ ปพฺพตมชฺฌวนมชฺฌคุมฺพมชฺเฌสุ, ปพฺพตวิวรวนวิวรคุมฺพวิวเรสุ วา. อุปจารนฺติ ทฺวาทสหตฺถํ อุปจารํ.
๘๒. อิตโรติ นวโก. อสฺสาติ นวกสฺส. น วตฺตเภเท ทุกฺกฏนฺติ อฺาตตฺตา น วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. อปจฺฉาปุริมนฺติ อปจฺฉา อปุริมํ, เอกปหาเรนาติ อตฺโถ. สมวสฺสา ทฺเว ปาริวาสิกาติ โยชนา. ทฺวินฺนํ ปาริวาสิกานํ เอกโต วสนโทสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ หิ ทฺเว’’ติอาทิ. เนสนฺติ ทฺวินฺนํ ปาริวาสิกานํ. เอตฺถาติ ปาริวาสิกาทีสุ ปฺจสุ ภิกฺขูสุ. มูลายปฏิกสฺสนารหาทโย จตฺตาโรติ โยชนา.
ปริวาสทานาทีนีติ อาทิสทฺเทน มูลายปฏิกสฺสนมานตฺตทานอพฺภานานิ สงฺคณฺหาติ. เอเตสฺเววาติ ปริวาสทานาทีสุ เอว. อยนฺติ ปาริวาสิโก.
๘๓. ‘‘อถ ¶ โข อายสฺมา อุปาลี’’ติอาทิวจนสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมํ ปนา’’ติอาทิ ¶ . รโหคตสฺส อุปาลิตฺเถรสฺสาติ โยชนา. อถ วา อนาทเร สามิวจนํ กตฺวา อุปาลิตฺเถรสฺส รโหคตสฺสาติ โยชนา กาตพฺพา. เอตฺถาติ ปาริวาสิกวตฺเต. โสติ อุปาลิตฺเถโร. อสฺสาติ อุปาลิตฺเถรสฺส. ตตฺถาติ ตีสุ รตฺติจฺเฉเทสุ. ยฺวายนฺติ โย อยํ, เอกโต วาโสติ สมฺพนฺโธ. โส วาโส สหวาโส นามาติ โยชนา. วิปฺปวาโสติ เอตฺถ ปกตตฺเตน วิปฺปยุตฺโต หุตฺวา วาโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกกสฺเสว วาโส’’ติ. อาคนฺตุกาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน อาวาสิกา คเหตพฺพา.
๘๔. ตตฺถ ตตฺถาติ ตํ ตํ านํ. ทฺวีสุ ปเทสูติ ทฺวีสุ วากฺยสงฺขาเตสุ ปเทสุ. เอเกเนเกนปีติ เอเกน เอเกน วากฺยปเทนปิ. ปริวสิยิตฺถาติ ปริวุตฺโถ, ปริวุตฺโถ ปริวาโส เอตสฺสาติ ปริวุตฺถปริวาโส, ตสฺส. หีติ สจฺจํ. เอสาติ เอโส ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. สุทฺธนฺเตติ สุทฺธโกฏฺาเส. ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส. อนฺตนฺติ อวสานํ, วินาสํ วา.
๒. มูลายปฏิกสฺสนารหวตฺตกถา
๘๖. นวกตรํ มูลายปฏิกสฺสนารหํ เปตฺวาติ โยชนา. อิเมสํ ปฺจนฺนํ ปกตตฺตา เอวาติ สมฺพนฺโธ. เนสนฺติ มูลายปฏิกสฺสนารหมานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารหานํ จตุนฺนํ, มูลายปฏิกสฺสนารหาทิลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ มูลายปฏิกสฺสนารหสฺส วตฺเต. อิโตติ มูลายปฏิกสฺสนารหสฺส วตฺตโต.
๘๗. ยเถว ปาริวาสิโก คณปูรโก น โหติ, เอวํ เอเตปิ น โหนฺตีติ โยชนา.
๔. มานตฺตาจาริกวตฺตกถา
๙๒. อูเน ¶ คเณติ เอตฺถ คโณ นาม คณโภชนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๒๑๗ อาทโย) วิย โหตีติ อาห ‘‘จตฺตาโร วา อติเรกา วา’’ติ. สพฺพตฺถาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก.
อิติ ปาริวาสิกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๓. สมุจฺจยกฺขนฺธกํ
๑. สุกฺกวิสฺสฏฺิกถา
สมุจฺจยกฺขนฺธเก ¶ ตตฺถาติ จตุพฺพิเธสุ มานตฺเตสุ. ยํ มานตฺตํ ทิยฺยติ, อิทํ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ นามาติ โยชนา. เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยสุปิ. ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยาติ เหตฺวตฺเถ กรณวจนํ, การณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ วา. อทฺธมาสนฺติ ปนฺนรสทิวสกาลํ. โอธายาติ สมูหํ กตฺวา. ‘‘เอกโต กตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘โอธายา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. เตสูติ จตุพฺพิเธสุ มานตฺเตสุ. อิทนฺติ มานตฺตํ. อปฺปฏิจฺฉนฺนาย…เป… วจนโตติ าปกเหตุ. เอเตน อปฺปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺพํ มานตฺตํ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ. อิธาติ อิมิสฺสํ ปาฬิยํ. ตตุตฺตรีติ ตโต ตีหิปิ อุตฺตริ. นานาวตฺถูนิ เอตาสนฺติ นานาวตฺถุกาโย. ตาสนฺติ นานาวตฺถุกานํ.
มาฬกสีมายเมวาติ สีมมาฬเก เอว, สีมงฺคเณ เอวาติ อตฺโถ. ตตฺเถวาติ มาฬกสีมายเมว.
เวทยามหนฺติ เวทยามิ อหํ. มม มานตฺตจรภาวํ สงฺฆํ ชานาเปมีติ อตฺโถ. เวทยตีติ มนฺติ ชานาเปติ, อิติ มํ สงฺโฆ ธาเรตูติ อธิปฺปาโย. วุตฺตนเยเนวาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วุตฺตนเยเนว. นิกฺขิปิตพฺพนฺติ ‘‘มานตฺตํ นิกฺขิปามิ, วตฺตํ นิกฺขิปามี’’ติ นิกฺขิปิตพฺพํ. มาฬกโตติ สีมงฺคณโต. โสปีติ สห คจฺฉนฺโตปิ. ‘‘มาฬเก นาโรจิต’’นฺติ ¶ อิมินา ยสฺส มาฬเก อาโรจิตํ, ตสฺส อนาโรเจตฺวาปิ นิกฺขิปิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. อาโรเจนฺเตน วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
วิสภาเคหิ สห วสนฺตสฺส วตฺตสฺส ทุปฺปูริตตฺตา วุตฺตํ’’สภาคา ภิกฺขู วสนฺตี’’ติ. จตูหิ, ปฺจหิ วาติ วาสทฺเทน ตโต อติเรกมฺปิ สงฺคณฺหาติ. ปริกฺเขปารหฏฺานโตติ จีวรกฺขนฺธเก (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) วุตฺตปริกฺเขปารหฏฺานโต. ‘‘ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา’’ติ อิทํ วิหาเร ภิกฺขูนํ ¶ สชฺฌายาทิสทฺทสวนูปจารปหานตฺถํ วุตฺตํ. สเจ สวนูปจารโต น มุจฺจติ, ตโต อติเรกมฺปิ อติกฺกมิตพฺพํ. โอกฺกมฺมาติ มคฺคปฏิปนฺนานํ ภิกฺขูนํ วจนสทฺทสวนูปจารปหานตฺถํ โอกฺกมิตฺวา. ‘‘คุมฺเพน วา วติยา วา’’ติ ทสฺสนูปจารปหานตฺถํ วุตฺตํ. อิธ อุปจาโร นาม ยตฺถ ตฺวา ปสฺสติ สุณาติ, โสเยว เทโส. อฺโติ จตูหิ ปฺจหิ วา ภิกฺขูหิ อฺโ. เอสาติ เอโส มานตฺตจาริโก.
‘‘ทฺวาทสหตฺถํ อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา’’ติ อิมินา อโนกฺกมิตฺวา อชานนฺตสฺเสว คจฺฉติ, นตฺถิ รตฺติจฺเฉโทปีติ ทสฺเสติ. เอตฺถ ทิฏฺรูปานํ สุตสทฺทานํ ทฺวาทสหตฺถูปจารโต พหิ ิตานมฺปิ อาโรเจตพฺพํ. อทิฏฺาสุตานมฺปิ อนฺโต ทฺวาทสหตฺถูปจารคตานํ อาโรเจตพฺพนฺติ ทฏฺพฺพํ. สติ กรณีเยติ อิทํ คนฺตุสฺส การณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อสติ กรณีเยปิ คนฺตุํ วฏฺฏติ. โสปีติ เอโก ภิกฺขุปิ. ‘‘ตสฺส สนฺติเก อาโรเจตฺวา’’ติ อิมินา อนาโรจเน วตฺตเภททุกฺกฏํ โหตีติ ทสฺเสติ. เอกสฺส สนฺติเก อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิยมาเน กึ อูเน คเณ จรณโทโส วา วิปฺปวาโส วา น โหตีติ อาห ‘‘อยฺจา’’ติอาทิ. ตตฺถ อยฺจาติ มานตฺตจาริโก ปน. ยสฺมา การณา วสิ, เตน การเณนาติ โยชนา. ภิกฺขูนฺจ อตฺถิภาวํ สลฺลกฺเขตฺวาติ ปกตตฺตาคตกาเล ตสฺส อนาโรเจตฺวาว คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ภิกฺขูนฺจ ทฺวาทสหตฺถูปจาเร อตฺถิภาวํ สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘‘คณสฺส อาโรเจตฺวา’’ติ อิมินา อูเน คเณ จรณโทสาภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ภิกฺขูนฺจ อตฺถิภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา วิปฺปวาสโทสาภาวํ ทสฺเสติ. ยนฺติ ปุพฺเพ อนาโรจิตํ ยํ ภิกฺขุํ ¶ . อยนฺติ ปมํ ปสฺสิตพฺพสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิปนํ. ‘‘นิกฺขิตฺตวตฺตสฺส ปริหาโร’’ติ อิมินา อนิกฺขิตฺตวตฺเต อนฺโตอุปจารคตานํ สพฺเพสํ อาโรเจตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
อยนฺติ มานตฺตจาริโก, ิโตติ สมฺพนฺโธ. เตนาปีติ มานตฺตจาริเกนปิ, ยาจิตพฺพนฺติ โยชนา. โสติ อนิกฺขิตฺตวตฺโต ภิกฺขุ. ตตฺราติ ‘‘โส อพฺเภตพฺโพ’’ติ วจเน. อยํ อพฺภานวิธิ วุตฺโตติ โยชนา. อยฺจาติ อพฺภานวิธิ จ. ตาสนฺติ อาปตฺตีนํ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ ปน ทาตพฺพํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปฏิจฺฉนฺนายา’’ติอาทินา ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺพํ มานตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. นนฺติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ.
๒. ปริวาสกถา
๑๐๒. ตสฺสาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตสฺส. สโมธาเนตฺวาติ อิเธว ปริวาสกถายํ สโมธาเนตฺวา. อิเธว ปริวาสกถายํ ทสฺสยิสฺสามาติ โยชนา. อิเธวสทฺโท หิ ปุพฺพาปราเปกฺโข.
อิธ ¶ อธิปฺเปตํ ปริวาสํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ. อิธ อธิปฺเปโต ปริวาโส นาม ติวิโธ โหตีติ โยชนา. ตตฺถาติ ติวิเธสุ ปริวาเสสุ. ‘‘ยถาปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา’’ติ วจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘กสฺสจิ หี’’ติอาทิ. ยถา อุทายิตฺเถรสฺส เอกาหปฏิจฺฉนฺนา อยํ อาปตฺติ โหติ, ตถา กสฺสจิ เอกาหปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ โหตีติ โยชนา. ยถา จ ปรโต อาคตา อุทายิตฺเถรสฺเสว อาปตฺติ โหติ, ตถา กสฺสจิ ทฺวิหาทิปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ โหตีติ โยชนา. อิมินา วุตฺตนยานุสาเรน ปรโตปิ นโย เนตพฺโพ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอกาหาทิปฏิจฺฉนฺนา เอกาทิอาปตฺติ โหติ, ตสฺมา ชานิตพฺโพติ โยชนา.
ปฏิจฺฉนฺนภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ‘‘ทสหากาเรหี’’ติ ปาเ. อาปตฺติอิติ สฺา เอตสฺสาติ อาปตฺติสฺี ¶ . ปหุ จาติ สมตฺโถ จ. ปปุพฺโพ หูธาตุ สมตฺถตฺเถ โหติ.
ตตฺถาติ ตสฺสํ มาติกายํ. ยนฺติ อาปตฺตึ. โสปิ จาติ ภิกฺขุปิ จ. ตตฺถาติ ตสฺสํ อาปตฺติยํ. อยนฺติ ภิกฺขุ. ตตฺถาติ อาปตฺติยํ. อลชฺชิปกฺเข ติฏฺตีติ ‘‘สฺจิจฺจ อาปตฺตึ ปริคูหตี’’ติ (ปริ. ๓๕๙) วุตฺตปกฺเข ิตตฺตา อลชฺชิปกฺเข ติฏฺติ.
ปกตตฺโตติ เอตฺถ ‘‘ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺโน’’ติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ติวิธํ อุกฺเขปนียกมฺมํ อกโต’’ติ. เอตนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวํ, ‘‘อาปชฺชติ…เป… กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ วจนํ วา.
คาถาย ‘‘สาวเสส’’นฺติ อิมินา ปาราชิกํ นิวตฺเตติ. ครุกนฺติ เอตฺถ สงฺฆาทิเสสเมว อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสติ. อนาทริยนฺติ สิกฺขาปเท อนาทริยํ. วชฺชนฺติ ทุกฺกฏํ. อุกฺขิตฺตเกน กรณภูเตน.
ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส, นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ภีรุกชาติกตายาติ ภีรุกสภาวตาย. ปพฺพตวิหาเร วสนฺตสฺส ยสฺส ภิกฺขุโนติ โยชนา. ปพฺพตวิหาเรติ ปพฺพตสฺส ตเล, อนฺตเร วา การิเต วิหาเร. เอตสฺมินฺติ เอตาทิเส. อนฺตราเย สติเยวาติ โยชนา. ตสฺส อจฺฉนฺนาว โหตีติ โยชนา. อนนฺตรายิกสฺาย ฉาทยโต อจฺฉนฺนาวาติ อนนฺตรายิกสฺาย ฉาเทนฺตสฺสาปิ เอกนฺเตน อนฺตรายิกตฺตา อจฺฉนฺนาวาติ อธิปฺปาโย.
อสฺสาติ ¶ ภิกฺขุสฺส. หนุกวาโตติ หนุกสฺส เคลฺกโร วาโต. วิชฺฌตีติ หนุกํ วิชฺฌติ. อิมินาติ ภิกฺขุนา. ปหุสฺิโน ฉาทิตาปิ เอกนฺเตน อปหุตฺตา อจฺฉาทิตาว โหติ.
ฉาเทตุกาโม จาติ เอตฺถ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ ฉาเทตุกาโม ฉาเทติ, ฉาเทตุกาโม นจฺฉาเทติ, อจฺฉาเทตุกาโม ฉาเทติ, นจฺฉาเทตุกาโม นจฺฉาเทตีติ. ตตฺถ ปมปทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิทํ อุตฺตานตฺถเมวา’’ติ. เอวํ เสสาสุปิ มาติกาสุ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ ¶ . จตูสุ จตุกฺเกสุ ปมปเท เอว ฉนฺนา โหติ, น เสสปเทสุ. อนุตฺตานตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ปุเรภตฺเต วาติ ปุเรภตฺตํ วา, ภตฺตโต, ภตฺตสฺส วา ปุเรติ ปุเรภตฺตํ. อพฺยยีภาวสมาเส สตฺตมีวิภตฺติยา อมิติการิยสฺส อนิจฺจภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปุเรภตฺเต’’ติ. เอเสว นโย ‘‘ปจฺฉาภตฺเต’’ติ เอตฺถาปิ. ทุติยปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตติยปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิ. อภิกฺขุเก าเน วสนฺตสฺส ยสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนา. อาคเมนฺตสฺส คจฺฉนฺตสฺสาติ อนาทเร เจตานิ สามิวจนานิ.
จตุตฺถปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ โย ปนาติ ภิกฺขุ ปน, อาวิ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. สภาคนฺติ อเวรึ. อยนฺติ ภิกฺขุ. อุปชฺฌาโย อิติ วา อาจริโย อิติ วาติ โยชนา. ลชฺชายาติ ลชฺชนิมิตฺตํ, ลชฺชการณา, ลชฺชเหตุ วา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา, อิธาติ อาปตฺติอาโรจนฏฺาเน. อเวริสภาคสฺสาติ อเวรี หุตฺวา สภาคสฺส.
ปกาเสตุกาโมติ อฺเสํ ปกาเสตุกาโม. อุปชฺฌายสฺสาปีติ ปิสทฺเทน อฺสฺส สนฺติเก กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ อาปตฺติอาโรจนฏฺาเน. สภาคสงฺฆาทิเสสนฺติ วตฺถุสภาคสงฺฆาทิเสสํ. สุทฺธสฺสาติ วตฺถุสภาคสงฺฆาทิเสสโต สุทฺธสฺส. อาวิกรณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวิกโรนฺโต จา’’ติอาทิ. อิติ อิมานีติอาทิ นิคมนํ.
ตโตติ ชานิตพฺพโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกาหปฏิจฺฉนฺนาติ เอกาเหน ปฏิจฺฉนฺนา. ยาว จุทฺทส ทิวสานิ, ตาว ทิวสวเสน โยชนา กาตพฺพาติ โยชนา. ปกฺขปฏิจฺฉนฺนนฺติ ปกฺเขน ปฏิจฺฉนฺนํ. อติเรกปกฺขปฏิจฺฉนฺนนฺติ ปกฺขโต อติเรเกน ปฏิจฺฉนฺนํ.
สํวจฺฉรปฏิจฺฉนฺนนฺติ ¶ สํวจฺฉเรน ปฏิจฺฉนฺนํ. ตโต วาติ อติเรกสฏฺิสํวจฺฉ รโต วา. ภิยฺโยปีติ อติเรกมฺปิ.
ตโตติ ¶ ตีหิ อาปตฺตีหิ. ปรนฺติ อติเรกํ. คณนวเสนาติ อาปตฺติคณนวเสน. วตฺถุกิตฺตนวเสน วาติ อาปตฺตีนํ วตฺถุกิตฺตนวเสน วา. นามมตฺตวเสน วาติ ‘‘สงฺฆาทิเสสาปตฺติโย’’ติ เอวํ นามสฺเสว วเสน วา. เอตฺถ หิ มตฺตสทฺโท อวธารณตฺโถ, เตน วตฺถุํ นิวตฺเตติ.
ตตฺถาติ ‘‘นามมตฺตวเสนา’’ติ ปเท. สชาติสาธารณนฺติ สสฺส อตฺตโน ชาติ สชาติ, ตาย สาธารณํ สชาติสาธารณํ. สพฺเพสํ, สพฺเพหิ วา อาปตฺตีหิ สาธารณํ สพฺพสาธารณํ. ตตฺถาติ ทุวิเธสุ นาเมสุ. สพฺพสาธารณนามวเสนาปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปชฺชึ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ สชาติสาธารณนามวเสนปิ ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ อุภยสาธารณวเสนปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. สพฺพมฺปิ ปริวาสาทิกํ อิทํ วินยกมฺมนฺติ โยชนา. วสติ อาปตฺติ เอตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ วตฺถุ. โค วุจฺจติ วจนํ วา าณํ วา, ตํ ตายตีติ โคตฺตํ.
ตตฺถาติ วตฺถาทีสุ จตุพฺพิเธสุ. ตตฺถาติ เตสุ วจเนสุ. สุกฺกวิสฺสฏฺึ กายสํสคฺคนฺติอาทินา วจเนนาปีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ทุฏฺุลฺลาทิวจนานิ สงฺคณฺหาติ. อิธ ปนาติ อิมสฺมึ ปน าเน. โย โยติ ติสฺโส วา ผุสฺโส วา อาปนฺโน โหติ.
เอวํ อาโรเจตพฺพนฺติ เอวํ วกฺขมานนเยน อาโรเจตพฺพนฺติ โยชนา. กึ อาโรเจตพฺพํ? ‘‘อหํ ภนฺเต…เป… สงฺโฆ ธาเรตุ’’ อิติ อาโรเจตพฺพนฺติ โยชนา.
เวทยามหนฺติ เวทยามิ อหํ. มม ปาริวาสิกภาวํ สงฺฆํ, สงฺฆสฺส วา ชานาเปมีติ อตฺโถ. เวทยตีติ มนฺติ เวทยติ อิติ มํ. ปาริวาสิกภาวํ สงฺฆํ, สงฺฆสฺส วา ชานาเปตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตูติ อตฺโถ. เอตฺถ พหูสุ อฏฺกถาโปตฺถเกสุ ‘‘ติณฺณํ วา อติเรกานํ วา อาโรเจนฺเตน อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ ปาโ อตฺถิ ¶ . เกสุจิ อฏฺกถาโปตฺถเกสุ ‘‘ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ เอตฺตโกเยว ปาโ อตฺถิ. เหฏฺา มานตฺตกถายมฺปิ เอวเมว อตฺถิ. ตตฺถ ‘‘อติเรกาน’’นฺติ อิมินา ตีหิ อติเรกานํ อาโรเจนฺเตน สงฺฆํ อเปกฺขิตฺวา สเจ เอกวจนวเสน ¶ วตฺตุกาโม โหติ, ‘‘มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติ วตฺตพฺพํ. อถ สมฺพหุเล ภิกฺขู อเปกฺขิตฺวา สเจ พหุวจนวเสน วตฺตุกาโม โหติ, ยถา ติณฺณํ, เอวํ ‘‘มํ อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. อิทฺจ สทฺทสตฺถวเสเนว วุตฺตํ, น วินยกมฺมวิปตฺติวเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
‘‘วิหาเรเยว รตฺติปริคฺคโห’’ติ อิมินา อนฺโตอุปจารสีมายมฺปิ ปริวสิตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. อุปจารสีมนฺติ ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานํ. เอสาติ ปาริวาสิโก ภิกฺขุ. อสฺสาติ อาคตสฺส ภิกฺขุโน.
ตโตติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนทิวสโต. กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถายาติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนทิวเสน สมํ ปริวสิตพฺพํ นุโข, น นุโขติ กุกฺกุจฺจสฺส วิโนทนตฺถาย. ปริวุตฺถตฺตาติ ปริวสิตตฺตา. โสติ ปริวุตฺโถ ภิกฺขุ. อิทนฺติ ทาตพฺพมานตฺตํ. ตนฺติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ. ฉารตฺตนฺติ ฉรตฺติโย สมาหฏาติ ฉารตฺตํ, สมาหาเร ทิคุ. ‘‘ฉรตฺต’’นฺติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถํ ฉการสฺส ทีฆํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ.
อปฺปฏิจฺฉนฺนาปตฺตึ ทาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา เหฏฺา วุตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ อิมสฺมึ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเต สโมธาเนตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. เอวํ สนฺเตปิ มูลมานตฺตํ ปฏิจฺจ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วุจฺจติ. กถํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
อสฺสาติ มานตฺตํ ยาจนฺตสฺส. ตทนุรูปนฺติ ตสฺส ยาจนสฺส อนุรูปํ. สเจ ปฏิจฺฉนฺนา ทฺเวติ เอตฺถ ทฺเวติ นิทสฺสนมตฺตํ ตโต อติเรกมฺปิ คเหตพฺพตฺตา. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เอกพหูสุ. ตทนุรูปเม วาติ ¶ ตสฺส มานตฺตทานสฺส อนุรูปเมว. อิธ ปนาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเต ปน. อิตีติอาทิ นิคมนํ. ยํ มานตฺตํ ทิยฺยตีติ โยชนา. เอตฺถาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเต.
อวเสสาติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาสปฏิจฺฉนฺนปริวาเสหิ อวเสสา. ตตฺถาติ อวเสเสสุ ทฺวีสุ ปริวาเสสุ. อธมฺมิกมานตฺตจาราวสาเน อนฺุาตปริวาโสติ สมฺพนฺโธ. กิสฺมึ วตฺถุสฺมึ อนฺุาโตติ อาห ‘‘อิมสฺมึ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ. เอสาติ สุทฺธนฺโต, ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ชานนาชานนํ.
ตตฺถาติ ¶ ทฺวีสุ สุทฺธนฺเตสุ, จูฬสุทฺธนฺโตติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. โยติ ภิกฺขุ, วทตีติ สมฺพนฺโธ. อาโรจิตทิวสโตติ อาปตฺติอาโรจิตทิวสโต.
ตนฺติ จูฬสุทฺธนฺตํ, ปริวสนฺเตน ปริวสิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อคฺคเหสีติ ปริวาสํ อคฺคเหสิ. อฺนฺติ คหิตมาสโต อฺํ. ‘‘ปริวาสทานกิจฺจํ นตฺถี’’ติ อิมินา ปริวาสคหณกิจฺจมฺปิ นตฺถีติ ทสฺเสติ คณฺหนฺตสฺเสว ทาตพฺพตฺตา, เทนฺตสฺเสว คเหตพฺพตฺตา วา. อุทฺธมฺปิ อาโรหตีติ ปริวาสคหณกาลโต อฺมฺปิ กาลํ ปริวสิตพฺพตฺตา อุทฺธมฺปิ อาโรหติ. เหฏฺาปิ โอโรหตีติ ปริวาสคหณกาลโต อูนมฺปิ กาลํ ปริวสิตพฺพตฺตา เหฏฺาปิ โอโรหติ. อิทนฺติ อาโรหโนโรหนํ. ตสฺสาติ สุทฺธนฺตปริวาสสฺส. เอกเมว ปฏิจฺจ ทฺเว, ติสฺโส, สมฺพหุลา วา ภวนฺตีติ อาห ‘‘เอกํ วินา สมฺพหุลานํ อภาวโต’’ติ.
เอวํ จูฬสุทฺธนฺตํ ทสฺเสตฺวา มหาสุทฺธนฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ. ตนฺติ มหาสุทฺธนฺตํ. ยาว ยตฺตโก อุปสมฺปททิวโส โหติ, ตาว ตตฺตกํ กาลนฺติ โยชนา. อุทฺธํ นาโรหตีติ อุทฺธํ อาโรหนกาลสฺส อภาวโต อุทฺธํ น อาโรหติ. เอตฺถาติ สุทฺธนฺตปริวาเส. อยํ สุทฺธนฺตปริวาโส นามาติ นิคมนํ.
ตตฺถาติ ¶ ติวิเธสุ สโมธานปริวาเสสุ. ‘‘โอธุนิตฺวา สโมทหิตฺวา ทาตพฺพปริวาโส’’ติ อิมินา โอธุนิตฺวา สโมธาเนตฺวา ทาตพฺโพ ¶ ปริวาโส โอธานสโมธาโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ปริวาโส’’ติ อิมินา ตทฺธิตณปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ อวธุนิยเต, อวธุนิตพฺพนฺติ วา โอธานํ, สํ เอกโต โอทหียเต สมฺปิณฺฑียเต, อุทหิยติ สมฺปิณฺฑิยตีติ วา สโมธานนฺติ อวยววจนตฺโถ กาตพฺโพ. ‘‘มกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา ธุธาตุยา ปปฺโปฏนธํสนโธวนานิ ทสฺเสติ. โสติ โอธานสโมธาโน, อาคโตติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺถาติ โอธานสโมธาเน. โยติ ภิกฺขุ, ปฏิจฺฉาเทตีติ สมฺพนฺโธ. ปริวสนฺโต วา มานตฺตารโห วา มานตฺตํ จรนฺโต วา อพฺภานารโห วา โย ภิกฺขูติ โยชนา. ‘‘ปุริมาย อาปตฺติยา’’ติ ปทํ ‘‘สมา วา’’ติ ปเท สหาทิโยโค. ‘‘อูนตรา’’ติปเท วิภตฺติอปาทานํ, อนุเมยฺยวิสยอปาทานํ วา. ‘‘อทิวเส กตฺวา’’ติ อิมินา โอธุนิตฺวาติ เอตฺถ ธุธาตุยา ยถาวุตฺตตฺเถเยว ทสฺเสติ. อูนกปกฺขปฏิจฺฉนฺนาติ ปกฺขโต อูนเกน ปฏิจฺฉนฺนา. เอเตนุปาเยนาติ ปกฺเข วุตฺเตน เอเตน อุปาเยน.
ตตฺถาติ มูลาปตฺติโต อติเรกปฏิจฺฉนฺเน. อาวิ การาเปตฺวาติ มูลาปตฺติโต อนฺตราปตฺติยา ปฏิจฺฉนฺนภาวํ อาวิ การาเปตฺวา. เอตฺถาติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺเน. ปมาณนฺติ การณํ. ยาติ อาปตฺติ. ตตฺถาติ มูลภาเวน กตฺตพฺพายํ มูลิอาปตฺติยํ. อิตรนฺติ มูลิภาเวน กตฺตพฺพํ มูลาปตฺตึ. สโมธายาติ สโมทหิตฺวา. ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถ.
เอกา วา ยา อาปตฺติ สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนา โหตีติ โยชนา. สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาโยติ สพฺพาสํ อาปตฺตีนํ จิเรน ปฏิจฺฉนฺนาโย. ตาสนฺติ อาปตฺตีนํ. อคฺเฆนาติ ปริจฺเฉเทน. อคฺฆสทฺโท เหตฺถ ปริจฺเฉทตฺถวาจโก. อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๑๐๔๘ คาถายํ) วุตฺตํ ‘‘อคฺโฆ มุลฺเย จ ปูชเน’’ติ. เอตฺถ ‘‘มุลฺเย จา’’ติ ปทสฺส มูลปริจฺเฉเทติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตาสํ รตฺติปริจฺเฉทวเสนา’’ติ. อิเมหิ ¶ ปเทหิ อคฺเฆน รตฺติปริจฺเฉเทน สโมธาเนตฺวา ทาตพฺโพ ปริวาโส อคฺฆสโมธาโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ‘‘สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ วุตฺตตฺตา กิฺจาปิ โกฏิอตฺถวาจโก ตติยกฺขเรน ปาโ ยุตฺโต วิย ทิสฺสติ. ตถาปิ โส ปาโ น คเหตพฺโพ. กสฺมา? พหูสุ ปาฬิโปตฺถเกสุ, อฏฺกถาโปตฺถเกสุ จ อลิขิตตฺตา. พหูสุ หิ โปราณโปตฺถเกสุ จตุตฺถกฺขเรน ปาโเยว ลิขิโต, ตสฺมา โส ปาโเยว คเหตพฺโพ, น อฺโติ ทฏฺพฺพํ. โสติ อคฺฆสโมธาโน. อาคโตเยวาติ สมฺพนฺโธ.
ยสฺส ปนาติ ภิกฺขุสฺส, ปฏิจฺฉนฺนาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพนฺติ สกลํ. อาปตฺติสหสฺสคาถาย –
ทสสตํ อาปตฺติโย รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวานาติ โยชนา. อิมินา นเยนปิ อคฺฆสโมธาโนติ เอตฺถ อคฺฆสทฺทสฺส จตุตฺถกฺขเรน ปาสฺส ยุตฺตภาโว เวทิตพฺโพ. อคฺเฆน ทสรตฺติปริจฺเฉเทน สโมธาย ทาตพฺโพ อคฺฆสโมธาโน.
โย ปริวาโส นานาวตฺถุกาโย อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา ทิยฺยติ, อยํ ปริวาโส มิสฺสกสโมธาโน นามาติ โยชนา. เอตฺถ วตฺถุวเสน มิสฺสกา อาปตฺติโย สโมธาเนตฺวา ทาตพฺโพ ปริวาโส มิสฺสกสโมธาโนติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ตตฺราติ มิสฺสกสโมธาเน. ตทนุรูปายาติ ตสฺส ยาจนสฺส อนุรูปาย.
เอตฺถ จาติ มิสฺสกสโมธาเน จ, กาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ปกฺขมานตฺตฺจ ¶ …เป… กถยิสฺสามา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตสฺส วจนสฺส โอกาโสติ โยชนา. ตํ ปนาติ ปกฺขมานตฺตํ ปน. ‘‘อฑฺฒมาสเมว ทาตพฺพ’’นฺติ อิมินา ปกฺขเมว ทาตพฺพํ มานตฺตํ ปกฺขมานตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. ตํ ปนาติ ปกฺขมานตฺตํ ปน, ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อตฺตโน สีมนฺติ อตฺตโน วิหารสีมํ, มหาสีมนฺติ อตฺโถ. โสเธตฺวาติ สพฺพาสํ หตฺถปาสนยนวเสน, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทนยนวเสน, สีมโต ¶ พหิกรณวเสน จ โสเธตฺวา. จตุวคฺคคณนฺติ จตุวคฺคสงฺฆํ. คโณติ เจตฺถ สงฺโฆเยวาธิปฺเปโต.
ตตฺราติ ‘‘โยชนา กาตพฺพา’’ติ วจเน. มุขมตฺตทสฺสนนฺติ อุปายมตฺตทสฺสนํ, อาทิมตฺตทสฺสนํ วา. ‘‘อาปนฺนาย ภิกฺขุนิยา’’ติ ปทํ ‘‘เอวมสฺส วจนีโย’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘ยาจาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. ‘‘พฺยตฺตาย ภิกฺขุนิยา’’ติ ปทํ ‘‘าเปตพฺโพ’’ติ ปเท การิตกตฺตา, ‘‘สงฺโฆ’’ติ ปทํ ตตฺเถว การิตกมฺมํ. ‘‘เอตํ การณ’’นฺติ ธาตุกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํ. ตพฺพปจฺจเยน การิตกมฺมเมว วุตฺตํ. าเปตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทิ.
นิกฺขิตฺตวตฺตนฺติ กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. นิกฺขิตฺตวตฺเตนาติ หิ อตฺโถ. ตตฺเถวาติ มาฬกสีมายเมว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อสฺสาติ มานตฺตจาริกาย ภิกฺขุนิยา. ตตฺราติ ตสฺมา กตฺตพฺพวินยกมฺมภาวโตติ อตฺโถ. โนติ อมฺหากํ, สนฺติกนฺติ สมฺพนฺโธ. จตูหิ ปกตตฺตภิกฺขุนีหิ นิสีทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. คามูปจารโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวาติ อิทํ ภิกฺขุนีวิหารูปจาราติกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิหารูปจารโตปีติ ภิกฺขุวิหารูปจารโตปิ. ตตฺถาติ ภิกฺขุนีนํ นิสินฺนฏฺานํ. กุรุนฺทิมหาปจฺจรีสุ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. วิหารสฺส จาติ ภิกฺขุวิหารสฺส จ. คามสฺส อุปจารํ มฺุจิตุํ วฏฺฏตีติ น วุตฺตนฺติ โยชนา. ตสฺมา คามูปจาเรปิ นิสีทิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.
ตาย ภิกฺขุนิยา อาโรเจตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺเถวาติ ภิกฺขุนีนํ นิสีทนฏฺาเนเยว. านนฺติ ภิกฺขูนํ านํ. เอตีติ อาคจฺฉติ. ปเควาติ ปาโตเยว. ตายาติ มานตฺตจารินิยา.
อนิกฺขิตฺตวตฺตาย ปน ภิกฺขุนิยาติ สมฺพนฺโธ. อชานนปจฺจยาติ อชานนการณา. ตนฺติ วจนํ. ปาริวาสิกวตฺตาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน อาคนฺตุกวตฺตปูรณนิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธาทโย สงฺคณฺหาติ ¶ . ยุตฺตตรํ ทิสฺสตีติ ยุตฺตตรํ หุตฺวา ทิสฺสติ. อิมินา อนิกฺขิตฺตวตฺตภิกฺขุนา วิย ภิกฺขุนิยาปิ อนฺโตอุปจารสีมคตานํเยว อาโรเจตพฺพํ, น คาเม ิตานมฺปิ ¶ คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพนฺติ ทีเปติ. อุโปสเถติ อุโปสถทิวเส. เอเสว นโย ปวารณายปิ. เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเส. ตสฺมึ คาเมติ ภิกฺขุนีนํ วสนคาเม. อฺตฺราติ ภิกฺขุนีนํ วสนคามโต อฺสฺมึ คาเม. ตตฺราติ ภิกฺขุนีนํ วสนคามํ. ทสฺเสตฺวาติ ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสตฺวา. ตายาติ มานตฺตจารินิยา. วิหารนฺติ ภิกฺขูนํ วิหารํ. อุปจารสีมายาติ อุปจารสีมโต พหีติ สมฺพนฺโธ. อยนฺติ มานตฺตจารินี.
วีสติ คโณ อิมสฺสาติ วีสติคโณ, สงฺโฆ, ตสฺมึ. มานตฺตํ จรมานา ภิกฺขุนีติ โยชนา. อิทํ ปกฺขมานตฺตํ นามาติ อิทํ ปุพฺพวจนสฺส นิคมวเสน ปรวจนสฺส กถนตฺถาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺถาติ ติวิเธสุ มานตฺเตสุ. ยเทตํ มานตฺตํ อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปรโตติ ปรสฺมึ. ปริวาสํ ปริวสนฺตสฺส มูลายปฏิกสฺสิตสฺส อุทายิตฺเถรสฺส อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ. อาปชฺชิตฺวาติ อาปชฺชนโต. อิทนฺติ มานตฺตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โอธานสโมธานนฺติ เอตฺถ วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. ตมฺปีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตวจนมฺปิ.
ตนฺติ อคฺฆสโมธานมิสฺสกสโมธานํ, ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺตาวตาติ เอตปริมาเณน วจนกฺกเมน, ‘‘อยฺหิ อิธ อธิปฺเปโต ปริวาโส นามา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) วจนโต ปฏฺาย ยาว ‘‘โยเชตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ วจนํ, ตาว วจนกฺกเมนาติ อตฺโถ. ‘‘เตน หิ ภิกฺขเว…เป… ทสฺเสสฺสามา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ‘‘อตฺถโต’’ติ อิมินา สทฺโทปิ คเหตพฺโพ อวินาภาวโต.
ปฏิจฺฉนฺนปริวาสกถา
๑๐๒. ยา ปาฬิ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ.
๑๐๘. ตโตติ ปาฬิโต. ตํ อาปตฺตินฺติ ตํ อนฺตราปตฺตึ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. นิกฺขิตฺตวตฺโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ, หุตฺวาติ วา. โสติ ¶ ภิกฺขุ, ิโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสา อาปตฺติยาติ ตสฺสา อนฺตราปตฺติยา. ปฏิจฺฉนฺนา โหตีติ อนฺตราปตฺติปิ ปฏิจฺฉนฺนา โหติ ¶ . ตสฺมิมฺปีติ มูลาย ปฏิกสฺสเนปิ. มกฺขิตาติ ปิสิตา, ธํสิตา วา. มกฺขิยนฺติ ปิสิยนฺติ, ธํสิยนฺตีติ วา มกฺขิตา, ปริวุตฺถทิวสา. ตโตติ ปาฬิโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. ปรโตปิ เอเสว นโย. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. ปฏิจฺฉนฺนวาเร ทสฺสิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
สโมธานปริวาสกถา
๑๒๕. ตโตติ ปฏิจฺฉนฺนวารโต, ปรํ ทสฺสิตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จาติ เอตสฺมึ วาเร จ. ยสฺมาติ ยสฺมา การณา, เยน การเณน วา. เตเนวาติ เตเนว การเณน, ตสฺมา การณา วา, ‘‘มูลาย…เป… เทตู’’ติ วุตฺตนฺติ โยชนา. ตสฺมา สพฺเพ มกฺขิตาว โหนฺตีติ โยชนา. ตโตติ วารโต ปรํ นิฏฺาปิตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อคฺฆสโมธานปริวาสกถา
๑๓๔. ตโตติ วารโต ปรํ ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วารโต ปรํ ปาฬิ ปิตาติ สมฺพนฺโธ. ลชฺชิธมฺเม วา อุปฺปนฺเนติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ กมฺมํ. ตโตติ วารโต ปรํ ตเถว ปาฬิ ปิตาติ สมฺพนฺโธ.
๑๓๘. ตโตติ วารโต ปรํ ปุริมนเยเนว ปาฬิ ปิตาติ สมฺพนฺโธ.
สุทฺธนฺตปริวาสาทิกถา
๑๕๖. ตโตติ วารโต ปรํ สุทฺธนฺตปริวาโส ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธ.
๑๖๐. ตโตติ ปาฬิโต ปรํ ปาฬิ ปิตาติ สมฺพนฺโธ.
๑๖๕. ตตฺถาติ ปาฬิยํ. อนฺตรา…เป… อปฺปฏิจฺฉนฺนาโยติอาทีสุ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
๑๖๖. ปจฺฉิมสฺมึ ¶ อาปตฺติกฺขนฺเธติ เอตฺถ อาปตฺติกฺขนฺธสฺส เภทภาวโต กึ ‘‘ปจฺฉิมสฺมึ อาปตฺติกฺขนฺเธ’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอโกว โส อาปตฺติกฺขนฺโธ’’ติ. อถ กสฺมา ‘‘ปจฺฉิมสฺมึ ¶ อาปตฺติกฺขนฺเธ’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปจฺฉา ฉาทิตตฺตา ปนา’’ติอาทิ. เอตฺถ ปนสทฺโท ครหตฺถวาจโก, ตถาปีติ หิ อตฺโถ. เอโกปิ อาปตฺติกฺขนฺโธ ปจฺฉา ฉาทิตตฺตา ปจฺฉิมสฺมึ อาปตฺติกฺขนฺเธติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.
๑๘๐. ‘‘ววตฺถิตา สมฺภินฺนา’’ติ เอตํ วจนนฺติ โยชนา.
๘. ทฺเวภิกฺขุวารเอกาทสกาทิกถา
๑๘๑. ตโตติ ปาฬิโต ปรํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ปาฬิยํ. มิสฺสกนฺติ เอตฺถ เกหิ มิสฺสกนฺติ อาห ‘‘ถุลฺลจฺจยาทีหิ มิสฺสก’’นฺติ.
๑๘๔. ตโตติ ปาฬิโต ปรํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ. ตฺจาติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนฺจ อิโต ปุพฺเพ อวุตฺตํ สพฺพํ วจนฺจาติ โยชนา.
อิติ สมุจฺจยกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๔. สมถกฺขนฺธกํ
๑. สมฺมุขาวินยกถา
๑๘๖-๗. สมถกฺขนฺธเก เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ฉ มาติกาปทานีติ วากฺยมฺปิ สมาโสปิ ยุตฺโตเยว. ตตฺถ สมาโส ปน อสมาหารทิคุเยว. ‘‘นิกฺขิปิตฺวา’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺโต’’ติ ปเท ปุพฺพกาลกิริยาวิเสสนํ, ตุลฺยตฺโถ วา. วิตฺถาโรติ วิภงฺโค. ตตฺถาติ วิภงฺเค. สฺาเปตีติ เอตฺถ สฺํ กตฺวา ชานาเปตีติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปริโตเสตฺวา ชานาเปตี’’ติ. อิมินา สํปุพฺโพ าธาตุ ปริโตสนตฺถํ อนฺโตกตฺวา อวโพธนตฺโถ โหตีติ ทสฺเสติ. การณปติรูปกานีติ การณสฺส ปฏิภาคานิ. นิชฺฌาเปตีติ เอตฺถ เฌธาตุ โอโลกนตฺโถติ ¶ อาห ‘‘โอโลเกตี’’ติ. ยถาติ เยนากาเรน, กริยมาเนติ ¶ สมฺพนฺโธ. โสติ ธมฺมวาที. ปรโตปิ เอเสว นโย. ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ อิมินา อนุเปกฺขตีติ เอตฺถ อนุสทฺโท น อุปจฺฉินฺนตฺโถติ ทสฺเสติ. เปกฺขติ อนุเปกฺขตีติ เอตฺถ อิกฺขธาตุ ‘‘ทสฺเสติ อนุทสฺเสตี’’ติ เอตฺถ ทิสธาตุยา สทิสตฺโถติ อาห ‘‘ทสฺเสติ…เป… ปริยายวจนานี’’ติ. เตสฺเวาติ ‘‘เปกฺขติ อนุเปกฺขตี’’ติ ปทานฺเว. ปริยายวจนานีติ เววจนสทฺทา อตฺเถ ปริพฺยตฺตึ อยนฺติ คจฺฉนฺติ อิเมหีติ ปริยายานิ, ตานิเยว วจนานิ ปริยายวจนานิ. โสติ อธมฺมวาที. โมเหตฺวาติ ธมฺมวาทีปุคฺคลาทึ โมหาเปตฺวา.
๑๘๘. ธมฺมวาที ปุคฺคโล ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. อโมเหตฺวาติ อธมฺมวาทีปุคฺคลาทึ อโมหาเปตฺวา, อวิปรีตํ ชานาเปตฺวาติ อตฺโถ.
๒. สติวินยกถา
๑๙๕. ปรมฺมุขํ วิเนติ วินาเสตีติ วินโย, ปรมฺมุขํ วิเนติ วินาเสติ อเนนาติ วา วินโย, วินยกมฺมํ. สงฺฆธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขานํ ทาตพฺโพ วินโย สมฺมุขาวินโย. ปฺจิมานีติ เอตฺถ ปฺจนฺนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุทฺธสฺสา’’ติอาทิ. อนุวทิตสฺส ทานนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตานีติ ปฺจ องฺคานิ. ‘‘เอเกกองฺควเสน น ลพฺภนฺตี’’ติ อิมินา สมุทายวากฺยนิพฺพตฺติภาวโต ปฺจงฺควเสเนว ลพฺภนฺตีติ ทสฺเสติ. เทสนามตฺตเมเวตนฺติ ‘‘ปฺจิมานี’’ติ เอตํ วจนํ เทสนามตฺตเมว, น อวยววากฺยนิพฺพตฺติวจนนฺติ อธิปฺปาโย. ธมฺมนฺติ ภูตํ. เอตฺถาติ ‘‘ปฺจิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิวจเน. ตตฺถ จาติ ‘‘ปฺจิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิวจเน จ. อนุวทนฺตีติ เอตฺถ อนุทฺธํสเนน วทนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โจเทนฺตี’’ติ. อยํ ปน สติวินโย ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. อนาคามิโนปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวเน, สกทาคามิอาทิเก ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. โส จ โขติ สติวินโย จ. โจทิยมาเนเยวาติ โจทิยมานสฺเสว, อยเมว วา ปาโ. ตสฺมินฺติ สติวินยสฺมึ ทินฺเนติ สมฺพนฺโธ. อโจทิตตฺตา ¶ กถา น รูหตีติ อาห ‘‘โจเทนฺโตปี’’ติอาทิ. อาปชฺชตีติ โจทโก อาปชฺชติ. โจทนาทิอสารุปฺเป วิเนติ วินาเสตีติ วินโย, วิเนติ วินาเสติ อเนนาติ วา วินโย, วินยกมฺมํ. สติเวปุลฺลปตฺตสฺส ทาตพฺโพ วินโย สติวินโย.
๓. อมูฬฺหวินยกถา
๑๙๖. ภาสิตปริกนฺตนฺติ ¶ เอตฺถ ภาสิตปริกนฺตสทฺทานํ กรณาเปกฺขตฺตา วิสุํ กรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วาจาย ภาสิตํ, กาเยน ปริกนฺต’’นฺติ. ‘‘ปริกฺกเมตฺวา กต’’นฺติ อิมินา ปริกมตีติ ปริกนฺตํ, ปริกนฺตํ หุตฺวา กตํ ปริกนฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปริกฺกเมตฺวาติ อติกฺกมิตฺวา. สรตายสฺมาติ เอตฺถ อุการโลปสนฺธึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สรตุ อายสฺมา’’ติ. ‘‘เอวรูปิยา อาปตฺติยา’’ติ อิมินา อาปชฺชิตาติ เอตฺถ ตุปจฺจยโยคภาวโต กมฺมตฺถฉฏฺิยาปิ สมฺภวภาวํ ทสฺเสติ. ตุปจฺจยโยเค กมฺมตฺถฉฏฺี อนิจฺจํ โหติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘เอวรูปิยา อาปตฺติยา’’ติ กมฺมตฺถฉฏฺีภาเวน อวตฺวา ‘‘เอวรูปึ อาปตฺติ’’นฺติ กมฺมตฺถทุติยาภาเวน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺสาติ ‘‘อาปชฺชิตฺวา’’ติ ปาสฺส. ‘‘ปมํ ปจฺฉา’’ติ ปเทหิ อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. โจทกสฺส กถํ วิเนติ วินาเสตีติ วินโย, โจทกสฺส กถํ วิเนติ วินาเสติ อเนนาติ วา วินโย. ปมํ มูฬฺหภาวํ อุปคนฺตฺวา ปจฺฉา อมูฬฺหสฺส ทาตพฺโพ วินโย อมูฬฺหวินโย.
๔. ปฏิฺาตกรณกถา
๒๐๐. ปฏิชานิยเต, ปฏิชานนํ วา ปฏิฺา, ตาย กาเรตพฺพํ.
๕. เยภุยฺยสิกากถา
๒๐๒. เยภุยฺยสิกาติ เอตฺถ เยภุยฺเยน ปวตฺตา เยภุยฺยสิกา, ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยตาสมฺปาทิกา กิริยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา กิริยายา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺสา กิริยายาติ ยสฺสา เยภุยฺยตาสมฺปาทิกาย กิริยาย. เอสาติ เยภุยฺยตาสมฺปาทิกา กิริยา.
๒๐๔. โอรมตฺตกนฺติ ¶ เอตฺถ โอรสทฺโท จ มตฺตสทฺโท จ สมูหํ กตฺวา ปริตฺตวาจโก อปฺปมตฺตวาจโกติ อาห ‘‘ปริตฺตํ อปฺปมตฺตก’’นฺติ. ‘‘ภณฺฑนมตฺตเมวา’’ติ อิมินา น มหนฺตํ วิวาทาธิกรณํ โหตีติ ทสฺเสติ ¶ . น จ คติคตนฺติ เอตฺถ จิรกาลภาวํ น จ คตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺเว ตโย…เป… อวินิจฺฉิต’’นฺติ. ตตฺถ ตตฺเถวาติ ตสฺมึ ตสฺมึ วิวาทาธิกรณชาตอาวาเส เอว, น จ สริตสาริตปทานํ สุทฺธการิตกิริยภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สยํ สริตํ วา อฺเหิ สาริตํ วา น โหตี’’ติ. เตหิ ภิกฺขูหีติ วิวาทการเกหิ ภิกฺขูหิ. ‘‘สลากํ คาเหนฺโต’’ติ อิมินา ‘‘ชานาตี’’ติ ปทสฺส กตฺตารํ ทสฺเสติ. อิมินา นีหาเรนาติ อิมินา การเณน. อปิ นามาติ อิมินา อปฺเปวนามสทฺโท อปินามปริยาโยติ ทสฺเสติ. อสฺสูติ ภเวยฺยุํ. อิมินา ‘‘ปาฬิยํ อธมฺมวาที พหุตรา ภเวยฺยุํ, อปฺเปว นาม สาธู’’ติ โยชนานยํ ทสฺเสติ. ‘‘อยมสฺส อชฺฌาสโย โหตี’’ติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ สลากคาหสฺส. ทฺวีสุปีติ ‘‘ชานาติ สงฺโฆ ภิชฺชิสฺสตี’’ติ จ ‘‘อปฺเปว นาม สงฺโฆ ภิชฺเชยฺยา’’ติ จ ทฺวีสุปิ ปเทสุ.
‘‘อธมฺเมน คณฺหนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘คณฺหนฺตี’’ติ กิริยาปทสฺส อธมฺมวาทิโน เอว กตฺตา นามาติ อาห ‘‘อธมฺมวาทิโน’’ติ. ‘‘ทฺเว ธมฺมวาทิโน’’ติ อิมินา ‘‘วคฺคา คณฺหนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘คณฺหนฺตี’’ติ กิริยาปทสฺส ธมฺมวาทิโน เอว กตฺตา นามาติ ทสฺเสติ. น จ ยถาทิฏฺิยา คณฺหนฺตีติ เอตฺถ ธมฺมวาทิโน หุตฺวา ธมฺมวาทิสลากํ อคฺคเหตฺวา อธมฺมวาทิสลากสฺส คหณํ น จ ยถาทิฏฺิยา คณฺหนฺติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธมฺมวาทิโน หุตฺวา’’ติอาทิ. ปฏิวตฺเตตฺวาติ อิมเมวตฺถํ ปฏิเสเธตฺวา. ‘‘ปริวตฺเตตฺวา’’ติปิ ปาโ, เหฏฺุปริยายํ กตฺวาติ อตฺโถ. เตติ ธมฺมวาทิโน. เอตฺถาติ สมถกฺขนฺธเก.
๖. ตสฺสปาปิยสิกากถา
๒๐๗. อสุจีติ เอตฺถ นตฺถิ สุจีนิ กายวจีกมฺมานิ เอตสฺสาติ อสุจีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสุจีหิ กายวจีกมฺเมหิ สมนฺนาคโต’’ติ ¶ . เอเสว นโย อลชฺชีติ เอตฺถาปิ. สานุวาโทติ เอตฺถ อนุวาทอุปวาทสทฺทานํ ปริยายตฺตา วุตฺตํ ‘‘สอุปวาโท’’ติ. อิติ ปฺจาติ อิมานิ ปฺจ องฺคานิ. เอตฺถาติ ตสฺสปาปิยสิกกมฺเม. อิทนฺติ กมฺมํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. โย ปุคฺคโล ปาปิโยติ โยชนา. ปาปุสฺสนฺนตายาติ ลามกุสฺสนฺนตาย. อิมินา อยฺจ ปาโป อยฺจ ปาโป, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโปติ ปาปิโยติ จ ปาปานํ อติสเยน ปาโปติ ปาปิโยติ จ วจนตฺโถ ทสฺสิโต. ตสฺสาติ ปุคฺคลสฺส. อิมินา ตสฺส ปาปิยสฺส กตฺตพฺพํ ตสฺสปาปิยสิกํ, ตเมว กมฺมํ ตสฺสปาปิยสิกกมฺมนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ ยกาเร ทฺเวภาโว อตฺถิ, โส อยุตฺโตเยว. ‘‘เยภุยฺยสิกา’’ติ เอตฺถ ยกาเร ทฺเวภาวสฺส ทสฺสนโต เอตฺถาปิ ทฺเวภาโว ยุตฺโต ภเวยฺยาติ ลิขนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
๗. ติณวตฺถารกาทิกถา
๒๑๒. กกฺขฬตาย วาฬตายาติ เอตฺถ กกฺขฬสฺส ภาโว กกฺขฬตา, วาฬสฺส ภาโว วาฬตาติ ¶ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กกฺขฬภาวาย เจว วาฬภาวาย จา’’ติ. อิมินา ตาปจฺจยสฺส สมูหตฺถฺจ สฺวตฺถฺจ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘กกฺขฬตาย วาฬตายา’’ติ พฺยฺชนโตเยว นานํ, น อตฺถโต. เภทายาติ เอตฺถ อฺสฺส เภทํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘สงฺฆเภทายา’’ติ. คิลาเนปีติ ปิสทฺโท อฺเ ปน กา กถาติ ทสฺเสติ. ตตฺเถวาติ อธิกรณวูปสมฏฺาเนเยว. ‘‘เอกโต’’ติ อิมินา เอกชฺฌนฺติ ปทสฺส ‘‘เอกโต’’ติ ปเทน สมานตํ ทสฺเสติ, เอกสทฺทโต ชฺฌปจฺจโย จ โตปจฺจโย จ วิเสโส, ‘‘ติณวตฺถารกสทิสตฺตา’’ติ อิมินา สทิสูปจารํ ทสฺเสติ. ติเณหิ อวตฺถริตพฺพนฺติ ติณวตฺถารํ, คูถมุตฺตํ, ติณวตฺถารมิว ติณวตฺถารกํ. เอตฺถ อธิกรณเมว มุขฺยโต ลพฺภติ, สมโถ ปน ผลูปจารโต, สทิสตฺเถ กปจฺจโย. ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ. ฆฏฺฏิยมานํ คูถํ วา มุตฺตํ วาติ โยชนา. ‘‘ฆฏฺฏิยมาน’’นฺติ ปทํ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ, ‘‘พาธตี’’ติ อิมินา ¶ สมฺพนฺธิตพฺพํ. สุปฺปฏิจฺฉาทิตสฺส ปน อสฺส คูถมุตฺตสฺสาติ โยชนา. ‘‘สุปฺปฏิจฺฉาทิตสฺสา’’ติ ปทมฺปิ เหตุอนฺโตคธวิเสสนเมว, ‘‘น พาธตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ยํ อธิกรณํ สํวตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. มูลานุมูลนฺติ มูลฺจ อนุมูลฺจ มูลานุมูลํ. ตนฺติ อธิกรณํ. อิมินา กมฺเมนาติ ติณวตฺถารกกมฺเมน. คูถํ ติเณหิ ปฏิจฺฉนฺนํ สุวูปสนฺตํ โหติ วิย ติณวตฺถารเกน ปฏิจฺฉนฺนํ สุวูปสนฺตํ โหตีติ โยชนา. อิตีติ ตสฺมา.
๒๑๓. ถุลฺลวชฺชนฺติ เอตฺถ ถุลฺลจฺจยสฺสาปิ ถุลฺลวชฺชตฺตา อิธ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสเมวาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปาราชิกฺเจว สงฺฆาทิเสสฺจา’’ติ. คิหิปฏิสํยุตฺตนฺติ เอตฺถ คิหีนํ ปฏิสํยุตฺตํ คิหิปฏิสํยุตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คิหีน’’นฺติอาทิ. ‘‘หีเนนา’’ติ ปทํ ‘‘ขุํสนวมฺภน’’ อิติ ปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํ. ธมฺมิกปฏิสฺสเวสูติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ.
๒๑๔. กมฺมวาจาปริโยสาเน วุฏฺิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อธิกรณวูปสมฏฺาเน. อฺาวิหิตาปีติ อธิกรณวินิจฺฉยโต อฺสฺมึ าเน จิตฺตํ อาวิหิตาปิ ปิตาปิ. อุปสมฺปทมณฺฑลโตติ อุปสมฺปทสีมพิมฺพโต, เย ปนาติ ภิกฺขู ปน, ทิฏฺาวิกมฺมํ กโรนฺตีติ วา อนาคตาติ วา นิสินฺนาติ วา สมฺพนฺโธ. เตหิ วาติ อธิกรณํ วินิจฺฉินนฺเตหิ ภิกฺขูหิ วา. ตตฺถาติ อธิกรณวินิจฺฉิตฏฺานํ. ฉนฺทํ ทตฺวาติ ฉนฺทํ สงฺฆสฺส ทตฺวา. ปริเวณาทีสูติอาทิสทฺเทน อาวาสาทโย สงฺคณฺหาติ. เตติ ภิกฺขู.
๘. อธิกรณกถา
๒๑๕. วิปจฺจตายาติ ¶ เอตฺถ วิการภาเวน ปตติ ปวตฺตตีติ วิปจฺจํ, จิตฺตทุกฺขํ, ตเทว วิปจฺจตา, ตทตฺถายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตทุกฺขตฺถ’’นฺติ. ‘‘ผรุสวจน’’นฺติ อิมินา โวหาร สทฺโท วจนปริยาโยติ ทสฺเสติ. โย ตตฺถาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสุ อนุวทนฺเตสู’’ติ. โย อุปวาโทติ โยชนา. ‘‘อนุวทนา’’ติ ¶ เอตํ ปทนฺติ โยชนา. อาการทสฺสนนฺติ อนุวทนสฺส อาการทสฺสนํ, ทสฺสนเหตุ วา. ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ อิมินา อนุสมฺปวงฺกตาติ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส น อุปจฺฉินฺนตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺเถวาติ อนุวทเน เอว. สมฺปวงฺกตาติ สมฺมา ปกาเรน นินฺนโปนปพฺภารตา. อพฺภุสฺสหนตาติ เอตฺถ อติเรกํ อุสฺสาหนตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ. อนุพลปฺปทานนฺติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ พลสฺส ปทานนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุริมวจนสฺสา’’ติอาทิ.
กิจฺจยตาติ เอตฺถ ‘‘มา ปณฺฑิจฺจย’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๑) วิย พฺยฺชนวฑฺฒนวเสน ยการาคโมติ อาห ‘‘กิจฺจเมว กิจฺจย’’นฺติ. ‘‘อุภยํเปตํ สงฺฆสฺเสว อธิวจน’’นฺติ อิมินา กิจฺจกรณียสทฺโท กตฺตุวาจโกติ ทสฺเสติ, สงฺโฆ หิ กโรตีติ วจนตฺเถน กิจฺโจติ จ กรณีโยติ จ วุจฺจติ. ตสฺส ภาโว, กิจฺจยตา กรณียตาติ วุตฺเต สงฺฆกมฺมํเยว ลพฺภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุภยํเปตํ สงฺฆกมฺมสฺเสว อธิวจน’’นฺติ. ยทิ กมฺมวาจโก ภเวยฺย, ‘‘กตฺตพฺพนฺติ กิจฺจํ, กรณีย’’นฺติ วุตฺเตเยว สงฺฆกมฺมสฺส ลภนโต ตาปจฺจโย สฺวตฺโถ ภเวยฺย. เอวฺหิ สติ กิจฺจยสฺส ภาโว กิจฺจยตา กรณียสฺส ภาโว กรณียตาติ วจนตฺโถ น กตฺตพฺโพ ภเวยฺย, กโต จ, ตสฺมา น กมฺมวาจโกติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺเสวาติ สงฺฆกมฺมสฺเสว. ตตฺถาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ. สีมฏฺกสงฺฆนฺติ ‘‘อุปจารสีมาทีสุ ิตํ สงฺฆํ. โสเธตฺวาติ เอตฺถ โสธนํ นาม สีมฏฺกสงฺฆสฺส หตฺถปาสนยนํ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อาหรณํ, สีมโต พหิกรณํ. ตเมวตฺถํ เอกเทสโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา’’ติ. อปโลเกติ อาปุจฺฉติ อเนนาติ อปโลกนํ, ตํเยว กมฺมํ อปโลกนกมฺมํ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สีมฏฺกสงฺฆํ โสเธตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนว. ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทินา สงฺฆคณปุคฺคเล าเปติ เอตายาติ ตฺติ, สาเยว กมฺมํ ตฺติกมฺมํ, ตฺติเยว ทุติยํ ตฺติทุติยํ, ตเมว กมฺมํ ตฺติทุติยกมฺมํ. เอตฺถ กิฺจาปิ ตฺติ ปมํ ปิตา, กมฺมวาจาเยว ทุติยา ¶ โหติ, ‘‘ผสฺสปฺจมา’’ติอาทีสุ (ธาตุ. ๓๑๖) วิย ปน ปฏิโลมวเสน โวหารํ กตฺวา ‘‘ตฺติทุติยา’’ติ วุตฺตํ. ผสฺสปฺจมาติ เอตฺถ กิฺจาปิ ธมฺมสงฺคณิยํ (ธ. ส. ๑ อาทโย) ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ ¶ , จิตฺตํ โหตี’’ติ ผสฺสํ ปมํ วุตฺตํ, ปฏิโลมวเสน ปน โวหารํ กตฺวา ‘‘ผสฺสปฺจมา’’ติ ธาตุกถายํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอเสว นโย ตฺติ จตุตฺถกมฺเมปิ. เอกาย จ อนุสาวนายาติ ตฺติโต อนุปจฺฉา สาเวตพฺพาติ อนุสาวนา, ตาย, ตีหิ จ อนุสาวนาหีติ ตฺติโตอนุ ปจฺฉา, ปุนปฺปุนํ วา ติกฺขตฺตุํ สาเวตพฺพาติ อนุสาวนา, ตาหิ. ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุ.
อปโลเกตฺวาวาติ เอตฺถ เอวผลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺติกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพ’’นฺติ. ตฺติกมฺมมฺปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ อปโลกนกมฺมเมว, อถ โข ตฺติกมฺมมฺปีติ ทสฺเสติ. ตฺติทุติยกมฺมํ ปนาติ เอตฺถ ปนสทฺโท วิเสสตฺถโชตโก, ปกฺขนฺตรโชตโก วา. ตตฺถาติ ทฺวีสุ กมฺเมสุ. ครุกานีติ อลหุกานิ. อวเสสานีติ ฉหิ กมฺเมหิ อวเสสานิ, เอวรูปานิ ลหุกกมฺมานีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อวเสสา’’ติปิ ปาโ, สมฺมุติโยติ สมฺพนฺโธ. อปโลเกตฺวาปีติ ปิสทฺโท ตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาปีติ สมฺปิณฺเฑติ. อฺตฺถาโปหนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺติกมฺมตฺติจตุตฺถกมฺมวเสน ปน น กาตพฺพเมวา’’ติ. ตฺติจตุตฺถกมฺมํ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ สมถกฺขนฺธเก.
วิตฺถารโต ปน อาคโตเยวาติ สมฺพนฺโธ. เอเตสนฺติ จตุนฺนํ กมฺมานํ. ยํ ปน อตฺถชาตํ อนุตฺตานนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุ. ตนฺติ อตฺถชาตํ. เอวนฺติ เอวํ กมฺมวคฺเคเยว วณฺณยมาเน. หีติ ลทฺธคุณโชตโก. สุวิฺเยฺยาติ สุเขน วิฺาตพฺพา.
๒๑๖. ปาฬิวเสเนวาติ น อฏฺกถาวเสนาติ อธิปฺปาโย.
๒๒๐. เยนาติ จิตฺตุปฺปาเทน. อิมินา วิวทนฺติ อเนนาติ วิวาโทติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สมเถหิ จาติ จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน ¶ น เกวลํ วิวาโทเยว, อถ โข อธิกรณฺจาติ สมฺปิณฺเฑติ, อถ วา สมเถหิ จาติ สมเถหิ เอว. อิมินา สมเถหิ อธิกรียติ วูปสมียตีติ อธิกรณนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. วิวาโทเยว อธิกรณํ วิวาทาธิกรณํ. เอวมาทินา นเยนาติ อาทิสทฺเทน อนุทฺธํสเนน วทนฺติ อเนน จิตฺตุปฺปาเทนาติ อนุวาโทติอาทโย วจนตฺเถ สงฺคณฺหาติ.
๒๒๒. สนฺธายภาสิตวเสนาติ โลกวชฺชํ สนฺธาย ภาสิตสฺส วจนสฺส วเสน. สนฺธายภาสิตตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ปถวิขณนาทิเก ยสฺมึ อาปตฺตาธิกรเณติ ¶ โยชนา. ตสฺมินฺติ กุสลจิตฺตงฺเค อาปตฺตาธิกรเณ. ตสฺมาติ ยสฺมา น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา. อิทนฺติ ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สนฺธาย อวุตฺตํ ทสฺเสตฺวา สนฺธาย วุตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ ปน สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ตตฺถ อิทํ ปนาติ การณํ ปน สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. ยํ อาปตฺตาธิกรณนฺติ โยชนา. ‘‘โลกวชฺช’’นฺติ ปเท ตุลฺยาธิกรณํ. โลกสฺมึ, โลเกหิ วา วชฺเชตพฺพนฺติ โลกวชฺชํ. ตนฺติ อาปตฺตาธิกรณํ. ตตฺถาติ อาปตฺตาธิกรเณ. วิกปฺโปติ วิวิธา กปฺปนํ, วิวิธตกฺโก วา. ยํ ปนาติ อาปตฺตาธิกรณํ ปน. ‘‘ปณฺณตฺติวชฺช’’นฺติ ปเท ตุลฺยาธิกรณํ. ภควโต ปฺตฺติยา เหตุภูตาย วชฺเชตพฺพนฺติ ปณฺณตฺติวชฺชํ. ตนฺติ อาปตฺตาธิกรณํ, อกุสลํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. กิฺจีติ อปฺปมตฺตกํ, อาปตฺตานาปตฺตึ อชานนฺตสฺส อาปชฺชนโตติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ ยสฺมา อพฺยากตํ โหติ, ตสฺมา. ตตฺถาติ ปณฺณตฺติวชฺชภูเต อาปตฺตาธิกรเณ. ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ…เป… กุสล’’นฺติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนา.
ยทิ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, อถ นนุ อาปตฺตาธิกรณํ กุลลนฺติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺยาติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ยนฺติ อาปตฺตาธิกรณํ. ‘‘อิทํ วุจฺจติ…เป… กุสล’’นฺติ วเทยฺย สเจติ โยชนา. เอฬกโลมฺจ ปทโสธมฺมฺจ เอฬกโลมปทโสธมฺมานิ, ตานิ อาทีนิ เยสํ ตานีติ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทีนิ, ตานิ สมุฏฺานานิ ยาสนฺติ ¶ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺานา, ตาสํ อาปตฺตีนมฺปีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺานาสุ อาปตฺตีสุ. อาปตฺติยา องฺคนฺติ อาปตฺติยา การณํ. เอวํ อาปตฺติยา อนงฺคํ ทสฺเสตฺวา ตสฺสาเยว องฺคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายวจีวิฺตฺติวเสน ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ จลิตปฺปวตฺตานนฺติ จลิเตน เหตุภูเตน ปวตฺตานํ. อถ วา จลิโต จ กาโย, ปวตฺตา จ วาจาติ จลิตปฺปวตฺตา, ตาสํ จลิตปฺปวตฺตานํ กายวาจานํ. ตฺจาติ กายวาจานํ อฺตรฺจ. อพฺยากตนฺติ เอตฺถ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
อยมตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. เตนาติ จิตฺเตน. ‘‘อิทํ…เป… สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สฺชานนฺโตติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส สุนฺทรตฺถํ สห อากาเรน ทสฺเสติ. ‘‘วีติกฺกม…เป… กปฺเปตฺวา’’ติ อิมินา เจจฺจาติ ปทสฺส อตฺถํ สห วิเสสเนน ทสฺเสติ. ‘‘อุปกฺกมวเสน…เป… เปเสตฺวา’’ติ อิมินา อภิวิตริตฺวาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ปาฬิยํ ยํสทฺโทวีติกฺกมวิสโยติ อาห ‘‘ยํ อาปตฺตาธิกรณํ วีติกฺกม’’นฺติ. ‘‘อาปชฺชตี’’ติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. เอวํ วีติกฺกมโต ตสฺส ภิกฺขุโนติ โยชนา.
อพฺยากตวาเรปีติ ¶ ปิสทฺโท อกุสลวารํ อเปกฺขติ. ตสฺสาติ จิตฺตสฺส. อชานนฺโตติอาทีนํ ปทานมตฺโถ อกุสลวาเร วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺโพ. ยํ อาปตฺตาธิกรณนฺติอาทีนํ ปทานมตฺโถ อกุสลวาเรน สทิโสเยว.
๒๒๔. อยํ วิวาโท โน อธิกรณนฺติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
๙. อธิกรณวูปสมนสมถกถา
๒๒๘. จตุวคฺคกรเณ กมฺเมติ สีมสมฺมุติอาทิกมฺเม. ปฺจวคฺคกรเณติ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อุปสมฺปทาทิกมฺเม. ทสวคฺคกรเณติ มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อุปสมฺปทกมฺเม. วีสติวคฺคกรเณติ อพฺภานกมฺเม. กมฺมปฺปตฺตาติ กมฺมสฺส ปตฺตา ยุตฺตา อนุรูปา.
๒๓๐. สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ ¶ ปฏิคฺคณฺหิตพฺพํ. สมฺปฏิจฺฉิตฺวา จ ปน อติกฺกาเมตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ภณฺฑกนฺติ จีวราทิภณฺฑกํ. มานนิคฺคหตฺถายาติ ภณฺฑนชาตานํ มานสฺส นิคฺคหตฺถาย. กติปาหนฺติ กติปยาหํ, ทฺวีหตีหนฺติ อตฺโถ.
๒๓๑. อนนฺตานิ เจว ภสฺสานีติ เอตฺถ อนนฺตสทฺโท อปริมาณสทฺเทน อตฺถโต เอโกติ อาห ‘‘อปริมาณานี’’ติ. ‘‘วจนานี’’ติ อิมินา ภสฺสสทฺโท วจนปริยาโยติ ทสฺเสติ. อุพฺพาหิกาย สมฺมนิตพฺโพติ เกน สมฺมนิตพฺโพติ อาห ‘‘อปโลเกตฺวา วา’’ติอาทิ. อิมินา อปโลกนกมฺเมน วา ตฺติทุติยกมฺเมน วา สมฺมนิตพฺโพติ ทสฺเสติ. อนนฺตานิ ภสฺสานิ ธมฺมกถิกํ อุทฺธริตฺวา พาหติ ปฏิเสเธติ อิมาย สมฺมุติยาติ อุพฺพาหิกา, ตาย. เอวํ สมฺมเตหิ ปน ภิกฺขูหิ วินิจฺฉิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วิสุํ นิสีทิตฺวา ตสฺสาเยว ปริสาย นิสีทิตฺวา วาติ โยชนา. อฺเหีติ สมฺมตภิกฺขูหิ อฺเหิ.
๒๓๓. ตตฺรสฺสาติ เอตฺถ ตตฺร อสฺสาติ ปทวิภาคํ กตฺวา ตสทฺโท ปริสวิสโย ปสิทฺธวิสโย, อสฺสสทฺโท อาขฺยาติโกติ อาห ‘‘ตสฺสํ ปริสติ ภเวยฺยา’’ติ. ‘‘เนว สุตฺตํ อาคต’’นฺติ สามฺโต วุตฺเตปิ ‘‘โน สุตฺตวิภงฺโค’’ติ วกฺขมานตฺตา มาติกํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘น มาติกา อาคตา’’ติ. วินโยปีติ ขนฺธกวินโยปิ. ปิสทฺเทน สุตฺตวิภงฺคํ อเปกฺขติ. พฺยฺชนจฺฉายายาติ เอตฺถ ฉายาสทฺโท ปฏิพิมฺเพ จ ปภาย จ โหตีติ อาห ‘‘พฺยฺชนมตฺตเมวา’’ติ, พฺยฺชนปฏิพิมฺพิกพฺยฺชนปภาวนฺตภูตํ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา พฺยฺชนปฏิพิมฺพพฺยฺชนปภามตฺตเมว ¶ คเหตฺวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปฏิเสเธตี’’ติ อิมินา ปฏิพาหสทฺโท ปฏิเสธตฺโถเยว, น มทฺทนตฺโถติ ทสฺเสติ. ปฏิพาหนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชาตรูปรชตเขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณาทีสู’’ติอาทิ. กินฺติ เกน การเณน, กสฺมา การณา วา. อิเมติ ชาตรูปาทิปฏิคฺคาหเก ภิกฺขู. กาเรถาติ ตุมฺเห ¶ กาเรยฺยาถ. เอยฺยาถสฺส หิ เอถาเทโส. ปุจฺฉายํ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ. สุตฺเตติ สุตฺตนฺตปิฏเก. อปโร ธมฺมกถิโก วทตีติ สมฺพนฺโธ. อิเมสนฺติ โอลมฺเพตฺวา นิวาเสนฺตานํ. เอตฺถาติ โอลมฺเพตฺวา นิวาสเน.
๒๓๔. พหุตรา ภิกฺขูติ เอตฺถ ทฺวิคุณติคุณาทินา อธิกา เอว พหุตรา นามาติ อาห ‘‘เอเกนปิ อธิกา พหุตราวา’’ติ. ‘‘โก ปน วาโท’’ติอาทินา ‘‘เอเกนปี’’ติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส ครหตฺถํ ทสฺเสติ.
ติวิธสลากคฺคาหกถา
๒๓๕. สฺตฺติยาติ เอตฺถ สฺาปนํ สฺตฺติ, ตทตฺถายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สฺาปนตฺถายา’’ติ. คูหิตพฺโพติ คูฬฺโห, โสเยว คูฬฺหโก, สลากคฺคาโห กาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. วิวริตพฺโพติ วิวโฏ, โสเยว วิวฏโก. สสฺส อตฺตโน กณฺณสมีเป ชปฺปียติ กถียตีติ สกณฺณชปฺโป, โสเยว สกณฺณชปฺปโก. ‘‘นิมิตฺตสฺํ อาโรเปตฺวา’’ติ อิมินา วณฺณาวณฺณาโย กตฺวาติ เอตฺถ วณฺณสทฺโท สณฺานวาจโกติ ทสฺเสติ. สุสณฺานทุสณฺานา สลากาโย กตฺวาติ อตฺโถ. ตโตติ วิสภาคกรณโต ปรํ คเหตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. สพฺพาปิ ตา สลากาโยติ โยชนา. กตฺวาติ ปกฺขิปนํ กตฺวา. วุตฺตนเยนาติ ‘‘อลชฺชุสฺสนฺนายา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. ‘‘ยาวตติย’’นฺติ อิมินา ปจฺจุกฺกฑฺฒิตพฺพนฺติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ อุทฺธํ กฑฺฒิตพฺพนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อติเรกชาเตติ อธมฺมวาทีหิ อติเรกโต ชาเต สตีติ สมฺพนฺโธ. ยาวตติยมฺปีติ ปิสทฺโท ตโต อูเน เอกทฺเววาเร ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ.
สกณฺณชปฺปเก ปน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. สเจ สงฺฆตฺเถโร คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. โสติ สงฺฆตฺเถโร. วโยอนุปฺปตฺตาติ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺตา. เอตนฺติ อธมฺมวาทิสลากํ. อสฺสาติ ¶ สงฺฆตฺเถรสฺส. อิตรา สลากาติ อธมฺมวาทิสลากาหิ อฺา ธมฺมวาทิสลากา. โสติ สงฺฆตฺเถโร. ตนฺติ ธมฺมวาทิสลากํ. ตโตติ เนว อวพุชฺฌนการณา. วุตฺตนยเมวาติ คูฬฺหเก วุตฺตนยเมว. วิวโฏ อตฺโถ อิมสฺสาติ วิวฏตฺโถ.
ตสฺสปาปิยสิกาวินยกถา
๒๓๘. ปาราชิกสามนฺตํ ¶ นามาติ ปาราชิกสฺส อาสนฺนํ นาม. อทินฺนาทานาทีสูติ อาทิสทฺเทน มนุสฺสวิคฺคห อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิเก สงฺคณฺหาติ. นิพฺเพยมานนฺติ เวนรหิตํ, ตเมนํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมินา นิพฺเพเนฺตนฺติ เอตฺถ อนฺตสทฺโท มานสทฺทปริยาโยติ ทสฺเสติ. อติเวเตีติ เอตฺถ เกหิ อติเวเตีติ อาห ‘‘อิงฺฆายสฺมาติอาทิวจเนหี’’ติ. เตนาติ โจทเกน. มนฺติ มมํ. อาหาติ จุทิตโก อาห. เอตสฺสาติ อวชานนปฏิชานนาทิการกสฺส ปาปิยสฺส ปุคฺคลสฺส. สีลวา ภวิสฺสตีติ ปาปิโย ปุคฺคโล สเจ สีลวา ภวิสฺสติ. ปฏิปฺปสฺสทฺธินฺติ ปาปิยภาวโต ปฏิปฺปสฺสมฺภนํ. โน เจติ สีลวา โน ภวิสฺสติ เจ. ตถา นาสิโตติ เตน ตสฺส ปาปิยสิกกมฺมกรเณน นาสํ คโต ภวิสฺสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สมถกฺขนฺธเก.
อิติ สมถกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๕. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกํ
ขุทฺทกวตฺถุกถา
๒๔๓. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก มุฏฺิกมลฺลาติ มุฏฺิเกน มถนฺติ อฺมฺํ หึสนฺตีติ มุฏฺิกมลฺลา. อิมินา ปาฬิยํ ปทสฺส เหฏฺุปริยํ ทสฺเสติ. คามมุทวาติ เอตฺถ ฉวิราคมณฺฑนานุยุตฺเตน มุโท โมทนํ เอเตสมตฺถีติ มุทวา, คาเม วสนฺตา มุทวา คามมุทวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉวิราคมณฺฑนานุยุตฺตา นาคริกมนุสฺสา’’ติ. ‘‘วณฺณวา อเหสุ’’นฺติอาทีสุ ¶ (ปารา. ๑๙๓; ปาจิ. ๖๗) วิย วจนํ ทฏฺพฺพํ. ถมฺเภติ เอตฺถ น ยตฺถ กตฺถจิ ถมฺโภ โหติ, อถ โข นฺหานติตฺเถ นิขณิตฺวา ปิตถมฺโภเยวาติ อาห ‘‘นฺหานติตฺเถ นิขณิตฺวา ปิตตฺถมฺเภ’’ติ.
อิฏฺกาสิลาทารุกุฏฺฏานนฺติ อิฏฺกากุฏฺฏสิลากุฏฺฏทารุกุฏฺฏานํ. อฏฺปทากาเรนาติ อฏฺปทผลกากาเรน. ราชิโยติ เลขาโย. ตตฺถาติ อฏฺฏาเน, อากิริตฺวาติ สมฺพนฺโธ. คนฺธพฺพหตฺถโกติ ¶ คนฺธพฺพานํ วีณาหตฺโถ วิยาติ คนฺธพฺพหตฺถโก. ทารูหิ กตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทารุมยหตฺเถนา’’ติ. เตนาติ คนฺธพฺพหตฺเถน, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานีติ เอวํนามกสฺส ปาสาณสฺส จุณฺณานิ. ตนฺติ กตคุฬิกกลาปกํ, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. วิคฺคยฺหาติ อฺมฺสฺส สรีเร ทฬฺหํ คเหตฺวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺมฺํ สรีเรน สรีร’’นฺติ. มกรทนฺตเกติ มกรนามกสฺส มจฺฉสฺส ทนฺตสทิเส ทนฺเต. มลฺลกมูลสณฺาเนนาติ เขฬปฏิคฺคหปาทสณฺาเนน. คิลานสฺสาปีติ ปิสทฺโท อคิลานสฺส ปเควาติ ทสฺเสติ.
๒๔๔. ทนฺเตติ มกรทนฺเต. อกตํ มลฺลกํ อกตมลฺลกํ. กปาลขณฺฑํ วาติ วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. กาสผุลฺลวิรหิตตฺตา วตฺถวฏฺฏิ อุกฺกาสิกา นาม. นตฺถิ กาสํ ผุลฺลเมติสฺสาติ อุกฺกาสา, สา เอว อุกฺกาสิกา. ยสฺส กสฺสจีติ คิลานาคิลานสฺส วา ชราทุพฺพลตรุณพลวสฺส วา. ปิฏฺินฺติ ปิฏฺิยํ, อยเมว วา ปาโ. ปาณิตลสฺส ปุถุฏฺานํ ปุถุปาณิ, เตน กตํ ปุถุปาณิกํ, หตฺถปริกมฺมํ, เตน วุตฺตํ ‘‘หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจตี’’ติ. สพฺเพสนฺติ นฺหายนฺตานํ วา อนฺหายนฺตานํ วา สพฺเพสํ.
๒๔๕. กณฺณโตติ กณฺณจฺฉิทฺทโต. มุตฺโตลมฺพกาทิวลฺลิสทิสตฺตา วลฺลิกา นาม. ปลมฺพกสุตฺตนฺติ ปริมฺุจิตฺวา ลมฺพิยติ อเนนาติ ปลมฺพกํ, ตเมว สุตฺตํ ปลมฺพกสุตฺตํ. วลยนฺติ นิยุรํ.
๒๔๖. ทฺวีหิ มาเสหิ นิยุตฺตํ ทุมาสิกํ. ทฺเว องฺคุลานิ เอตสฺสาติ ทุวงฺคุลํ, เกโส. อุภเยนปีติ ทุมาสิกทุวงฺคุลสงฺขาเตน อุภเยนปิ ¶ . อยมฺปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทว วุตฺโตติ โยชนา. ตโตติ ทุมาสิกทุวงฺคุลโต.
โอสณฺเนฺตีติ เอตฺถ โอลิขิตฺวา สมํ ปติฏฺาเปนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอลิขิตฺวา สนฺนิสีทาเปนฺตี’’ติ. ทนฺตมยาทีสูติ อาทิสทฺเทน อฏฺิมยาทโย สงฺคณฺหาติ. หตฺถผเณนาติ หตฺถสงฺขาเตน ผเณน. จิกฺขลฺเลนาติ จิกฺขลฺลสทิเสน นิยฺยาเสน. อุทกเตเลนาติ เอตฺถ อุทกฺจ เตลฺจาติ จ อุทกสงฺขาเตน เตเลนาติ จ อตฺถํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘อุทกมิสฺสเกน เตเลนา’’ติ. อิมินา อุทเกน มิสฺสกํ เตลํ อุทกเตลนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อุฏฺโลเมติ อุฏฺิตโลเม. หตฺถํ เตเมตฺวาติ หตฺถํ อุทกเตเลน เตเมตฺวา. อุณฺหาภิตตฺตรโชกิณฺณสิรานมฺปีติ อุณฺเหน อภิตตฺโต จ รเชหิ โอกิณฺณสิโร จ อุณฺหาภิตตฺตรโชกิณฺณสิรา, อถ วา อุณฺเหน อภิตตฺโต สิโร เอเตสนฺติ อุณฺหาภิตตฺตสิรา, รเชหิ โอกิณฺโณ สิโร เอเตสนฺติ รโชกิณฺณสิรา ¶ , อุณฺหาภิตตฺตสิรา จ รโชกิณฺณสิรา จ อุณฺหาภิตตฺตรโชกิณฺณสิรา, ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลโป, เตสมฺปิ. อลฺลหตฺเถนาติ อทฺทหตฺเถน, อยเมว วา ปาโ.
๒๔๗. เยสุ กํสปตฺตาทีสุ มุขนิมิตฺตํ ปฺายติ, สพฺพานิ ตานิ กํสปตฺตาทีนิปีติ โยชนา. ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมึ กสฺมึจิ อาทาเส วา อุทกปตฺเต วาติ สมฺพนฺโธ. สฺฉวิ นุ โขติ สฺชาตา ฉวิ นุ โข, อหํ ชิณฺโณ อมฺหิ นุ โข, โนติ โยชนา.
มุขํ อาลิมฺปนฺตีติ เอตฺถ เกหิ อาลิมฺปนฺตีติ อาห ‘‘วิปฺปสนฺนฉวิราคกเรหิ มุขเลปเนหี’’ติ. ‘‘มโนสิลายา’’ติ อิมินา มโนสิลา เอว มโนสิลิกาติ ทสฺเสติ. ตานีติ ลฺฉนานิ. หริตาลาทีหิปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ มโนสิลิกาย เอว, อถ โข หริตาลาทีหิปีติ ทสฺเสติ.
๒๔๘. น ¶ ภิกฺขเว นจฺจํ วาติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. นิจฺจาเปนฺตสฺส วาติ ปเรหิ นจฺจาเปนฺตสฺส วา. สาธุคีตนฺติ สุนฺทรํ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตํ คีตํ, สชฺชนานํ วา. ทนฺตคีตมฺปิ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ คีตํ. ปุพฺพภาเคติ คายนโต ปุพฺพภาเค. คายาเปนฺตสฺสาปีติ ปเรหิ วา คายาเปนฺตสฺสาปิ. ยํ ปนาติ กิริยาปรามสนํ. ยํ ปหรติ, ตตฺถ ปหรเณ อนาปตฺตีติ โยชนา. สพฺพนฺติ อขิลํ นจฺจคีตวาทิตํ. ปสฺสโตติ ปสฺสนฺตสฺส จ สุณนฺตสฺส จ. สวนมฺปิ หิ เอกเสเสน วา สามฺนิทฺเทเสน วา ปสฺสเนเนว สงฺคหิตํ. วิหารโตติ อนจฺจอคีตอวาทิตฏฺานวิหารโต. วิหารนฺติ นจฺจคีตวาทิตฏฺานวิหารํ. อสนสาลายาติ คาเม ิตาย อสนสาลาย.
๒๔๙. สรกิริยนฺติ สรสฺส กิริยํ. อิมินา สรกุตฺตินฺติ เอตฺถ สรสฺส กรณํ สรกุตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อลทฺธํ สมาธินฺติ สมฺพนฺโธ. ปจฺฉิมา ชนตาติ เอตฺถ สมูหึ อวยวํ วินา สมูหสฺส อวยวิโน อภาวา ตาปจฺจโย สฺวตฺโถปิ โหตีติ อาห ‘‘ปจฺฉิโม ชโน’’ติ. ตํ ตํ วตฺตนฺติ สุตฺตนฺตวตฺตาทึ ตํ ตํ วตฺตํ. อกฺขรานิ วินาเสตฺวาติ อฺถา วตฺตพฺพานิ อกฺขรานิ อฺถา วทเนน จ ทีฆาทีนิ รสฺสาทิวทเนน จ วินาเสตฺวา. ธมฺเม ปนาติ เอตฺถ สทฺโท ปน วิเสสโชตโก. คีตโต วิเสโสว เวทิตพฺโพติ หิ อตฺโถ. สุตฺตนฺตวตฺตนฺติ สุตฺตนฺตสฺส อุจฺจารณํ วตฺตํ. เอเสว นโย ‘‘ชาตกวตฺตํ คาถาวตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ. ตนฺติ วตฺตํ. ยทิ ปน ตํ วินาเสตฺวา อติทีฆํ กาตุํ น วฏฺฏติ, เอวํ สติ ยถา สุตฺตนฺตวตฺตาทีนิ โหนฺติ, ตถา กถํ ทสฺเสตพฺพานีติ อาห ‘‘จตุรสฺเสน วตฺเตนา’’ติอาทิ. ตตฺถ จตุรสฺเสน ¶ วตฺเตนาติ ปริปุณฺเณน อุจฺจารณวตฺเตน. ปริมณฺฑลานีติ สมนฺตโต มณฺฑลานิ พิมฺพานิ ปุณฺณานีติ อตฺโถ. ‘‘สเรน ภณิต’’นฺติ อิมินา สรภฺนฺติ เอตฺถ สเรน ภณิตพฺพนฺติ สรภฺนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สรภฺเ กิร อตฺถีติ สมฺพนฺโธ ¶ . ตรงฺควตฺถาทีนํ อุจฺจารณวิธานานิ (วชิร. ฏี. จูฬวคฺค ๒๔๙; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๒๔๙; วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค ๒.๒๔๘-๙) เอตรหิ นตฺถิ. ทฺวตฺตึสวตฺตานีติ จ สงฺขฺยามตฺตเมว อตฺถิ, น สงฺขฺเยยฺยํ. ตสฺมา ฏีกาสุ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๒๔๙; วชิร. ฏี. จูฬวคฺค. ๒๔๙) ‘‘ตรงฺควตฺตาทีนํ อุจฺจารณวิธานานิ นฏฺปโยคานี’’ติ วุตฺตํ. อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติ. อยฺหิ อตฺถิสทฺโท นิปาโต. เตสูติ ทฺวตฺตึสวตฺเตสุ. ยนฺติ วตฺตํ. อุจฺจารณวิธานานิ นฏฺปโยคานิปิ เตสํ สพฺเพสํ สามฺลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺเพส’’นฺติอาทิ. ตตฺถ สพฺเพสนฺติ ทฺวตฺตึสวตฺตานํ, ลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อวินาเสตฺวา’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘วิการํ อกตฺวา’’ติ. ตตฺถ วิการกรณํ นาม ยตฺตกาหิ มตฺตาหิ อกฺขรํ ปริปุณฺณํ โหติ, ตโต อธิกมตฺตายุตฺตํ กตฺวา กถนํ, ตถา อกตฺวา สมณสารุปฺเปน จตุรสฺเสน นเยน ปวตฺตนํเยว ลกฺขณนฺติ อตฺโถ.
พาหิรโลมึ อุณฺณินฺติ เอตฺถ ‘‘พาหิรโลมิ’’นฺติ ปทํ ภาวนปุํสกนฺติ อาห ‘‘อุณฺณโลมานิ พหิ กตฺวา’’ติ. ‘‘อุณฺณปาวาร’’นฺติ อิมินา อุณฺณีติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลปํ ทสฺเสติ. อถ วา ปาวารปเทน อุณฺณา เอตสฺส อตฺถีติ อุณฺณีติ กตฺวา ตทฺธิตปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ตถา ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วจนสฺส อตฺถาปตฺตินยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลมานิ อนฺโต กตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ.
๒๕๑. องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺเสวาติ องฺคชาตเมว ฉินฺทนฺตสฺสาติ โยชนา. อถ วา องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยเมวาติ โยชนา. อหิกีฏทฏฺาทีสุ นิมิตฺตภูเตสุ ฉินฺทนฺตสฺสาติ โยชนา.
๒๕๒. อุปฺปนฺนา โหตีติ ปฏิลาภวเสน อุปฺปนฺนา โหติ. อุปฺปนฺนภาวํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘โส’’ติอาทิ. ตตฺถ โสติ ราชคหโก เสฏฺิ, กีฬตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ เสฏฺิสฺส. อิทํ ปทํ ‘‘ชาเล’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺี, ‘‘อุปฺปนฺนา โหตี’’ติ ปเท สมฺปทานํ. ตนฺติ จนฺทนคณฺึ. อสฺสาติ เสฏฺิสฺส. อิทํ ปทํ ‘‘ปุริสา’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺี, ‘‘อทํสู’’ติ ปเท สมฺปทานํ. วิกุพฺพนิทฺธีติ วิวิธํ, วิการํ ¶ วา กุพฺพนวเสน ปวตฺตา อิทฺธิ (ปฏิ. ม. ๓.๑๒-๑๖; วิสุทฺธิ. ๒.๓๖๙-๓๗๓). อธิฏฺานิทฺธีติ ¶ อธิฏฺานวเสน ปวตฺตา อิทฺธิ (ปฏิ. ม. ๓.๑๒-๑๖; วิสุทฺธิ. ๒.๓๖๙-๓๗๓).
คิหี อุปนาเมนฺตีติ สมฺพนฺโธ. พฺยฺชนํ กตฺวาติ พฺยฺชนํ ปกฺขิปนํ กตฺวา. ตนฺติ สุวณฺณตฏฺฏิกาทึ. อามสิตุมฺปีติ ปิสทฺโท ปเคว ปฏิคฺคณฺหิตุนฺติ ทสฺเสติ. สงฺฆิกปริโภเคน วาติ วาสทฺโท ปนสทฺทตฺโถ. สงฺฆิกปริโภเคน ปนาติ หิ อตฺโถ. คิหิวิกฏานิ วาติ วาสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. คิหิวิกฏานิ ภาชนานิปิ วฏฺฏนฺตีติ หิ อตฺโถ. กํสโลหวฏฺฏโลหานํ สภาคตฺตา วุตฺตํ ‘‘กํส…เป… สงฺคหิโต’’ติ.
๒๕๓. ‘‘ลิขิตุ’’นฺติ เอตํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ปกติมณฺฑลนฺติ เอตฺถ กึ มกรทนฺตมตฺตมฺปิ อจฺฉินฺนมณฺฑลนฺติ อาห ‘‘มกรทนฺตจฺฉินฺนกมณฺฑลเมวา’’ติ.
๒๕๔. ปหริตฺวาติ อาวฏฺฏนโต อฺมฺํ ปหริตฺวา. ตโย ปตฺเต อุปรุปริ เปตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ภูมิอาธารโก นาม ภูมิยา อาสนฺโน ทนฺตาทีหิ กโต วลยาธารโก. ทารุอาธารโก นาม เอกทารุนา กโต อาธารโก. ทณฺฑาธารโก นาม จตุทณฺฑโต ปฏฺาย พหูหิ ทณฺเฑหิ กโต อาธารโก. ตตฺถาติ ภมโกฏิสทิสทารุ อาธารกติทณฺฑกาธาเรสุ. คเหตฺวา เอวาติ ปตฺตํ คเหตฺวา เอว, เอกเมว เปตพฺพํ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนา.
ตตฺเถวาติ มิฑฺฒนฺเตเยว. วิตฺถิณฺณายาติ วิตฺถาราย. พาหิรปสฺเสติ กุฏฺฏสฺส พาหิรปสฺเส. กตายาติ กุฏฺฏสฺส ถิรภาวตฺถํ กตาย. เอตฺถาติ ปริภณฺฑนฺเต.
ยํ ¶ วตฺถํ ปตฺถริตฺวา ปตฺโต ปิยตีติ วตฺถํ โจฬกํ นามาติ โยชนา. ตสฺมึ ปนาติ โจฬเก ปน. ยตฺถาติ ยสฺสํ วาลิกายํ. น ทุสฺสตีติ ปตฺโต น ทุสฺสติ. ปตฺตมาฬกนฺติ ปตฺตสฺส ปนตฺถาย กตํ อฏฺฏํ. ภณฺฑกุกฺขฬิกาติ ปตฺตาทิภณฺฑกานํ ปกฺขิปนา อุกฺขฬิกา. ยตฺถ กตฺถจีติ ภิตฺติขีลาทิเก ยสฺมึ กสฺมึจิ. ลคฺเคนฺตสฺสาติ ปตฺตํ ถวิกาย ลคฺเคนฺตสฺส. นิสีทนสยนตฺถํ วา กตํ โหตูติ โยชนา. อฺเนาติ ปตฺตโต อฺเน. อฏฺฏกฉนฺเนนาติ อฏฺฏปติรูเปน, อฏฺฏกสทิเสนาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ อฏฺฏกฉนฺเนน ปิเต มฺจปีเ. อํเส พทฺธิยติ อเนนาติ อํสพทฺโธ, โสเยว อํสพทฺธโก, เตน ลคฺเคตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ฉตฺเต เปตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ภตฺเตน ปูโร ภตฺตปูโร, ปตฺโต. พนฺธิตฺวา ปิเต ฉตฺเต วา อฏฺฏกํ กตฺวา ปิเต ฉตฺเต วาติ โยชนา. โย โกจิ ภตฺตปูโรปิ ตุจฺฉปตฺโตปีติ สมฺพนฺโธ.
๒๕๕. ยสฺสาติ ¶ ภิกฺขุโน. หตฺเถ ปตฺโต อตฺถิ, โส เอว ภิกฺขุ ปตฺตหตฺโถ น โหติ, อปิจ โข ปน หตฺเถ วา ปิฏฺิปาเท วา ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเว ปตฺตสฺมึ สตีติ โยชนา. เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยปิ. อิเมหิ วากฺเยหิ ‘‘ปตฺตหตฺโถ’’ติ จ ‘‘กวาฏํ ปณาเมตุ’’นฺติ จ อุปลกฺขณมตฺตเมวาติ ทสฺเสติ. สูจึ วา อวาปุริตุนฺติ สมฺพนฺโธ. กฺุจิกาย วาติ วาสทฺโท ‘‘สรีราวยเวนา’’ติ ปทํ อเปกฺขติ.
ลาพุกฏาหนฺติ ลมฺพตีติ ลาพุ, ลาพุยา กฏาหํ ลาพุกฏาหํ. ‘‘ตาวกาลิก’’นฺติ อิมินา เอกวารเมว เตน อามิสํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ฆฏิกปาลนฺติ ภาชนกปาลํ. อภุํ เมติ อวฑฺฒิ มยฺหํ, อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตฺโถ. ‘‘อภุ เม’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๑๔๙; ม. นิ. ฏี. ๒.๑๔๙) วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตาคมวเสน เอวํ วุตฺตํ. อุตฺราสวจนนฺติ อุตฺราเสน วจนการณํ ปทํ. ทินฺนกเมวาติ ปเรหิ ทินฺนกเมว อามิสนฺติ สมฺพนฺโธ.
จมฺเพตฺวาติ ¶ มุเขน จมฺเพตฺวา. อปวิทฺธามิสานีติ ฉฑฺฑิตานิ อามิสานิ. เอเตสูติ จลกาทีสุ. อนุจฺฉิฏฺํ สุทฺธปตฺตนฺติ นตฺถิ อุจฺฉิฏฺโ เอตฺถาติ อนุจฺฉิฏฺโ, สุทฺธปตฺโต, ตํ. อุจฺฉิฏฺหตฺเถนาติ อุจฺฉิฏฺโ เอตฺถ อตฺถีติ อุจฺฉิฏฺโ, โสเยว หตฺโถ อุจฺฉิฏฺหตฺโถ, เตน. วามหตฺเถน อาสิฺจิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ สุทฺธปตฺเต. เอตฺตาวตาปีติ เอตฺตเกน เอกอุทกเคณฺฑุสคหณมตฺเตนาปิ. โสติ สุทฺธปตฺโต. หตฺถํ ปนาติ อุจฺฉิฏฺหตฺถมฺปิ. ปนสทฺโท เหตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถ. ยํ อฏฺึ วา ยํ จลกํ วาติ โยชนา. ตตฺถาติ มจฺฉมํสผลาทีสุ. ตนฺติ อฏฺิจลกํ. ยํ ปนาติ อฏฺิจลกาทึ ปน, ปฏิขาทิตุกาโมติ สมฺพนฺโธ, ปุน ขาทิตุกาโมติ อตฺโถ. ตตฺเถวาติ ปตฺเต เอว. กตฺวาติ ปนํ กตฺวา. ยํ กิฺจิ อฏฺิกณฺฏกาทินฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๕๖. สตฺถกเวนกนฺติ สตฺถกสฺส เวนกรณํ. ปิปฺผลิกํ วา ทณฺฑสตฺถกํ นามาติ โยชนา. ปิปฺผาเลติ เอตายาติ ปิปฺผลิ, สาเยว ปิปฺผลิกํ. อฺมฺปีติ ปิปฺผลิกโต อฺมฺปิ. ยํกิฺจิ ทณฺฑํ โยเชตฺวา กตสตฺถกํ วา ทณฺฑสตฺถกํ นามาติ โยชนา. อิมินา ทณฺเฑน โยชิตํ สตฺถกํ ทณฺฑสตฺถกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
มลคฺคหิตาติ อยมลคฺคหิตา. กิณฺเณนาติ มทิราทิพีเชน กิณฺเณน. เตนาติ ปาสาณจุณฺณสงฺขาเตน สริตเกน. มกฺเขตุนฺติ สูจึ มกฺเขตุํ. มกฺขิตมธุสิตฺถกํ ตํ สริตกํ ปริภิชฺชตีติ ¶ โยชนา. มธุสิตฺถกปิโลติกนฺติ มธุสิตฺถเกน มกฺขิตํ ปิโลติกํ. ตตฺถาติ นิสฺเสณิยํ. ยาย รชฺชุยา กถิเน พนฺธนฺติ, สา รชฺชุ กถินรชฺชุ นามาติ โยชนา. ตตฺถาติ ทีฆสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน กเต กถิเน. ทณฺฑเกติ กถินทณฺฑกมฺหิ. ตสฺสาติ ทีฆสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน กตสฺส กถินสฺส. อิตรสฺส ภิกฺขุโนติ ทีฆภิกฺขุโต อิตรสฺส รสฺสภิกฺขุโน.
ทณฺฑกถินปมาเณน กตสฺส กฏสารกสฺสาติ โยชนา. ‘‘ทุคุณกรณ’’นฺติ อิมินา ปิทลกนฺติ ทุคุณกรณสงฺขาตสฺส กิริยาวิเสสสฺส ¶ นามนฺติ ทสฺเสติ. วินนฺธนรชฺชุนฺติ วิเสเสน นหิยติ พนฺธิยติ เอตายาติ วินนฺธนา, สาเยว รชฺชุ วินนฺธนรชฺชุ, ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วินนฺธิตุํ รชฺชุ’’นฺติ. วินนฺธนสุตฺตกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เตน สุตฺตเกนาติ วินนฺธนสุตฺตเกน. ตตฺถาติ ขุทฺทกนิสฺเสณิยํ กาจิ สุตฺตนฺตริกาโยติ สมฺพนฺโธ. ปมาณสฺากรณนฺติ สุตฺตนฺตริกปมาณสฺส สฺากรณํ. กาฬสุตฺเตน สฺากรณํ วิย หลิทฺทิสุตฺเตน สฺากรณนฺติ โยชนา. องฺคุลิยา ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ เอตฺถ ‘‘ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ ปทสฺส ‘‘องฺคุลิยา’’ติ กรณสฺเสว วุตฺตตฺตา กมฺมสฺส อวุตฺตตฺตา ตสฺส กมฺมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สูจิมุข’’นฺติ. องฺคุลิโกสกนฺติ องฺคุลิกฺจุกํ.
๒๕๗. ปาติจงฺโกฏกาทินฺติ เอตฺถ ปาติ นาม ปฏิคฺคหสณฺาเนน กโต สูจิอาทิภณฺฑฏฺปโน ภาชนวิเสโส. อากิริตฺวาติ ปกฺขิปิตฺวา. โอธุนิตฺวาติ ปปฺโผเฏตฺวา. ฆนทณฺฑกนฺติ นิรนฺตรทณฺฑกํ. อนฺโตกตฺวาติ กถินสฺส อนฺโตกตฺวา.
๒๕๘. วินนฺธิตฺวาติ โจฬเกน วินนฺธิตฺวา.
๒๕๙. อปริสฺสาวนกสฺเสว ภิกฺขุโนติ โยชนา. โย ปน ยาจตีติ สมฺพนฺโธ. มชฺเฌทณฺฑเกติ ทณฺฑกสฺส มชฺเฌ. อุทกนฺติ อกปฺปิยอุทกํ. ตนฺติ อุทกํ. ยนฺติ ปริสฺสาวนํ. อุทกํ ปริสุทฺธํ หุตฺวา สวติ คจฺฉติ ปวตฺตติ อเนนาติ ปริสฺสาวนํ. ยํ อุทเก โอตฺถริตฺวา ฆเฏน อุทกํ คณฺหนฺติ, ตํ โอตฺถรกํ นามาติ โยชนา. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตํ หี’’ติอาทิ. ตนฺติ ปริสฺสาวนํ, พนฺธิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ จตูสุ ขาณุเกสุ. สพฺพปริยนฺเตติ สพฺพปริสฺสาวนสฺส ปริยนฺเต โมเจตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โอตฺถริตฺวาติ โอคาเหตฺวา. จีวรกุฏิกาติ จีวเรน กตา กุฏิกา, สา มกสานํ ปริตฺตาณตฺถํ กตตฺตา มกสกุฏิกาติ วุจฺจติ.
๒๖๐. เสมฺหาทิโทสุสฺสนฺนกายาติ ¶ เสมฺหาทิโทเสหิ อุสฺสนฺนกายา. อคฺคฬตฺถมฺโภติ กวาฏตฺถมฺโภ. ยตฺถาติ อคฺคฬตฺถมฺเภ. ตตฺถาติ ทฺวารพาหาย. ตตฺถาติ อคฺคฬปาสเก. ธูโม นิกฺขมติ เอเตนาติ ธูมเนตฺโต, ฉิทฺโท. เตน วุตฺตํ ‘‘ธูมนิกฺขมนฉิทฺท’’นฺติ ¶ . ‘‘คนฺเธหี’’ติ อิมินา ‘‘วาเสตุ’’นฺติ ปทสฺส กรณํ ทสฺเสติ. ‘‘อุทกฏฺปนฏฺาน’’นฺติ อิมินา อุทกฏฺานนฺติ เอตฺถ อุทกสฺส ปนํ านํ อุทกฏฺานนฺติ มชฺเฌปทโลปสมาสํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ อุทกฏฺาเน. โกฏฺโกติ เอตฺถ น ยตฺถ กตฺถจิ, ยสฺส กสฺสจิ วา โกฏฺโก โหติ, อปิ จ โข ปน ทฺวาเร เอว, ทฺวารสฺเสว วา โกฏฺโกติ อาห ‘‘ทฺวารโกฏฺโก’’ติ.
๒๖๑. ปริกมฺมนฺติ ปิฏฺิอาทิปริกมฺมํ. ปฏิจฺฉาทิยติ อิมายาติ ปฏิจฺฉาทิ, วตฺถเมว ปฏิจฺฉาทิ วตฺถปฏิจฺฉาทิ. อุทกํ น โหตีติ เอตฺถ ปาโนทกํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘นฺหาโนทกํ น โหตี’’ติ.
๒๖๒. ปณฺณิกานํ ตุลํ วิย อุทกอุพฺพาหนกตุลนฺติ โยชนา. ทีฆวรตฺตาทีหีติอาทิสทฺเทน รชฺชุ อาทโย สงฺคณฺหาติ. อรหตฺถฆฏิยนฺตํ นาม จกฺกสณฺานํ อเนการํ อเร อเร ฆฏานิ พนฺธิตฺวา เอเกน วา ทฺวีหิ วา ปริพฺภมิยมานํ ยนฺตํ. อรสงฺขาเตสุ หตฺเถสุ ฆฏา พนฺธิตพฺพา เอตฺถาติ อรหตฺถฆฏิ, ตเมว ยนฺตํ อรหตฺถฆฏิยนฺตํ. จมฺมภาชนนฺติ จมฺมมยํ ภาชนํ. อปริกฺขิตฺตา โหตีติ จนฺทนิกา อปาการา โหติ. อุทกปฺุชนํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมินฺติ อุทกปฺุชเน. ‘‘อุทกปฺุชนี’’ติปิ ปาโ. เอวํ สติ ตาย อุทกปฺุชนิยาติ อตฺโถ. ปจฺจุทฺธริตุนฺติ อปเนตุํ.
๒๖๓. อา สมนฺตโต วิทฺธํ ปกฺขปาสกเมตฺถาติ อาวิทฺธปกฺขปาสกํ. มณฺฑเลติ กณฺณิกมณฺฑลมฺหิ. กตํ กูฏฺจ ฉทนฺจ เอตฺถาติ กตกูฏจฺฉทนํ, ชนฺตาฆรํ, ตสฺส. เอตนฺติ ‘‘นิลฺเลขชนฺตาฆร’’นฺติ เอตํ นามํ. ‘‘จตฺตาโร มาเส’’ติ อิมินา ‘‘จตุมาส’’นฺติ ทิคุสมาสสฺส วากฺยํ ทสฺเสติ.
๒๖๔. นมตกนฺติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตนมตกโต (จูฬว. อฏฺ. ๒๕๖) วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอฬกโลเมหี’’ติอาทิ. อวายิมนฺติ วายิตฺวา น กตํ. จมฺมขณฺฑปริหาเรนาติ จมฺมขณฺฑํ วิย อธิฏฺานวิกปฺปนอปนยเนน, ปริภฺุชิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เปฬายาติ อฏฺํสาทิอากาเรน กตาย ¶ มฺชูสาย. เอตนฺติ ‘‘อาสิตฺตกูปธาน’’นฺติ เอตํ นามํ. ทารุมยาปีติ ปิสทฺโท น ตมฺพโลหรชตมยา เอวาติ ทสฺเสติ. เอตฺเถวาติ มโฬริกายเมว. อาธารกสงฺเขปคมนโตติ ¶ อาธารเก สงฺเขปํ คมนโต. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปุพฺเพ ปตฺตรกฺขนตฺถํ อาธารโก อนฺุาโต, อิทานิ ภฺุชนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอโก ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. เสสกนฺติ คเหตพฺพผลปูเวหิ เสสกํ. ตสฺมึ ขเณติ ตสฺมึ ภฺุชนกฺขเณ.
๒๖๕. เอเกเกนปิ องฺเคนาติ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ตโต ปน อธิเกหิ องฺเคหิ ปเควาติ หิ อตฺโถ. สมนฺนาคตสฺส อุปาสกสฺส นิกฺกุชฺชิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อุปาสกสฺส. น คเหตพฺโพติ สงฺเฆน น คเหตพฺโพ. อสุกสฺส อุปาสกสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อุกฺกุชฺชนกาเลติ ปตฺตสฺส อุกฺกุชฺชนกาเล. ยาจาเปตฺวาติ ปตฺตนิกุชฺชิเตน อุปาสเกน ยาจาเปตฺวา. หตฺถปาสนฺติ สงฺฆสฺส หตฺถปาสํ.
๒๖๘. ปุรกฺขตฺวาติ เอตฺถ ปุรสทฺทสฺส อคฺคตฺถภาวฺจ กรสทฺทสฺส ขาเทสภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อคฺคโต กตฺวา’’ติ. โสติ โพธิราชกุมาโร, สนฺถรีติ สมฺพนฺโธ. ลจฺฉามีติ ลภิสฺสามิ, เอส โพธิราชกุมาโร ปุตฺตลาภาย อภพฺโพติ โยชนา. อกฺกมเน โทสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยที’’ติอาทิ. ปจฺฉาติ อกฺกมนโต ปจฺฉา. อยนฺติ ภควา. อิทนฺติ การณํ. ตาวาติ สิกฺขาปทปฺตฺติโต, สิกฺขาปทปฺตฺติยา วา ปมํ. ปริภวโตติ คิหีนํ ปริภวโต.
มงฺคลตฺถายาติ อโรคาทิกสฺส มงฺคลสฺส อตฺถาย. โธตปาทกนฺติ เอตฺถ โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมนฏฺาเน อตฺถริตํ โธตปาทกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โธตปาทกํ นามา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ปจฺจตฺถรณํ อตฺถต’’นฺติ อิมินา ‘‘โธตปาทก’’นฺติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถริตตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติ.
๒๖๙. ปทุมกณฺณิกาการนฺติ ปทุมกณฺณิกสณฺานํ. กตํ ปาทฆํสนํ กตกํ นามาติ โยชนา. ตนฺติ กตกํ, ปฏิกฺขิตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธ. โปตฺถเกสุ ตํสทฺโท คลิโตติ ทฏฺพฺโพ. พาหุลฺลิกานุโยคตฺตาติ ¶ ปจฺจยพหุลภาวาย อนุโยคตฺตา. ปาสาณเผณโกปีติ ปาสาณอพฺพุทมฺปิ. พีชนีติ จตุรสฺสพีชนี. ตนฺติ วิธูปนํ, กตํ โหตูติ สมฺพนฺโธ. อิธาปิ ตํสทฺโท คลิโต. เวฬุทนฺตวิลีเวหิ วา โมรปิฺเฉหิ วา จมฺมวิกตีหิ วา กตํ โหตูติ โยชนา. สพฺพํ วิธูปนนฺติ สมฺพนฺโธ. ปาฬิยํ ตาลวณฺฏนฺติ สห วณฺเฏน กตํ ตาลํ ตาลวณฺฏํ, ตาลสทฺเทน ตํมยา มณฺฑลพีชนี คเหตพฺพา วิการีวิการภาเวน สมฺพนฺธตฺตา. มกสพีชนีติ ¶ มกสานํ ปลายนกพีชนี, ทนฺตมยวิสาณมยทณฺฑกาปิ มกสพีชนี วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘วากมยพีชนิยา’’ติ ปทํ ‘‘สงฺคหิตา’’ติ ปเท อาธาโร, กรณํ วา.
๒๗๐. ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส จกฺขุํ วา ทุพฺพลํ โหตีติ โยชนา. อฺโติ กายฑาหาทีหิ อาพาเธหิ อฺโ, โกจิ อาพาโธ วา อุปฺปชฺชตีติ โยชนา. ‘‘วสฺเส ปนา’’ติ ปทํ ‘‘จีวรคุตฺตตฺถ’’นฺติ ปเท เอว สมฺพนฺธิตพฺพํ. จีวรคุตฺตตฺถนฺติ จีวรสฺส วสฺสเตมนโต คุตฺตตฺถํ, วาฬมิคโจรภเยสุ สนฺเตสูติ สมฺพนฺโธ. ตาลปณฺณาทินา เอเกน ปณฺเณน กตํ ฉตฺตํ เอกปณฺณจฺฉตฺตํ. สพฺพตฺเถวาติ สพฺเพสุ เอว คามารฺเสุ.
‘‘อสิ อสฺสา’’ติ อิมินา อสิสฺสาติ ปทสฺส อนวกาสวิธึ ทสฺเสติ. อสีติ ขคฺโค. อสฺสาติ โจรสฺส, อสีติ สมฺพนฺโธ. วิชฺโชตลตีติ เอตฺถ อลปจฺจโย รูปสิทฺธิมตฺโตวาติ อาห ‘‘วิชฺโชตตี’’ติ. ‘‘จตุหตฺโถเยวา’’ติ อิมินา ปมาณยุตฺโตติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ตโตติ จตุหตฺถโต. สพฺเพสนฺติ คิลานาคิลานานํ. ‘‘สกฺกา ปนา’’ติ ปทํ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘ทาตพฺพา’’ติ ปเท กมฺมํ. สมฺมนฺนิตฺวาว ทาตพฺพา, น วินา สมฺมุติยาติ อธิปฺปาโย.
๒๗๓. อาคตนฺติ อุทริยโต นิกฺขมิตฺวา อาคตํ. อุคฺคารนฺติ คลโต อุคฺคารํ โภชนนฺติ สมฺพนฺโธ. สนฺธาเรตฺวาติ ปติฏฺาเปตฺวา. อสนฺธาริตเมว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
ยนฺติ ¶ ขาทนียโภชนียํ, ปติตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ขาทนียโภชนียํ, คเหตฺวา ปริภฺุชิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ วจนํ.
๒๗๔. กุพฺพํ กริสฺสามีติ เอตฺถ กริยติ อุจฺจาริยตีติ กุพฺพนฺติ วุตฺเต สทฺโทติ อาห ‘‘สทฺทํ กริสฺสามี’’ติ. สทฺทนฺติ ‘‘อยํ มํ ภิกฺขุ วิปฺปกโรตี’’ติ อุจฺจาสทฺทํ. นขาทีหีติอาทิสทฺเทน มุขกุฏฺเฏ สงฺคณฺหาติ. อนุรกฺขนตฺถนฺติ อนุทเยน ปาลนตฺถํ. นขจฺเฉทนนฺติ นขํ ฉินฺทติ อเนนาติ นขจฺเฉทนํ, สตฺถกาทิ. วีสติมฏฺนฺติ เอตฺถ วีสติยา นขานํ มฏฺํ วีสติมฏฺนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วีสติปิ นเข’’ติอาทิ. ลิขิตมฏฺเติ ลิขิเต หุตฺวา มฏฺเ. การาเปนฺตีติ นหาปิเต การาเปนฺติ. นขโตติ นขโต วา นขนฺตรโต วา. อปกฑฺฒิตุนฺติ กฑฺฒิตฺวา อปเนตุํ.
๒๗๕. ขุรโกสกนฺติ ¶ ขุรสฺส ปนกํ. กตฺตริยาติ กนฺติยติ ฉินฺทิยติ อิมายาติ กตฺตริ, อโยมโย เอโก อุปกรณวิเสโส, ตาย. ‘‘เฉทาเปนฺตี’’ติ อิมินา กปฺปาเปนฺตีติ เอตฺถ กปฺปสทฺทสฺส วิธฺยตฺถํ อธิปฺปาเยน ทสฺเสติ. มสฺสุํ วฑฺฒาเปนฺตีติ เอตฺถ มสฺสุํ วฑฺเฒตฺวา รุหาเปนฺตีติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มสฺสุํ ทีฆํ การาเปนฺตี’’ติ. เอฬกมสฺสูติ เอฬกสฺส วิย มสฺสูติ เอฬกมสฺสุ. ‘‘โคโลมิก’’นฺติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘จตุโกณ’’นฺติ อิมินา จตุรสฺสนฺติ เอตฺถ อํสสทฺโท โกณตฺโถติ ทสฺเสติ. จตุรสฺสนฺติ เอตฺถ หิ ‘‘จตุรํส’’นฺติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา ปรสฺส สการสฺส ทฺเวภาวํ กตฺวา ‘‘จตุรสฺส’’นฺติ วุตฺตํ. โลมสํหรณนฺติ โลมานํ อปนยนํ. โลมราชิฏฺปนนฺติ โลมเลขาปนํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ, มสฺสุกปฺปนาทีสูติ สมฺพนฺโธ. คณฺฑวณรุธิอาพาธปจฺจยาติ คณฺโฑ จ วโณ จ รุธิ จ คณฺฑวณรุธโย, เตเยว อาพาธา คณฺฑวณรุธิอาพาธา, เตสํ ปจฺจยา. วโณติ มหนฺโต วโณ. รุธีติ ขุทฺทโก วโณ. สกฺขราทีหีติ สกฺขรมธุสิตฺถเกหิ. สณฺฑาโสติ สุฏฺุ โลมํ ฑํสตีติ สณฺฑาโส. ยนฺติ โลมํ, ิตนฺติ สมฺพนฺโธ. กตฺถ ิตนฺติ อาห ‘‘ภมุกาย วา’’ติอาทิ. กึ หุตฺวา ิตนฺติ ¶ อาห – ‘‘อุคฺคนฺตฺวา วิภจฺฉํ ิต’’นฺติ, วิภจฺฉํ หุตฺวา ิตนฺติ โยชนา. วิเสเสน โสภณํ ภกฺขตีติ วิภจฺโฉ, อโสภโณ. ‘‘วิคจฺฉ’’นฺติปิ ปาโ, วิรูปํ คจฺฉติ, คมยตีติ วา วิคจฺโฉ. ตตฺถ ปุริมปาโเยว มูลปาโติ ทฏฺพฺโพติ. ปลิตํ วา อปลิตํ วา ตาทิสํ โลมนฺติ โยชนา.
๒๗๗. กํสปตฺถริกาติ เอตฺถ กํสอาปเณ ปตฺถรนฺติ ปสาเรนฺตีติ กํสปตฺถริกาติ วุตฺเต กํสภณฺฑวาณิชา คเหตพฺพาติ อาห ‘‘กํสภณฺฑวาณิชา’’ติ. วาสิทณฺฑาทีนํ อปาตนตฺถํ พนฺธติ อเนน โลเหนาติ พนฺธนํ, ตเมว มตฺตํ อปฺปนฺติ พนฺธนมตฺตํ.
๒๗๘. นิกฺขมนฺเตนาติ อารามโต นิกฺขมนฺเตน. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. ‘‘สริตฺวา’’ติ อิมินา อสริตฺวา ปิณฺฑาย จริตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. พหุรชฺชุกนฺติ พหู รชฺชุโย เอตสฺสาติ พหุรชฺชุกํ. อิมินา กลาเปน พหุรชฺชูนํ สมูเหน กตฺตพฺพนฺติ กลาปุกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, อิการสฺสุกาโร. เทฑฺฑุภกนฺติ เอตฺถ เทฑฺฑุภสทฺเทน ตสฺส สีสํ คเหตพฺพํ เอกเทสูปจาเรน, เทฑฺฑุภํ วิยาติ เทฑฺฑุภกํ, สทิสตฺเถ กปจฺจโย โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุทกสปฺปสีสสทิส’’นฺติ. ‘‘มุรชวฏฺฏิสณฺาน’’นฺติ อิมินา มุรชสทฺเทน มุรชวฏฺฏิ คเหตพฺพา ตสฺส วิการตฺตา, เตน สทิสํ มุรชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เวเตฺวาติ พหุรชฺชุเก เอกโต เวเตฺวา. มทฺทวีณสทฺโท ปามงฺคปริยาโย. มทฺทวีณํ วิยาติ มทฺทวีณํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปามงฺคสณฺาน’’นฺติ. ‘‘ปเคว พหูนี’’ติ อิมินา ‘‘เอกมฺปี’’ติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส สมฺภาวนตฺถํ ทสฺเสติ. มจฺฉกณฺฏกวายิมาติ มจฺฉกณฺฏกํ ¶ วิย ทสฺเสตฺวา วายิมา. กฺุชรจฺฉิกาทิเภทาติ วารณอจฺฉิกาทิเภทา. วารโณ หิ กุํ ภูมึ ชราเปตีติ กฺุชโรติ (วิ. ว. อฏฺ. ๓๑; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.๒) จ กฺุเช นิกฺุเช รมตีติ กฺุชโรติ จ วุจฺจติ. ตสฺส อจฺฉิ วิยาติ กฺุชรจฺฉิกํ, ตํ อาทิ เยสํ ตานีติ กฺุชรจฺฉิกาทีนิ, เตสํ เภทาติ กฺุชรจฺฉิกาทิเภทา. อาทิสทฺเทน โคณจฺฉิกาทโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘กฺุจิกาโกสกสณฺาน’’นฺติ อิมินา สูกรสฺส อนฺตํ วิย ¶ สูกรนฺตกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. สูกรสฺส หิ อนฺตํ กฺุจิกาโกสกํ วิย มชฺเฌ สุสิโร โหติ. สูกรนฺตกํ อนุโลเมตีติ สูกรนฺตเกน อนุโลเมติ. ทสาสุเยวาติ กายพนฺธนสฺส อนฺเตสุเยว. เอตฺถาติ ทสาสุ. ‘‘จตุนฺนํ อุปริ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา มุรชทสา ตโต อุปริ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. เวเตฺวาติ รชฺชุํ วตฺเถน เวเตฺวา. มุทฺทิกสณฺาเนนาติ วรกสีสสณฺาเนน. เอวํ สิพฺพิตาติ เอวํ สิพฺพิยมานา. หีติ ผลโชตโก. ปาสนฺโตติ ปาสโกฏิ.
๒๘๐. โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ หตฺถิโสณฺฑกํ นามาติ โยชนา. โจฬิกอิตฺถีนนฺติ โจฬรฏฺเ นิวาสีนํ อิตฺถีนํ. หตฺถิยา โสณฺโฑ วิย หตฺถิโสณฺฑกํ นิวตฺถํ. มจฺฉวาลํ วิยาติ มจฺฉวาลกํ. จตฺตาโร กณฺณา เอตสฺส นิวตฺถสฺสาติ จตุกณฺณกํ. ตาลวณฺฏํ วิยาติ ตาลวณฺฏกํ. สตํ วลิโน เอตสฺส นิวตฺถสฺสาติ สตวลิกํ. ‘‘อเนกกฺขตฺตุ’’นฺติ อิมินา ‘‘สตวลิก’’นฺติ เอตฺถ สตสทฺทสฺส อเนกตฺถวาจกตํ ทสฺเสติ. ‘‘วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา’’ติ อิมินา ปุริมนิวตฺถํ กฏิโต ปฏฺาย เหฏฺา นิวตฺถํ นามาติ ทสฺเสติ.
สํวลฺลิตฺวา นิวตฺถํ สํวลฺลิยํ. มลฺโล จ กมฺมกาโร จ มลฺลกมฺมการา, เต อาทโย เยสํ เตติ มลฺลกมฺมการาทโย. อาทิสทฺเทน ธุตฺตาทโย สงฺคณฺหาติ. ยมฺปิ นิวตฺถํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ ตํ นิวตฺถํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. เอกํ วา โกณนฺติ สมฺพนฺโธ. โกเณติ อนฺตรวาสกสฺส โกเณ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺเคนฺตี’’ติ อตฺถํ อติทิสติ. อนฺโตกาสาวสฺส ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว นิวาเสนฺเตน อคิลาเนนาติ โยชนา. สคุณนฺติ อนฺโตกาสาเวน พหิกาสาวํ สมานคุณํ กตฺวา. อิตีติอาทิ นิคมนํ. ยฺจาติ ยํ นิวตฺถฺจ. อิธาติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก. ยฺจ เสขิยวณฺณนายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๗๖ อาทโย) ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพํ ตํ นิวตฺถนฺติ โยชนา. นิพฺพิการํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อุโภ ¶ กณฺเณติ เหฏฺา ิเต อุโภ กณฺเณ อุปริ จ ิเต อุโภ กณฺเณ. ตนฺติ ปริมณฺฑลปารุปนํ.
ตตฺถาติ ‘‘คิหิปารุต’’นฺติ วจเน ยํกิฺจิ อฺถาปารุตํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ ยสฺมา ¶ คิหิปารุตํ นาม, ตสฺมา, ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยถา ปารุปนฺติ, ยถา จ เปนฺตี’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพา. ตสฺเสวาติ ทีฆสาฏกสฺเสว. ตสฺเสวาติ สาฏกสฺเสว. ปาฬิการโกติ ปาฬึ คณฺหนฺตํ วา วาเจนฺตํ วา การโก. ตถาติ ยถา ปารุปนฺติ, ตถา.
๒๘๑. กุหิฺจิ านํ คจฺฉโต รฺโติ โยชนา. ‘‘ปริกฺขารภณฺฑวหนมนุสฺสา’’ติ อิมินา เต มนุสฺสา มุณฺฑํ สีสํ โจฬเกน เวเนฺตีติ มุณฺฑเวิโน นามาติ ทสฺเสติ. อธิปฺปาโยติ อุชฺฌายนฺตานํ มนุสฺสานมธิปฺปาโย. อนฺตรากาชนฺติ เอตฺถ อนฺตราสทฺโท มชฺฌตฺถวาจโกติ อาห ‘‘มชฺเฌ’’ติ. ‘‘ลคฺเคตฺวา’’ติอาทินา กาชสฺส อนฺตเร ลคฺเคตฺวา วหิตพฺพํ อนฺตรากาชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๘๒. ‘‘จกฺขูนํ หิต’’นฺติ อิมินา อจกฺขุสฺสนฺติ เอตฺถ สฺสปจฺจโย จกฺขุสทฺทโต หิตตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกีนํ ปมาณยุตฺเตน องฺคุเลน.
๒๘๓. ‘‘ติณวนาทีสู’’ติ อิมินา ทายํ อาลิมฺเปนฺตีติ เอตฺถ ทายสทฺโท วนวาจโกติ ทสฺเสติ. ‘‘อคฺคึ เทนฺตี’’ติ อิมินา อาปุพฺโพ ลิปิธาตุ อุปสคฺควเสน อคฺคิทานตฺโถติ ทสฺเสติ. ปริตฺตนฺติ เอตฺถ สมนฺตโต ตายติ อเนนาติ ปริตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปฺปหริตกรเณน วา ปริขาขเณน วา ปริตฺตาณ’’นฺติ. เอตฺถาติ ปริตฺตกรเณ. ทาตุํ ลพฺภตีติ สยํ ทาตุํ ลพฺภติ. หริตุนฺติ อปเนตุํ. ปตฺตํ วา อปตฺตํ วา อคฺคินฺติ สมฺพนฺโธ. ตถาติ อคฺคิทานาทินา อากาเรน. อุทเกน นิพฺพาเปนฺเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ.
๒๘๔. สติ ¶ กรณีเยติ เอตฺถ กรณียสทฺโท กิจฺจปริยาโยติ อาห ‘‘สุกฺขกฏฺาทิคฺคหณกิจฺเจ’’ติ. ‘‘สุกฺขกฏฺาทิคฺคหณ’’ อิติ ปเทน กิจฺจสรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ปุริสปฺปมาณ’’นฺติ อิมินา โปริสิยนฺติ เอตฺถ ณิยปจฺจโย ปมาณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. ปุริสปฺปมาณํ นาม อุปริ พาหุทฺวยตตสฺส ปุริสสฺส ปมาณํ. ทิสฺวา วา หุตฺวา วา ทิสฺวาติ โยชนา. อติอุจฺจมฺปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ. นีจํ ปน รุกฺขํ ปเควาติ หิ อตฺโถ.
๒๘๕. กลฺยาณวากฺกรณาติ เอตฺถ กริยติ อุจฺจาริยตีติ กรโณ, สทฺโท, วาจาเยว กรโณ วากฺกรโณ, กลฺยาโณ วากฺกรโณ เอเตสนฺติ กลฺยาณวากฺกรณาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มธุรสทฺทา’’ติ. เวทํ วิยาติ สุตึ วิย. วาจนามคฺคนฺติ วาจนาย อุปายํ. สกาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสงฺขาตสฺส ¶ สสฺส อตฺตโน เอสา สกา. เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธนา’’ติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ มาคธนิรุตฺติยา เอว ธมฺโม ภาสิโต, ตสฺมา สา มาคธนิรุตฺติ สกา นามาติ วุจฺจติ. นิรุตฺตีติ อตฺถํ นีหริตฺวา วุจฺจเต อิมาย สทฺทปฺตฺติยาติ นิรุตฺติ, วจธาตุสฺส วการสฺส อุกาโร, สพฺพโวหาโร ลพฺภติ. อิธ ปน ‘‘สกายา’’ติ วุตฺตตฺตา มาคธโวหาโร เอว. เตน วุตฺตํ ‘‘มาคธโวหาโร’’ติ. ‘‘สภาวนิรุตฺตี’’ติปิ ปาโ. เอวฺหิ สติ สพฺพสตฺตานํ สภาเวน ปวตฺตา มูลภาสาภูตา มาคธนิรุตฺติเยว.
๒๘๖. โลกายตํ นาม ติตฺถิยสตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมินาว การเณนาติ ‘‘เสโต กาโก, กสฺมา? อฏฺีนํ เสตตฺตา. รตฺโต พโก, กสฺมา? โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’’ อิติ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๒๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๐๘๐; อ. นิ. ๑๐.๖๙-๗๐) อิมินา เอว การเณน.
๒๘๘. อนฺตรา ¶ อโหสีติ เอตฺถ อนฺตรสทฺโท พฺยวธานตฺโถติ อาห ‘‘อนฺตริตา อโหสิ ปฏิจฺฉนฺนา’’ติ. เตน สทฺเทน ธมฺมกถา พฺยวธานา อโหสีติ อตฺโถ.
๒๘๙. อาพาธปฺปจฺจยาติ เอตฺถ อาพาธสฺส เภสชฺชสงฺขาโต ปจฺจโย อาพาธปจฺจโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. อิมินา อาพาโธเยว ปจฺจโย อาพาธปจฺจโยติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติ.
๒๙๓. ทุกฺกฏวตฺถุ นาม อกปฺปิยโวหาราทินา มาลาวจฺฉโรปนาทิ, ปาจิตฺติยวตฺถุ นาม มาลาวจฺฉโรปนาทิอตฺถาย ปถวีขณนาทิ. ปหรณีติ ปหรติ อิมายาติ ปหรณี. เอตนฺติ ‘‘ปหรณี’’ติ เอตํ นามํ. ยสฺส กสฺสจิ อาวุธสงฺขาตสฺส โลหภณฺฑสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อาวุธสงฺขาตํ โลหภณฺฑํ. วุตฺตเมวาติ ‘‘กตกํ นาม ปทุมกณฺณิกาการ’’นฺติอาทินา (จูฬว. อฏฺ. ๒๖๙) วุตฺตเมว. ธนิยสฺเสวาติ ธนิยสฺส เอว. อฺเสฺหิ กตาย สพฺพมตฺติกามยกุฏิยา อปากฏตฺตา วุตฺตํ ‘‘ธนิยสฺเสวา’’ติ. อถ วา ธนิยสฺส สพฺพมตฺติกามยกุฏิ อิวาติ โยชนา. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก.
อิติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๖. เสนาสนกฺขนฺธกํ
วิหารานุชานนกถา
๒๙๔. เสนาสนกฺขนฺธเก ¶ อปฺตฺตํ โหตีติ เอตฺถ น ปธาตุ โหติ, อปิจ าธาตุเยว, โส จ โข อนุชานนตฺโถติ อาห ‘‘อนนฺุาตํ โหตี’’ติ. อิมินา าธาตุสฺส อวโพธนาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติ, อนุชานนตฺถํเยว ทสฺเสติ. อฑฺฒโยคาทีนํ วิสุํ คหิตตฺตา วิหารสทฺเทน ปาริเสสโต อวเสสาวาโสว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘อฑฺฒโยคาทิมุตฺตโก อวเสสาวาโส’’ติ. สุวณฺณวงฺกเคหนฺติ สุวณฺณวงฺกฉทเนน ฉาทิตํ เคหํ. อิฏฺกาคุหาติ อิฏฺกาย ¶ กตา คุหา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. อาคตสฺส จ อนาคตสฺส จาติ เอตฺถ จสทฺเทน ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. อาคจฺฉตีติ อาคโต, น อาคโต อนาคโต, สงฺโฆ. อาคโต จ อนาคโต จ อาคตานาคโต, สมาหารทฺวนฺโท ปุํลิงฺโค, ตสฺส. ‘‘อปฺปฏิหตจารสฺสา’’ติ อิมินา จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตจาโร จาตุทฺทิโสติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๙๕. อนุโมทนคาถาสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุตุวิสภาควเสนาติ สีตอุณฺหานํ อุตูนํ วิสภาควเสน. สํผุสิตกวาโตติ สห อุทกพินฺทุนา อาคโต วาโต. เอตฺถ หิ สํสทฺโท สหตฺโถ, ผุสิตสทฺโท อุทกพินฺทุวาจโก. อุชุกเมฆวุฏฺิโย เอวาติ วาเตน อปหริตตฺตา อุชุกํ ปติตา เมฆวุฏฺิโย เอว. ปาฬิยํ ตโตติ เอตฺถ โตปจฺจโย ปจฺจตฺตตฺเถ วตฺตติ. โส วิหาโรติ หิ อตฺโถ. วาฬมิคานิ จาติ วาฬมิเค จ. ลิงฺควิปลฺลาโส เหส. เอตานิ สพฺพานีติ ‘‘สีต’’นฺติอาทีนิ สพฺพานิ สตฺต ปทานิ. โยเชตพฺพานีติ โส วิหาโร สีตํ ปฏิหนติ…เป… วุฏฺิโย ปฏิหนตีติ โยเชตพฺพานีติ อตฺโถ.
‘‘วิหาเรนา’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ตโตติ เอตฺถ โตปจฺจโย กตฺตุตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ, เตน วิหาเรนาติ อตฺโถ. ปฏิหฺตีติ ปฏิหนียติ. สุขตฺถนฺติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลโปติ อาห ‘‘สุขวิหารตฺถ’’นฺติ. ‘‘เลณตฺถฺจ สุขตฺถฺจา’’ติ ปททฺวยํ ‘‘โหตี’’ติ ปาเสเสน โยเชตพฺพํ. วิหารทานํ เลณตฺถฺจ สุขตฺถฺจ โหตีติ หิ อตฺโถ. อิทนฺติ อยํ อธิปฺปาโย. วุตฺตนฺติ วุตฺโต. วิหารทานํ สุขตฺถฺจ โหตีติ โยชนา. ฌายิตุํ วิปสฺสิตฺุจ ยํ สุขํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ตทตฺถนฺติ ตสฺส สุขสฺส อตฺถาย. ปรปเทนปีติ ‘‘ฌายิตฺุจ วิปสฺสิตุ’’นฺติ ปททฺวยโต ¶ ปรํ ิเตน ‘‘วิหารทาน’’นฺติ ปเทนปิ. อิธาติ อิมสฺมึ วิหาเร. วิหารทานนฺติ วิหารสฺส ทานํ, ทาตพฺพวิหารํ วา, วณฺณิตนฺติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตนฺติ สํยุตฺตนิกาเย วุตฺตํ. สาธกปาฬิยํ โย อุปสฺสยํ ททาติ, โส จ สพฺพทโท สพฺเพสํ พลาทีนํ ¶ ทโท โหตีติ โยชนา. โส จาติ เอตฺถ จสทฺโท อวธารณตฺโถ. โส เอวาติ หิ อตฺโถ.
‘‘วิหาเร’’ติ อิมินา วาสเยตฺถาติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. วาสเยติ วาเสยฺย. เตสํ อนฺนฺจาติ เอตฺถ ‘‘เตส’’นฺติ ปทํ ‘‘อนุจฺฉวิย’’นฺติ ปาเสเสน โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสํ อนุจฺฉวิย’’นฺติ. ตตฺถ อนุจฺฉวิยํ อนฺนฺจ อนุจฺฉวิยานิ วตฺถานิ จาติ โยชนา. อถ วา เตสนฺติ ภุมฺมตฺเถ สมฺปทานวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสู’’ติ, ภิกฺขูสูติ อตฺโถ. อุชุภูเตสูติ เอตฺถ สมฺปทานตฺเถ ภุมฺมวจนํ กตฺวา อุชุภูตานํ เตสํ ภิกฺขูนํ ทเทยฺยาติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว. ‘‘อกุฏิลจิตฺเตสู’’ติ อิมินา ‘‘อุชุภูเตสู’’ติ เอตฺถ อุชุสทฺทสฺส อกุฏิลตฺถฺจ ภูตสทฺเทน พาหิรตฺถสมาสฺจ ทสฺเสติ. อุชุภูตํ จิตฺตเมเตสนฺติ อุชุภูตาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. นิทเหยฺยาติ นิขณิตฺวา เปยฺย. ‘‘น จิตฺตปสาทํ วิราเธตฺวา’’ติ อิมินา วิปฺปสนฺเนน เจตสาติ เอตฺถ เอวตฺถผลํ วา อฺตฺถาโปหนํ วา ทสฺเสติ. หีติ ผลโชตโก. เอวํ วิปฺปสนฺนจิตฺตสฺส ตสฺส วิหารทายกสฺส เต ภิกฺขู ธมฺมํ เทเสนฺตีติ โยชนา.
๒๙๖. อาวิฺฉนฉิทฺทนฺติ องฺคุลึ อว ปเวเสตฺวา อฺฉติ อากฑฺฒติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา อาวิฺฉนํ. อวปุพฺโพ อฉิธาตุ, อุปสคฺคอการสฺส ทีฆํ กตฺวา, ธาตุอการสฺส จ อิการํ กตฺวา ‘‘อาวิฺฉน’’นฺติ วุตฺตํ, ตเมว ฉิทฺทํ อาวิฺฉนฉิทฺทํ. อาวิฺฉนรชฺชุนฺติ กวาฏจฺฉิทฺเท อว ปเวเสตฺวา อฺฉติ อากฑฺฒติ อิมายาติ อาวิฺฉนา, สาเยว รชฺชูติ อาวิฺฉนรชฺชุ. กาจิ รชฺชุ น น วฏฺฏตีติ โยชนา. อถ วา น วฏฺฏติ น โหติ, วฏฺฏติเยวาติ โยชนา. ตีณิ ตาลานีติ เอตฺถ ตาลสทฺโท กฺุจิกาปริยาโยติ อาห ‘‘ติสฺโส กฺุจิกาโย’’ติ. อิมินา ตาลสทฺทสฺส รุกฺขตูริยวิเสเส นิวตฺเตติ. ยํ ยนฺติ อุปกรณํ. ตสฺสาติ ยนฺตกสฺส. เวทิกาวาตปานนฺติ วาตํ ปิวติ อเนนาติ วาตปานํ, เวทิกาย กตํ วาตปานํ เวทิกาวาตปานํ. จกฺกลิกนฺติ เอตฺถ จกฺกากาเรน อลติ ปวตฺตตีติ จกฺกลํ, โจฬกปาทปฺุชนํ. เตน พนฺธิตพฺพนฺติ จกฺกลิกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ ‘‘โจฬกปาทปฺุชนํ พนฺธิตุ’’นฺติ. ‘‘วาตปานปฺปมาเณน ภิสึ กตฺวา’’ติ อิมินา วาตปานปมาเณน กตา ภิสิ วาตปานภิสีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๙๗. ‘‘อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิก’’นฺติ วจนโต วฏฺฏตีติ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เอกโตภาเคน ¶ ทีฆปีํ อฏฺงฺคุลปาทกเมว วฏฺฏตีติ โยชนา. ตโต อธิกํ น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ปมาณาติกฺกนฺโตปีติ ปิสทฺโท ปมาณยุตฺโต ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. สตฺตงฺโคติ ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสโย, จตฺตาโร ปาทาติ สตฺต องฺคานิ เอตสฺสาติ สตฺตงฺโค. อยมฺปีติ ปิสทฺโท อาสนฺทิกํ อเปกฺขติ. เอฬกปาทปีํ นาม วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. เอฬกสฺส ปาโท วิย ปาโท เอตฺถาติ เอฬกปาทํ, ตเมว ปีํ เอฬกปาทปีํ. อามลกวณฺณิกปีนฺติ อามลกาย วณฺโณ สณฺาโน อามลกวณฺโณ, เตน โยชิตํ อามลกวณฺณิกํ, ตเทว ปีํ อามลกวณฺณิกปีํ. ‘‘อากาเรนา’’ติ อิมินา วณฺณสทฺทสฺส สณฺานตฺถํ ทสฺเสติ. อิมานีติ ปีานิ. เอตฺถาติ ปีเ. มฺุจปพฺพชมยนฺติ มฺุเชน จ ปพฺพเชน จ กตํ.
มนุสฺสานนฺติ วฑฺฒกีมนุสฺสานํ. ฉวิสํรกฺขนตฺถายาติ ฉวิยา วินาสนโต สุฏฺุ รกฺขนตฺถาย. สิมฺพลิรุกฺขาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตเก สพฺพรุกฺเข สงฺคณฺหาติ. ขีรวลฺลิอาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตกา สพฺพา ลตาโย สงฺคณฺหาติ. โปฏกีติณาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตกา สพฺพา ติณชาติโย สงฺคณฺหาติ. ตีหีติ รุกฺขลตาโปฏกีหิ. นนุ ภูตคามานํ อเนกตฺตา เอเตหิ ตีหิ มุตฺโต ภูตคาโม อตฺถิ, กสฺมา ปน สพฺพภูตคามา สงฺคหิตา โหนฺตีติ อาห ‘‘รุกฺขวลฺลิติณชาติโย หี’’ติอาทิ. ตตฺถ หิ ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา สงฺคหิตา โหนฺตีติ โยชนา. ตสฺมาติ ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา. สพฺพมฺปิ เอตํ ตูลนฺติ โยชนา. พิพฺโพหเน โลมมฺปิ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. โลมมฺปีติ ปิสทฺเทน ตูลํ อเปกฺขติ. ยํกิฺจิ ปุปฺผนฺติ สพฺพํ ปุปฺผํ. ปตฺตํ ปาปุณิตฺวา สุทฺธํ ตมาลปตฺตเมว น วฏฺฏติ, อวเสสํ ¶ สพฺพํ ปตฺตํ สุทฺธมฺปิ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ปฺจวิธนฺติ อุณฺณโจฬวากติณปณฺณวเสน ปฺจปการํ.
‘‘อุปฑฺฒกายปมาณานี’’ติ อิมินา อทฺธกายิกานีติ เอตฺถ อทฺธสฺส กายสฺส ปมาเณน กตานิ อทฺธกายิกานีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. เยสุ พิพฺโพหเนสุ กฏิโต ปฏฺาย ยาว สีสํ อุปทหนฺติ, ตานิ พิพฺโพหนานิ อทฺธกายิกานิ นามาติ โยชนา. ยสฺสาติ พิพฺโพหนสฺส. วิตฺถารโต มุฏฺิรตนํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ยตฺถ สห คีวาย สกลํ สีสํ เปตุํ สกฺกา, ตสฺส มุฏฺิรตนํ วิตฺถารปมาณนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณาน’’นฺติ อิทํ พิพฺโพหนสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ เปตพฺพโจฬปมาณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิทํ ปน พิพฺโพหนสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ ปิตโจฬสฺส โกฏิยา โกฏึ อาหจฺจ ทฺวิคุณํ กตํ ติกณฺณํ โหติ, เตสุ ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานมนฺตรํ วิทตฺถิ จตุรงฺคุลํ โหติ, มชฺฌฏฺานํ โกฏิโต โกฏิมาหจฺจ มุฏฺิรตนํ โหติ, อิทํ ปน พิพฺโพหนํ ติกณฺณํ โหติ. วฏฺฏํ วา จตุรสฺสาทึ วา กตฺวา สิพฺพิตํ ¶ ยถา โกฏิโต โกฏิ วิตฺถารโต ปุถุลฏฺานํ มุฏฺิรตนํ โหติ, เอวํ สิพฺพิตพฺพํ. อิโต อธิกํ น วฏฺฏติ, อูนํ ปน วฏฺฏติเยว. สีสูปธานนฺติ สีสํ อุปทหนฺติ เปนฺติ เอตฺถาติ สีสูปธานํ. พิพฺโพหนานีติ วิเสเสน, วิเสสํ วา สุขํ วหนฺตีติ พิพฺโพหนานิ. อุปรีติ พิพฺโพหนานํ อุปริ. ยานิ ปน กปฺปิยตูลานิ สนฺตีติ โยชนา. มหนฺตมฺปีติ ปิสทฺโท ขุทฺทกํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. วินยธรอุปติสฺสตฺเถโร ปน อาหาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วินยธร’’ อิติ ปเทน ผุสฺสเทวตฺเถรโต วิเสสํ ทสฺเสติ. อกปฺปิยตูลํ วาติ ภิสิยํ อกปฺปิยตูลํ วา. พิพฺโพหเน หิ อกปฺปิยตูลํ นาม นตฺถิ.
ปฺจภิสิโยติ เอตฺถ วากฺยภาวฺจ อสมาหารทิคุภาวฺจ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปฺจหิ อุณฺณาทีหิ ปูริตา ภิสิโย’’ติ. อิมินา ปฺจหิ อุณฺณาทีหิ ปูริตา ภิสิโย ปฺจภิสิโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อตฺถโต ปน วากฺยมฺปิ อสมาหารทิคุปิ ยุชฺชเตว. กสฺมา ปฺจคณนา โหตีติ ¶ อาห ‘‘ตูลคณนาย หี’’ติอาทิ. หิ ยสฺมา ตูลคณนาย เอตาสํ คณนา วุตฺตา, ตสฺมา ปฺจภิสิโย โหนฺตีติ โยชนา. ตตฺถาติ อุณฺณาทีสุ ปฺจสุ. อุณฺณคฺคหเณน คหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. กมฺพลเมวาติ อุณฺณามยํ กมฺพลเมว. อุณฺณาย, อุณฺณํ วา ปกฺขิปิตฺวา กตา ภิสิ อุณฺณาภิสิ. เอเสว นโย โจฬภิสิอาทีสุ.
ปมาณนิยโมติ เอตฺตกา ปมาณาติ ปมาณสฺส นิยโม. มฺเจ อตฺถริตพฺพา ภิสิ มฺจภิสิ. เอตาสนฺติ มฺจภิสิอาทีนํ. ยํ เอตํ ตูลนฺติ โยชนา. สูรเกปีติ จมฺมมยภิสิยมฺปิ. เอเตนาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตวจเนน สิทฺธํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
มฺจภิสินฺติ มฺเจ อตฺถริตพฺพํ ภิสึ. ‘‘อตฺถรณตฺถาย สํหรนฺตีติ ยุชฺชตี’’ติ อิมินา ‘‘อตฺถรนฺตี’’ติ เอตฺถ การิยูปจาเรน อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ. อตฺถรณาย หิ สํหรณํ การณํ นาม, อตฺถรณํ การิยํ นาม. อุปรีติ ภิสิฉวิยา อุปริ. ผุสิตานีติ พินฺทูนิ. ภิตฺติกมฺมนฺติ ภิตฺติยํ นานาวณฺเณหิ ราชิกรณํ วิย กตฺตพฺพํ กมฺมํ.
๒๙๘. ‘‘อิกฺกาส’’นฺติ นามํ นิยฺยาสสิเลสานํ นามนฺติ อาห ‘‘รุกฺขนิยฺยาสํ วา สิเลสํ วา’’ติ. ‘‘กุณฺฑกมิสฺสกมตฺติก’’นฺติ อิมินา กุณฺฑเกน มิสฺสกา มตฺติกา กุณฺฑกมตฺติกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สาสปปิฏฺนฺติ สาสปจุณฺณํ. ‘‘พินฺทุ พินฺทุ ¶ หุตฺวา’’ติ อิมินา อจฺจุสฺสนฺนํ โหตีติ เอตฺถ การณูปจารํ ทสฺเสติ. อจฺจุสฺสนฺนฺหิ การณํ โหติ, ‘‘พินฺทุ พินฺทุ หุตฺวา’’ติ านํ การิยํ โหติ. ‘‘ปฺุชิตุ’’นฺติ โสเธตุํ. คณฺฑุปฺปาทคูถมตฺติกนฺติ มหิลตาย คูถมยํ มตฺติกํ. อิมินา ลณฺฑมตฺติกนฺติ เอตฺถ ลณฺฑสทฺโท คูถปริยาโยติ ทสฺเสติ.
๒๙๙. น ภิกฺขเว ปฏิภานจิตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘อิตฺถิรูปกํ ปุริสรูปก’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา กึ อิตฺถิปุริสรูปเมว น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. ติรจฺฉานรูปมฺปิ กาตุํ วา ‘‘กโรหี’’ติ วตฺตุํ วา น ¶ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ทฺวารปาลนฺติ ทฺวารปาลรูปํ. ปสาทนียานีติ ปสาเทตพฺพานิ, ปสาเทตุํ อรหานีติ อตฺโถ.
๓๐๐. เอกงฺคณาติ อวิหารฏฺาเนน สมานภูมิภาคา. มุณฺฑจฺเฉทนคพฺโภติ มุณฺเฑน ฉาเทตพฺโพ คพฺโภ.
ตตฺถาติ วิชฺฌิตพฺพรุกฺเข. ‘‘กต’’นฺติ อิมินา กุลงฺกปาทกนฺติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ตํ อาหริมํ ภิตฺติปาทํ ปติฏฺาเปตุนฺติ สมฺพนฺโธ. วสฺสปริตฺตาณตฺถนฺติ วสฺโสทกปริตฺตาณตฺถํ. ‘‘มทฺทิตมตฺติก’’นฺติ อิมินา อุทฺทสุธนฺติ เอตฺถ สุธาสทฺทสฺส เลปนสุธํ ทสฺเสติ, โภชนสุธํ นิวตฺเตติ.
ปมุขนฺติ วิหารสฺส ปมุขํ. ยนฺติ ปเทสํ, หนนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส กตปเทสสฺสาติ โยชนา. ‘‘ปฆาน’’นฺติปิ วุจฺจตีติ ทีฆวเสน ‘‘ปฆาน’’นฺติปิ วุจฺจติ. อิมินา ปุริมปาเ รสฺสภาวํ ทีเปติ. ‘‘ปกุฏฺฏ’’นฺติปิ ปาโติ สสํโยควเสน ‘‘ปกุฏฺฏ’’นฺติปิ ปาโ. อิมินา ปุริมปาเ นิสํโยคภาวํ ทสฺเสติ. วํสนฺติ เวฬุํ. ตโตติ วํสโต. ‘‘โอสาเรตฺวา กต’’นฺติ อิมินา โอสาเรตฺวา กตํ โอสารกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ฉทนปมุข’’นฺติ อิมินา ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. จกฺกลยุตฺโตติ จกฺกเลน ยุตฺโต.
๓๐๑. ปานียทานภาชนนฺติ ปานียํ เทติ อเนนาติ ปานียทานํ, ตเมว ภาชนํ ปานียทานภาชนํ. ‘‘อุฬุงฺโก จ ถาลกฺจา’’ติ อิมินา ทฺเว ปานียสงฺขสฺส อนุโลมานีติ โยชนา.
๓๐๓. ทฺวารถกนกนฺติ ทฺวารํ ถเกติ อเนนาติ ทฺวารถกนกํ. คามทฺวาเรสุ ทฺวารถกนกํ วิย จกฺกลยุตฺตํ ทฺวารถกนกนฺติ โยชนา.
๓๐๕. อสฺสตริรถาติ ¶ อสฺสานํ วิเสเสน, อติสเยน วาติ อสฺสตโร, อถ วา ปกติอสฺเส ตรติ อติกฺกมตีติ อสฺสตโร, โส เอเตสุ รเถสุ ยุชฺชิตพฺโพติ อสฺสตรี, เตเยว รถาติ อสฺสตริรถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสฺสตรยุตฺตา รถา อสฺสตริรถา’’ติ. ตตฺถ ‘‘อสฺสตรยุตฺตา’’ติ อิมินา ‘‘อสฺสตรี’’ติ ปทสฺส อสฺสตฺถิตทฺธิตํ ทสฺเสติ. อามุตฺตมณิกุณฺฑลาติ ปทสฺส ‘‘สตํ กฺา ¶ สหสฺสานี’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘อามุตฺตมณิกุณฺฑลานี’’ติ. อิมินา นิการสฺส อากาโร โหตีติ ทสฺเสติ. กณฺเณสุ อามุตฺตํ มณิกุณฺฑลํ เอตาสนฺติ อามุตฺตมณิกุณฺฑลา กฺาโย.
ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต’’ติ. สีติภูโตติ เอตฺถ กิเลสาตปานํ อภาเวเนว สีติภูโต, น อฺเสนฺติ อาห ‘‘กิเลสาตปาภาเวนา’’ติ. ‘‘กิเลสูปธิอภาเวนา’’ติ อิมินา นิรุปธีติ เอตฺถ ขนฺธูปธิอภิสงฺขารูปธิอภาเวนาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติ.
อาสตฺติโยติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ วิสเยสุ, ภเวสุ วา สฺชนฺตีติ อาสตฺติโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปาทีสู’’ติอาทิ. ปตฺถนาโยติ ตณฺหาโย. อิมินา อาสตฺตีนํ สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ฉินฺทิตฺวา’’ติ อิมินา เฉตฺวาติ เอตฺถ เฉธาตุยา เฉทนตฺถํ ทสฺเสติ. วิเนยฺยหทเย ทรนฺติ เอตฺถ ‘‘วิเนยฺยา’’ติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวฺจ หทยสทฺทสฺส จิตฺตวาจกภาวฺจ ทรถสรูปฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺเต กิเลสทรถํ วิเนตฺวา’’ติ. ตตฺถ ‘‘จิตฺเต’’ติ อิมินา หทยสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘กิเลส’’ อิติ ปเทน ทรถสรูปํ, ‘‘วิเนตฺวา’’ติ อิมินา ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสติ. วยกรณนฺติ ปริพฺพยมูลํ. ตฺหิ วยํ กริยติ อเนนาติ วยกรณนฺติ วุจฺจติ. อิมินา วยสฺส กรณํ วยายิกํ, กรณตฺเถ อายิกปจฺจโย, วยายิกเมว เวยฺยายิกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
๓๐๗. อาเทยฺยวาโจติ เอตฺถ อาทิยิตพฺพาติ อาเทยฺยา, สา วาจา เอตสฺสาติ อาเทยฺยวาโจติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺส วจน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ตสฺสาติ อนาถปิณฺฑิกสฺส. สธนาติ สํวิชฺชมาน ธนา, อตฺตโน วา ธนวนฺโต. มนฺทธนาติ อปฺปธนา. อทาสีติ อนาถปิณฺฑิโก อทาสิ. อิตีติ เอวํ, ทตฺวา กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โสติ อนาถปิณฺฑิโก, อคมาสีติ สมฺพนฺโธ.
กหาปเณ ¶ สนฺถรีติ สมฺพนฺโธ. โกฏิยา กรณภูตาย, อาธารภูตาย วา. ปฏิปาเตตฺวาติ ปฏิหนาเปตฺวา ¶ . ตตฺถ ตสฺมึ าเน เย รุกฺขา วา ยา โปกฺขรณิโย วา ติฏฺนฺตีติ โยชนา. เตสนฺติ ตาสํ รุกฺขโปกฺขรณีนํ. สามฺฺหิ อเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํ. ปริกฺเขปปมาณนฺติ ปริณาหสฺส ปมาณํ. อสฺสาติ อนาถปิณฺฑิกสฺส.
เอวํ พหุธนํ จชนฺตสฺสาปิ คหปติโนติ โยชนา. โกฏฺกํ มาเปสีติ เอตฺถ อฺเ โกฏฺเก ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ทฺวารโกฏฺกปาสาท’’นฺติ.
วิหาราทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปาฬิยํ อาคเต ปริเวณาทโย จุทฺทส อุปกรเณ สงฺคณฺหาติ. อมฺหากํ ภควโต วิหารการาปนปสงฺเคน สตฺตนฺนมฺปิ พุทฺธานํ วิหารการาปนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิปสฺสิสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ วิปสฺสิสฺส ภควโต วิหารํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๒) การาเปสีติ สมฺพนฺโธ. ติคาวุตปฺปมาณํ ภูมึ สุวณฺณยฏฺิสนฺถเรน กิณิตฺวา วิหารํ การาเปสีติ โยชนา. เอเสว นโย ปรโตปิ. อฏฺกรีสปฺปมาณา ภูมิ อุสเภน ทสอุสภปฺปมาณา ยฏฺิยา ทฺวิสตยฏฺิปฺปมาณา โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘เอวํ อนุปุพฺเพน ปริหายนฺตี’’ติ วตฺวา สพฺพชนํ สํเวเชนฺโต อาห ‘‘สมฺปตฺติโย หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺมา สมฺปตฺติโย ปริหายนฺติ, ตสฺมา อลเมว สพฺพสมฺปตฺตีสุ วิรชฺชิตุํ, อลํ เอว สพฺพสมฺปตฺตีหิ วิมุจฺจิตุนฺติ โยชนา. ‘‘สพฺพสมฺปตฺตีสู’’ติ ปทฺหิ ‘‘วิมุจฺจิตุ’’นฺติ ปเทน วิภตฺติปริณามํ กตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๓๐๘. ขณฺฑผุลฺลสทฺทานํ อธิกรณภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขณฺฑนฺติ ฉินฺโนกาโส. ผุลฺลนฺติ ผลิโตกาโส’’ติ. ตตฺถ ‘‘ฉินฺโนกาโส’’ติ อิมินา ขณฺฑติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ ขณฺฑนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ผลิโตกาโส’’ติ อิมินา ผุลฺลติ ผลติ เอตฺถาติ ผุลฺลนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิสงฺขริสฺสตีติ เอตฺถ ปาฏิสทฺทสฺส ปากติกตฺถภาวํ, สงฺขริสฺสติสทฺทสฺส จ กรธาตุยา นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปากติกํ กริยตี’’ติ.
๓๑๐. เถโรติ ¶ สาริปุตฺตตฺเถโร, อาคจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ คิลานปฏิชคฺคนาทิ. อสฺสาติ เถรสฺส. อคฺคาสนนฺติอาทีสุ อคฺคสทฺโท ปมตฺโถปิ อุตฺตมตฺโถปิ ยุชฺชติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เถราสน’’นฺติอาทิ. อนฺตรา สตฺถีนนฺติ เอตฺถ อนฺตราติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ. สตฺถิสทฺโท จ อูรุสงฺขาโต ปาทวาจโกติ อาห ‘‘จตุนฺนํ ปาทานํ อนฺตเร’’ติ.
๓๑๕. ปติฏฺาเปสีติ ¶ เอตฺถ กํ วยํ กตฺวา ปติฏฺาเปสีติ อาห ‘‘อฏฺารสโกฏิปริจฺจาคํ กตฺวา’’ติ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
อาสนปฺปฏิพาหนาทิกถา
๓๑๖. วิปฺปกตโภชเนนาติ เอตฺถ วิปฺปกตสทฺโท อนิฏฺิตปริยาโยติ อาห ‘‘อนิฏฺิเต โภชเน’’ติ. ปกิริยิตฺถ, ปกิริยิสฺสเต วา ปกตํ, น ปกตํ วิปฺปกตนฺติ วิคฺคโห กาตพฺโพ, อตฺถโต ปน ‘‘กริยมาโน อนิฏฺิโต’’ติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถาติ าเน. อติสมีปนฺติ ภฺุชมานสฺส ภิกฺขุสฺส อติอาสนฺนํ. ตสฺสาติ ภฺุชมานสฺส ภิกฺขุสฺส. ปิวิตฺวา วาติ ยาคุํ ปิวิตฺวา วา. ขาทิตฺวา วาติ ขชฺชกํ ขาทิตฺวา วา. ริตฺตหตฺถมฺปีติ ตุจฺฉหตฺถมฺปิ. ปิสทฺเทน อามิสหตฺถํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โสติ ริตฺตหตฺโถ ภิกฺขุ.
อาปตฺตินฺติ ทุกฺกฏาปตฺตึ. ยนฺติ วิปฺปกตโภชนํ ภิกฺขุํ. โสติ ปจฺฉา อาคโต ภิกฺขุ. อยฺจ ภิกฺขูติ วิปฺปกตโภชโน อยฺจ ภิกฺขุ. เตนาติ วิปฺปกตโภชเนน นวเกน วา วุฑฺฒตเรน วา ภิกฺขุนา. กึ นวเกน วุฑฺฒตรํ อาณาเปตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘วุฑฺฒตรํ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โสติ วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ. ตโตติ อุทกํ อาหราเปตุํ อาณตฺติโต. ยนฺติ กมฺมํ.
โยติ ภิกฺขุ. ‘‘เอวรูปสฺสา’’ติ ปเทน ตสฺส นิยมนํ เวทิตพฺพํ. กาสสฺส เขฬมลฺลกํ เปตพฺพํ. ภคนฺทรอติสารานํ วจฺจกปาลํ เปตพฺพํ ¶ . อฺเสํ อฺานิ เปตพฺพานิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เขฬ…เป… โหนฺตี’’ติ. ยสฺมึติ ยสฺมึ คิลาเน. โยปิ เภสชฺชํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. เลสกปฺเปนาติ เอตฺถ เลสกปฺปสทฺทานํ อตฺถโต เอกตฺตา วุตฺตํ ‘‘อปฺปเกน สีสาพาธาทิมตฺเตนา’’ติ. ภิกฺขู คเณตฺวาติ เอตฺถ คณํ ตฺวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริจฺเฉทํ ตฺวา’’ติ. ตตฺถ ‘‘ปริจฺเฉท’’นฺติ อิมินา คณสทฺทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ตฺวา’’ติ อิมินา อิธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ.
เสนาสนคฺคาหกถา
๓๑๘. เสยฺยาติ กายปสารณสงฺขาตํ สยนกิริยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เสนาสนสงฺขาตํ เสยฺยํ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘มฺจฏฺานานี’’ติ. ‘‘เสยฺยาปริจฺเฉเทนา’’ติ อิมินา เสยฺยคฺเฆนาติ เอตฺถ อคฺฆสทฺทสฺส ปูชนตฺถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปริจฺเฉทนตฺถํ ทีเปติ. เอตฺถ จ อคฺฆสทฺทสฺส จตุตฺถกฺขเรน ยุตฺตภาโว เหฏฺา สมุจฺจยกฺขนฺธกวณฺณนา (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) โยชนาย วุตฺโตเยว. กาลนฺติ เสยฺยาปฏิคฺคหณสฺส กาลํ. คาหิยมานาติ คาหาปิยมานา. ‘‘อติเรกานิ อเหสุ’’นฺติ อิมินา อุสฺสารยึสูติ เอตฺถ อุทฺธํ สารยึสุ คจฺฉึสุ ปวตฺตึสูติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อติเรกานีติ จ ภิกฺขุปริจฺเฉทโต เสยฺยาปริจฺเฉทานิ อติเรกานิ. อนุภาคนฺติ เอตฺถ อนุ ปจฺฉา ทาตพฺโพ ภาโค อนุภาโคติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุน อปรมฺปิ ภาคํ ทาตุ’’นฺติ. อติมนฺเทสูติอาทิวจเนน กิฺจิมนฺเทสุ ภิกฺขูสุ เอเกกสฺส ภิกฺขุโน ทฺเว ติสฺโส เสยฺยา ทาตพฺพา. ยโต กิฺจิมนฺเทสุ ภิกฺขูสุ ทฺเว ตโย วิหารา ทาตพฺพาติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพ. ตตฺถาติ ‘‘น อกามา ทาตพฺโพ’’ติ วจเน. อนุภาเค คหิเตติ โยชนา. เยน อนุภาโค จ ปมภาโค จ คหิโต, โส ภิกฺขูติ โยชนา.
‘‘อุปจารสีมโต พหี’’ติ อิมินา นิสฺสีเมติ เอตฺถ สีมโต พหิ นิกฺขนฺตํ, นิสินฺนํ วา นิสฺสีมนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อุปจารสีมาย อาวาสวฑฺฒนวเสน อติวิตฺถารตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทูเร ิตสฺสาปี’’ติ. อุตุกาเลปีติ ¶ เหมนฺตคิมฺหกาเลปิ. ตสฺมิฺหิ กาเล สีตอุณฺหอุตุ ติขิโณ โหติ, ตสฺมา ตสฺเสว วิเสเสน อุตุกาโลติ นามํ ปากฏํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เหมนฺตคิมฺหกาเลปี’’ติ. ปิสทฺเทน วสฺสกาลํ อเปกฺขติ. ปุริมวสฺสูปนายิกทิวเส คาโห ปุริมโก, ปจฺฉิมวสฺสูปนายิกทิวเส คาโห ปจฺฉิมโก.
อนฺตรา ทฺวีหิ วสฺสูปนายิกทิวเสหิ มุตฺเต กาเล คาโห อนฺตรามุตฺตโก. เอกสฺมึ วิหาเรติ เอกิสฺสํ วิหารสีมายํ. เสนาสนสามิกาติ เสนาสนทายกา, เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ เสนาสนํ. อาวาสิกา น โอโลเกนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เสนาสเน. ปลุชฺชนฺตมฺปีติ วินสฺสนฺตมฺปิ. ภควา อาหาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ เสนาสนสฺส. อปรชฺชูติ อปรสฺมึ อหนิ อปรชฺชุ. คตายาติ อติกฺกมิตาย. ปวารณาย คตาย ปวารณทิวเส อติกฺกมิเต สติ อปรชฺชุ อนฺตรามุตฺตโก คาเหตพฺโพติ โยชนา.
ตนฺติ อนฺตรามุตฺตกํ. คาเหนฺเตนาติ คาหาเปนฺเตน. เตนาติ คณฺหนฺเตน. อฏฺมาเสติ จตฺตาโร เหมนฺตมาเส, จตฺตาโร จ คิมฺหมาเสติ อฏฺมาเส. กทาจิ ปฺจ คิมฺหมาเสติ นวมาเส วา. ขณฺฑํ วาติ ฉินฺนฏฺานํ วา. ผุลฺลํ วาติ ผลิตฏฺานํ วา. ปฏิสงฺขริตพฺพนฺติ ปากติกํ กาตพฺพํ. ทิวสํ เขเปตฺวาติ ปริเวเณ ทิวสํ เขเปตฺวา. ตตฺถาติ คหิตเสนาสเน. รตฺตินฺทิวนฺติ รตฺติ ¶ จ ทิโว จ รตฺตินฺทิวํ, สมาหารทฺวนฺโท, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. น ลพฺภตีติ สงฺฆตฺเถเรน น ลพฺภติ. อิทนฺติ เสนาสนํ.
อนฺตรามุตฺตกคาเหน อคเหตพฺพเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึ ปนา’’ติอาทิ. เตมาสจฺจเยน เตมาสจฺจเยนาติ ติณฺณํ มาสานํ อติกฺกเมน ติณฺณํ มาสานํ อติกฺกเมน. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ยสฺมึ ปนาติ เสนาสเน ปน. สกิเทวาติ เอกวารเมว. อยนฺติ เอสา กถา.
ตตฺถาติ ทุวิเธสุ เสนาสนคฺคาเหสุ. อุตุกาลนฺติ อุตุกาเล อาคจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตสํ ตทาว ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อกาโล นามาติ ¶ อุฏฺาปนสฺส อกาโล นาม นตฺถิ. เอกํ วา มฺจฏฺานํ วา เปตพฺพนฺติ โยชนา. เอโก วา เถโร อาคจฺฉตีติ โยชนา. อุพฺภณฺฑิกาติ อุกฺขิตฺตภณฺฑิกา.
พหูสูติ ตโย อาทึ กตฺวา พหูสุ ภิกฺขูสุ. ปโหตีติ เอเกกสฺส ภิกฺขุสฺส ปโหติ. ตตฺถาติ ปริเวเณ. ตสฺเสวาติ ปริเวณสามิกสฺเสว. เอวํ อปโหนฺเตสูติ เอวํ ปริเวณคฺเฆน อปโหนฺเตสุ. ปาสาทคฺเฆนาติ วิหารสงฺขาตสฺส ปาสาทสฺส ปริจฺเฉเทน. โอวรกคฺเฆนาติ คพฺภสฺส ปริจฺเฉเทน. เสยฺยคฺเฆนาติ จตุปฺจหตฺถปฺปมาณาย เสยฺยาย ปริจฺเฉเทน. มฺจฏฺาเนนาติ ทฺวิหตฺถวิตฺถารสฺส จตุหตฺถอายามสฺส มฺจสฺส าเนน. เอกมฺจฏฺานสฺส ทฺวินฺนํ ปีกานํ านตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอกปีกฏฺานวเสนา’’ติ. อิทํ นิสีทิตุํ สกฺกุเณยฺยวเสน วุตฺตํ. สเจ น สกฺกา นิสีทิตุํ, น ทาตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุโน ปน ิโตกาสมตฺตํ น คาเหตพฺพ’’นฺติ. เอตนฺติ ิโตกาสมตฺตํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอกมฺจฏฺานสฺส ติณฺณํ ชนานํ เอกปีกฏฺานภาเวน อปโหนฺตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอกํ มฺจฏฺานํ วา ติณฺณํ ชนานํ ทาตพฺพ’’นฺติ. หีติ สจฺจํ. ‘‘สีตสมเย’’ติ อิมินา อุณฺหสมเยปิ สพฺพทิวสํ อชฺโฌกาเส วสิตุํ น สกฺกาติ ทีเปติ. ปริฬาหสมเย ปน สกฺกา สพฺพรตฺตึ อชฺโฌกาเส วสิตุํ. กิฺจาปิ สกฺกา, สีตุณฺหกาเล ปน น ทาตพฺพตฺตา ปริฬาหสมเยปิ น ทาตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํ. เอกมฺจฏฺาเน วา เอกปีกฏฺาเน วา ติณฺณํ ชนานํ นิสีทนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาเถเรนา’’ติอาทิ. ตตฺถ มหาเถเรน วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. นิทฺทาครุโกติ นิทฺทาย ครุการโก. สีตํ อนุทหตีติ สีตํ มํ ปีเฬติ. เตนาติ มหาเถเรน. ทุติยตฺเถเรนาปีติ ปิสทฺโท มหาเถรํ อเปกฺขติ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อุกฺกาสิตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนว. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. ชมฺพุทีเป ปน เอกจฺเจ ภิกฺขู คาเหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. กิฺจิเทว มฺจฏฺานํ ¶ วา ปีฏฺานํ วาติ โยชนา. อยนฺติอาทิ ปุริมวจนสฺส นิคมนวเสน ปจฺฉิมวจนสฺส กถนตฺถาย วุตฺตวจนํ.
วสฺสาวาเส ¶ เสนาสนคฺคาโห เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อาคนฺตุกวตฺตนฺติ อาคนฺตุกสฺส วตฺตํ. อฺตฺถาติ อฺสฺมึ าเน. คนฺตฺวา วสิตุกาเมน อาคนฺตุเกนาติ โยชนา. วสฺสูปนายิกทิวสเมวาติ วสฺสํ อุปคมนทิวเสเยว. ตตฺถาติ อฺํ านํ. นคนฺตพฺพการณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วสนฏฺานํ วา หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. ตตฺราติ อฺสฺมึ าเน. เตนาติ สมฺพาธอสมฺปชฺชนการณา. ตสฺมาติ ยสฺมา น ผาสุํ วิหเรยฺย, ตสฺมา. ตํ วิหารนฺติ ยสฺมึ วสิตุกาโม, ตํ วิหารํ. ตตฺถาติ วิหาเร, วสนฺโต สุขํ วสิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. อุทฺเทสตฺถิโกติ อุทฺเทสํ อตฺถิโก, อุทฺเทเสน วา. กมฺมฏฺานสปฺปายตนฺติ กมฺมฏฺาเนน, กมฺมฏฺานสฺส วา สปฺปายภาวํ.
ตตฺถาติ อฺวิหารํ. คจฺฉนฺเตน ฆฏฺเฏตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ฆฏฺเฏตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ สกฏฺาเน. กึ น วตฺตพฺพาติ อาห ‘‘ตุมฺเห’’ติอาทิ. สลากภตฺตาทีนิ วา ยาคุขชฺชกาทีนิ วา นตฺถิ น วิชฺชนฺตีติ โยชนา. อุโปสถาคารสฺส ปริกฺขาโรติ สมฺพนฺโธ. ตุมฺหากํ วิหารสฺส อิทํ ตาฬฺเจว อิมํ สูจิฺจ สมฺปฏิจฺฉถาติ โยชนา. คมิยวตฺตนฺติ คมิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ. ‘‘ทหเรหี’’ติ ปทํ ‘‘อุกฺขิปาเปตฺวา’’ติ จ ‘‘คาหาเปตฺวา’’ติ จ ปททฺวเย การิตกมฺมํ, ‘‘ปตฺตจีวรภณฺฑิกาโย’’ติ ปทํ ‘‘อุกฺขิปาเปตฺวา’’ติ ปเท ธาตุกมฺมํ, ‘‘เตลนาฬิกตฺตรทณฺฑาทีนี’’ติ ปทํ ‘‘คาหาเปตฺวา’’ติ ปเท ธาตุกมฺมเมว. อตฺตานํ ทสฺเสนฺเตนาติ อตฺตานํ มนุสฺสานํ ปกาเสนฺเตน. วิตกฺกนฺติ ปจฺจยพาหุลฺลิกวิตกฺกํ. ‘‘สปริวาร’’นฺติ ปทํ ‘‘คจฺฉนฺตฺจา’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนํ. เอวฺหิ สติ สปริวารํ คจฺฉนฺตฺจาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น’’นฺติ ปเท ปน การกวิเสสนํ. เอวฺหิ สติ สปริวารํ นํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทิสฺวา’’ติ ปเท จ กิริยาวิเสสนเมว. เอวฺหิ สติ คจฺฉนฺตฺจ นํ ภิกฺขุํ สปริวารํ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺสา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ มนุสฺเสสุ. เอโก ปณฺฑิตมนุสฺโสติ สมฺพนฺโธ. อยํ กาโล วสฺสูปนายิกกาโล นามาติ โยชนา. ยตฺถาติ าเน. ตสฺสาติ เอกสฺส ปณฺฑิตมนุสฺสสฺส, วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. เต มนุสฺสา ยาจนฺตีติ สมฺพนฺโธ ¶ . อฺตฺถาติ อฺํ านํ. เมชฺชนฺติ อฺมฺํ สิเนหนฺตีติ มิตฺตา. สุขทุกฺเขสุ อมา สห วตฺตนฺตีติ อมจฺจา. มิตฺตาเยว อมจฺจาติ มิตฺตามจฺจา, เต. สมฺมนฺตยิตฺวาติ สมํ, สมฺมา วา มนฺตยิตฺวา. อิเธวาติ คาเม เอว, วิหาเร เอว วา. กสฺมา สาทิตุํ วฏฺฏติ, นนุ สพฺพเมตํ อกปฺปิยฺจ สาวชฺชฺจาติ อาห ¶ ‘‘สพฺพฺเหตํ กปฺปิยฺเจว อนวชฺชฺจา’’ติ. หิ ยสฺมา เอตํ สพฺพํ กปฺปิยฺจ อนวชฺชฺจ, ตสฺมา สพฺพํ สาทิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อุภยมฺปีติ มหาอฏฺกถากุรุนฺทีสุ วุตฺตวจนวเสน อุภยมฺปิ เอตํ วจนนฺติ สมฺพนฺโธ.
อาวาสิกวตฺตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปฏิกจฺเจว หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ปฏิกจฺเจวาติ อาคนฺตุกานํ อาคตโต ปมเมว. ปธานฆรวิหารมคฺโคติ ปธานฆรมคฺโค จ วิหารมคฺโค จ. มุทฺทเวทิกายาติ เจติยสฺส หมฺมิยเวทิกาย. กสฺมา อิทมฺปิ สพฺพํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘วสฺสํ วสิตุกามา หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. วสฺสํ วสิตุกามา สุขํ วสิสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธ. กตปริกมฺเมหิ อาวาสิเกหีติ สมฺพนฺโธ. ยโต กุลโต ปกติยา ลพฺภติ, ตสฺมึ กุเล วสฺสาวาสิกํ ปุจฺฉิตพฺพนฺติ โยชนา. น ทินฺนปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ น ทินฺนํ. หีติ ยสฺมา. อุปทฺทุตาติ อุปคนฺตฺวา, ภุสํ วา ปีฬิตา. ตตฺถาติ มนุสฺเสสุ. เยติ มนุสฺสา. วสฺสาวาสิเก คาหิเตติ วสฺสาวาสิเก เสนาสเน คาหาปิยมาเน. คาหิตภิกฺขูนนฺติ คาหาปิตภิกฺขูนํ. วสฺสาวาสิกนฺติ วสฺสํ อาวสนฺตานํ ทาตพฺพํ จีวรํ. คาหณกาโลติ คาหาปนกาโล. อุปกฏฺโติ อาสนฺโน. ฉาตกาทีหีติ อาทิสทฺเทน โรคาทโย สงฺคณฺหาติ. ยนฺติ จีวรํ. ตโตติ จีวรโต. ตนฺติ วจนํ. ตทนุรูเปนาติ เตสํ มนุสฺสานํ วจนสฺสานุรูเปน. เตสํ เตสนฺติ มนุสฺสานํ, วสฺสาวาสิกํ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ.
ยสฺสาติ ภิกฺขุโน. โสติ ภิกฺขุ. อิติ วทนฺตีติ โยชนา. ตนฺติ จีวรํ. ปฏิกฺกมฺมาติ ปฏิกฺกมิตฺวา. วิหารโต อปสกฺกิตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺราติ คาเม. อุปนิกฺเขปํ เปตฺวาติ กปฺปิยวตฺถุํ วา อกปฺปิยวตฺถุํ วา อารามิกาทีนํ หตฺเถ อุปนิกฺเขปํ เปตฺวา. วิหาเรติ วิหารสฺส, วิหาเร วสฺสํ วสนฺตสฺส วา. อปุจฺฉิตฺวาปีติ ปิสทฺเทน ¶ ‘‘ปุจฺฉิตฺวาปี’’ติ อตฺถํ ทสฺเสติ. เตสนฺติกุลานํ. วตฺตนฺติ ชคฺคนาทิวตฺตํ. เตสนฺติ กุลานํ. อาคตฺจ ตนฺติ ตํ ปํสุกูลิกํ อาคตฺจ วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ปํสุกูลิเกน. ทาตุํ น อิจฺฉนฺตีติ สงฺฆสฺส อาจิกฺขนฺเตปิ สงฺฆสฺส ทาตุํ น อิจฺฉนฺติ. สภาโค ภิกฺขูติ อตฺตนา สภาโค ภิกฺขุ. เอตนฺติ วสฺสาวาสิกํ. ปํสุกูลิกสฺส น วฏฺฏติ, กสฺมา? คหปติจีวรตฺตา. อิตีติอาทิ นิคมนํ. สทฺธาเทยฺเยติ สทฺธาย ทาตพฺเพ วสฺสาวาสิกลาภวิสเย.
ตตฺรุปฺปาเทติ ตสฺมึ วิหาเร อุปฺปชฺชนกลาภวิสเย. ภณฺฑปฏิจฺฉาทนนฺติ ปฏิจฺฉาทนจีวรภณฺฑํ. จีวรภณฺฑเมว หิ ยสฺมา อเนน สรีรํ ปฏิจฺฉาทิยติ, ตสฺมา ภณฺฑปฏิจฺฉาทนนฺติ ¶ วุจฺจติ. คาเหถาติ ภิกฺขูหิ คาหาเปถ. คาเหตพฺพนฺติ ภิกฺขูหิ คาหาเปตพฺพํ. วตฺถุ ปนาติ สาฏกโต อฺํ กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา วตฺถุ ปน. กสฺมา วฏฺฏติเยว, นนุ อกปฺปิยวตฺถุ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘กปฺปิยการกานฺหิ’’ติอาทิ. ตตฺถ หิ ยสฺมา อนฺุาตํ, ตสฺมา วฏฺฏติเยวาติ โยชนา. ทินฺนวตฺถุโต อุปฺปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธ.
ยนฺติ วตฺถุ ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ กปฺปิยการกานํ หตฺเถ ทินฺนวตฺถูสุ. ตนฺติ วตฺถุ อุปนาเมนฺเตหีติ สมฺพนฺโธ. ครุภณฺฑํ โหติ, ครุภณฺฑตฺตา อฺเสุ ปจฺจเยสุ น อุปนาเมตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ปุคฺคลวเสเนวาติ ‘‘ภิกฺขู จีวเรน กิลมนฺติ, เอตฺตกํ นาม ตณฺฑุลภาคํ ภิกฺขูนํ จีวรํ กาตุํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติอาทินา ปุคฺคลํ ปรามสิตฺวา ปุคฺคลวเสเนว. สงฺฆวเสนาติ ‘‘สงฺโฆ จีวเรน กิลมตี’’ติอาทินา สงฺฆวเสน น กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ ปุคฺคลวเสน อปโลกนกมฺมสฺส อกตฺตพฺพตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วตฺถุวเสน ตสฺเสว อกตฺตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชาตรูปรชตวเสนาปี’’ติอาทิ. กปฺปิยภณฺฑวเสนาติ จีวรตณฺฑุเลหิ อวเสสสฺส กปฺปิยภณฺฑสฺส วเสน. จีวรตณฺฑุลานฺหิ วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘กปฺปิยภณฺฑวเสนา’’ติ เอตฺถ เตหิ อวเสโส กปฺปิยภณฺโฑว คเหตพฺโพ. ตํ ปนาติ อปโลกนกมฺมํ ปน. กตฺตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. สุภิกฺขนฺติ สมิทฺธภิกฺขํ. สุลภปิณฺฑนฺติ ¶ สุเขน ลภปิณฺฑํ. ทฺวีหิ ปเทหิ อฺมฺสฺส การณํ ทสฺเสติ, สุภิกฺขตฺตา สุลภปิณฺฑํ, สุลภปิณฺฑตฺตา สุภิกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ.
เอวํ จีวรปจฺจยํ สลฺลกฺเขตฺวา เสนาสนํ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. กาเลติ คาหาปนสฺส กาเล. วุตฺตนฺติ มหาอฏฺกถาย วุตฺตํ. กสฺมา ทฺเว สมฺมนฺนิตพฺพา, นนุ เอกมฺปิ สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิ. ตตฺถ หิ ยสฺมา คาเหสฺสติ, ตสฺมา ทฺเว สมฺมนฺนิตพฺพาติ โยชนา. เอเกน หิ สมฺมุติลทฺเธน สกฺกา ปรํ คาหาเปตุํ, อตฺตนา ปน อตฺตโน ปาเปตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ทฺวีสุ สมฺมเตสุ นวโก วุฑฺฒสฺส, วุฑฺโฒ จ นวกสฺสาติ อุโภ อฺมฺํ คาเหสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. สมฺมนฺนิตพฺพาติ เอกโต สมฺมนฺนิตพฺพา. อฏฺปิ โสฬสปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน ตโต อธิกมฺปิ เอกโต สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. สตฺตสติกกฺขนฺธเก อุพฺพาหิกสมฺมุติยํ (จูฬว. ๔๕๖) อฏฺปิ ชนา เอกโตว สมฺมตาติ วจนฺเจตฺถ สาธกํ. นิคฺคหกมฺมเมว หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส น กโรตีติ ทฏฺพฺพํ. เตสนฺติ อฏฺโสฬสชนานํ, สมฺมุติ วฏฺฏติเยวาติ สมฺพนฺโธ. กินฺติ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ อาห ‘‘เจติยฆร’’นฺติอาทิ.
อาสนฆรนฺติ ¶ ปฏิมาฆรํ. มคฺคโปกฺขรณีนํ สมีเป กตา สาลาโย อุปจารวเสน วุจฺจนฺติ ‘‘มคฺโค’’ติ จ ‘‘โปกฺขรณี’’ติ จ. ตา หิ สาลาโย อุปจารสีมพฺภนฺตรคเต คามาภิมุขมคฺเค จ อนฺโตอุปจารสีมายํ ขณิตา ยตฺถ กตฺถจิ โปกฺขรณิโย จ กรียนฺติ, อิติ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ โยชนา. อเสนาสนํ ทสฺเสตฺวา เสนาสนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิหาโร’’ติอาทิ. รุกฺขมูลนฺติ ฉนฺนกวาฏพทฺธรุกฺขมูลํ. เอเสว นโย เวฬุคุมฺเพปิ. คาเหนฺเตน จ คาเหตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆิโกติ ตตฺรุปฺปาโท. เตสูติ ทฺวีสุ จีวรปจฺจเยสุ. ยนฺติ จีวรปจฺจยํ. ตสฺสาติ จีวรปจฺจยสฺส. ิติกโตติ ปพนฺธวเสน ิตฏฺานโต. อิตโรติ ปมํ คหิตจีวรปจฺจยโต อิตโร.
อปฺปตายาติ ¶ อปฺปภาวโต, คาหิยมาเนติ สมฺพนฺโธ. ปริเวณคฺเฆนาติ ปริเวณปริจฺเฉเทน. ลภนฺตีติ ปริเวณสามิกา ภิกฺขู ลภนฺติ. ตนฺติ ปริเวณํ. วิชเฏตฺวาติ วิชฏํ กตฺวา, ทฺเว วา ตโย วา โกฏฺาเส กตฺวาติ อตฺโถ. ปกฺขิปิตฺวาติ ภาคโกฏฺาสํ ปกฺขิปิตฺวา. น เอวํ กาตพฺพนฺติ ยถา มหาสุมตฺเถโร อาห, ตถา น กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. อกาตพฺพการณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มนุสฺสา หี’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ปริเวเณ, ปวิสิตพฺพํ อิติ อาหาติ โยชนา. เอตฺถาติ เอตสฺมึ คาหณฏฺาเน. ปฏิกฺโกสตีติ ปฏิเสเธติ. ปฏิกฺโกสนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มา อาวุโส’’ติอาทิ. อิติ วุตฺตํ, อิติ ปฏิกฺโกสตีติ โยชนา. เอโก หิ อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. ตสฺสาติ มหาเถรสฺส. สงฺคหนฺติ ภิกฺขูนํ สงฺคหํ. ตนฺติ มหาเถรํ.
เอวํ วตฺตพฺพนฺติ เอวํ วกฺขมานนเยน วตฺตพฺพํ. ปจฺจยํ ธาเรถ, อิติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. ปาปุณาติ อาวุโส อิติ วุตฺเตติ โยชนา. ‘‘คหิตํ โหตี’’ติ อิมินา ‘‘คณฺหถ, คณฺหามี’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนกาลวเสน วุตฺตตฺตา คหิตํ โหตีติ ทสฺเสติ. อตีตอนาคตกาลวเสน อคหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. สตุปฺปาทมตฺตนฺติ คหเณ สติยา อุปฺปาทนมตฺตํ. เอตฺถาติ เสนาสนปจฺจยคหณฏฺาเน.
โยปีติ ยมฺปิ. อุปโยคตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, ยมฺปิ ปจฺจยํ วิสฺสชฺเชตีติ โยชนา. ปจฺจยนฺติ จ จีวรปจฺจยํ. อยมฺปีติ อยมฺปิ ปจฺจโย. ปิสทฺโท มหาลาภปริเวเณ ปจฺจยํ สมฺปิณฺเฑติ. ตสฺมึเยว ปริเวเณติ ตสฺมึ ปํสุกูลิเกน คหิตปริเวเณ เอว. อฺสฺสาติ ปํสุกูลิกโต อฺสฺส ภิกฺขุสฺส. ปํสุกูลิโก ‘‘อหํ วสามี’’ติ เสนาสนํ ชคฺคิสฺสติ. อิตโร ‘‘อหํ ปจฺจยํ คณฺหามี’’ติ เสนาสนํ ชคฺคิสฺสตีติ โยชนา. ทฺวีหิ การเณหีติ วสนคหณวเสน ทฺวีหิ การเณหิ. ปํสุกูลิเก คณฺหนฺเตติ สมฺพนฺโธ. อิธาติ เสนาสเน. เตนาติ ¶ ปํสุกูลิเกน. เหฏฺาติ เสนาสนสฺส เหฏฺา, ิตํ อฺํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ปํสุกูลิเกน ¶ , กิฺจิ วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. วุตฺถวสฺสสฺส ปํสุกูลิกสฺสาติ โยชนา. วฏฺฏตีติ ปํสุกูลิกสฺส วฏฺฏติ. ตสฺมึ เสนาสเนติ ปํสุกูลิเกน คหิตเสนาสเน. เยสํ ปนาติ มนุสฺสานํ ปน. เตสนฺติ มนุสฺสานํ.
ถูปํ กตฺวาติ เจติยํ กตฺวา. ตสฺสาติ ถูปสฺส. เตน ภิกฺขุนาติ วสฺสาวาสิกํ คาหกภิกฺขุนา. ตนฺติ โภชนสาลํ. คาเหตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพมิทนฺติ สพฺพํ อิทํ วจนํ.
ปาฏิปทอรุณโตติ วสฺสูปนายิกทิวสสงฺขาตสฺส ปาฏิปทสฺส อรุณุคฺคมนโต. วิตกฺกจาริโกติ ‘‘กตฺถ นุ โข วสิสฺสามี’’ติอาทินา วิตกฺเกน จรเณ อนุยุตฺโต. เสนาสนํ ยาจตีติ เสนาสนคฺคาหาปกํ เสนาสนํ ยาจติ. คหิตนฺติ สงฺเฆน คหิตํ. ยตฺถาติ าเน. วสฺสูปคเตหิ วตฺตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ปุนปฺปุนํ, สมํ วา เจติยงฺคณาทึ มฺุจนฺติ โสเธนฺติ อิมาหีติ สมฺมฺุจนิโย. มุจิธาตุ โสธนตฺเถ ยุปจฺจโย กรณตฺเถ โหติ. ตาลุโช ปมกฺขโร. สุลภา เจ ทณฺฑกา, เอเกเกน ทฺเว ติสฺโส ยฏฺิสมฺมฺุจนิโย พนฺธิตพฺพา. สุลภา เจ สลากา, ฉปฺจมุฏฺิสมฺมฺุจนิโย พนฺธิตพฺพาติ อตฺโถ. ปฺจ ปฺจ อุกฺกาติ อรฺวิหาเรสุ ปริสฺสยวิชานนตฺถํ ปฺจ ปฺจ อคฺคิอุกฺกา โกฏฺเฏตพฺพา ฉินฺทิตพฺพาติ อตฺโถ.
‘‘นิพทฺธวตฺตํ เปตฺวา’’ติ เอตฺถ อกตฺตพฺพวตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วตฺตํ กโรนฺเตหิ จา’’ติอาทิ. ตตฺถ วตฺตํ กโรนฺเตหิ จ เอวรูปํ อธมฺมิกวตฺตํ น กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. หิ สจฺจํ, สพฺเพว เอเต อุทฺเทสาทโย ปปฺจาติ โยชนา. ปปฺเจนฺติ สํสาเร จิรํ เปนฺตีติ ปปฺจา. มูคพฺพตนฺติ มูคานํ วตํ, มูเคหิ กตฺตพฺพํ วา, มูเคน วิย วา อมูเคหิ กตฺตพฺพํ วตํ. เอวํ อกาตพฺพวตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กาตพฺพวตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริยตฺติธมฺโม นามา’’ติอาทิ. ติวิธมฺปีติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติปฺปการมฺปิ. อวยวปริยตฺติธมฺโมปิ อวยวิปริยตฺติธมฺมํ, อวยวิปริยตฺติธมฺโม ¶ วา อวยวปริยตฺติธมฺมํ ปติฏฺาเปติ, ตสฺมา ปริยตฺติธมฺโม อตฺตนาปิ อตฺตานํ ปติฏฺาเปสีติ เวทิตพฺพํ. อุทฺทิสถาติ ปริยตฺตึ อุทฺทิสถ. โสเธตฺวา…เป… อุปสมฺปาเทถาติ เอตฺถ โสธนํ นาม สพฺเพสํ อาจารกุลปุตฺตานํ อุปปริกฺขนํ. โสเธตฺวา นิสฺสยํ เทถาติ เอตฺถ โสธนํ นาม ภิกฺขุสภาคตํ อุปปริกฺขนํ. หีติ สจฺจํ. กุลปุตฺโตติ อาจารกุลปุตฺโต. ยตฺตกานิ ธุตงฺคานิ สมาทิยิตุํ สกฺโกถาติ โยชนา. อนฺโตวสฺสํ นาเมตนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนเมตํ. เอตสฺมึ อนฺโตวสฺเสติ หิ อตฺโถ, ภวิตพฺพนฺติอาทีสุ ¶ สมฺพนฺธิตพฺพํ. สกลทิวสนฺติ สกลทิวสมฺหิ, อปฺปมตฺเตหีติ สมฺพนฺโธ. เอกจาริกวตฺตนฺติ เอกเกน จริตพฺพํ วตฺตํ. ภสฺเสติ วจเน. ทสวตฺถุกกถนฺติ อปฺปิจฺฉตาทิทสวตฺถุก กถํ.
วิคฺคาหิกปิสุณผรุสวจนานีติ วิคฺคหํ กลหํ ชเนตีติ วิคฺคาหิกํ, วิคฺคาหิกวจนฺจ ปิสุณวจนฺจ ผรุสวจนฺจ วิคฺคาหิกปิสุณผรุสวจนานิ. มนสิการพหุลา วิหรถ อิติ โอวทิตพฺพาติ โยชนา. ทนฺตกฏฺขาทนวตฺตนฺติ เหฏฺา อทินฺนาทานวณฺณนายํ วุตฺตํ ทนฺตกฏฺขาทเน, ทนฺตกฏฺขาทนสฺส วา วตฺตํ. ‘‘ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปนฺเตน น กเถตพฺพ’’นฺติ อิมินา กเถนฺเต ปมาเทน ปตฺโต ภิชฺเชยฺยาติ ปตฺตสฺส คุตฺตตฺถาย กถนํ นิวาเรติ. อาจิกฺขิตพฺพาติ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
โกจิ ทายโกติ สมฺพนฺโธ. อาคนฺตุโก ภิกฺขูติ จีวรคฺคาหิตโต ปจฺฉา อาคโต อาคนฺตุโก ภิกฺขุ. สงฺฆตฺเถโรติ อาวาสิกสงฺฆตฺเถโร. ปมภาคนฺติ ปุพฺเพ คาหิตํ ปมภาคํ, ปริวตฺเตตฺวาติ ปุพฺเพ คาหิตภาเคน ปจฺฉา ทาตพฺพํ วสฺสาวาสิกํ ปริวตฺเตตฺวา. อาคนฺตุกสฺส วสฺสคฺเคน ปตฺตฏฺาเน อาคนฺตุกสฺส ทาตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘อาคนฺตุกสฺสา’’ติ ปทํ ปุพฺพาปรํ อเปกฺขติ. ตสฺมา ทฺวินฺนํ ปทานํ มชฺเฌ วุตฺตํ. ปมวสฺสูปคตาติ ปมวสฺสูปนายิกทิวเส วสฺสูปคตา. ‘‘ทฺเว ตีณิ จตฺตารี’’ติ วจนสฺส วา พหูนํ ภิกฺขูนํ วา พฺยาปนตฺถาย ‘‘ลทฺธํ ลทฺธ’’นฺติ วิจฺฉาวเสน วุตฺตํ. เตน ปนาติ อาคนฺตุเกน ¶ ปน. ปมวสฺสูปคเตหิ อปฺปเก ลทฺเธ ปจฺฉิมวสฺสูปนายิกทิวเส ทาตพฺพานํ วสฺสาวาสิกานํ พหุเกปิ อยํ นโย าตพฺโพติ กตฺวา น วุตฺโต.
ทฺวีสุปีติ ปม ทุติยวเสน ทฺวีสุปิ. วสฺสูปคตา ภิกฺขู ภิกฺขาย กิลมนฺตา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อิธาติ าเน. วสนฺตาติ เอกโต วสนฺตา. ทฺเว ภาคา โหม สาธุ วตาติ โยชนา. สาธุ วตาติ เอกํเสน สุนฺทรา ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ. เยสนฺติ ภิกฺขูนํ. ตตฺถาติ าติปวาริตฏฺาเนสุ. ปวารณายาติ ปวารณาทิวเส. เตสูติ ภิกฺขูสุ. เยติ ภิกฺขู. ตตฺถาติ าติปวาริตฏฺาเนสุ. กสฺมา อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ, นนุ เต สาทิยนฺตีติ อาห ‘‘สาทิ ยนฺตาปิ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ หีติ ยสฺมา. ‘‘เนว วสฺสาวาสิกสฺส สามิโน’’ติ อิมินา เตสํ วสฺสจฺฉินฺนตํ ทีเปติ. เนว อทาตุํ ลภนฺตีติ ปมเมว กติกวตฺตสฺส กตตฺตา อทาตุํ เนว ลภนฺติ, สพฺเพสํ โน อมฺหากนฺติ โยชนา. อิธาติ าเน. ตนฺติ กติกวตฺตํ. เอโก ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ ภิกฺขูนํ. ตตฺถาติ สภาคฏฺาเน. วสิตฺวา อาคตานํ เตสํ ภิกฺขูนนฺติ ¶ โยชนา. น ลพฺภติ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนา. อิเมสนฺติ วสฺสาวาสิอปฺปตฺตกานํ เอกจฺจานํ. คาหิตสทิสเมวาติ วสฺสาวาสิกสฺส คาหิเตน สทิสเมว. เตสเมวาติ เอกจฺจานเมว.
ปกฺกนฺโตปีติ อฺํ านํ ปกฺกมนฺโตปิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เตน ภิกฺขุนา กตํ ปานียอุปฏฺปนาทิกมฺมํ ภตินิวิฏฺํ ภติยา ิตนฺติ โยชนา. อปโลกนกมฺมํ กตฺวา คาหิตํ สงฺฆิกนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆิกนฺติ ตตฺรุปฺปาทํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิพฺภนฺโตปีติ ปิสทฺโท ปเคว ฉินฺนวสฺโสติ ทสฺเสติ. ปจฺจยวเสเนวาติ สทฺธาเทยฺยปจฺจยวเสน. วทนฺตีติ เกจิ วทนฺติ.
ทิสํคมิโก ภิกฺขุ วิพฺภมตีติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺเสติ วสฺสาวาสิกทายกมนุสฺเส. สมฺมุขาติ อาวาสิกสฺส สมฺมุขา. สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวาติ ‘‘สุฏฺุ ทสฺสามา’’ติ ปฏิจฺฉาเปตฺวา. ยสฺส คาหิตนฺติ ยสฺส ภิกฺขุโน เสนาสนํ คาหิตํ. เสนาสนสามิกสฺสาติ เสนาสนทายกสฺส ปุตฺตธีตาทโยติ ¶ สมฺพนฺโธ. เสนาสเน เทมาติ เสนาสนสฺส เทม. ตตฺถาติ เสนาสเน. เอกเมว วตฺถํ ทาตพฺพํ. กสฺมา? ปุคฺคลสฺส อทตฺวา เสนาสนสฺเสว ทาตพฺพตฺตา. วสฺสาวาสิกฏฺิติกายาติ วสฺสาวาสิกคาหิตสฺส ิติกาย. เอเสว นโยติ เสนาสนสฺเสว ทินฺนตฺตา เอเสว นโย. ตสฺเสว โหนฺตีติ ปุคฺคลสฺเสว ทินฺนตฺตา ตสฺเสว โหนฺติ.
ทุติโย เถราสเน คาหิโต โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปมภาคสฺส สามเณรสฺส คาหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘วรภาคํ สามเณรสฺส ทตฺวา’’ติ. อุโภปีติ ทฺเว เถรสามเณเรปิ. สยเมวาติ ทายโก สยเมว. ยนฺติ วสฺสาวาสิกํ. ยสฺสาติ เถรสฺส วา สามเณรสฺส วา.
อิโตติ วุตฺตนยโต. ทหรสามเณรสฺสาติ ตรุณสฺส สามเณรสฺส. โสติ ฆรสามิโก. นนฺติ ปตฺตชนํ. ยสฺสาติ ภิกฺขุโน. เตสนฺติ มนุสฺสานํ. ยถาภูตํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ วิพฺภมกาลงฺกตการณํ ยถาภูตํ อาจิกฺขิตพฺพํ. สุทฺธปํสุกูลิกาเยวาติ อฺเหิ อมิสฺสา สุทฺธา ปํสุกูลิกาเยวาติ. อิทํ เนวาสิกวตฺตนฺติ นิคมนํ.
อุปนนฺทวตฺถุกถา
๓๑๙. อยมตฺโถติ อยํ วกฺขมาโน อตฺโถ, เอวํ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ คามเก ¶ . ตนฺติ เสนาสนํ, คณฺหนฺเตเนวาติ สมฺพนฺโธ. อิธาติ สาวตฺถิยํ. มุตฺตนฺติ เต เสนาสนํ มฺุจิตํ โหติ. ตตฺราปีติ คามเกปิ. อุภยตฺถาติ สาวตฺถิยํ, คามเก จาติ อุภยตฺถ.
เอตฺถาติ อุปนนฺทวตฺถุสฺมึ. กถนฺติ เกน ปกาเรน ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อิธาติ สาสเน. เอกจฺโจ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺราปีติ สามนฺตวิหาเรปิ ¶ . ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. อิธาติ เสนาสเน. อาลยมตฺตนฺติ จิตฺตุปฺปาทมตฺตํ. อิจฺจสฺสาติ อิติ อสฺส, เอวํ อสฺส ภิกฺขุสฺสาติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ ‘‘คหเณน คหณ’’นฺติอาทิเก จตุกฺเก. โย ปน คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. อุปจารสีมาติกฺกเมติ นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ, ภาเวน ภาวลกฺขเณ วา. ตตฺถาติ อฺสฺมึ วิหาเร ปจฺจาคจฺฉติ, วฏฺฏติ, เสนาสนคฺคาโห น ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อธิปฺปาโย.
๓๒๐. โยติ ภิกฺขุ. มหนฺตตโร วา ทหรตโร วาติ อตฺตโน มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา โหติ. โส ภิกฺขุ ติวสฺสนฺตโร นามาติ โยชนา. เอกสฺส ภิกฺขุโน ติณฺณํ วสฺสานมนฺตเร ิโต ติวสฺสนฺตโร อฺโ ภิกฺขุ. ตตฺถาติ ภิกฺขูสุ. อิเม สพฺเพติ ติวสฺสนฺตรทฺวิวสฺสนฺตรสมานวสฺสิเก อิเม ภิกฺขู, ลภนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยํ ติณฺณํ ปโหตีติ มฺจปีวินิมุตฺตํ ยํ อาสนํ ติณฺณํ สุขํ นิสีทิตุํ ปโหติ, ตถารูเป อาสเนปิ ทฺเว ทฺเว หุตฺวา นิสีทิตุํ ลภนฺตีติ โยชนา. อปิสทฺเทน มฺจปีานิ อเปกฺขติ. อิทํ ปจฺฉิมทีฆาสนํ. อนุปสมฺปนฺเนนาปีติ ปิสทฺโท ปเคว อุปสมฺปนฺเนนาติ ทสฺเสติ.
หตฺถิกุมฺเภติ หตฺถิสิโรปิณฺเฑ. อิมินา หตฺถิสทฺเทน หตฺถิกุมฺโภ คหิโต อวยวูปจาเรน วา อุตฺตรปทโลเปน วาติ ทสฺเสติ. หตฺถี วิยาติ หตฺถี, ภูมิภาโค, หตฺถิมฺหิ ปติฏฺิโต ปาทสงฺขาโต นโข อิมสฺสาติ หตฺถินขโก, ปาสาโท. เอตํ ‘‘หตฺถินขโก’’ติ นามํ เอวํกตสฺส ปาสาทสฺส นามนฺติ โยชนา. ‘‘สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานี’’ติ ปทํ ‘‘กวาฏานิ มฺจปีานิ ตาลวณฺฏานี’’ติ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํ. ยํกิฺจิ จิตฺตกมฺมกตํ อตฺถิ, สพฺพํ วฏฺฏตีติ โยชนา. ปาสาทสฺส เทมาติ สมฺพนฺโธ. ปาเฏกฺกนฺติ ปาสาทโต วิสุํ. ปฏิคฺคหิตเมวาติ สพฺพํ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. โคนกาทีนิ อฏฺารส อตฺถรณานิ ปริภฺุชิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. คิหิวิกฏนีหาเรนาติ คิหีหิ วิเสเสน ยถากามํ กริยตีติ คิหิวิกฏํ, คิหิสนฺตกํ. ‘‘คิหิวิกฏ’’นฺติ นีหาโร อภินีหาโร คิหิวิกฏนีหาโร, เตน. ลพฺภนฺตีติ นิสีทิตุเมว ลพฺภนฺติ. ตตฺราปีติ ธมฺมาสเนปิ.
อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถา
๓๒๑. เอตานีติ ¶ ¶ ครุภณฺฑานิ. ตตฺถาติ ราสิวเสน ปฺจสุ สรูปวเสน ปฺจวีสติยา ครุภณฺเฑสุ. อาคนฺตฺวา, อาภุโส วา รมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม. เตสํเยวาติ ปุปฺผารามผลารามานเมว. ‘‘ปิโตกาโส’’ติ อิมินา วตฺถุสทฺทสฺส ภูมิเภทตฺถํ ทสฺเสติ. วสติ อาราโม ปติฏฺหติ เอตฺถาติ อารามวตฺถุ. เตสุ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน นวภูมิภาคโต อฺสฺส โปราณภูมิภาคสฺสปิ อารามวตฺถุภาวํ วิกปฺเปติ. วิเสเสน จตุอิริยาปเถ หรติ ปวตฺเตติ เอตฺถาติ วิหาโร. ตสฺสาติ วิหารสฺส. จตุนฺนํ มฺจานนฺติ นิทฺธารณตฺเถ สามิวจนํ. อฺตโร มฺโจ นามาติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ‘‘โลเหน กตา กุมฺภี’’ติ อิมินา โลหกุมฺภีติ เอตฺถ มชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติ. โลหมยา กุมฺภี โลหกุมฺภีติ วจนตฺโถปิ ยุชฺชเตว. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา โลเหน กตํ ภาณกํ, โลเหน กโต วารโก, โลเหน กตํ กฏาหนฺติ อตฺถํ อติทิสติ. เอตฺถาติ ภาณกวารกกฏาเหสุ. อรฺชโรติ อติมหนฺตตฺตา อรํ ขิปฺปํ ชรติ วินาเสตีติ อรฺชโร. อถ วา ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อรฺชโร ลการานํ รกาเร กตฺวา.
คาถาวเสน นิคมนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เอวํ ปกาสยีติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว ครุภณฺฑานิ ทฺวิสงฺคหานิ โหนฺติ, ตติยํ ครุภณฺฑํ จตุสงฺคหํ โหติ, จตุตฺถํ ครุภณฺฑํ นวโกฏฺาสํ โหติ, ปฺจมํ ครุภณฺฑํ อฏฺเภทนํ โหติ, อิติ อิมินา ปกาเรน ปฺจนิมฺมลโลจโน นาโถ ปฺจหิ ราสีหิ ปฺจวีสวิธํ ครุภณฺฑํ ปกาสยีติ โยชนา.
ตตฺราติ ครุภณฺเฑ. หีติ วิตฺถาโร. สพฺพมฺปิ อิทํ ครุภณฺฑํ อวิสฺสชฺชิยนฺติ วุตฺตนฺติ โยชนา. อิธาติ อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ. ปริวาเร ปน อาคตนฺติ สมฺพนฺโธ.
ปฺจ ราสโย มเหสินา วุตฺตาติ โยชนา. เอตฺถาติ ปริวาเร.
ตตฺราติ ¶ ‘‘ปริวตฺตนวเสนา’’ติ วจเน. อิทํ ครุภณฺฑํ อุปเนตุนฺติ สมฺพนฺโธ. นิจฺจํ ติฏฺนฺตีติ ถาวรา, าธาตุ วรปจฺจโย, าการสฺส ถากาโร. อิมินา อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถูนิ คเหตพฺพานิ. อวิสฺสชฺชิยอเวภงฺคียตฺตา ครุ อลหุกํ ภณฺฑํ ครุภณฺฑํ. อิมินา มฺจาทีนิ เอกวีสติ ครุภณฺฑานิ คเหตพฺพานิ. ถาวเรติ อาธาเร ภุมฺมํ, ปริยาปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. อถ วา นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ถาวเรสูติ หิ อตฺโถ, เขตฺตนฺติอาทีสุ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ขิปติ ¶ ปุพฺพณฺณพีชเมตฺถาติ เขตฺตํ. วสติ อปรณฺณพีชํ ปติฏฺาติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ตเล ภูมิภาเค เอกโต วา ทฺวีหิ วา ตีหิ วา าเนหิ อาวรณํ กรียติ เอตฺถาติ ตฬาโก, สโร. กสฺสกานํ มเตน กตฺตพฺพาติ มาติกา. อาราเมน ปริวตฺเตตุนฺติ สมฺพนฺโธ. กานิ ปริวตฺเตตุนฺติ อาห ‘‘อิมานิ จตฺตาริปี’’ติ. ปิสทฺโท อวยวสมฺปิณฺฑโน.
ตตฺราติ ‘‘ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ วจเน. ทูเรติ สงฺฆารามโต ทูรฏฺาเน. ยมฺปีติ นาฬิเกรผลมฺปิ. หรนฺตีติ สงฺฆสฺส หรนฺติ. อฺเสนฺติ สงฺฆโต อฺเสํ มนุสฺสานนฺติ สมฺพนฺโธ. เตติ มนุสฺสา. สงฺเฆน สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. รุจฺจตีติ สงฺฆสฺสาราเมน มนุสฺสานมารามํ, มนุสฺสานมาราเมน วา สงฺฆสฺสารามํ ปริวตฺเตตุํ รุจียติ อิจฺฉียติ. ภิกฺขูนํ อาราโมติ สมฺพนฺโธ. อยนฺติ มนุสฺสานมาราโม. ขุทฺทโกติ สงฺฆารามโต ขุทฺทโก. อายนฺติ อยติ อายสามิโก ธเนน วฑฺฒึ คจฺฉติ อเนนาติ อาโย, ตํ. สมกเมวาติ สมปฺปมาณเมว, อายํ สเจ เทตีติ สมฺพนฺโธ. ปมาณตฺเถ กปจฺจโย. มนุสฺสานํ รุกฺขาติ สมฺพนฺโธ. อติเรกํ สงฺฆสฺส เทมาติ สมฺพนฺโธ. ชานาเปตฺวาติ ‘‘สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๗๖) สงฺฆสฺส ทินฺนทานสฺส อานิสํสํ มนุสฺสานํ ชานาเปตฺวา. ผลธาริโน โหนฺติ นนูติ โยชนา. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. เอเตเนว นเยนาติ เยน นเยน อาราโม อาราเมน ปริวตฺเตตพฺโพ, เอเตเนว นเยน. มหนฺเตน วา ขุทฺทเกน วา อารามวตฺถุนา จาติ โยชนา. อาราม อารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถูนิ ปริวตฺเตตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ.
อุโภปีติ ¶ เคหปาสาทวเสน อุโภปิ. ตตฺถาติ เคเห. อิทํ ปนาติ ปาสาทสงฺขาตํ เคหํ, มนุสฺสานํ เคหนฺติ สมฺพนฺโธ. มหคฺเฆน วา อปฺปคฺเฆน วา วิหารวตฺถุนา จาติ โยชนา. วิหารวิหารวตฺถุอารามอารามวตฺถูนิ ปริวตฺเตตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑปริวตฺตเน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปํสฺวาคารเกสูติ ปํสุกีฬนตฺถาย กเตสุ อคารเกสุ. กปฺปิยมฺจาติ สงฺฆคณปุคฺคลานํ กปฺปิยา สุวณฺณรชตาทีหิ อกตา มฺจา. วิหารสฺส ปน สุวณฺณรชตมยาทิกาปิ กปฺปิยา มฺจา ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. พหิสีมายาติ อุปจารสีมโต พหิ. ตตฺถาติ สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺาเน. ตตฺถาติ ตสฺส ภิกฺขุโน วสนฏฺาเน. ‘‘มหคฺเฆนา’’ติ วุตฺตวจนํ นิยเมนฺโต อาห ‘‘สตคฺฆนเกน วา สหสฺสคฺฆนเกน วา’’ติ. มฺจสตนฺติ มฺจพหุํ. เอเตสุปีติ ปีภิสิพิพฺโพหเนสุปิ. ตตฺถาติ ปีภิสิพิพฺโพหเนสุ. กปฺปิยํ ปีาทีติ สมฺพนฺโธ. อกปฺปิยํ วา มหคฺฆํ กปฺปิยํ วาติ กปฺปิเยน วา มหคฺฆกปฺปิเยน วา ปริวตฺเตตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วุตฺตวตฺถูนี’’ติ ¶ ปทํ ‘‘ปริวตฺเตตฺวา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ, ‘‘คเหตพฺพานี’’ติ ปเท วุตฺตกมฺมํ, ปุพฺพาปราเปกฺขปทํ.
ปสตมตฺตอุทกคณฺหกานิปีติ เอตฺถ ปสโต นาม กฺุจิตปาณิ. สีหฬทีเปติ สีหํ ลาติ คณฺหาตีติ สีหโฬ ลการสฺส ฬการํ กตฺวา, สีหพาหุนามโก ราชา, ตสฺส ปุตฺตตฺตา วิชยกุมาโรปิ สีหโฬ นาม, เตน อาทิมฺหิ นิวาสภาเวน คหิตตฺตา ทีโป สีหฬทีโป นาม, ตสฺมึ. ปาทํ คณฺหาตีติ ปาทคณฺหโน, โสเยว ปาทคณฺหนโก. ปาโท นามาติ ‘‘ปาทคณฺหนโก’’ติ เอตฺถ ปาโท นาม. โย โลหวารโก มคธนาฬิยา ปฺจนาฬิมตฺตํ คณฺหาติ, โส โลหวารโก ปาโท นามาติ โยชนา. อิมินา ปมาณสฺส นามํ ปมาณวนฺเต อุปจารโต โวหารนยํ ทสฺเสติ. ตโตติ ปฺจนาฬิมตฺตคณฺหนกวารกโต. อิมานีติ โลหกุมฺภีอาทีนิ.
ภิงฺคาร ¶ …เป… กฏจฺฉุอาทีนีติ ภิงฺคาโร จ ปฏิคฺคโห จ อุฬุงฺโก จ ทพฺพิ จ กฏจฺฉุ จ ปาติ จ ตฏฺฏโก จ สรโก จ สมุคฺโค จ องฺคารกปลฺโล จ ธูมกฏจฺฉุ จ ภิงฺคาร…เป… ธูมกฏจฺฉุโย, ตา อาทิ เยสํ ตานีติ ภิงฺคาร…เป… กฏจฺฉุอาทีนิ. อาทิสทฺเทน อฺานิ อุปกรณานิ คเหตพฺพานิ. ภาชนียานีติ ภาเชตพฺพานิ. กํสโลหาทีติอาทิสทฺเทน วฏฺฏโลหํ สงฺคณฺหาติ. วฏฺฏโลหํ นาม ปีตโลหํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปาริหาริยนฺติ สงฺฆิกปริโภคํ ปริหริตฺวา อปเนตฺวา ปุคฺคลิกปริโภเคน ปริภฺุชนํ, ‘‘อตฺตสนฺตก’’นฺติ วา ปริคฺคเหน หริตฺวา ภฺุชนํ น วฏฺฏติ. คิหิวิกฏนีหาเรเนวาติ ‘‘คิหิวิกฏ’’นฺติ อภินีหาเรเนว.
อฺสฺมิมฺปิ กปฺปิยโลหภณฺเฑ ปริยาปนฺนา อฺชนีติ โยชนา. อถ วา กปฺปิยโลหภณฺเฑติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ‘‘อฺชนี’’ติอาทินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. สูจีติ จีวราทิสิพฺพนกา สูจิ. ปณฺณสูจีติ ปณฺเณ ลิขนา สูจิ. อฺมฺปีติ อฺชนิอาทิโต อฺมฺปิ. ธูมเนตฺตฺจ ผาลฺจ ทีปรุกฺโข จ ทีปกปลฺลโก จ โอลมฺพกทีโป จ ธูมเนตฺต…เป… โอลมฺพกทีปา. อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตสงฺขาตานิ รูปานิ เอเตสุ อตฺถีติ อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตรูปกานิ. ธูมเนตฺต…เป… โอลมฺพกทีปา จ เต อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตรูปกานิ เจติ ธูมเนตฺต…เป… รูปกานิ, วิเสสนปรนิปาโต. ตานิ วา อฺานิ วา ภิตฺติจฺฉทนกวาฏาทีสุ อุปเนตพฺพานิ โลหภณฺฑานีติ สมฺพนฺโธ. โลหขิลกนฺติ โลหมยํ อาณึ. ปริหริตฺวาติ ‘‘อตฺตโน สนฺตก’’นฺติ ปริคฺคเหน หริตฺวา, สงฺฆิกปริโภคคิหิวิกฏานิ วา อปเนตฺวา. ขีรปาสาณมยานีติ ขีรวณฺเณน ปาสาเณน กตานิ.
สุวณฺณฺจ ¶ รชตฺจ หารกูฏฺจ ชาติผลิกฺจ สุวณฺณ…เป… ชาติผลิกานิ, เตหิ กตานิ ภาชนานิ สุวณฺณ…เป… ภาชนานิ. สพฺพนฺติ สุวณฺณรชตาทิสพฺพํ. วฏฺฏตีติ สงฺฆคณปุคฺคลานํ วฏฺฏติ.
วาสิอาทีสุ ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา, นิทฺธารเณ วา ภุมฺมํ. ยาย วาสิยา น สกฺกาติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วาสิโต. มหตฺตรีสทฺโท มหนฺตปริยาโย อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. มหตฺตรี วาสีติ สมฺพนฺโธ. เวชฺชานนฺติ ภิสกฺกานํ. สิราเวธนผรสุปีติ ปิสทฺเทน ตโต มหนฺตํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. ยา ปน กุารี อาวุธสงฺเขเปน กตาติ สมฺพนฺโธ. อถ วา อาวุธสงฺเขเปน กตา ยา ปน กุารี อตฺถีติ โยชนา. อนามาสาติ อนามสิตพฺพา, อนามาสารหาติ อตฺโถ. จตุรงฺคุลมตฺโตปีติ ปิสทฺโท ตโต อธิโก ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. นิขณิตฺวา ขาทตีติ นิขาทนํ. จตุรสฺสํ มุขเมตสฺสาติ จตุรสฺสมุขํ. โทณิสทิสํ มุขเมตสฺสาติ โทณิมุขํ. สมฺมฺุจนิทณฺฑเวธนมฺปิ นิขาทนํ ทณฺฑพทฺธํ โหติ เจติ โยชนา. ทณฺเฑน พนฺธิตพฺพนฺติ ทณฺฑพทฺธํ, ทณฺฑํ พทฺธเมตสฺสาติ วา ทณฺฑพทฺธํ. ‘‘อทณฺฑก’’นฺติ วตฺวา ตสฺเสวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ผลมตฺตเมวา’’ติ. นตฺถิ ทณฺฑเมตสฺสาติ อทณฺฑกํ. ยนฺติ นิขาทนํ. ปริหริตุนฺติ ปุคฺคลิกภาเวน ปริคฺคเหตฺวา หริตุํ, สงฺฆิกภาวํ อปเนตุํ วา. สิขรมฺปิ นิขาทเนเนว สงฺคหิตํ ลกฺขณหารนเยน สมานกิจฺจภาวโต. สิขรนฺติ เยน ปริพฺภมิตฺวา ฉินฺทนฺติ, เยหิ มนุสฺเสหิ ทินฺนานีติ สมฺพนฺโธ. เตติ มนุสฺสา, วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. โนติ อมฺหากํ. ปากติเกติ ปกติยา ิเต, ยถา ปมํ ิตา โหนฺติ, ตถา กริสฺสามาติ อตฺโถ. สเจ อาหรนฺตีติ สเจ อายาจนํ อกตฺวา หรนฺติ. อนาหรนฺตาปีติ ปุน อนาหรนฺตาปิ.
กมฺมาโร จ ตฏฺฏกาโร จ จุนฺทกาโร จ นฬกาโร จ มณิกาโร จ ปตฺตพนฺธโก จ กมฺมาร…เป… ปตฺตพนฺธกา, เตสํ. อธิกรณี จ มุฏฺิโก จ สณฺฑาโส จ ตุลา จ อธิกรณิ…เป… ตุลา. สงฺเฆ ทินฺนกาลโตติ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต. ติปุํ ฉินฺทติ อเนนาติ ติปุจฺเฉทนํ, ตเมว สตฺถกํ ติปุจฺเฉทนสตฺถกํ. มหากตฺตริฺจ มหาสณฺฑาสฺจ ¶ มหาปิปฺผิลิกฺจ เปตฺวาติ โยชนา. กสฺมา ปิตานีติ อาห ‘‘มหากตฺตริอาทีนิ ครุภณฺฑานี’’ติ. ตตฺถ ยสฺมา มหากตฺตริอาทีนิ ครุภณฺฑานิ, ตสฺมา ‘‘เปตฺวา มหากตฺตริ’’นฺติ อาทิ มยา วุตฺตนฺติ โยชนา.
วลฺลิอาทีสุ ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. เวตฺตวลฺลิอาทิกาติ เวตฺตสงฺขาตวลฺลิอาทิกา. อฑฺฒพหุปฺปมาณาติ เอตฺถ –
‘‘พฺยาโม สหกรา พาหุ, ทฺเวปสฺสทฺวยวิตฺถตา’’ติ. –
อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๒๖๙ คาถายํ) วุตฺตตฺตา พาหุ นาม อิธ พฺยาโมว อธิปฺเปโต. ตสฺมา ทฺวีสุ ปสฺเสสุ วิตฺถตานํ พฺยามสงฺขาตานํ สหกรานํ ทฺวินฺนํ พาหูนํ อฑฺโฒติ อฑฺฒพาหุ, ตสฺส ปมาณเมตสฺสาติ อฑฺฒพาหุปฺปมาณาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ, ทีฆโต ทฺวิหตฺถา วลฺลีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถชาตกาติ ติสฺสํ สงฺฆสฺส ภูมิยํ ชาตกา. รกฺขิตโคปิตาติ สงฺเฆน สยํ รกฺขิตา, ปเรหิ โคปิตา. อิมินา อรกฺขิตอโคปิตา ครุภณฺฑํ น โหตีติ ทสฺเสติ. สาติ วลฺลิ. อติเรกา โหตีติ สมฺพนฺโธ. อุปเนตุนฺติ ตํ วลฺลึ อุปเนตุํ. สุตฺตฺจ มกจิวากฺจ นาฬิเกรหีรฺจ จมฺมฺจ สุตฺต…เป… จมฺมานิ, เตหิ กตา สุตฺต…เป… จมฺมมยา. รชฺชุกา วา โยตฺตานิ วา ครุภณฺฑํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. เอกวฏฺฏา วา ทฺวิวฏฺฏา วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ติวฏฺฏาทึ สงฺคณฺหาติ. อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ สุตฺตฺจ อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนา มกจิวากนาฬิเกรหีรา จาติ โยชนา.
โย โกจิ เวฬูติ สมฺพนฺโธ. โสปีติ เวฬุปิ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺเทน วลฺลึ อเปกฺขติ. อิทเมตฺถาติ อิทํ สพฺพํ เอตฺถ เวฬุมฺหิ, เวฬูสุ วา อิทนฺติ สมฺพนฺโธ. สมกํ วาติ คหิตเวฬุนา สมปฺปมาณํ วา. อติเรกํ วาติ ตโต อติเรกํ วา. ตํอคฺฆนกนฺติ ตสฺส เวฬุโน อคฺฆนารหํ. ผาติกมฺมนฺติ วฑฺฒิกมฺมํ. ตตฺเถวาติ คณฺหนฏฺาเนว. คมนกาเลติ คณฺหนฏฺานโต อฺตฺถ คมนกาเล. ‘‘ปหิณิตฺวา ทาตพฺโพ’’ติ อิมินา สยํ วา อาคนฺตฺวา ทาตพฺโพติ อตฺโถปิ ลกฺขณหารนเยน คเหตพฺโพ สมานกิจฺจตฺตา.
มฺุชปพฺพชสทฺเทน ¶ มฺุชปพฺพชติณานํ ปาฬิยํ วิสุํ คหิตตฺตา ติณสทฺเทน ตานิ เปตฺวา ปาริเสสาเยน อวเสสติณเมว คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มฺุชํ ปพฺพชฺจ เปตฺวา’’ติอาทิ. สมานผลตฺตา ลกฺขณหารนเยน ปณฺณมฺปิ ติเณเนว สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน, อิตีติ เอวํ. ติณฺจ ครุภณฺฑํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถชาตกํ วาติ ตสฺมึ สงฺฆาราเม ชาตกํ วา. พหาราเมติ สงฺฆารามโต พหิ. ตมฺปีติ ติณมฺปิ. ปิสทฺเทน วลฺลิเวฬู อเปกฺขติ. อฏฺงฺคุลปฺปมาโณปีติ ทีฆโต อฏฺงฺคุลปมาโณปิ ¶ . ริตฺตโปตฺถโกติ อลิขิตตฺตา ตุจฺโฉ มกจิวตฺถาทิโกปิ ปณฺณมโยปิ โปตฺถโก. อิทฺจ ปณฺณปสงฺเคน วุตฺตํ.
ปฺจวณฺณา วาติ นีลปีตโลหิโตทาตมฺชิฏฺวเสน ปฺจวณฺณนา วา. ตมฺปีติ มตฺติกมฺปิ. ปิสทฺเทน วลฺลิเวฬุติณานิ อเปกฺขติ.
ทารุภณฺเฑ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. รกฺขิตโคปิโต โย โกจิ ทารุภณฺฑโก อตฺถีติ โยชนา. มหาอฏฺกถายํ ปน วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺราติ มหาอฏฺกถายํ, ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ ปาฬิยํ วา. อิเมสูติ อาสนฺทิกาทีสุ. เอตฺถาติ ปีเสุ, ปลาลปีเนาติ สมฺพนฺโธ. พฺยคฺฆจมฺมโอนทฺธนฺติ พฺยคฺฆจมฺเมน อวนทฺธํ. วาฬรูปปริกฺขิตฺตนฺติ วาฬรูเปหิ ปริวาริตํ. รตนปริสิพฺพิตนฺติ รตนสุตฺเตน สมนฺตโต สิพฺพิตํ.
เอเตสุปีติ วงฺกผลกาทีสุปิ. ‘‘สงฺขถาลกํ ปน ภาชนีย’’นฺติ ปาสฺสานนฺตรํ ‘‘ตถา’’ติ ปาโ อตฺถิ, โส เอตฺถ น ยุชฺชติ, ปรโต ปน ‘‘เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมวา’’ติ ปาสฺสานนฺตรํ ยุชฺชติ. ตตฺถ หิ ยถา เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมว โหติ, ตถา ถมฺภตุลาโสปานผลกาทีสุ ทารุมยํ วา ปาสาณมยํ วา ยํกิฺจิ เคหสมฺภารรูปํ ครุภณฺฑเมวาติ อตฺโถ.
สพฺพนฺติ สกลํ อุทกตุมฺพปาทกถลิกมณฺฑลํ. เอเตสุปีติ อาธารกาทีสุปิ. ตถา ถมฺภตลาติ เอตฺถ ตถาสทฺเทน ‘ครุภณฺฑเมวา’’ติ ¶ ปทํ อติทิสติ. สงฺเฆ ทินฺนนฺติ สงฺฆสฺส ทินฺนํ. ภูมตฺถรณนฺติ ภูมิยํ อตฺถริตพฺพํ. ตมฺปีติ เอฬกจมฺมมฺปิ.
อุทุกฺขลํ ครุภณฺฑเมวาติ สมฺพนฺโธ. เอเสว นโย มุสลนฺติอาทีสุปิ. เอเตสูติ มฺจปาทาทีสุ. อนฺุาตวาสิยาติ ภาชนตฺถาย อนฺุาตวาสิยา. ธมกรโณติ เอตฺถ ‘‘สงฺขํ ธมติ, สงฺขธมโก’’ติอาทีสุ วิย นิสฺสํโยคปาโเยว ยุชฺชติ. ตสฺมา ธมติ วาเตน ปวตฺตตีติ ธโม, วาตเหตุโก สทฺโท, ธมํ กโรตีติ ธมกรโณติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. สพฺพเมตนฺติ อนฺุาตวาสิทณฺฑาทิกํ เอตํ สพฺพํ. ตโตติ อนฺุาตวาสิทณฺฑาทิกโต, มหนฺตตรํ วาสิทณฺฑาทิกํ ครุภณฺฑนฺติ โยชนา.
ยถาชาตเมวาติ ¶ ยถาปวตฺตเมว. เตหีติ หตฺถิทนฺตาทีหิ, ‘‘กต’’อิติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตจฺฉิตนิฏฺิโตปีติ ตจฺฉิตกมฺเมน นิฏฺิโตปิ.
มตฺติกาภณฺเฑ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา, อุปโภโค จ ปริโภโค จ อุปโภคปริโภคํ, สมาหารทฺวนฺโท. อิทํ ปทํ ‘‘ฆฏปิธานาทิกุลาลภาชน’’นฺติ ปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํ. ถุปิกาตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท อิมสทฺทตฺโถ. อิทํ สพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ครุภณฺฑนฺติ โยชนา. ‘‘อนติริตฺตปมาโณ’’ติ วิเสสนปทํ ‘‘ฆฏโก’’ติ วิเสสฺยปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอตฺถาติ มตฺติกาภณฺเฑ, อาธาเร วา นิทฺธารเณ วา ตฺถ ปจฺจโย. มตฺติกาภณฺเฑ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺาสํ ภชติ, เอวํ โลหภณฺเฑปีติ โยชนา. เอตฺถาติ ครุภณฺฑวินิจฺฉเย.
นวกมฺมทานกถา
๓๒๓. ภณฺฑิกาฏฺปนมตฺเตนาติ เอตฺถ ภณฺฑิกาฏฺปนํ นาม ภณฺฑิกโยชนนฺติ อาห ‘‘กโปตภณฺฑิกโยชนมตฺเตนา’’ติ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. จิตกธูโมติ จิตเก อุฏฺิโต ธูโม. เอตสฺเสวาติ ภิกฺขุสฺส ¶ เอว วิหาโรติ สมฺพนฺโธ. ธูมกาเลติ ธูมสฺส อุฏฺิตกาเล. ‘‘อปโลเกตฺวา’’ติ อิมินา ธูมกาเล อปโลกิตํ ธูมกาลิกํ. ธูมกาลิกํ หุตฺวาติ อตฺถโยชนํ กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ปริโยสิตวิหาร’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. กตปริโยสิตวิหารนฺติ กตปริโยสิโต วิหาโร อิมสฺส นวกมฺมสฺสาติ กตปริโยสิตวิหารํ. อิทํ นวกมฺมํ เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยาว โคปานสิโย น อาโรหนฺติ, ตาว วิปฺปกโต นามาติ โยชนา. ตโตติ โคปานสิอาโรหนโต. กฺจิเทว สมาทเปตฺวา กาเรสฺสตีติ วิหารสามิโกเยว กฺจิ ภิกฺขุํสมาทเปตฺวา กาเรสฺสติ. ปฺจหตฺเถ วิหาเรติ สมฺพนฺโธ. ฉวสฺสิกํ นวกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อฑฺฒโยเค. โสติ อฑฺฒโยโค. มหลฺลกํ นิยาเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทสหตฺเถ เอกาทสหตฺเถ’’ติ. ทสวสฺสิกํ วา เอกาทสวสฺสิกํ วา นวกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ ทฺวาทสหตฺถโต. โลหปาสาทสทิเสปิ ปาสาเทติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ ทฺวาทสวสฺสิกนวกมฺมโต.
นวกมฺมิโกติ นวกมฺเม ยุตฺตปยุตฺโต. อุตุกาเลติ เหมนฺตคิมฺหกาเล. ปฏิพาหิตุนฺติ อฺเสํ สมฺปตฺตภิกฺขูนํ ปฏิเสเธตุํ. อาวาสสามิกสฺสาติ อาวาสทายกสฺส. ตสฺสาติ อาวาสสามิกสฺส. วํเสติ อนฺวเย. เตติ ตว. โสติ อาวาสสามิอาทิโก. ภิกฺขูหิ ชคฺคิตพฺโพติ ¶ สมฺพนฺโธ. เตปีติ าติอุปฏฺากาปิ. ตสฺมิมฺปีติ สงฺฆิกปจฺจเยปิ. พหู อาวาเสติ สมฺพนฺโธ. เอกํ อาวาสนฺติ โยชนา.
เอกํ วา อาวาสนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วิสชฺชิตาวาเสหิ, อุปฺปนฺนานีติ สมฺพนฺโธ. กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตํ, กินฺติ วุตฺตนฺติ โยชนา. เอกํ มฺจฏฺานํ คเหตฺวาติ เอกํ มฺจฏฺานํ ปุคฺคลิกภาเวน คเหตฺวา. ติภาคนฺติ ตติยภาคํ. อยเมว วา ปาโ. เอตฺถาติ นฏฺวิหาเร. ปุคฺคลิกเมวาติ ปุคฺคลิกํ เอว, ปุคฺคลิกํ อิว วา. ชคฺคาติ ชคฺคาหิ. หีติ ¶ ผลโชตโก. เอวํ ชคฺคิโต ปนาติ เอวํ ชคฺคิโต วิหาโร ปน. ตสฺมินฺติ ชคฺคนฺเต. สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุกาโม โหตีติ สงฺฆสฺส ภณฺฑฏฺปนํ วา นวกานํ วสนฏฺานํ วา อทตฺวา อตฺตโนเยว สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุกาโม โหติ. สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุํ ลพฺภตีติ สพฺพวิหารํ ปุคฺคลิกภาเวน อคฺคเหตฺวา เอกเทสสฺเสว คหิตตฺตา สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. ชคฺคาเปตพฺโพ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปาโ อตฺถิ, โส อปาโเยว ‘‘กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺต’’นฺติ ปทสฺส อาการตฺตา.
อฺํ อิทมฺปิ จ วกฺขมานวจนํ ตตฺเถว กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ โยชนา. กินฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทฺเว ภิกฺขู’’ติอาทิ. ทฺเว ภิกฺขู กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เยนาติ ภิกฺขุนา. โสเยว สามีติ เยน สา ภูมิ ปมํ คหิตา, โสเยว สามีติ อตฺโถ. ปติรูเป าเนติ ปติรูเป เสนาสนฏฺาเน. ตนฺติ ปุคฺคลิกกรณํ. ยํ ปน วยกมฺมนฺติ โยชนา. เอตฺถ จ วยกมฺมนฺติ ตสฺมึ วิหาเร กตสฺส กมฺมสฺส มูลํ. วิหารสฺส มูลํ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺสาติ สงฺฆิกํ กโรนฺตสฺส. ตตฺเถวาติ กตวิหาเร เอว. กตาวาเสติ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ, กตาวาสสมีเปติ วุตฺตํ โหติ. ฉายูปคผลูปคาติ ฉายํ อุปคจฺฉนฺตา จ ผลํ อุปคจฺฉนฺตา จ, ฉายาผลานิ อุปหรนฺตาติ อตฺโถ. อปโลเกตฺวาติ สงฺฆํ อปโลเกตฺวา. สามิกาติ รุกฺขสามิกา. หาเรตพฺพาติ อปเนตพฺพา.
‘‘สงฺฆิกวลฺลิมตฺตมฺปิ อคฺคเหตฺวา’’ติ อิมินา สงฺฆิกํ คเหตฺวา สงฺฆิกาย ภูมิยา สเจ วิหารํ กโรติ, สงฺฆิกเมวาติ ทสฺเสติ. ทฺวิภูมกติภูมกาทีสุ ปาสาเทสุ อุปฑฺฒภาคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาสาโท เจว โหตี’’ติอาทิ. อุปริ ปาสาโทติ สมฺพนฺโธ. โสติ วิหารการโก ภิกฺขุ, ตสฺส เหฏฺาปาสาโทติ สมฺพนฺโธ. วิหาเรติ สงฺฆิกวิหาเร, วิหารสมีเปติ อตฺโถ. อกตฏฺาเนติ จยปมุขานํ อกตปุพฺพฏฺาเน. จยํ วา ปมุขํ วาติ สงฺฆิกวิหารสฺส จยํ วา ปมุขํ วา. พหิกุฏฺเฏติ กุฏฺฏสฺส, กุฏฺฏโต วา พหิ. ตสฺสาติ จยปมุขการกสฺส ภิกฺขุสฺส โหตีติ ¶ สมฺพนฺโธ ¶ . วิสมํ ปพฺพตกนฺทราทินฺติ สมฺพนฺโธ. อปเทติ สุกรสฺส อการเณ. กตํ โหตีติ จยํ วา ปมุขํ วา กตํ โหติ. ตตฺถาติ จยปมุเขสุ, สงฺโฆ อนิสฺสโร อิติ วุตฺตนฺติ โยชนา.
วรเสยฺยํ คเหตุนฺติ สมฺพนฺโธ.
ปุน อาคนฺตฺวาติ ปกฺกมิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา. ตสฺสาติ นวกมฺมคาหกสฺส ภิกฺขุสฺส. เอตนฺติ เสนาสนํ.
อฺตฺรปริโภคปฏิกฺเขปาทิกถา
๓๒๔. นาติหรนฺตีติ เอตฺถ อติสทฺโท หรณตฺโถ, หรสทฺโท ปริภฺุชนตฺโถติ อาห ‘‘อฺตฺร หริตฺวา น ปริภฺุชนฺตี’’ติ. ยํ มฺจปีาทีติ โยชนา. ตตฺถาติ อุนฺทฺริยมหาวิหาเร. ตนฺติ มฺจปีาทึ. ตสฺมาติ ยสฺมา อนุชานาติ, ตสฺมา. ตนฺติ มฺจปีาทึ. อฺตฺราติ อฺํ วิหารํ. อโรคนฺติ อนฏฺาชิณฺณตฺตา อโรคํ. ตสฺมึ วิหาเรติ อุนฺทฺริยวิหาเร. ตสฺมินฺติ อุนฺทฺริยวิหาเร. ตโตติ อุนฺทฺริยวิหารโต. สุโยชิตานีติ สุฏฺุ โยชิตานิ. มูลทานํ วา ปฏิปากติกํ วา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ฉฑฺฑิตวิหารโตติ ภิกฺขูหิ อนเปกฺเขน ฉฑฺฑิตสงฺฆิกวิหารโต จ ปุคฺคเลน สาเปกฺเขน ฉฑฺฑิตปุคฺคลิกวิหารโต จ. อาวาสิกกาเลติ อาวาสิกานํ ิตกาเล. ตโตติ ฉฑฺฑิตวิหารโต.
ผาติกมฺมตฺถายาติ เอตฺถ ผาติสทฺโท วฑฺฒนตฺโถติ อาห ‘‘วฑฺฒิกมฺมตฺถายา’’ติ. เอตฺถาติ ‘‘ผาติกมฺมตฺถายา’’ติ ปาเ.
จกฺกลิกนฺติ จกฺกากาเรน ลาติ ปวตฺตติ, จกฺกาการํ วา ลาติ คณฺหาตีติ จกฺกลํ, ตเทว จกฺกลิกํ, ปาทปฺุชนํ, ‘‘กมฺพลาทีหิ เวเตฺวา กต’’นฺติ อิมินา ตสฺส กรณาการํ ทสฺเสติ. เยหีติ ปาเทหิ ¶ . อุทกนฺติ เสนาสนสฺส ตินฺตกํ อุทกํ. อุทกํ น ปฺายตีติ โยชนา. สอุปาหเนน อกฺกมิตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา.
สุธาภูมิยนฺติ สุธาย ลิตฺตายํ ภูมิยํ. ปริภณฺฑภูมิยนฺติ โคมยกสาวปริภณฺฑภูมิยํ. ปาทาติ มฺจปาทา. ตสฺมินฺติ โจฬเก. เปนฺตสฺสาติ มฺจปาเท เปนฺตสฺส. ตตฺถาติ เตสุ ภิกฺขูสุ ¶ . เนวาสิกาติ นิพทฺธํ วสนฺตีติ เนวาสิกา. เปนฺตีติ มฺจปาเท เปนฺติ. ตเถวาติ ยถา เนวาสิกา วฬฺชนฺติ, ตเถว อาคนฺตุเกหิ วฬฺชิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.
เสตภิตฺติ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน นีลภิตฺติอาทโย สมฺปิณฺเฑติ. ‘‘ทฺวารมฺปิ วาตปานมฺปี’’ติอาทินา สามฺโต วุตฺตตฺตา ทฺวารวาตปานาทโย อปริกมฺมกตาปิ น อปสฺสยิตพฺพา. เกนจิ วา วตฺถาทินาติ สมฺพนฺโธ.
‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘โธตปาทกา’’ติ ปทสฺส ‘‘นิปชฺชิตุ’’นฺติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘ภิกฺขู’’ติ ปเท การกวิเสสนภาวํ นิวตฺเตติ. กสฺมึ าเน นิปชฺชิตุํ กุกฺกุจฺจายนฺตีติ อาห ‘‘โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมิตพฺพฏฺาเน’’ติ. ‘‘อกฺกมิตพฺพฏฺานสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ อิมินา ‘‘โธตปาทเก’’ติ ปาสฺส โธโต ปาโท ติฏฺติ เอตฺถ าเนติ โธตปาทกํ, ตสฺมึ โธตปาทเกติ อตฺถํ ทสฺเสติ. เอตนฺติ ‘‘โธตปาทเก’’ติ นามํ. ‘‘ปจฺจตฺถริตฺวา’’ติ เอตฺถ เกน ปจฺจตฺถริตฺวาติ อาห ‘‘ปจฺจตฺถรเณนา’’ติ. ‘‘อตฺตโน สนฺตเกนา’’ติ อิมินา สงฺฆิเกน ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถรณํ ปฏิกฺขิปติ. นิทฺทายโตปีติ นิทฺทายการณาปิ, สํกุฏิเตติ สมฺพนฺโธ. อถ วา นิทฺทายโตปีติ นิทฺทายนฺตสฺสปิ. ‘‘สรีราวยโว’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺี, ‘‘อาปตฺติเยวา’’ติ ปเท สมฺปทานํ. โลเมสุ ผุสนฺเตสูติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปริโภคสีเสนา’’ติ อิมินา ปริโภคํ อกตฺวา เกนจิ กมฺเมน สรีราวยเวน ผุสนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทสฺเสติ. หตฺถตเลน ผุสิตุํ ปาทตเลน ผุสิตุํ วา อกฺกมิตุํ วาติ ยถาลาภโยชนา ทฏฺพฺพา. ‘‘ปริโภคสีเสนา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มฺจปีํ นีหรนฺตสฺสา’’ติอาทิ.
สงฺฆภตฺตาทิอนุชานนกถา
๓๒๕. ‘‘สงฺฆสฺส ¶ ภตฺต’’นฺติ อิมินา สงฺฆภตฺตนฺติ ปทสฺส ฉฏฺีสมาสํ ทสฺเสติ. สงฺฆสฺส อตฺถาย อาภตํ ภตฺตํ กาตุํ น สกฺโกนฺตีติ โยชนา. อุทฺเทสภตฺตนฺติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘อุทฺเทเสน ลทฺธภิกฺขูนํ ภตฺตํ กาตุ’’นฺติ อิมินา อุทฺเทเสน ลทฺธภิกฺขูนํ กาตพฺพํ ภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตเถวาติ ยถา สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ลทฺธภิกฺขู, ตเถว. ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘เอกํ วา’’ติอาทินา ปริจฺฉินฺทิตฺวา. เตสนฺติ ลทฺธภิกฺขูนํ. อิมินา นิมนฺเตตฺวา ลทฺธภิกฺขูนํ กาตพฺพํ ภตฺตํ นิมนฺตนภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สลากาโย ฉินฺทิตฺวา’’ติ อิมินา สลากาโย ฉินฺทิตฺวา กาตพฺพํ ภตฺตํ สลากภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ¶ ทสฺเสติ. ปกฺขิกนฺติ อุโปสถิกนฺติ ปาฏิปทิกนฺติ เอวํ นิยาเมตฺวาติ โยชนา. ปฺจมีอาทีสุ ปกฺเขสุ กาตพฺพํ ปกฺขิกํ. อุโปสเถ กาตพฺพํ อุโปสถิกํ. ปาฏิปเท กาตพฺพํ ปาฏิปทิกํ, ตเมว ภตฺตํ ปาฏิปทิกภตฺตํ. อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนนฺติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนนฺติอาทึ อิมํ โวหารํ ปตฺตานีติ หิ อตฺโถ. อุทฺเทสภตฺตาทีนิเยว อนุชานนมกตฺวา กสฺมา สงฺฆภตฺตมฺปิ อนุชานาตีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺมา สกฺขิสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตติ มนุสฺสา. ตมฺปีติ สงฺฆภตฺตมฺปิ. ปิสทฺเทน อุทฺเทสภตฺตาทีนิ อเปกฺขติ.
สงฺฆภตฺตาทีนํ วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺต’’นฺติอาทิปาเ, เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา, สงฺฆภตฺตาทีสุ วา นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ภฺุชนฺตานํ อมฺหากํ อชฺช ทส ทฺวาทส ทิวสา อเหสุนฺติ โยชนา. อฺโตติ อฺสฺมา านา. ตตฺถาติ สงฺฆภตฺเต. วตฺตพฺพาติ มนุสฺสา วตฺตพฺพา. ตนฺติ สงฺฆภตฺตํ, ธาตุกมฺมํ, ‘‘อมฺหาก’’นฺติ การิตกมฺมํ. ตนฺติ สงฺฆภตฺตํ.
อุทฺเทสภตฺตกถา
อยํ นโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. รฺา วา ปหิเตติ สมฺพนฺโธ. สเจ อตฺถีติ สเจ ิติกา อตฺถิ. อุทฺเทสเกนาติ ภตฺตุทฺเทสเกน ¶ . น อติกฺกาเมตพฺพนฺติ อุทฺเทสภตฺตํ น อติกฺกาเมตพฺพํ. เต ปนาติ ปิณฺฑปาติกา ปน. ิติกํ เปตฺวาติ ิติกํ ิตฏฺาเน เปตฺวา มฺุจิตฺวาติ อตฺโถ. เตสนฺติ มหาเถรานํ. โยชนนฺตริกวิหารโตปีติ โยชเนน พฺยวธาเน ิตวิหารโตปิ. ิตฏฺานโตติ ิติกาย ิตฏฺานโต. อสมฺปตฺตานมฺปีติ ภตฺตุทฺเทสฏฺานํ อสมฺปตฺตานมฺปิ. วฑฺฒิตา นาม สีมาติ อุปจารสีมา วฑฺฒิตา นาม. สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปีติ ยาว ทุติยภาโค น ทาตพฺโพ, ตาว สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปิ. วสฺสคฺเคนาติ คณิยตีติ คํ, วสฺสเมว คํ วสฺสคฺคํ, เตน วสฺสคฺเคน, วสฺสคณนายาติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ ‘‘วสฺสคฺเฆนา’’ติ จตุตฺถกฺขเรน ปาโ ภเวยฺย, เอวํ สติ วสฺสปริจฺเฉเทนาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อยเมว ยุตฺตตโร.
เอกสฺมึ วิหาเรติ เอกิสฺสํ วิหารสีมายํ. ตสฺมึเยว ภตฺตุทฺเทสฏฺาเนติ เอตฺถ เอวสทฺเทน อฺสฺมึ าเน คาหณํ ปฏิกฺขิปติ. เอโกติ เอโก ทายโก. เตนาติ ปหิตภิกฺขุนา. โส อตฺโถติ โส เหตุ. ตํทิวสนฺติ ตสฺมึ ปหิตทิวเส. ปมุสฺสตีติ สติปวาเสน มุสฺสติ. โภชนสาลายาติ ภตฺตุทฺเทสฏฺานสงฺขาตาย โภชนสาลาย. ยา ปกติฏฺิติกาติ โยชนา. ‘‘เอกาพทฺธา ¶ โหนฺตี’’ติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺมฺํ ทฺวาทสหตฺถนฺตรํ อวิชหิตฺวา’’ติ. นวํ ิติกนฺติ ภตฺตุทฺเทสฏฺาเน ปิตปกติฏฺิติกโต อฺํ นวํ ิติกํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตนฺติ อุทฺเทสภตฺตํ. ‘‘สฺเว’’ติ นิยาเมตฺวา วุตฺตตฺตา ทุติยทิวเส น ลพฺภติ.
โกจีติ ทายโก. สกวิหาเร ีติกาวเสเนว คาเหตพฺพนฺติ ยํ วิหารํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ อปวิฏฺตฺตา สกวิหาเร ิติกาวเสเนว คาเหตพฺพํ. ทินฺนํ ปน ภตฺตํ คาเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. สมฺปตฺตานนฺติ ทินฺนฏฺานํ สมฺปตฺตานํ. ตตฺถาติ ทินฺนฏฺานํ, สมฺปตฺตานํเยวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส วิหารสฺสาติ ปวิฏฺวิหารสฺส. ตสฺมึ ตสฺมึ าเนติ คามทฺวารวีถิจตุกฺกสงฺขาเต ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. อนฺโตอุปจารคตานนฺติ เอตฺถ อนฺโตอุปจาโร นาม ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตรํ.
คามทฺวารูปจาร ¶ วีถิจตุกฺกูปจาร ฆรูปจาเรสุ ตีสุ ฆรูปจารสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฆรูปจาโร เจตฺถา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ ตีสุ อุปจาเรสุ. ฆรูปจาโร เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เอโก อุปจาโร เอตฺถาติ เอกูปจารํ ฆรํ. อิเมสนฺติ จตุนฺนํ ฆรานํ. ตตฺถาติ จตูสุ ฆเรสุ. เอกกุลสฺส ยํ ฆรนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกวฬฺชนฺติ เอกทฺวาเรน สมานปริโภคํ. ตตฺถาติ เอกูปจาเร.
ยํ ปน เอกํ ฆรํ กตนฺติ สมฺพนฺโธ. สุขวิหารตฺถายาติ กลหํ วิจฺฉินฺทิตฺวา สุขวิหารตฺถาย. ตสฺมึ ตสฺมึ าเนติ ภิตฺติยา ปริจฺฉินฺเน ตสฺมึ ตสฺมึ าเน.
ยสฺมึ ปน ฆเร นิสีทาเปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยมฺปิ นิเวสนนฺติ โยชนา.
โย ปน อุทฺเทสลาโภ อุปฺปชฺชติ, โส ปาปุณาตีติ โยชนา. กิฺจาปิ ทิสฺสนฺติ, ตถาปีติ โยชนา.
โย ปนาติ ภิกฺขุ ปน, ลภตีติ สมฺพนฺโธ. อฺสฺมินฺติ อตฺตนา อฺสฺมึ. เตนาติ อุทฺเทสภตฺตํ ลภนฺเตน ภิกฺขุนา.
กาลํ ปฏิมาเนนฺเตสูติ โภชนกาลํ ปฏิมาเนนฺเตสุ ภิกฺขูสุ, นิสินฺเนสูติ สมฺพนฺโธ. โกจิ ¶ มนุสฺโส วทตีติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆุทฺเทสปตฺตํ เทถ อิติ วาติ โยชนา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ปตฺตสฺส าเน ภิกฺขุํ ปกฺขิปิตฺวา วุตฺเต อติทิสติ.
เอตฺถาติ อุทฺเทสภตฺเต, เอวํวจเน วา. เปสโลติ ปิยสีโล. เตนาติ อุทฺเทสเกน. กินฺติ ชานาตีติ อาห ‘‘ทสวสฺเสน ลทฺธ’’นฺติ. ตสฺสาติ อุทฺเทสกสฺส, วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. อปฺปสทฺทาติ สณิกสทฺทา. ‘‘อปสทฺทา’’ติปิ ปาโ, นิสฺสทฺทาติ อตฺโถ. สพฺพนวกสฺสาติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ นวกสฺส. ฉายายปิ ปุจฺฉิยมานายาติ อนาทเร ภุมฺมวจนํ, สามิวจนํ วา. น ลภตีติ ปาปุณาปิตตฺตา น ลภติ. นิสินฺนสฺสาปิ นิทฺทายนฺตสฺสาปีติ อนาทเร สามิวจนํ, ภิกฺขุสฺส นิสินฺนสฺสาปิ นิทฺทายนฺตสฺสาปีติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ. เอตํ ภาชนียภณฺฑํ ¶ นามาติ โยชนา. ตตฺถาติ ‘‘สมฺปตฺตสฺเสว ปาปุณาตี’’ติ วจเน. อุปจาเรนาติ ทฺวาทสหตฺถูปจาเรน. ตสฺมินฺติ อนฺโตปริกฺเขเป.
โกจิ อุปาสโก ปหิณาตีติ สมฺพนฺโธ. ปณีตโภชนานนฺติ ปณีตโภชเนหิ. อุทกสฺสาติ อุทเกน, ปูเรตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อาคตา มนุสฺสาติ สมฺพนฺโธ. เยนาติ ภิกฺขุนา. ยนฺติ วตฺถุ. ติจีวรปริวารนฺติ ติจีวเรน ปริวาริตํ, ติจีวรปริวารวนฺตํ วา อุทฺเทสภตฺตนฺติ อตฺโถ. หิ สจฺจํ อสฺส ภิกฺขุสฺส ปฺุวิเสโส อีทิโสติ โยชนา. นนุ อุทกํปิสฺส ปฺุวิเสสํ, กสฺมา อฺํ อุทฺเทสภตฺตํ ลภตีติ อาห ‘‘อุทกํ ปนา’’ติอาทิ.
คเหตฺวา อาคตา เต มนุสฺสาติ โยชนา. เตสนฺติ มหาเถราทีนํ. ทหรสามเณเรหีติ ทหเรหิ สามเณเรหิ, ลทฺเธสูติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ อุทฺเทสภตฺเต. ปุรโตติ มหาเถรานํ ปุรโต. ปตฺเตติ สงฺฆุทฺเทสปตฺเต, อคาหิเตเยวาติ สมฺพนฺโธ. อาหฏมฺปิ อุทฺเทสภตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
เอโก วทตีติ สมฺพนฺโธ. โสติ มนุสฺโส, ภณตีติ สมฺพนฺโธ. ยถา เต รุจฺจติ, ตถา วตฺวา อาหราติ โยชนา. วิสฺสฏฺทูโต นามาติ อตฺตโน รุจึ วิสฺสชฺชิตฺวา ตสฺส รุจิยา วิสฺสฏฺโ ทูโต นาม. ปฏิปาฏิปตฺตํ วาติ สงฺฆโต ปฏิปาฏิยา ลทฺธํ ปตฺตํ วา, อิทํ นิมนฺตนภตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ อิจฺฉตีติ วิสฺสฏฺทูโต ยํ อิจฺฉติ. โสติ พาโล, น วตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ปุจฺฉาสภาเคน วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วทนการณา.
กูฏฏฺิติกา ¶ นามาติ อฺเหิ อุทฺเทสภตฺเตหิ มิสฺเสตฺวา อุชุกฏฺิติกาย ปวตฺติตฺวา กูเฏน ปวตฺตา ิติกา นาม โหติ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘รฺโ วา หี’’ติอาทิ. เอกจาริกภตฺตานีติ ปติ เอกํ กตฺวา จริตพฺพานิ ภกฺขิตพฺพานีติ เอกจาริกานิ, อฺเหิ อุทฺเทสภตฺเตหิ อมิสฺเสตฺวา ปติ เอกํ กตฺวา ภกฺขิตพฺพานีติ วุตฺตํ ¶ โหติ, ตานิเยว ภตฺตานิ เอกจาริกภตฺตานิ. เอกจฺเจ ภิกฺขู คตาติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ เอกจฺเจสุ ภิกฺขูสุ. ตงฺขณํเยวาติ ตสฺมึ นิสินฺนกฺขเณเยว. ปุน ตงฺขณํเยวาติ ตสฺมึ คาหณกฺขเณเยว. ‘‘ปณีตภตฺต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กติวสฺสโต ปฏฺายา’’ติ วทนฺติ, ‘‘เอตฺตกวสฺสโต นามา’’ติ วุตฺเตติ โยชนา. คาหิเตติ ิติกํ อชานนฺเตหิ อาคนฺตุเกหิ ปตฺเต คาหิเต. อาคเตหิปิ ิติกํ ชานนกภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. เอเสว นโย ปรโตปิ. ภิกฺขูเยว อาคจฺฉนฺตูติ ปตฺตํ อคฺคเหตฺวา ภิกฺขูเยว อาคจฺฉนฺตูติ อธิปฺปาโย.
เนติ ิติกํ อชานนฺเต อาคนฺตุเก. ราชา โภเชตฺวาติ ราชา อตฺตโน เคเห โภเชตฺวา. เนสนฺติ อาคนฺตุกานํ, ปตฺเตปีติ สมฺพนฺโธ. ยํ อาหฏนฺติ ยํ ภตฺตํ อภฺุชิตฺวา อาหฏํ. ตํ น คาเหตพฺพนฺติ ตํ ภตฺตํ ิติกาย น คาเหตพฺพํ โถกตฺตา. เนสนฺติ อาคนฺตุกานํ. คีวา โหตีติ อิณํ โหติ. อิณํ นาม ปฏิทาตพฺพสภาโว โหติ, ตสฺมา ปฏิทาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ ิติกํ อชานิตฺวา ภุตฺตฏฺาเน. ตาว นิสีทิตพฺพนฺติ ตาว อาคเมตฺวา นิสีทิตพฺพํ. ปตฺตฏฺาเนน คาหณมฺปิ คีวาสทิโสติ ปุริมเถรสฺส มติ ภเวยฺย. เอวฺหิ สติ ทฺวินฺนํ เถรานํ วาโท สทิโสเยว.
เอโก ปิณฺฑปาโตติ สมฺพนฺโธ. ตถารูโปติ ติจีวรปริวาโร สตคฺฆนโก. อยนฺติ ปิณฺฑปาโต. อิติ วุตฺตํ อฏฺกถาสุ.
เอโก ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. อนฺตราภฏฺโกติ อุทฺเทสภตฺตสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ ภสฺสติ คลตีติ อนฺตราภฏฺโก. ปริปุณฺณวสฺโส โย ปน สามเณโรติ โยชนา. ตสฺส อุปสมฺปชฺชิตสามเณรสฺส ิติกา อติกฺกนฺตาติ สมฺพนฺโธ. โสติ อุทฺเทสภตฺตปตฺโต ภิกฺขุ. สมีเปติ อตฺตโน สมีเป. ตฺเจ เถยฺยาย หรนฺตีติ ตํ ปตฺตํ ปตฺตหารกา เถยฺยาย หรนฺติ เจ. คีวา โหตีติ ปตฺตทาปกสฺส คีวา โหติ. โส ภิกฺขูติ สมีเป นิสินฺโน โส ภิกฺขุ. อสฺสาติ ปตฺตทาปกสฺส. ‘‘อย’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโ อตฺถิ, โส น สุนฺทโร. ตโตติ อุทฺเทสภตฺตฆรโต. ‘‘สุหโฏ’’ติ วจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภตฺตสฺส ทินฺนตฺตา คีวา น โหตี’’ติ.
สาทิยนโกติ ¶ ¶ อุทฺเทสภตฺตสาทิยนโก, โหตีติ สมฺพนฺโธ. ทสหิปิ ปตฺเตหิ ภตฺตํ อาหราเปตฺวาติ โยชนา. ภิกฺขุทตฺติยํ นามาติ ภิกฺขุนา ทตฺติยํ นาม. โส ภิกฺขูติ สาทิยนโก โส ภิกฺขุ. เต ภิกฺขูติ ปิณฺฑปาติเก เต ภิกฺขู. เอถ ภนฺเต มยฺหํ สหายา โหถ อิติ วตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อุปาสกสฺส. ตตฺถาติ อุปาสกสฺส ฆเร. ตสฺเสวาติ สาทิยนกสฺเสว. อิตเรติ นวปิณฺฑปาติกา. เนสนฺติ ทสนฺนํ ภิกฺขูนํ. ตสฺส ภิกฺขุโนติ สาทิยนกสฺส ภิกฺขุโน. ภุตฺตาวีนนฺติ ภุตฺตวนฺตานํ.
เตติ นวปิณฺฑปาติกา, วุตฺตา คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อุปาสกสฺส ฆเร. ตตฺราติ ทสสุ ภิกฺขูสุ. มธุเรน สเรน อนุโมทนํ กโรนฺตสฺส เอกสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวาติ โยชนา. อกตภาโค นามาติ ปุพฺเพ น กริยิตฺถาติ อกโต, โสเยว ภาโค โกฏฺาโสติ อกตภาโค, อาคนฺตุกภาโค นามาติ อตฺโถ.
เอโก อุปาสโก เทตีติ สมฺพนฺโธ. อิมนฺติ ขาทนียโภชนียํ. ปตฺตสามิกสฺส ทาตพฺพนฺติ โยชนา. เปตฺวาติ ปกติยา เปตฺวา. ‘‘สพฺโพ สงฺโฆ ภฺุชตู’’ติ วตฺวา จ กิฺจิ อวตฺวา จ คเตปิ ปมเมว ‘‘สพฺพํ สงฺฆิกํ ปตฺตํ เทถา’’ติ วุตฺตตฺตา ภาเชตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ.
ปาติยา อาหริตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอเกกํ อาโลปนฺติ เอเกกสฺส ภิกฺขุสฺส เอเกกํ อาโลปํ. อจฺฉตีติ วสติ. กสฺส เตติ กสฺส อตฺถาย ตยา, อานีตนฺติ โยชนา. ‘‘เอเกน ภิกฺขุนา’’ติ ปทํ ‘‘คาเหตพฺพ’’นฺติ ปเท การิตกมฺมํ, ‘‘ภตฺต’’นฺติ ธาตุกมฺมํ ตพฺพปจฺจโย วทติ.
กึ อาหรียตีติ อวตฺวาติ กึ วตฺถุ ตยา อาหรีตีติ อุปาสกํ อปุจฺฉิตฺวา. ‘‘กึ อาหริสฺสสี’’ติปิ ปาโ, กึ วตฺถุํ ตฺวํ อาหริสฺสสีติ อตฺโถ. สปริวาราย ยาคุยา จ มหคฺฆานํ ผลานฺจ ปณีตานํ ขชฺชกานฺจ ตถา อาเวณิกา ิติกา กาตพฺพาติ โยชนา ¶ . เอกา เอว ิติกาติ สมานา เอว ิติกา. ตถา ผาณิตสฺสาติ เอตฺถ ตถาสทฺเทน ‘‘เอกา เอว ิติกา วฏฺฏตี’’ติ ปทํ อติทิสติ.
อิติ อุทฺเทสภตฺตกถาย โยชนา สมตฺตา.
นิมนฺตนภตฺตกถา
นิมนฺตนํ ¶ ปุคฺคลิกํ สงฺฆิกฺจาติ ทุวิธํ. ตตฺถ ปุคฺคลิกํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุคฺคลิกํ เจ สยเมว อิสฺสโร’’ติ. ‘‘เอตฺตเก ภิกฺขู สงฺฆโต อุทฺทิสถา’’ติอาทีนิ อวตฺวา ‘‘เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตตฺวา ทินฺนํ สงฺฆิกํ นิมนฺตนํ นาม. เอตฺถาติ นิมนฺตเน. ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ‘‘ภิกฺข’’นฺติ กปฺปิยโวหาเรน วุตฺตตฺตา ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ. ปฏิปาฏิยาติ สงฺฆโต ลทฺธปฏิปาฏิยา. อาคตมนุสฺโส วทตีติ สมฺพนฺโธ. วิจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘ตุมฺเห จ คจฺฉถา’’ติ วจนํ วิจฺฉินฺทิตฺวา.
นิมนฺตนภตฺตฆรโตติ นิมนฺตนภตฺตสฺส ทินฺนฆรโต. เอโก อาหรตีติ สมฺพนฺโธ. ปูเรตฺวาติ ภตฺตสฺส ปูเรตฺวา. ตนฺติ ภตฺตํ. อิธาปีติ นิมนฺตเนปิ.
ตโตติ วทนการณา. ‘‘โส ภิกฺขู’’ติ ปทํ ‘‘อสฺสา’’ติ ปเท ปกติกตฺตา, ‘‘ชิคุจฺฉนีโย’’ติ ปทํ ตตฺเถว วิกติกตฺตา. อสฺสาติ ภเวยฺย, โหติ วา. ‘‘ปตฺตตฺถาย อาคโตมฺหี’’ติ วทนฺตสฺส ตสฺส ปตฺโต ทาตพฺโพติ โยชนา. ภตฺตาหรณกปตฺตนฺติ ภตฺตํ อาหรติ อเนนาติ ภตฺตาหรณโก, โสเยว ปตฺโต ภตฺตาหรณกปตฺโต, ตํ. ปฏิปาฏิภตฺตนฺติ ปฏิปาฏิยา ลทฺธํ ภตฺตํ.
อาโลปภตฺตฏฺิติกโตติ เอเกกอาโลเปน ลทฺธสฺส ภตฺตสฺส ิติกโต. อาโลปสงฺเขเปนาติ เอเกกสฺมึ อาโลเป ตํสํขิปเนน. อยํ นโย อุทฺเทสภตฺตโต วิเสโส. กสฺส เต อาภตนฺติ กสฺส อตฺถาย ตยา อาภตนฺติ โยชนา. สงฺฆสฺส เม ภตฺตนฺติ สงฺฆสฺส อตฺถาย มยา ภตฺตํ อาภตํ. เถรานํ เม ภตฺตนฺติ เถรานํ มยา ภตฺตํ อาภตํ.
อุปาสโก ¶ ปหิณาตีติ สมฺพนฺโธ. อิเม ตโย ชนาติ สงฺฆตฺเถโร จ คนฺถธุตงฺควเสน อภิฺาโต จ ภตฺตุทฺเทสโก จาติ อิเม ตโย ชนา. ปุจฺฉิตุนฺติ ‘‘กึ สงฺฆโต คณฺหามิ, อุทาหุ เย ชานามิ, เตหิ สทฺธึ อาคจฺฉามี’’ติ ปุจฺฉิตุํ. อารุหิยิตฺถาติ อารูฬฺหา. อตฺตนวเมหีติ อตฺตา นวโม เอเตสนฺติ อตฺตนวมา, เตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. หีติ ยสฺมา. เอเต ภิกฺขูติ สงฺฆตฺเถราทโย ตโย เอเต ภิกฺขู. เตนาติ คนฺถธุตงฺคาทีหิ อนภิฺาเตน ภิกฺขุนา ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. นิสฺสิตเก วา, เย ภิกฺขู ชานาถ, เต ภิกฺขู วา คเหตฺวาติ ¶ โยชนา. อตฺตนา อฺโ คาโม คนฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. โสเยว คาโมติ นิมนฺตนคาโมเยว.
ตตฺราติ อสนสาลายํ. อุสฺสวาทีสูติ ฉณาทีสุ. อาทิสทฺเทน อฺเน เกนจิ การเณน มนุสฺสานํ พหุสนฺนิปาตํ สงฺคณฺหาติ. ตทาติ ตสฺมึ นิมนฺตนกาเล. สนฺนิปาตฏฺานโตติ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาตฏฺานโต. ยถาสตฺตีติ สตฺติยา อนุรูปํ, สตฺตึ อนติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สตฺติสทฺทสฺส กุนฺตสงฺขาตสฺส สตฺถสฺสปิ วาจกตฺตา ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ยถาพล’’นฺติ.
สงฺฆตฺเถโร วา อาคจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. พหุกตฺตารมเปกฺขิตฺวา ‘‘อาคจฺฉนฺตี’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํ. เอกวารนฺติ เอกสฺมึ ทิวเส, อาคมนทิวเสติ อตฺโถ. ปฏิพทฺธกาลโตติ ตตฺเถว สกฏฺาเน วาสสฺส นิพทฺธกาลโต. ทุติยวาเรติ ทุติยทิวเส. อภินวอาคนฺตุกาวาติ อนาคมนปุพฺพา อภินวา อาคนฺตุกาว. ตตฺราติ ตสฺมึ ปตฺตฏฺาเน. เตสนฺติ อภินวอาคนฺตุกานํ. เอตฺถาติ อนาคตปุพฺพฏฺาเน.
สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สกฏฺานอาคนฺตุกฏฺาเนสุ. เตนาติ อติลาภินา ภิกฺขุนา. อวิเสเสตฺวาติ วิเสสมกตฺวา.
สลากภตฺตกถา
สลากภตฺตํ ¶ ปน เอวํ เวทิตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘วจนโต’’ติ ปทํ ‘‘ทาตพฺพา’’ติ ปเท าปกเหตุ. สลากาย วาติ กุสทณฺเฑ วา. อสุกสฺส นามาติ อสุกสฺส นาม อุปาสกสฺส. อุปนิพนฺธิตฺวาติ ลิขิตฺวา, ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘โอปฺุชิตฺวา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ เหฏฺุปริยวเสน อาโลเฬตฺวา’’ติ. ภตฺตุทฺเทสเกน ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ.
น พหุกาติ อปฺปกา. คามวเสนปีติ เยภุยฺเยน สมานลาภคามวเสนปิ. ปิสทฺเทน กุลํ อเปกฺขติ. คาเหนฺเตน คาหิตาเนวาติ สมฺพนฺโธ. สฏฺิสลากภตฺตานิ โหนฺตีติ โยชนา. เตสนฺติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ สลากภตฺตานํ.
ตนฺติ พหุสลากภตฺตคามํ. ตํ ปนาติ เอกสลากภตฺตํ ปน. เอเตสูติ ภิกฺขูสุ. นิคฺคเหนาติ ¶ ทูรตฺตา อนิจฺฉนฺตสฺสปิ เอกสฺส นิคฺคเหน. ตนฺติ สลากภตฺตํ. โอริมคาเมติ โอรภาเค ิเต คาเม. คาหิตสฺายาติ คาหิตา อิติ สฺาย. ปุน วิหารํ อาคนฺตฺวาติ ปุน วิหารํ อนาคนฺตฺวา โอริมคาเม สลากภตฺตานิ ปมํ คเหตฺวา ปจฺฉา วิหารํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน ปาเปตฺวา ภฺุชิตุมฺปิ วฏฺฏติ. กสฺมา ปุน วิหาโร อาคนฺตพฺโพ, นนุ อคาหิโตปิ อตฺตโน ปตฺตตฺตา คเหตฺวา ภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หิ ยสฺมา พหิสีมาย สงฺฆลาโภ คาเหตุํ น ลพฺภติ, ตสฺมา วิหาโร อาคนฺตพฺโพติ โยชนา. เอกพาหวเสน วาติ เอกาย ฆรปาฬิสงฺขาตาย พาหายวเสน วา. วีถิอาทีสุ จาติ วีถิพาหกุเลสุ จ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. สลากาสุ อสติ อสนฺตาสูติ โยชนา. อุทฺทิสิตฺวาปีติ ‘‘อสุกคามสฺส สลากภตฺตานิ ตุยฺหํ ปาปุณนฺตี’’ติ คามาทีนิ อุทฺทิสิตฺวาปิ.
ตเมวตฺถํ ¶ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิ. ตตฺถ เตนาติ สลากทายเกน ภิกฺขุนา. คาเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วารคาเมติ อติทูรตฺตา วาเรน คนฺตพฺเพ คาเม. ตตฺราติ ตํ คามํ.
อติเรกคาวุเตติ คาวุตโต อติเรเก าเน. ตํทิวสนฺติ ตสฺมึ สลากภตฺตคหณทิวเส. โย น คจฺฉติ, ตสฺส น ทาตพฺพาติ โยชนา. หีติ ยสฺมา. ตีณิ ปน ทิวสานีติ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. ตนฺติ โอริมวารคามสลากํ. ทณฺฑกมฺมํ ปน กินฺติ คาฬฺหํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘สฏฺิโต วา ปณฺณาสโต วา น ปริหาเปตพฺพ’’นฺติ. วิหารวาโรติ วิหารสฺส รกฺขนตฺถาย วาโร. วิหารวาริกสฺสาติ วิหารํ วาเรน, วารํ คเหตฺวา วา รกฺขตีติ วิหารวาริโก, ตสฺส ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. วิหารโคปกาติ วิหารํ โคเปนฺตีติ วิหารโคปกา. อฺถตฺตนฺติ ปสาทฺถตฺตํ. อฺเสุ กุเลสุ ทาตพฺพาติ อฺเสํ กุลานํ ยาคุอาทโย ทาตพฺพา.
วารํ คาเหตฺวาติ อฺเหิ วารํ คาหาเปตฺวา. เนสนฺติ วิหารวาริกานํ. สลากาติ ปกติกตฺตารํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ภวนฺตี’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํ. ผาติกมฺมเมวาติ วิหารรกฺขนตฺถาย สงฺเฆน ทาตพฺพผาติกมฺมเมว. อฺมฺปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ ผาติกมฺมเมว, อฺมฺปีติ ทสฺเสติ. อติเรกอุตฺตริภงฺคสฺสาติ อติเรกํ อุตฺตริภงฺคเมตสฺสาติ อติเรกอุตฺตริภงฺคํ, ตสฺส.
สลากา ลทฺธาติ สลากา เอว ลทฺธา. ตํทิวสนฺติ ตสฺมึ สลากลทฺธทิวเส. เอกสฺเสวาติ ¶ เอเกกสฺเสว. วิชเฏตฺวาติ ตานิ ทฺเว ตีณิ เอกจาริกภตฺตานิ วิชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา.
เอกสมฺโภคาติ เอกโต สมฺโภคา. คาเหนฺเตน ทาตุนฺติ สมฺพนฺโธ. สมฺมุขีภูตสฺสาติ อุปจารสีมายํ ิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ, ปาเปตฺวาติ โยชนา. รสสลากนฺติ อุจฺฉุสลากํ. ‘‘รสาลสลาก’’นฺติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. ขุทฺทกวิหาเร คาเหตพฺพวิธานํ ทสฺเสตฺวา มหาอาวาเส ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาอาวาเส’’ติอาทิ.
‘‘ตกฺกสลากมฺปิ ¶ …เป… ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ ขุทฺทกวิหารํ สนฺธาย วุตฺตํ, เตน วุตฺตํ ‘‘มหาอาวาเส’’ติอาทิ. เภสชฺชาทิสลากาโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน คนฺธมาลาสลากาโย สงฺคณฺหาติ. เอตฺถาติ สลากาสุ. อคฺคภิกฺขมตฺตนฺติ อคฺคโต ทาตพฺพํ ภิกฺขามตฺตํ. ตาทิสานิ ภตฺตานีติ อคฺคภิกฺขามตฺตสภาวานิ ภตฺตานิ. โน เจติ ตาทิสานิ ภตฺตานิ พหูนิ โน เจ โหนฺติ. ลทฺธา วา อลทฺธา วาติ ลภิตฺวา วา อลภิตฺวา วา.
สลากาสุ คาหิตาสูติ อฺาสุ สลากาสุ คาหิตาสุ. สมีเป ิตสฺสาติ หตฺถํ อปสาเรตฺวา สมีเป ิตสฺส. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. อยํ สลากาติ ‘‘อยํ ตสฺส สลากา’’ติ เปตุํ วฏฺฏติ. อธมฺมิกาติ กติกา อธมฺมยุตฺตา. อนาคตสฺส เทถาติ อนาคตสฺส ภิกฺขุสฺส สลากํ เทถ.
โสติ ภตฺตุทฺเทสโก, วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. มยา มยฺหํ ปาปิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ คาเม. ภฺุเชยฺยาถ อิติ วเทยฺย, วฏฺฏตีติ โยชนา. ตตฺเถวาติ อสนสาลายเมว. ตตฺราติ ตสฺมึ คาเม. วิหารํ อาเนตฺวาติ วิหารํ สลากภตฺตํ อาเนตฺวา. สลากคฺคาหณกาเลติ สลากาย ภิกฺขูหิ คาหาปนกาเล.
ตตฺถาติ ตสฺมึ ทิสาภาเค. อฺเนาติ อตฺตนา อฺเน, ลทฺธา โหตีติ สมฺพนฺโธ. เตน ปนาติ คมิกโต อิตเรน. ตสฺมินฺติ คมิเก. อุปจารสีมํ อนติกฺกนฺเตเยวาติ โยชนา.
ตตฺถาติ ฉฑฺฑิตวิหาเร. เตสูติ อาวาสิเกสุ ภิกฺขูสุ, คเตสูติ สมฺพนฺโธ. โสวาติ อาคนฺตุโก เอว. โย ปน คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ สลากภตฺตํ, น ปาปุณาตีติ สมฺพนฺโธ.
ปฺุเนาติ ¶ ปฺุสฺมา. ตา จ โข ปนาติ สลากาโย ปน. ปจฺฉึ ปนาติ สลากปจฺฉึ ปน. ตตฺถาติ ปจฺฉิยํ. เอตฺโตวาติ อากิรณฏฺานโตว. เอกนฺติ เอกํ สลากํ. วตฺตพฺพนฺติ สลากทายเกน วตฺตพฺพํ.
ภิกฺขู คตาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อฺสฺมึ วิหาเร. มหาเถโรปิ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. คตวิหาเร อภฺุชิตฺวาว โคจรคามํ อนุปฺปตฺเตหิ ¶ ภิกฺขูหิ ปตฺตา น ทาตพฺพาติ โยชนา. วิหารฏฺกํ ภตฺตนฺติ วิหาเร ิตํ ภตฺตํ.
ปกฺขิกภตฺตาทิกถา
ยนฺติ ภตฺตํ ทิยฺยตีติ สมฺพนฺโธ. จาตุทฺทสีปฺจทฺทสีปฺจมีอฏฺมีติ อภิลกฺขิเตสูติ โยชนา. กมฺมปฺปสุเตหีติ กมฺมูปจเยหิ. อิเมหิ ปาเหิ ปกฺเขสุ ทาตพฺพํ ปกฺขิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตนฺติ ปกฺขิกภตฺตํ. ‘‘โหตี’’ติ ปเท วุตฺตกตฺตา, ‘‘คาเหตฺวา’’ติ ปเท ธาตุกมฺมํ, ‘‘ภฺุชิตพฺพ’’นฺติ ปเท วุตฺตกมฺมํ. สพฺเพสนฺติ ภิกฺขูนํ. เยสนฺติ ภิกฺขูนํ. มนฺทาติ อปฺปา. ตนฺติ สลากภตฺตํ. ปณีตํ เทนฺตีติ ปณีตํ กตฺวา เทนฺติ. ลูขภตฺตนฺติ อสินิทฺธภตฺตํ.
ยํ ภตฺตํ อตฺตนา ภฺุชติ, ตเทว ทิยฺยตีติ โยชนา. อิมินา อุโปสเถ ทาตพฺพํ อุโปสถิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อุโปสเถติ อุโปสถทิวเส. เอตฺถ จ ปฺจทฺทสิยํ สเจ ทายกา ‘‘ปกฺขิก’’นฺติ วตฺวา เทนฺติ, ปกฺขิกํ นาม. อถ ‘‘อุโปสถิก’’นฺติ วตฺวา เทนฺติ, อุโปสถิกํ นามาติ วิเสโส. ปาฏิปเทติ ปาฏิปททิวเส. อุโปสถกมฺเมนาติ อุโปสถกมฺเมน เหตุภูเตน. ‘‘ปาฏิปเท ทิยฺยนกทาน’’นฺติ อิมินา ปาฏิปเท ทาตพฺพํ ปาฏิปทิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตมฺปิ อุภยนฺติ อุโปสถิกปาฏิปทิกวเสน อุภยมฺปิ ตํ ภตฺตํ. อิติ อิมานีติ เอตฺถ อิมสทฺเทน อิติสทฺทสฺส อิมสทฺทตฺถภาโว ทสฺสิโต โหติ. สตฺตปิ ภตฺตานีติ อิมสฺมึ เสนาสนกฺขนฺธเก อาคตานิ สงฺฆภตฺตาทีนิ สตฺตปิ ภตฺตานิ.
อปรานิปิ จตฺตาริ ภตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ จตูสุ ภตฺเตสุ. ‘‘อาคนฺตุกานํ ทินฺน’’นฺติอาทินา อาคนฺตุกภตฺตนฺติ ปทสฺส จตุตฺถีมชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติ. อฺตฺถ ปน ‘‘อาคนฺตุกสฺส อตฺถาย อาภต’’นฺติอาทินา ฉฏฺีมชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ จตูสุ ¶ ภตฺเตสุ. สพฺเพสนฺติ ภิกฺขูนํ. เอโก อาคนฺตุโก นิสีทตีติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ปมอาคนฺตุเกน.
โยติ ¶ อาคนฺตุโก. อาคนฺตฺวาปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ, ปจฺฉา ปน ปเควาติ อตฺโถ. เตน คณฺหิตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘อาคตทิวเสเยวา’’ติ อิมินา น ทุติยทิวสาทีสุ ภฺุชิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
กตฺถจีติ กิฺจิ านํ. ตนฺติ อาคนฺตุกภตฺตํ. นิพนฺธาปิตนฺติ นิจฺจํ ปิตํ. อสนสาลายนฺติ อนฺโตคาเม อสนสาลายํ. อสตีติ อสนฺเตสุ.
อาวาสิโกปีติ ปิสทฺโท น คมิโกเยวาติ ทสฺเสติ. ยถา อาคนฺตุกภตฺตํ ทฺเว วา ตีณิ วา สตฺต วา ทิวสานิ ลพฺภติ, เอวํ อิทํ คมิยภตฺตํ น ลพฺภตีติ โยชนา. ปนฺถนฺติ มคฺคํ. รุนฺธนฺตีติ ปิทหนฺติ. อุทกํ วา รุนฺธตีติ สมฺพนฺโธ. เอเต อุปทฺทเวติ โจราทโย เอเต อุปทฺทเว. โอฑฺเฑตฺวาติ เปตฺวา.
เอตสฺสาติ มหาคิลานสฺส. ปุน เอตสฺสาติ อนาคตสฺส มหาคิลานสฺส. สปฺปายโภชนนฺติ คิลานานํ สปฺปายโภชนํ. มิสฺสกยาคุนฺติ นานาตณฺฑุเล มิสฺเสตฺวา ปจิตํ ยาคุํ. น กุปฺปตีติ น วิการํ กโรติ.
อิทมฺปีติ คิลานุปฏฺากภตฺตมฺปิ. ตตฺถาติ ตสฺมึ กุเล. อสฺสาติ คิลานสฺส. เอวํ ทินฺนานีติ เอวํ วกฺขมานนเยน ทินฺนานิ โหนฺติ. ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ‘‘ภิกฺข’’นฺติ กปฺปิยโวหาเรน วุตฺตตฺตา ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ. น วฏฺฏตีติ ‘‘ภตฺต’’นฺติ อกปฺปิยโวหาเรน วุตฺตตฺตา น วฏฺฏติ.
อปรานิปิ ตีณิ ภตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ตีสุ ภตฺเตสุ. ธุรภตฺตนฺติ เอตฺถ ธุรสทฺทสฺส ธุวสทฺเทน อตฺถโต สทิสตฺตา นิจฺจตฺโถติ อาห ‘‘นิจฺจภตฺตํ วุจฺจตี’’ติ. ตนฺติ ธุรภตฺตํ. ตตฺถาติ ทุวิเธสุ. ‘‘สงฺฆิเก’’ติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ปุคฺคลิเกปีติ ปิสทฺโท ‘‘สงฺฆิเก’’ติ ปทํ อเปกฺขติ. ปจฺฉาติ ปมํ ‘‘ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตวจนโต, วุตฺตวจนสฺส วา ปรํ.
กุฏึ ¶ กตฺวา ทาตพฺพํ ภตฺตํ กุฏิภตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุฏิภตฺตํ นามา’’ติอาทิ. ยนฺติ ภตฺตํ, นิพนฺธาปิตนฺติ สมฺพนฺโธ, เสนาสนวาสิโน ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ยํ ปนาติ ภตฺตํ ปน, ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺเสวาติ ปุคฺคลสฺเสว. ตสฺมินฺติ ปุคฺคเล.
วาเรน ¶ , วารํ คเหตฺวา วา ทินฺนํ ภตฺตํ วารภตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วารภตฺตํ นามา’’ติอาทิ. ตมฺปีติ วารภตฺตมฺปิ. นิคมนวเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิติ อิมานิ จา’’ติอาทิ.
อฏฺกถายนฺติ มหาอฏฺกถายํ, วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ จตูสุ ภตฺเตสุ. วิหาเร อุปฺปนฺนํ ภตฺตํ วิหารภตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิหารภตฺตํ นามา’’ติอาทิ. ตตฺรุปฺปาทภตฺตนฺติ ตสฺมึ วิหาเร ทินฺนเขตฺตวตฺถุอาทีหิ อุปฺปาทภตฺตํ. ตนฺติ วิหารภตฺตํ. ยถาติ เยนากาเรน, ปฏิคฺคหิยมาเนติ สมฺพนฺโธ. อฏฺนฺนํ สมูโห, อฏฺ ปริมาณานิ ยสฺสาติ วา อฏฺโก, ตสฺส ทินฺนํ ภตฺตํ อฏฺกภตฺตํ. เอวํ จตุกฺกภตฺตนฺติ เอตฺถาปิ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺนฺนํ ภิกฺขูนํ เทมา’’ติอาทิ. มหาภิสงฺขาริเกนาติ สพฺพิโนนีตาทีหิ มหนฺโต อภิสงฺขาโร มหาภิสงฺขาโร, โส เอตสฺส อตฺถีติ มหาภิสงฺขาริโก, เตน อติรสกปูเวน ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ถเกตฺวา ทินฺน’’นฺติ อิมินา คูหิตฺวา ทาตพฺพํ คุฬฺหกํ, ตเมว ภตฺตํ คุฬฺหกภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. เอกจฺเจ มนุสฺสา เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ภิกฺขุปริจฺเฉทชานนตฺถํ คุฬเก เทนฺตี’’ติ อิมินา คุฬเกน ภิกฺขู คเณตฺวา ทาตพฺพํ ภตฺตํ คุฬกภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ปุริมนเย ฬกาเร หการสํโยโค อตฺถิ, ปจฺฉิมนเย นตฺถีติ ทฏฺพฺพํ. คุฬปิณฺฑคณนาย ภิกฺขุคณนํ ชานาติ. อิตีติอาทิ นิคมนํ. จีวรภาชนียํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
สพฺพิอาทีสุ เภสชฺเชสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ‘‘สพฺพิสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘กุมฺภสตมฺปี’’ติ ปเท นิสฺสิตสมฺพนฺโธ.
ปจฺฉา ¶ อาคตานํ ทาตพฺพเมวาติ ทุติยภาเค อทาตพฺเพเยว ปจฺฉา อาคตานํ ทาตพฺพเมว. สพฺพสนฺนิปาตฏฺาเนเยวาติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาตฏฺาเนว. ภาชนียภณฺฑํ นาม ภาชนฏฺานํ สมฺปตฺตสฺเสว ปาปุณาติ, น อสมฺปตฺตสฺส. สพฺพสนฺนิปาตฏฺาเน จ เยภุยฺเยน สมฺปตฺโต โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพสนฺนิปาตฏฺาเนเยวา’’ติ.
ยถาิตํเยวาติ กิฺจิ อภาเชตฺวา ยถาิตํเยว. ‘‘ทุคฺคหิต’’นฺติ วตฺวา ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตํ คตคตฏฺาเน สงฺฆิกเมว โหตี’’ติ. อาวชฺเชตฺวาติ ปริณาเมตฺวา. ตมฺปีติ ถาลเก ¶ ปกฺขิตฺตํ สพฺพิมฺปิ. ถินนฺติ ฆนภาเวน ติฏฺตีติ ถินํ, ฆนนฺติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตปริจฺเฉทโตติ ‘‘ทส ภิกฺขู, ทเสว จ สพฺพิกุมฺภา’’ติ วุตฺตปริจฺเฉทโต.
คาถายํ ปาฬินฺติ วินยปาฬึ. อฏฺกถฺเจวาติ ตสฺสา อฏฺกถฺเจว. วิจกฺขโณติ วิวิธํ อตฺถํ จกฺขติ ปสฺสตีติ วิจกฺขโณ. เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยน. ตตฺรายํ โยชนา – เอวํ วิจกฺขโณ ภิกฺขุ ปาฬึ, อฏฺกถฺเจว โอโลเกตฺวา อปฺปมตฺโตว หุตฺวา สงฺฆิเก ปจฺจเย ภาชเยติ.
อิติ ปจฺจยภาชนียกถาย โยชนา สมตฺตา.
อุปฑฺฒภาโคติ ภิกฺขูนํ ลทฺธภาคโต อุปฑฺโฒ ภาโค. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อิติ เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๗. สงฺฆเภทกกฺขนฺธกํ
ฉสกฺยปพฺพชฺชากถา
๓๓๐. สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก อภิฺาตา อภิฺาตาติ เอตฺถ อภิปุพฺโพ าตสทฺโท ปากฏตฺโถติ อาห ‘‘ปากฏา ปากฏา’’ติ. กาฬุทายิปฺปภูตโยติ กาฬุทายิอาทโย. ปริวาเรหิ สทฺธึ ทส ทูตา จ อฺเ จ พหู ชนา สกฺยกุมารา นามาติ โยชนา. อมฺเหสูติ ¶ สกฺยกุลสงฺขาเตสุ อมฺเหสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. ‘‘กุลโต’’ติ อิมินา ‘‘กุลา’’ติ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติ. ฆราวาสตฺถนฺติ เอตฺถ ฆเร อาวสนฺตานํ มนุสฺสานํ กิจฺจนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฆราวาเส ย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ยนฺติ ยํกิฺจิ. อุทกํ นินฺเนตพฺพนฺติ เอตฺถ อุทกํ นีหริตฺวา เนตพฺพํ อปเนตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา อุทกํ สพฺพฏฺาเนสุ สุสํ โหตี’’ติ. สุสนฺติ สุกฺขํ. ติณานีติ สสฺสทูสกานิ ติณานิ. ‘‘อุทฺธริตพฺพานี’’ติ อิมินา นิทฺธาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ธุธาตุยา ปปฺโผฏนธํสนตฺเถ ทสฺเสติ ¶ . ภุสาติ สสฺสนาฬทณฺฑา, เตหิ มิสฺสา ปลาลา ภุสิกา. โอผุณาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ผุณธาตุยา อวกิรณตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปเนตพฺพ’’นฺติ. ตฺวฺเว ฆราวาสตฺเถน อุปชานาติ เอตฺถ ฆราวาสตฺเถนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ. อุปชานาติ อุปตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก, หิวิภตฺติ จ โลโป โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ตฺวฺเว ฆราวาสตฺถํ ชานาหี’’ติ. อหนฺติ ภทฺทิยกุมารนามโก อหํ. ตยาติ อนุรุทฺธกุมารนามเกน ตยา. ‘‘สทฺธึ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. เสสนฺติ ‘‘สทฺธึ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วจนํ.
๓๓๑. นิปฺปาติตาติ เอตฺถ นิกฺขมิตฺวา คมาปิตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิกฺขามิตา’’ติ. มานสฺสิโนติ เอตฺถ มานํ สยนฺติ นิสฺสยนฺตีติ มานสฺสิโนติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มานสฺสยิโน’’ติ.
๓๓๒. ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปาติ เอตฺถ อนฺตรสทฺโท จิตฺตวาจโก, โตปจฺจโย จ สตฺตมฺยตฺถวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส จิตฺเต’’ติ. กสฺมา โกปา น สนฺตีติ อาห ‘‘ตติยมคฺเคน สมูหตตฺตา’’ติ. อนาคามิมคฺเคน โทสสฺส สมูหตตฺตา ยสฺส ขีณาสวสฺส จิตฺเต โกปา น สนฺตีติ อธิปฺปาโย. อิติ ภวาภวตฺจ วีติวตฺโตติ เอตฺถ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺมา ปน วุจฺจติ, ตสฺมา เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพติ โยชนา ¶ . วิภโวติ ปาปํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. นนุ ปาฬิยํ ‘‘วิภโว’’ติ นตฺถิ, ‘‘อภโว’’ติ เอว อตฺถิ, อถ กสฺมา ‘‘วิภโวติ อภโว’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภโวติ จ อภโวติ จ อตฺถโต เอกเมวา’’ติ. อิมินา สทฺทโตเยว นานนฺติ ทสฺเสติ. ยา เอสา ภวาภวตา วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อเนกปฺปการา’’ติ อิมินา อิติสทฺทสฺส ปการตฺถํ ทสฺเสติ. จตูหิปิ มคฺเคหิ วีติวตฺโตติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ขีณาสวสฺส.
๓๓๓. อหิเมขลิกาติ เมขลา วิย เมขลิกา, อหิเมว เมขลิกา อหิเมขลิกา. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหึ กฏิยํ พนฺธิตฺวา’’ติ.
๓๓๔. สมฺมนฺนตีติ เอตฺถ ‘‘สมฺมาเนตี’’ติ จุราทิคณิกธาตุวเสน วตฺตพฺเพ ทิวาทิคณิกธาตุวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมาเนตี’’ติ. อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโย. สมฺมาเนตีติ สมฺมานํ กโรติ. ยนฺติ กมฺมํ. โสติ สตฺถา. อิมินา ยํ ตุโมติ เอตฺถ ตุโมติ รุฬฺหีสทฺโท อิธ ‘‘โส’’ติ สพฺพนามสทฺเทน สทิสตฺโถติ ทสฺเสติ.
ปกาสนียกมฺมาทิกถา
๓๓๖. ‘‘เขฬสทิสา’’ติ ¶ อิมินา มิจฺฉาชีเวน อุปฺปนฺนปจฺจยานํ สทิสูปจาเรน เขฬภาวํ ทสฺเสติ. ตสฺมา เขฬา วิยาติ เขโฬ, มิจฺฉาชีวปจฺจยา, เขเฬ อสติ ภกฺขติ อชฺโฌหรตีติ เขฬาสโกติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. เอตรหิ ปาฬิยํ, อฏฺกถายฺจ ‘‘เขฬาปกสฺสา’’ติ โอฏฺเชน ปมกฺขเรน ปาโ อตฺถิ.
๓๔๐. ปตฺถทฺเธนาติ เอตฺถ ภูโส ถทฺโธ ปตฺถทฺโธ, พาฬฺหถทฺโธติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘นิจฺจเลนา’’ติ. โปตฺถกรูปสทิเสนาติ เอตฺถ โปตฺถกรูปํ นาม วตฺถทนฺตาทิมยํ, เตน สทิโส โปตฺถกรูปสทิโส, เตน.
๓๔๒. ราชาตกา ¶ นามาติ เอตฺถ รฺา ชานิยนฺติ ‘‘อมฺหากํ ครู’’ติ ราชาตา, เตเยว ราชาตกาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตทตฺถํ อธิปฺปาเยน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชา อมฺเห ชานาตี’’ติอาทิ. ปหฏฺกณฺณวาโลติ ปหฏฺโ กณฺโณ จ วาโล จ เอตสฺสาติ ปหฏฺกณฺณวาโล. พนฺธนิจฺจเลติ รชฺชุวลฺลีหิ พนฺโธ วิย นิจฺจเล, ปหฏฺกณฺณวาเลติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อภิธาวี’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ.
ทุกฺขฺหิ กฺุชร นาคมาสโทติ เอตฺถ กฺุชรสทฺทสฺส อามนฺตนปทภาวํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘โภ กฺุชรา’’ติ. นาคสทฺทสฺส อหินาคหตฺถินาเคสุ ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘พุทฺธนาค’’นฺติ. อาสโทติ ปทสฺส อาโกเธน สทนํ อุปคมนํ อาสโทติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วธกจิตฺเตน อุปคมนํ นามา’’ติ. ทุกฺขนฺติ เอตรหิ จ อายติฺจ ทุกฺขการณํ. ทุกฺขํ หีติ หิสทฺโท ปทปูรณมตฺตํ, อถ วา ทุกฺขเมวาติ อตฺโถ. ‘‘พุทฺธนาคํ ฆาตกสฺสา’’ติ อิมินา นาคํ หนตีติ นาคหโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
ปฏิกุฏิโยว โอสกฺกีติ เอตฺถ ตถาคตสฺส ปฏิมุขํ กุเฏน คมนเมตสฺสาติ ปฏิกุฏิโย, ปฏิกุฏิโย เอว หุตฺวา โอสกฺกีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถาคตาภิมุโขเยว ปิฏฺิเมหิ ปาเทหิ โอสกฺกี’’ติ. ‘‘น ชานาตี’’ติ อิมินา ลกฺข ทสฺสนงฺเกสูติ ธาตุปาเสุ (ปาณินี ๑๕๓๙ สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ ทการนฺตธาตุ) วุตฺเตสุ อตฺเถสุ อิธ ทสฺสนตฺโถติ ทสฺเสติ. น ลกฺขิตพฺโพติ อฺเหิ สปฺปุริเสหิ น ลกฺขิตพฺโพติ อตฺโถ. เอตฺถ ณฺยปจฺจโย กตฺตุกมฺเมสุ โหติ, ยการสฺส กการํ กตฺวา อลกฺขิโกติ วุตฺตํ.
๓๔๓. ‘‘ภฺุชิตพฺพโภชน’’นฺติ ¶ อิมินา ติกโภชนนฺติ เอตฺถ ยุปจฺจยสฺส กมฺมตฺถภาวํ ทสฺเสติ. ตนฺติ ติกโภชนํ. ยถาธมฺโมติ ‘‘คณโภชเน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๒๐๙) วุตฺตาย มาติกาวิภงฺคปาฬิยา อนุรูปํ ¶ . ปฺจวตฺถุยาจนกถาติ ปฺจ วตฺถูนิ ยาจนสฺส กถา. อายุกปฺปนฺติ อวีจิมหานิรเย อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํ. อวีจิมหานิรเย อายุกปฺโป นาม เอโก อนฺตรกปฺโปติ ชินาลงฺการฏีกาทีสุ (มิ. ป. ๔.๑.๓; กถา. อฏฺ. ๖๕๔-๖๕๗; อิติวุ. อฏฺ. ๑๘; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๓๔๓; อ. นิ. ฏี. ๓.๖๖๒) วุตฺโต. ‘‘เอโก อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป’’ติ สมฺโมหวิโนทนาทีสุ (วิภ. อฏฺ. ๘๐๙; ม. นิ. อฏฺ. ๓.๑๒๘; วิ. วิ. ฏี. ๑.๔๑๐; วชิร. ฏี. ปาราชิกณฺฑ ๔๑๐) วุตฺโต. เสฏฺํ ปฺุนฺติ มหนฺตํ ปฺุํ. อิมินา พฺรหํ ปฺุนฺติ พฺรหสทฺโท มหนฺตตฺโถติ ทสฺเสติ. พฺรห วุทฺธิยนฺติ ธาตุปาเสุ (ปาณินี ๗๓๕; สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ หการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา พฺรหสทฺโท มหนฺตวาจโก โหติ. พฺรหธาตุโต อปจฺจยํ กตฺวา ‘‘พฺรหา’’ติปิ, มปจฺจยํ กตฺวา ‘‘พฺรหฺมา’’ติปิ ปาโ อตฺถิ. อายุกปฺปเมวาติ สคฺเคสุ อายุกปฺปเมว.
สงฺฆเภทกถา
๓๔๔. โสติ เทวทตฺโต, คโต กิราติ สมฺพนฺโธ. ตตฺเถวาติ วิหารสีมายเมว. อาเวณิกนฺติ ภิกฺขุสงฺฆโต อาเวณิกํ.
๓๔๕. อาคิลายตีติ เอตฺถ อาตฺยูปสคฺโค อภิภวนตฺโถ, คิเลธาตุ พาธนตฺโถติ อาห ‘‘เวทนาภิภูตา พาธตี’’ติ. ตนฺติ ปิฏฺึ. ปรสฺส จิตฺตํ อาทิสิตฺวา เทสยติ เอตายาติ อาเทสนา, สา เอว ปาฏิหาริยํ อาเทสนาปาฏิหาริยํ. อนุสาสติ เอตายาติ อนุสาสนี, อิมเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวมฺปิ เต’’ติอาทิ.
๓๔๖. มมานุกฺรุพฺพนฺติ เอตฺถ อนุตฺยูปสคฺโค อนุกิริยตฺโถ กรธาตุ อนฺตปจฺจโย คจฺฉนฺตาทิคโณติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มมานุกิริยํ กุรุมาโน’’ติ. ‘‘ทุกฺขิโต’’ติ อิมินา กปโณติ เอตฺถ กปธาตุ หึสนตฺโถติ ทสฺเสติ. มหาวราหสฺสาติ วราหสทฺทสฺส สูกรตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มหานาคสฺสา’’ติ. ‘‘ปถวิ’’นฺติ อิมินา มหึ วิกุพฺพโตติ เอตฺถ มหีสทฺทสฺส เอวํนามกํ มหานทึ ¶ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘ปทาเลนฺตสฺสา’’ติ อิมินา กรธาตุยา วิตฺยูปสคฺควเสน ปทาลนตฺถํ ทสฺเสติ. ภิสํ ¶ ฆสมานสฺสาติ เอตฺถ มานสทฺโท กตฺวตฺโถติ อาห ‘‘ภิสํ ฆสนฺตสฺสา’’ติ. ฆสนฺตสฺสาติ ภกฺขนฺตสฺส. นทีนามกํ ตํ โปกฺขรณินฺติ โยชนา. อิมินา นทีสุ ชคฺคโตติ เอตฺถ นที นาม โปกฺขรณีติ ทสฺเสติ. ชคฺคโตติ หตฺถิยูถํ ปาเลนฺตสฺส.
๓๔๗. ‘‘สุตาติ โสตา’’ติ อิมินา ปาฬิยา ทฺวิธาภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘นิสฺสนฺเทโห’’ติ อิมินา อสนฺทิทฺโธติ เอตฺถ ทิหธาตุํ ทสฺเสติ, ทิสธาตุํ นิวตฺเตติ.
๓๕๐. พุทฺธสหสฺเสนปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ, ปเคว เอเกน พุทฺเธนาติ ทสฺเสติ.
‘‘สตฺโต’’ติ อิมินา โกจิสทฺทสฺส ปธานปทํ ทสฺเสติ. อฏฺาติ อาขฺยาตปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ิโต’’ติ. เทวทตฺโตติ เม สุตนฺติ เอตฺถ ‘‘เม’’ติ ปทํ ภควนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภควตา’’ติ. ตเทวาติ สุตเมว. อิทนฺติ ‘‘เทวทตฺโตติ เม สุต’’นฺติ วจนํ. อนุจินาตีติ อนุวฑฺเฒติ. ‘‘ปตฺวา’’ติ อิมินา อาสชฺชนนฺติ เอตฺถ สทธาตุยา คตฺยตฺถํ, กิริยาวิเสสนฺจ ทสฺเสติ. อวีจินิรยํ ปตฺโตติ เอตฺถ อิทานิ น เทวทตฺโต อวีจินิรยํ ปตฺโต โหติ, อายตึ ปน อวีจินิรเย อวสฺสมฺภาวิยตฺตา ‘‘อวีจินิรยํ ปตฺโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อาสํสายํ อตีตวจน’’นฺติ. อาสํสายนฺติ อวสฺสมฺภาวิยตฺเถ. เภสฺมา หิ อุทธี มหาติ เอตฺถ เภสฺมาสทฺโท ภยานกปริยาโยติ อาห ‘‘ภยานโก’’ติ.
อุปาลิปฺหากถา
๓๕๑. เอกโตติ เอตฺถ โตปจฺจยสฺส สตฺตมฺยตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธมฺมวาทีปกฺเข’’ติ. ‘‘อนุนยนฺโต’’ติ อิมินา อนุสฺสาเวตีติ ¶ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อนุนยนฺโตติ ปุนปฺปุนํ นยนฺโต. สาวนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ตุมฺหากํเยวา’’ติอาทิ. อยํ อธมฺโม วา อยํ อวินโย วา อิทํ อสตฺถุสาสนํ วา ยทิ ภเวยฺยาติ โยชนา. ‘‘โพเธตี’’ติ อิมินา สาเวตีติ เอตฺถ สุธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อนุสฺสาเวตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหตี’’ติ เอตฺถ อนุสฺสาวนกิริยา ปุพฺพภาเค ปวตฺตา, สลากคฺคาหกิริยา ปจฺฉาภาเคติ ทสฺเสติ.
เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อนุสฺสาวนสลากคฺคาหมตฺเตน. น ปน สงฺโฆ ภินฺโน โหติ, อนุสฺสาเวตฺวา ¶ สลากํ คาเหตฺวา อาเวณิกํ สงฺฆกมฺเม กเตเยว สงฺโฆ ภินฺโน โหตีติ อธิปฺปาโย.
เอตฺถ ตฺวา กสฺสจิ โจทกสฺส อนุโยโค สิยาติ โยชนา. กินฺติ สิยาติ อาห ‘‘เอวํ เทวทตฺโต’’ติอาทิ. ตตฺถ เอวนฺติ ปกตตฺเต สงฺเฆ ภินฺเท สตีติ อตฺโถ. กถนฺติ เกนากาเรน. ปุน กถนฺติ กสฺมา การณา. รฺโติ อชาตสตฺตุรฺโ, การิตกมฺมํ. ‘‘ฆาตาปิตตฺตา’’ติ พิมฺพิสารราชานํ ฆาตาปิตตฺตา. ตตฺถาติ ‘‘ภิกฺขุ โข อุปาลี’’ติอาทิวจเน, ตฺวา ปริหารํ วทามาติ โยชนา. วิรทฺธตฺตาติ วิราธิตตฺตา. ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิ. ตตฺถ เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. เอวฺหีติ เอวเมว. ตสฺสาติ เทวทตฺตสฺส. กุมาโร ปนาติ อชาตสตฺตุกุมาโร ปน, กตมตฺเตเยว น วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ เทวทตฺตสฺส. ตสฺมาติ ยสฺมา สงฺฆเภทโต ปุพฺเพ รุหิตุปฺปาทกมฺมํ กโรนฺตสฺสาปิ ปจฺฉา อภพฺพภาโว โรปิโต, ตสฺมา.
เภทกรวตฺถูสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ธมฺมาธมฺมาทีนํ สุตฺตนฺตวินยปริยาเยน วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิ. ตตฺถ สุตฺตนฺตปริยาเยนาติ สุตฺตนฺตเทสนาย, สุตฺตนฺตเทสนานยโตติ วุตฺตํ โหติ. ตถาติ ตโต อฺถา.
ตตฺถาติ ¶ ทฺวีสุ ธมฺมาธมฺเมสุ. เอวํ อมฺหากนฺติ เอวํ กริยมาเน อมฺหากํ. เอวํ สุตฺตนฺตปริยาเยน ธมฺมาธมฺมานํ วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วินยปริยาเยน เตสํ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยปริยาเยน ปนา’’ติอาทิ. ภูเตน วตฺถุนา กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ ‘‘อภูเตน วตฺถุนา’’ติ เอตฺถาปิ.
เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน ธมฺมาธมฺมทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วินยาวินยทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถ สุตฺตนฺตนเยน ราคาทโย วิเนตีติ วินโย, วินยนเยน กายํ วาจํ วิเนตีติ วินโยติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ.
เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน วินยาวินยทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภาสิตาภาสิตทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ อิทํ วจนํ ตถาคเตน ภาสิตํ ลปิตนฺติ โยชนา.
เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน ภาสิตาภาสิตทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาจิณฺณานาจิณฺณทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน เทวสิก’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เทวสิก’’นฺติ ปทํ ‘‘สมาปชฺชนํ, โวโลกน’’นฺติ ตีสุเยว ปเทสุ โยเชตพฺพํ. อฏฺุปฺปตฺติวเสนาติ การณุปฺปตฺติวเสน. การณฺหิ อรติ ผลํ เอตสฺมาติ อตฺโถติ วุจฺจติ, อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, สาเยว อฏฺุปฺปตฺติ ตฺถการสฺส ฏฺการํ กตฺวา, อฏฺุปฺปตฺติยา วโส อฏฺุปฺปตฺติวโส, เตน. อิทํ ปทํ ‘‘สุตฺตนฺตเทสนา ชาตกกถา’’ติ ทฺวีหิปิ ปเทหิ โยเชตพฺพํ. อิทนฺติ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนาทิ. อาจิณฺณนฺติ อา พนฺธิตํ, ปุนปฺปุนํ วา อุปจิตํ วฑฺฒิตํ, ปคุณํ วา. จาริยปกฺกมนนฺติ จาริยตฺถํ ปกฺกมนํ.
เอวํ ¶ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน อาจิณฺณานาจิณฺณทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฺตฺตทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทิ. ตํ ภาสิตาภาสิตทุกสทิสเมว. เอวํ ทฺวินฺนํ สุตฺตนฺตวินยปริยายานํ วเสน ปฺจนฺนํ ทุกานํ วิเสโส ทสฺสิโต.
อาปตฺตานาปตฺติทุเก ‘‘น โมจนาธิปฺปายสฺสา’’ติ ปาสฺส อนนฺตเร ปจฺฉิมวากฺเย ิโต อาทิสทฺโท อาเนตพฺโพ. อิติ อาทินา นเยนาติ หิ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สิกฺขาปเท. อิทํ ปทํ ปจฺฉิมวากฺเยปิ อนุวตฺเตตพฺพํ.
ลหุกครุกทุเก ปฺจาปตฺติกฺขนฺธาติ ถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตวเสน ปฺจ อาปตฺติราสโย. ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธาติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวเสน ทฺเว อาปตฺติราสโย.
สาวเสสานาวเสสทุเก ฉ อาปตฺติกฺขนฺธาติ ปาราชิกาปตฺติโต อวเสสา ฉ อาปตฺติราสโย.
ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลทุเก ลหุกครุกทุกสทิสเมว. อยํ ปน วิเสโส – ครุกาปตฺติ ทุฏฺุลฺลา นาม ¶ , ลหุกาปตฺติ อทุฏฺุลฺลา นามาติ เอวํ วินยปริยายวเสเนว จตุนฺนํ ทุกานํ วิเสโส ทสฺสิโต.
เอตฺถาติ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปนฺตี’’ติอาทิวจเน. จตุนฺนํ สงฺฆกมฺมานนฺติ อปโลกนาทิวเสน จตุนฺนํ สงฺฆกมฺมานํ. กโรนฺเตหิ เหตุภูเตหิ, เหตฺวตฺเถ เจตํ กรณวจนํ.
ตตฺถาติ ‘‘เต อิเมหี’’ติอาทิวจเน. อปกสฺสนฺตีติ เอตฺถ กสธาตุสฺส คตฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริสํ อากฑฺฒนฺตี’’ติ. วิชเฏนฺตีติ วิชฏํ กโรนฺติ, วิสุํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. เอกมนฺตํ อุสฺสาเทนฺตีติ เอกสฺมึ อนฺเต อุสฺสทํ กโรนฺติ. อวปกสฺสนฺตีติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ อุปสคฺคานํ วเสน อติวิยตฺโถ ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘อติ วิย อากฑฺฒนฺตี’’ติ. อติวิยตฺถํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘ยถา วิสํสฏฺาว ¶ โหนฺติ, เอวํ กโรนฺตี’’ติ. ยถาติ เยนากาเรน กริยมาเนติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วิสุ’’นฺติ อิมินา อาเวณิสทฺโท ‘‘วิสุ’’นฺติอตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ ทสฺเสติ. วตฺถูสูติ เภทกรวตฺถูสุ. อิมํ คณฺหถาติ อิมํ วาทํ คณฺหถ. วิสุนฺติ อาเวณึ. อิมสฺมึ ขนฺธเก วุตฺตวจนํ ปริวารปาฬิยา สํสนฺเทนฺโต อาห ‘‘ปริวาเร ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปฺจหิ อากาเรหีติ ‘‘กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต อนุสฺสาวเนน สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. ๔๕๘) เอวํ ปฺจหิ การเณหิ. ตสฺสาติ ปริวาเร วุตฺตวจนสฺส. อิธาติ อิมสฺมึ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก, วุตฺเตน อิมินา สงฺฆเภทลกฺขเณนาติ โยชนา. ‘‘อตฺถโต นานากรณํ นตฺถี’’ติ อิมินา สทฺทโต นานากรณํ อตฺถีติ ทีเปติ. อสฺสาติ สงฺฆเภทลกฺขณสฺส. ตํ ปน นานากรณาภาวนฺติ โยชนา. ตตฺเถวาติ ปริวาเร เอว. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก.
อิติ สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๘. วตฺตกฺขนฺธกํ
๑. อาคนฺตุกวตฺตกถา
๓๕๗. วตฺตกฺขนฺธเก ¶ อารามนฺติ อุปจารสีมํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปจารสีมสมีป’’นฺติ. ‘‘คเหตฺวา’’ติ ปทสฺส ‘‘อุปาหนา’’ติ กมฺมํ ปากฏํ, กรณํ ปน อปากฏํ. ตสฺมา กรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปาหนทณฺฑเกน คเหตฺวา’’ติ. อิมินา ‘‘หตฺเถนา’’ติ กรณํ นิวตฺเตติ. ปฏิกฺกมนฺตีติ เอตฺถ ปวิสนฺตีติ จ อปกฺกมนฺตีติ จ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘สนฺนิปตนฺตี’’ติ. อุปาหนา…เป… ปุจฺฉิตพฺพาติ เอตฺถ ‘‘ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ปทสฺส สห กมฺเมน ปุจฺฉิตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตรสฺมึ าเน’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘กตรสฺมึ…เป… โจฬก’’นฺติ อิมินา ปุจฺฉิตพฺพาการํ ทสฺเสติ. ‘‘อาวาสิกา ภิกฺขู’’ติ อิมินา กมฺมํ ทสฺเสติ. ‘‘ปตฺถริตพฺพ’’นฺติ อิมินา วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ เอตฺถ สชธาตุยา จชนตฺถํ ¶ ปฏิกฺขิปติ. โคจโร ปุจฺฉิตพฺโพติ เอตฺถ โคจรสทฺโท ภิกฺขาจารสทฺเทน อตฺถโต เอกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขาจาโร ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติ. ภิกฺขาย จรนฺติ เอตฺถาติ ภิกฺขาจาโร, โคจรคาโม. ยตฺถาติ ยสฺมึ คาเม. ‘‘กิ’’นฺติอาทินา ปานียํ ปุจฺฉิตพฺพนฺติอาทีสุ ปุจฺฉิตพฺพาการํ ทสฺเสติ. กํ กาลนฺติ กสฺมึ กาเล.
พหิ นิกฺขมนฺตสฺสาติ วิหารโต พหิ นิกฺขมนฺตสฺส. นิลฺโลเกตพฺโพติ โอโลเกตพฺโพ. ‘‘ยทิ สกฺโกตี’’ติ อิมินา สเจ อุสฺสหตีติ เอตฺถ สเจสทฺโท ยทิปริยาโย, อุสฺสหติสทฺโท สกฺโกติ ปริยาโยติ ทสฺเสติ. สกฺโกนฺตสฺส วิหารโสธนวตฺเตติ สมฺพนฺโธ.
๒. อาวาสิกวตฺตกถา
๓๕๙. อาวาสิกวตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. สพฺพํ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ วุฑฺฒตรสฺส อาคนฺตุกสฺส. ‘‘ปณฺฑิโต’’ติอาทินา สเจ พาโล ‘‘สมฺมชฺชาหิ ตาว เจติยงฺคณ’’นฺติ น วทติ, สมฺมชฺชนึ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วตฺตเมว กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เภสชฺชเมว กาตพฺพนฺติ สหาวธารเณน วุตฺตตฺตา พาโล ‘‘กโรหิ ตาว เภสชฺช’’นฺติ อวทนฺโตปิ เภสชฺชเมว กาตพฺพํ. ‘‘ปณฺฑิโต หี’’ติอาทินา ปน อาคนฺตุกสฺส วตฺตพฺพภาวมตฺตเมว ¶ ทสฺเสติ. ปาฬิมุตฺตกวตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. พีชเนนาติ พีชนิยา. ‘‘พีชน’’นฺติ หิ นปุํสกลิงฺโค, ‘‘พีชนี’’ติ อิตฺถิลิงฺโค. ‘‘พีชิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘พีชิตพฺพ’’นฺติ จ อิมินา อฏฺกถาวจเนน พีชิยติ อเนนาติ พีชนํ, พีชิยติ เอตายาติ พีชนีติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อสฺสาติ วุฑฺฒตรอาคนฺตุกสฺส. มกฺเขตพฺพาติ อฺเชตพฺพา. หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ อุปาหนปฺุฉเน. กตฺถาติ กสฺมึ วิหาเร. ปุจฺฉิเตน อาวาสิเกนาติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อตฺตโน สนฺติกํ…เป… น ลภตี’’ติ อิมินา อตฺตานํ สนฺธาย อนาคจฺฉนฺโตปิ อตฺตโน สนฺติกํ สมฺปตฺตสฺส อาคนฺตุกสฺส วตฺตํ อกาตุํ น ลภตีติ ทสฺเสติ.
๓. คมิกวตฺตกถา
๓๖๐. คมิกวตฺเต ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตตฺถาติ เสนาสนกฺขนฺธเก. ตํ สพฺพํ ปฏิสาเมตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถ เยสุ ปาสาณปิฏฺิปาสาณตฺถมฺเภสุ อุปจิกา นาโรหนฺติ, ตสฺสํ ปาสาณปิฏฺิยํ วา เตสุ ปาสาณตฺถมฺเภสุ วา ยํ กตเสนาสนํ อตฺถิ, ตํ อนาปุจฺฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺตีติ โยชนา. จตูสุ ปาสาเณสูติอาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, อุปจิกานํ อุปฺปตฺติฏฺาเน กเตติ สมฺพนฺโธ. อยนฺติ อานิสํโส. โอวสฺสกเคเห ปน ปิตานํ มฺจปีานนฺติ สมฺพนฺโธ.
๔. อนุโมทนวตฺตกถา
๓๖๒. อิทฺธํ อโหสีติ เอตฺถ อิธธาตุยา วฑฺฒนตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘สมฺปนฺนํ อโหสี’’ติ. สงฺฆตฺเถเร นิสินฺเนติ สมฺพนฺโธ. อนุเถเร อนุโมทนตฺถาย นิสินฺเนติ โยชนา. สงฺฆตฺเถเรน อชฺฌิฏฺเปีติ สมฺพนฺโธ. อนุโมทโก วทตีติ สมฺพนฺโธ. อนุ ปุนปฺปุนํ, ปจฺฉา วา ทายเก ธมฺมกถาย โมเทตีติ อนุโมทโก. ‘‘คจฺฉถา’’ติ สเจ วทติ อนุโมทโกติ โยชนา. ตสฺสาติ อนุโมทกสฺส. มนุสฺสา กาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอเกนา’’ติ ปทํ ‘‘กาเรนฺตี’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. ตสฺสาติ การิตภิกฺขุสฺส. อนุโมทนโตติ อนุโมทนการณา. อุปนิสินฺนกถาติ อุปสมีเป นิสินฺนานํ กถิยติ เอตายาติ อุปนิสินฺนกถา. อนุโมทนายาติ อนุโมทนตฺถาย. อชฺฌิฏฺโวาติ สยํ อชฺฌิฏฺโ เอว. เอตฺถาติ อนุโมทนวตฺถุสฺมึ. ‘‘สฺชาตวจฺโจ’’ติ อิมินา วจฺโจ สฺชาโต อิมสฺสาติ วจฺจิโตติ กตฺวา สฺชาตตฺเถ อิต ปจฺจโยติ ทสฺเสติ.
๕. ภตฺตคฺควตฺตกถา
๓๖๔. ภตฺตคฺควตฺเตติ ¶ ภตฺตํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ ภตฺตคฺคํ, ปริวิสนฏฺานํ. ตสฺมึ กตฺตพฺพํ วตฺตํ ภตฺตคฺควตฺตํ, ตสฺมึ ภตฺตคฺควตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ ¶ โยชนา. มนุสฺสานํ ปริวิสนฏฺานํ นาม ยตฺถ มนุสฺสา สปุตฺตทารา อาวสิตฺวา ภิกฺขูโภเชนฺติ. ‘‘อติอลฺลียิตฺวา’’ติ อิมินา อนุปขชฺชาติ เอตฺถ ขทธาตุสฺส หึสนํ นาม อติอลฺลียนนฺติ ทสฺเสติ. อาสเนสุ สตีติ อาสเนสุ สนฺเตสุ. นิสีทนฺตสฺส นวกสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อาปชฺชตีติ อาปตฺตึ อาปชฺชติ. อาปุจฺฉิเต อนนุชานนฺโต เถโร อาปชฺชตีติ โยชนา. สงฺฆาฏินฺติ ปารุตสงฺฆาฏึ.
ปตฺตโธวนอุทกนฺติ ภฺุชนตฺถาย ปตฺตานํ โธวนอุทกํ. คเหตพฺพนฺติ หตฺเถน คเหตพฺพํ.
ยถา คณฺหิยมาเนติ โยชนา. มตฺตายาติ ปมาณาย. สพฺพิอาทีสุ เอวาติ เอวสทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพ. สพฺพิอาทีสูติ สพฺพิเตลอุตฺตริภงฺเคสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ยนฺติ สพฺพิอาทิกํ. อปฺปโหตีติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ นปฺปโหติ. ตนฺติ สพฺพิอาทิกํ, สมฺปาเทหีติ สมฺพนฺโธ. ตาทิสํ สพฺพิอาทิกนฺติ สมฺพนฺโธ.
ยํ ภตฺตคฺคนฺติ โยชนา. หตฺถโธวนอุทกนฺติ ภุตฺตาวีนํ หตฺถสฺส โธวนอุทกํ. อนฺตราติ โภชนสฺส มชฺเฌ. ปิปาสิเตนาติ ปิวิตุํ อิจฺฉนฺเตน. คเลติ กณฺเ.
นิวตฺตนฺเตนาติ เอตฺถ กสฺมา านา นิวตฺตนฺเตนาติ อาห ‘‘ภตฺตคฺคโต’’ติ. กถํ เกนากาเรน นิวตฺติตพฺพนฺติ โยชนา. กสฺมา นวเกหิ ภิกฺขูหิ ปมตรํ นิวตฺติตพฺพนฺติ อาห ‘‘สมฺพาเธสุ หี’’ติอาทิ. นิกฺขมโนกาโสติ ปมตรํ นิกฺขนฺโตกาโส. ปฏิปาฏิยาติ วุฑฺฒปฏิปาฏิยา. ธุเรติ เคหทฺวารสฺส สมีเป. ธุรสทฺโท หิ อิธ สมีปวาจโก. นวกา อนฺโตเคเห เจ นิสินฺนา โหนฺตีติ โยชนา. อนฺตเรนาติ ภิกฺขูนํ วิวเรน, มชฺเฌน วา. วิรฬายาติ ตนุกาย.
๖. ปิณฺฑจาริกวตฺตกถา
๓๖๖. ปิณฺฑจาริกวตฺเต ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. กปฺปาสํ วา คเหตฺวาติ ¶ สมฺพนฺโธ. ยฺจาติ ยฺจ กิฺจิ วตฺถุํ, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. กโรนฺตี ิตา วาติ กโรนฺตี หุตฺวา ิตา วา. ตนฺติ กมฺมํ. น จ ภิกฺขาทายิกายาติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตตฺตา อิตฺถิยา เอว มุขํ น อุลฺโลเกตพฺพนฺติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อิตฺถี วา โหตู’’ติอาทิ. ‘‘ภิกฺขาทานสมเย’’ติ อิมินา อฺสฺมึ สมเย โอโลเกนฺโตปิ นตฺถิ โทโสติ ทสฺเสติ. เอกสฺมึ กาเล ภิกฺขาย ททมานาย สพฺพกาลมฺปิ น โอโลเกตพฺพนฺติ อนิจฺฉิตตฺถํ ปฏิกฺขิปติ.
๗. อารฺิกวตฺตกถา
๓๖๘. อารฺิกวตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. เสนาสนา โอตริตพฺพนฺติ เอตฺถ อรฺเ รุกฺขมูลาทีสุ นิสินฺนสฺส วิหาราภาวโต เสนาสนํ นาม วสนฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วสนฏฺานโต นิกฺขมิตพฺพ’’นฺติ.
ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวาติ เอตฺถ กถํ ปตฺโต ถวิกาย ปกฺขิปิตพฺโพติ อาห ‘‘สเจ พหี’’ติอาทิ. ตตฺถ ปตฺโต ปกฺขิปิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. โธวิตฺวา กตฺวาติ ปเทสุ ‘‘ปตฺตํ โวทก’’นฺติ วิภตฺติปริณามํ กตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตมฺปีติ เวฬุนาฬิกมฺปิ. สมีเปติ อารฺกสฺส เสนาสนสฺส สมีเป. ยถา จ อารฺกสฺส อรณิสหิตํ อิจฺฉิตพฺพํ, เอวํ กนฺตารํ ปฏิปนฺนสฺสาปิ อรณิสหิตํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ โยชนา. คณวาสิโนติ คเณน สห วาสิโน, อารฺกสฺสาติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อรณิสหิเตน. ‘‘นกฺขตฺตาเนว นกฺขตฺตปทานี’’ติ อิมินา อสฺสยุชาทินกฺขตฺตาเนว (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๕๘-๖๐ คาถาสุ) ทิสาภาคชานนสฺส, จ สมยชานนสฺส จ การณตฺตา นกฺขตฺตปทานิ นามาติ ทสฺเสติ.
๘. เสนาสนวตฺตกถา
๓๖๙. เสนาสนวตฺเต ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ทฺวารํ นามาติ มหาทฺวารํ. มหาวฬฺชนฺติ มหนฺเตหิ ชเนหิ ปริภฺุชิตพฺพํ. ตตฺถาติ ทฺวาเร. อาปุจฺฉิตฺวาวาติ วุฑฺฒํ อาปุจฺฉิตฺวาว, สภาคสฺส วุฑฺฒตรสฺสาติ สมฺพนฺโธ. วฏฺฏติเยวาติ ยถาสุขํ วิหริตุํ วฏฺฏติเยว. ปริวตฺติตพฺพนฺติ ปริมุขํ วตฺติตพฺพํ.
๙. ชนฺตาฆรวตฺตาทิกถา
๓๗๑. ชนฺตาฆรวตฺเต ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. พหิชคตีติ พหิอาลินฺโท.
๓๗๓. อาจมนวตฺถุสฺมึ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. นีหริตฺวาติ อุทกํ นีหริตฺวา. อาจมิตพฺพนฺติ โธวิตพฺพํ. ‘‘อาปุพฺโพ จมุ โธวเน’’ติ หิ ธาตุปาเสุ วุตฺตํ. อิทํ อติวิวฏนฺติ อิทํ านํ อติวิวฏํ, น เกนจิ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ อตฺโถ. อุทกํ อลภนฺตสฺเสวาติ อุทกํ อลภนฺเตเยว.
๓๗๔. วจฺจกุฏิวตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. อยนฺติ ทนฺตกฏฺํ ขาทโต วจฺจกรณํ. สพฺพตฺเถวาติ สพฺพสฺมึ เอว าเน. ‘‘น ผรุเสน กฏฺเนา’’ติ เอตฺถ น เกวลํ ขรกฏฺเมว, ผาลิตกฏฺาทโยปิ ฉวิอวเลขนกฏฺา ผรุสาเยว นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ผาลิตกฏฺเน วา’’ติอาทิ. ปวิฏฺสฺสาติ วจฺจกุฏึ ปวิฏฺสฺส.
สพฺพสาธารณฏฺานนฺติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ, สพฺเพหิ วา สาธารณํ วจฺจกุฏิสงฺขาตํ านํ. ตตฺราติ ตสฺมึ สพฺพสาธารเณ าเน. นิพทฺธคมนตฺถายาติ อตฺตโน นิพทฺธคมนตฺถาย กตํ ยํ านํ วา ยํ ปุคฺคลิกฏฺานํ วา โหตีติ โยชนา.
อุหตาติ เอตฺถ อุปุพฺโพ หทธาตูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุหทิตา’’ติ. ‘‘หท กรีโสสฺสคฺเค’’ติ ธาตุปาเสุ (ปาณินี ๙๗๗ ธาตุปาเ; สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๕ ทการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา วจฺจกูปโต พหิ ¶ กรีสสฺส โอสฺสชฺชนนฺติ อาห ‘‘พหิ วจฺจมกฺขิตา’’ติ. โธวิตพฺพาติ อุทเกน โธวิตพฺพา. เอตมฺปีติ อุทกสฺส อวิชฺชมานมฺปิ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ วตฺตกฺขนฺธเก.
อิติ วตฺตกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๙. ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธกํ
๑. ปาติโมกฺขุทฺเทสยาจนกถา
๓๘๓. ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธเก ¶ นนฺทิมุขิยา รตฺติยาติ เอตฺถ นนฺทิยติ ตุสิยตีติ นนฺทิ, อิการนฺโตยํ นปุํสกลิงฺโค. ‘‘นนฺทิเสโน (ชา. อฏฺ. ๓.๔.๑) นนฺทิวิสาโล’’ติอาทีสุ อิการนฺโตยํ ปุลฺลิงฺโค โหติ, อิธ ปน มุขํ อเปกฺขิตฺวา อิการนฺโต นปุํสกลิงฺโค โหติ. อรุณุฏฺิตกาเล โอทาตทิสามุขตาย นนฺทิ มุขํ เอติสฺสํ รตฺติยนฺติ นนฺทิมุขี, รตฺติ, ตาย นนฺทิมุขิยา รตฺติยา, เตน วุตฺตํ ‘‘อรุณุฏฺิตกาเลปิ หิ นนฺทีมุขา วิย รตฺติ ขายตี’’ติ. อนฺโตปูตินฺติ เอตฺถ กายสฺส อนฺโต กุณปปูตินฺติ อตฺถํ ปฏิปกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อตฺตจิตฺตสนฺตาเน’’ติอาทิ. ‘‘กิเลสวสฺสนวเสนา’’ติ อิมินา อุทกวสฺสนวเสนาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติ. อวสฺสุตนฺติ ตินฺตํ, กิลินฺนนฺติ อตฺโถ. กสมฺพุชาตนฺติ เอตฺถ กสมฺพูติ สงฺกาโร. โส หิ สมฺมฺุจนิยา กสิยมาเน วิเลขิยมาเน สมฺพติ สทฺทํ กโรตีติ กสมฺพุ, ตํ วิย ชาตนฺติ กสมฺพุชาตนฺติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อฏฺกถายํ ปน อธิปฺปายวเสน ‘‘อากิลิฏฺชาต’’นฺติ วุตฺตํ, อติวิย กิลิฏฺชาตนฺติ อตฺโถ. ‘‘อากิณฺณโทสตาย กิลิฏฺชาต’’นฺติปิ ปาโ. ‘‘ยาว พาหาคหณาปิ นามา’’ติ อิมินา ปาเน ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ ปทปูรณมตฺตํ. เตนาติ โมฆปุริเสน. ‘‘ยาวา’’ติ นิปาตปโยคตฺตา ‘‘พาหาคหณาปี’’ติ เอตฺถ ปฺจมีวิภตฺติ อวธิอตฺเถ โหติ. นาม-สทฺโท ครหตฺถโชตโก, ตสฺส ปโยคตฺตา ‘‘อาคเมสฺสตี’’ติ เอตฺถ อตีตตฺเถ อนาคตวจนํ (สทฺทนีติสุตฺตมาลาย ๘๙๓ สุตฺเต). อาคเมสฺสติ ¶ นามาติ โยชนา. อาคเมสฺสตีติ อีสํ อธิวาเสสฺสติ. ‘‘อาโต คมุอีสมธิวาสเน’’ติ หิ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ มการนฺตธาตุ) วุตฺตํ.
๓๘๔. น อายตเกเนว ปปาโตติ เอตฺถ ทีเฆเนว ปปาโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ปมเมว คมฺภีโร’’ติ. อายตสทฺโท หิ ทีฆปริยาโย. ‘‘น อายตเกน คีตสฺสเรน ธมฺโม คายิตพฺโพ’’ติอาทีสุ (จูฬว. ๒๔๙) วิย ปปาโต ทีเฆน ตีรสฺส อาทิมฺหิ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ปมเมวาติ ตีรสฺส อาทิมฺหิเยว. ‘‘อนุปุพฺเพน คมฺภีโร’’ติ อิมินา ‘‘น ปมเมว คมฺภีโร’’ติ วจนสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. ิตธมฺโมติ ตีรสฺส อนฺโตเยว ิตสภาโว ¶ . เวลํ นาติวตฺตตีติ เอตฺถ เวลาสทฺทสฺส ตีรมริยาทตฺเถสุ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอสกฺกนกนฺทรํ มริยาทเวล’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘โอสกฺกนกนฺทร’’อิติ ปเทน ตีรตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘มริยาท’’ อิติ ปเทน มริยาทตฺถํ. เกน อุทเกน ทริตพฺโพติ กนฺทโร, อุทเกน โอสกฺกโน กนฺทโร เอตฺถาติ โอสกฺกนกนฺทรํ, ตีรํ. โอสกฺกนกนฺทรภูตฺจ มริยาทภูตฺจ เวลํ ตีรํ นาติกฺกมตีติ อตฺโถ. ตีรํ วาเหตีติ เอตฺถ วหธาตุยา ปาปุณนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตีรํ อปฺเปตี’’ติ. ตตฺถ อปฺเปตีติ ปาปุณาเปติ. ‘‘อุสฺสาเรตี’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ‘‘ถลํ อุสฺสาเรตี’’ติ ปเทน ‘‘ตีรํ วาเหตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตีติ อตฺโถ ทสฺสิโต. อุสฺสาเรตีติ อุทฺธริตฺวา คมาเปติ. อฺาปฏิเวโธติ เอตฺถ อาชานาติ, อาชานิตฺถาติ วา อฺํ อรหตฺตมคฺโค วา อรหตฺตผลํ วา, ตสฺส ปฏิวิชฺฌนํ อฺาปฏิเวโธ, สุขุจฺจารณตฺถํ มชฺเฌ ทีโฆ, อฺาปฏิเวโธ นาม อรหตฺตุปฺปตฺติเยว โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตุปฺปตฺตี’’ติ.
๓๘๕. ฉนฺนมติวสฺสตีติ อุทานปาฬิยา สนฺธายภาสิตปาฬิภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาปตฺติ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ นวาปตฺติอาปชฺชนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ.
๔. ปาติโมกฺขสวนารหกถา
๓๘๖. ปุเร ¶ วา ปจฺฉา วาติ ตฺติโต ปุเร วา ปจฺฉา วา. เขตฺเตติ ปาติโมกฺขฏฺปนสฺส เขตฺเต. เขตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. เรการํ ภณตีติ ฉตฺตึสตฺยกฺขเรสุ เร-การํ ตฺติฏฺปนโก ภณติ. อิทนฺติ ปฺจตึสตฺยกฺขรานํ อุจฺจารณฏฺานํ. วุตฺเตติ ตฺติฏฺปนเกน วุตฺเต. ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วจเน อนารทฺเธเยวาติ โยชนา.
๕. ธมฺมิกาธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺปนกถา
๓๘๗. เตน ปุคฺคเลนาติ เตน จุทิตเกน ปุคฺคเลน. สา วิปตฺตีติ สีลวิปตฺติอาทิสงฺขาตา สา วิปตฺติ. สฺาอมูลิกวเสนาติ ‘‘กตา’’ อิติ สฺาย อมูลิกวเสน. กตฺจาติ เอกนฺเตน กตฺจ. อกตฺจาติ เอกนฺเตน อกตฺจ.
โกเปตุกามตาย เนว อาคจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อนาคมนาทิการเณน. อาปชฺชตีติ ปาติโมกฺขฏฺปนโก อาปชฺชติ. อิจฺจสฺสาปีติ อิติ เอวํ อสฺส ปาติโมกฺขฏฺปนกสฺสาปิ ¶ . ปจฺจาทิยตีติ ปติ อาทิยติ, ‘‘อกตํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติอาทินา ปุน อาทียติ, ปุน อารภตีติ อตฺโถ.
๖. ธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺปนกถา
๓๘๘. มคฺคปฏิปาทนาทีสูติ มคฺคสฺมึ ปฏิปาทนาทีสุ. อาทิสทฺเทน เถยฺยจิตฺเตน อวหาราทโย สงฺคณฺหาติ. อาการาทิสฺาติ อาการสฺา ลิงฺคสฺา นิมิตฺตสฺา. ตนฺติ ปริสงฺกํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ.
๗. อตฺตาทานองฺคกถา
๓๙๘. อตฺตาทานํ อาทาตุกาเมนาติ เอตฺถ กึ อตฺตาทานนฺติ อาห ‘‘สาสนํ โสเธตุกาโม’’ติอาทิ. อิมินา ปรํ โจเทตุํ อตฺตนา อาทาตพฺพํ อธิกรณํ อตฺตาทานนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. อกาโล ¶ อิมํ อตฺตาทานํ อาทาตุนฺติ เอตฺถ อกาลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชภย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ วสฺสารตฺโตติ วสฺสกาโล. โส หิ วสฺโส อติวิย รฺชติ เอตฺถ กาเลติ วสฺสารตฺโตติ วุจฺจติ. วสฺสารตฺโตปิ อธิกรณวูปสมตฺถํ ลชฺชิปริสาย ทูรโต อานยนสฺส ทุกฺกรตฺตา อกาโล นาม. อิตีติ อยํ ราชภยาทิกาโลติ อตฺโถ. วิปรีโตติ ราชภยาทีนํ อภาวกาโล.
อภูตํ อิทํ อตฺตาทานนฺติ เอตฺถ อภูตสทฺโท อวิชฺชมานปริยาโยติ อาห ‘‘อสนฺตมิท’’นฺติ, อิทํ อตฺตาทานํ อวิชฺชมานนฺติ อตฺโถ. มยา คหิโตติ สมฺพนฺโธ. สีลวา ปุคฺคโลติ โยชนา. ยนฺติ อตฺตาทานํ สํวตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ อตฺตาทานํ.
น ลภิสฺสามิ สนฺทิฏฺเ, ลภิสฺสามิ สนฺทิฏฺเติ เอตฺถ ‘‘น ลภิสฺสามิ, ลภิสฺสามี’’ติ อิทํ กึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อปฺเปกทา หี’’ติอาทิ. ตตฺถ อปฺเปกทาติ อปิ เอกทา. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก. เอวรูปาติ สนฺทิฏฺสมฺภตฺตสภาวา. ตนฺติ อุปตฺถมฺภกภิกฺขุลภนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น ลภิสฺสามี’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
โกสมฺพกานํ ภณฺฑนาทิ ภวติ วิย ภณฺฑนาทิ ภวิสฺสตีติ โยชนา. ปจฺฉาปิ อวิปฺปฏิสารกรํ ภวิสฺสตีติ เอตฺถ เกสํ อวิปฺปฏิสารกรํ ภวติ วิย ปฺจงฺคสมฺปนฺนาคตํ อตฺตาทานํ ¶ อาทิยโต ปจฺฉาปิ อวิปฺปฏิสารกรํ ภวตีติ อาห ‘‘สุภทฺทํ วุฑฺฒปพฺพชิต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ปฺจสติกสงฺคีตินฺติ ปฺจสเตหิ มหากสฺสปาทีหิ กตฺตพฺพํ สงฺคีตึ. มหากสฺสปตฺเถรสฺส ปจฺฉา สมนุสฺสรณกรํ โหติ อิว โหตีติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. สมนุสฺสรณกรนฺติ สมฺโมทวเสน ปุนปฺปุนํ อนุสฺสรณสฺส กรํ. อิมินา ‘‘อวิปฺปฏิสารกร’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ปจฺฉาปีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาสนสฺส จา’’ติอาทิ. ตตฺถ สาสนสฺส จ สสฺสิริกตายาติ สมฺพนฺโธ. วิคตอุปกฺกิเลสจนฺทิมสูริยานํ วิย สาสนสฺส จ สสฺสิริกตาย สํวตฺตตีติ อธิปฺปาโย.
๘. โจทเกน ปจฺจเวกฺขิตพฺพธมฺมกถา
๓๙๙. ‘‘อจฺฉิทฺเทน ¶ อปฺปฏิมํเสนา’’ติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ฉิทฺทสปฺปฏิมํสํ ปมํ ทสฺเสตฺวา วิปรีตวเสน อจฺฉิทฺทอปฺปฏิมํสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. ตตฺถ เยน กตานีติ สมฺพนฺโธ. ฉิชฺชตีติ ฉิทฺโท, ปฏิ ปุนปฺปุนํ มสิยติ อามสิยตีติ ปฏิมํโส, นิคฺคหิตาคโม, ภาวปฺปธาโนยํ กมฺมนิทฺเทโส. สห ปฏิมํเสนาติ สปฺปฏิมํโส, กายสมาจาโร. วิปรีโตติ วิปริวตฺตวเสน อิโต ปวตฺโต, กายสมาจาโรติ อตฺโถ. อมูลกานุทฺธํสนาทีหีติ อาทิสทฺเทน ทุฏฺุลฺลวาจาทโย สงฺคณฺหาติ.
เมตฺตํ นุ โข เม จิตฺตนฺติ เอตฺถ อปฺปนาภาวปฺปตฺตํ เมตฺตจิตฺตเมวาธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปลิโพเธ ฉินฺทิตฺวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปลิโพเธติ อาวาสปลิโพธาทิเก ปลิโพเธ. ‘‘วิกฺขมฺภนวเสน วิหตาฆาต’’นฺติ อิมินา อปฺปนาภาวปฺปตฺตํ เมตฺตจิตฺตเมว ทสฺเสติ. อิทํ ปนาวุโส กตฺถ วุตฺตํ ภควตาติ เอตฺถ อิทํสทฺทกึสทฺทานํ วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ สิกฺขาปทํ กตรสฺมึ นคเร’’ติ.
๙. โจทเกน อุปฏฺาเปตพฺพกถา
๔๐๐. ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทีสุ โจทนาย กาลอกาลาทึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอโก เอก’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เอโกติ เอกโก โจทโก. เอกนฺติ เอกกํ จุทิตกํ. สงฺฆมชฺฌ…เป… อสนสาลาทีสุ วา ปริวาริตกฺขเณ วาติ โยชนา. ตตฺถ ‘‘สงฺฆมชฺฌ…เป… อสนสาลาทีสู’’ติ อิมินา านาภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘อุปฏฺาเกหิ ปริวาริตกฺขเณ’’ติ อิมินา กาลาภาวํ ทสฺเสติ. อิเมหิ ปเทหิ านมฺปิ กาเลน สงฺคเหตฺวา ‘‘กาเลน ¶ วกฺขามี’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ตจฺเฉนาติ สจฺเจน. หมฺโภติ นิปาโต ปจฺฉิมปเทสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. หมฺโภ มหลฺลก, หมฺโภ ปริสาวจร, หมฺโภ ปํสุกูลิก, หมฺโภ ธมฺมกถิกาติ หิ อตฺโถ. อิทนฺติ กมฺมํ. การณนิสฺสิตนฺติ มหลฺลกภาวการณาทีสุ ¶ นิสฺสิตํ. ‘‘ภนฺเต’’ติ นิปาโตปิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. เอตฺถ จ ‘‘หมฺโภ’’ติ นิปาเตน โลกโวหารวเสน อนาทรสฺส ปกาสกตฺตา ผรุเสน วทติ นาม, ‘‘ภนฺเต’’ติ นิปาเตน สาทรสฺส ปกาสกตฺตา สณฺเหน วทติ นาม. การณนิสฺสิตํ กตฺวาติ อิมสฺมึ วีติกฺกเม อยํ นาม โทโสติ การณนิสฺสิตํ กตฺวา. ‘‘เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ อิมินา เมตฺตจิตฺโตติ ปทสฺส ‘‘วกฺขามี’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ. โน โทสนฺตโรติ เอตฺถ อนฺตรสทฺทสฺส จิตฺตวาจกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ทุฏฺจิตฺโต’’ติ. ‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ.
๑๐. โจทกจุทิตกปฏิสํยุตฺตกถา
๔๐๑. อชฺฌตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตสทฺทสฺส จิตฺตวาจกภาวฺจ สตฺตมีวิภตฺติยาปิ อมาเทสภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน จิตฺเต’’ติ. อุปฺปาเทตฺวาติ อิมินา ‘‘มนสิกริตฺวา’’ติ ปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. การฺุตาติ เอตฺถ ทฺวีสุ ณฺยปจฺจยตาปจฺจเยสุ เอกสฺเสว ภาววาจกตฺตา เอโก สฺวตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กรุณภาโว’’ติ. ตตฺถ กรุณสฺส ปุคฺคลสฺส ภาโว การฺุํ, ตเทว การฺุตา. อถ วา กรุโณ เอว ปุคฺคโล การฺุํ, ตสฺส ภาโว การฺุตาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อิมินาติ ‘‘การฺุตา’’ติ ปเทน. กรุณฺจาติ อปฺปนาปตฺตํ กรุณฺจ. กรุณาปุพฺพภาคฺจาติ อปฺปนาปตฺตาย กรุณาย ปุพฺพภาเค ปริกมฺมูปจารวเสน ปวตฺตํ กามาวจรกรุณฺจ. ทฺวีหิปีติ ‘‘หิเตสิตา, อนุกมฺปิตา’’ติ ทฺวีหิปิ ปเทหิ. เมตฺตฺจาติ อปฺปนาปตฺตเมตฺตฺจ. เมตฺตาปุพฺพภาคฺจาติ อปฺปนาปตฺตาย เมตฺตาย ปุพฺพภาเค ปริกมฺมูปจารวเสน ปวตฺตํ กามาวจรเมตฺตฺจ. สุทฺธนฺเตติ สุทฺเธ โกฏฺาเส. ปฏิฺํ อาโรเปตฺวาติ จุทิตกํ ปฏิฺํ อาโรเปตฺวา. เย เอเตติ ‘‘การฺุตา’’ติอาทินา นเยน เย เอเต ปฺจ ธมฺมา วุตฺตาติ โยชนา. อิมินา อิเม ปฺจ ธมฺเมติ เอตฺถ อิมสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสติ.
สจฺเจ ¶ จ อกุปฺเป จาติ เอตฺถ สจฺจสทฺทสฺส วิรติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘วจีสจฺเจ จา’’ติ. ‘‘อกุปฺปนตายา’’ติ อิมินา นกุปสฺส ภาโว อกุปฺปนฺติ กตฺวา ณฺยปจฺจยสฺส ¶ ภาวตฺถํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ, วิตฺถาโร วา. น ปโร ฆฏฺเฏตพฺโพติ น ปโร กุชฺฌาเปตพฺโพ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธเก.
อิติ ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๑๐. ภิกฺขุนิกฺขนฺธกํ
มหาปชาปติโคตมีวตฺถุกถา
๔๐๒. ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก กสฺมา ปฏิกฺขิปตีติ โจทนํ ทสฺเสตฺวา ตสฺสา อาโภคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นนู’’ติอาทิ. ‘‘กาม’’นฺติอาทินา อภฺยูปคมปริหารวเสน วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ กามํสทฺโท อนุคฺคหตฺโถ, ปน สทฺโท ครหตฺโถ, ปน ตถาปิ ปฏิกฺขิปตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ มหาปชาปตึ โคตมึ. ยาจิเตน หุตฺวา อนฺุาตนฺติ โยชนา. อยนฺติ ปพฺพชฺชา. ภทฺทกํ กตฺวาติ ลทฺธกํ กตฺวา, มนาปํ กตฺวาติ อตฺโถ.
๔๐๓. กุมฺภเถนเกหีติ เอตฺถ กุมฺเภ ทีปํ ชาเลตฺวา เตนาโลเกน เถเนนฺตีติ กุมฺภเถนกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุมฺเภ ทีปํ ชาเลตฺวา’’ติอาทิ.
นาฬิมชฺฌคตนฺติ สสฺสนาฬสฺส มชฺเฌ คตํ. คณฺินฺติ ผฬุํ. ‘‘กณฺฑ’’นฺติปิ ปาโ, ทณฺฑนฺติ อตฺโถ. เยนาติ ปาณเกน. อยฺหิ ยํสทฺโท ตํสทฺทานเปกฺโขติ ทฏฺพฺโพ.
อนฺโตรตฺตภาโวติ อนฺโตโลหิตภาโว. เอตมตฺถนฺติ เอตํ วกฺขมานํ อตฺถํ. อาฬิยาติ อาวรณาย. อพทฺธายปีติ ปิสทฺโท อนุคฺคหตฺโถ, พทฺธาย ปน ปเควาติ อตฺโถ. กิฺจีติ อปฺปมตฺตกํ. ยนฺติ อุทกํ. ตมฺปีติ อุทกมฺปิ. ปิสทฺโท อพทฺธาย ิตํ กิฺจิ อุทกํ อเปกฺขติ. เย อิเม ครุธมฺมา ปฺตฺตาติ โยชนา. ปฏิกจฺเจวาติ ปเคว ¶ , ปมเมวาติ อตฺโถ. เตสูติ ครุธมฺเมสุ. อปฺตฺเตสุ สนฺเตสุปีติ โยชนา. ปมํ วุตฺตนฺติอาทิ วุตฺตํ, วสฺสสหสฺสเมว สฺสติ อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตีติ โยชนา. ‘‘วสฺสสหสฺส’’นฺติ จ เอตํ วจนํ วุตฺตนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วสฺสสหสฺสโต. ปริยตฺติธมฺโมปีติ ปิสทฺโท ปฏิเวธสทฺธมฺมํ อเปกฺขติ. ทฺวีสุ สทฺธมฺเมสุ ิเตสุ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม ิโตเยวาติ กตฺวา น วุตฺตํ. ตานิเยวาติ ปฺจวสฺสสหสฺสานิเยว. ปริยตฺติยา สติ ปฏิเวโธ น โหตีติ นาปิ วตฺตพฺโพติ โยชนา. ลิงฺคนฺติ สมณเวสํ, สมณาการนฺติ อตฺโถ.
ภิกฺขุนีอุปสมฺปทานุชานนกถา
๔๐๔. อิมาย อนุปฺตฺติยาติ มหาปชาปติยา อฏฺครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทํ อุปนิธาย อยํ ปฺตฺติ อนุปฺตฺติ นาม, ตาย อนุปฺตฺติยา อุปสมฺปาเทตุนฺติ อตฺโถ. มหาปชาปติยา สทฺธิวิหารินิโย กตฺวาติ มหาปชาปตึ อุปชฺฌํ กตฺวา ปฺจสตา สากิยานิโย ตสฺสา สทฺธิวิหารินิโย กตฺวาติ อตฺโถ. อิตีติ ตสฺมา อเหสุนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมินา โอวาเทนาติ ภควโต อิมินา โอวาเทน.
๔๑๐. เอติสฺสาติ เอติสฺสา ภิกฺขุนิยา. ตนฺติ กมฺมํ. อฺสฺมินฺติ อฺสฺมึ กมฺเม. อฺนฺติ โรปิตพฺพกมฺมโต อฺํ กมฺมํ.
๔๑๑. กทฺทโมทเกนาติ กทฺทเมน อาลุฬิเตน อุทเกเนว. กทฺทมาทีสุปีติ ปีสทฺโท ‘‘เยน เกนจี’’ติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ. เยน เกนจิปีติ หิ อตฺโถ. สนฺนิปติตฺวาติ ภิกฺขุนิสงฺเฆน สนฺนิปติตฺวา. อปสาทนียนฺติ อปสาเทตพฺพํ กมฺมํ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน สาวนมตฺเตน. อวนฺทิโยติ น วนฺเทตพฺโพ, วนฺทิตุํ น อรโหติ อตฺโถ. ตโตติ ติกฺขตฺตุํ สาเวตพฺพโต. น วนฺทนฺตีติ ภิกฺขุนิโย น วนฺทนฺติ. ทิสฺวาปีติ ตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวาปิ. เตน ภิกฺขุนาติ อปสาทนียํ ทสฺเสนฺเตน ภิกฺขุนา, ขมาเปตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วิหาเรเยวาติ ภิกฺขูนํ วิหาเรเยว. เตน ภิกฺขุนาติ อุปสงฺกมิตพฺเพน ¶ ภิกฺขุนา, วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วตฺตพฺพกาลโต. โสติ อปสาทนียํ ทสฺเสนฺโต ภิกฺขุ. เอตฺถาติ ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก. กมฺมวิภงฺเคติ ปริวาราวสาเน กมฺมานํ วิภงฺคฏฺาเน (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖).
โอภาสนฺตีติ อว หีเนน ภาสนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสทฺธมฺเมน โอภาสนฺตี’’ติ. ‘‘ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ สมฺปโยเชนฺตี’’ติ เอตฺถ กมฺมกรเณ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุริเส อสทฺธมฺเมนา’’ติ. เอตฺถ ‘‘ปุริเส’’ติ อิมินา กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘อสทฺธมฺเมนา’’ติ อิมินา กรณํ. วิหารปฺปเวสเนติ ภิกฺขูนํ วิหารปฺปเวสเน. โอวาทํ เปตุนฺติ เอตฺถ โอวาทฏฺปนาการํ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘น ภิกฺขุนุปสฺสย’’นฺติอาทิ. โอวาทตฺถายาติ โอวาทปฏิคฺคหณตฺถาย. มา กริตฺถาติ มา กเรยฺยาถ.
๔๑๖. คิหิทาริกาโยติ คิหิภูตา ทาริกาโย พนฺธนฺติ วิยาติ โยชนา. ฆนปฏฺฏเกนาติ ฆนภูเตน ปฏฺเฏน นิยุตฺเตน. เอกปริยกนฺติ เอตฺถ เอกวารํ กฏิยํ ปริกฺขิปิตฺวา กตํ กายพนฺธนํ เอกปริยกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกวารํ ปริกฺขิปนก’’นฺติ. ตตฺถ ปริกฺขิปนกนฺติ กฏิยํ ปริกฺขิปนารหํ.
วิลีเวนาติ เอตฺถ พหุตฺเถ เอกวจนนฺติ อาห ‘‘สณฺเหหิ วิลีเวหี’’ติ. ‘‘กตปฏฺเฏนา’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ‘‘กเตนา’’ติ ปาเสสํ ทสฺเสติ. เสตวตฺถปฏฺเฏนาติ เสตวตฺเถน กเตน ปฏฺเฏน. กตเวณิยาติ กตาย เวณิยา. อิมินา ทุสฺเสน กตา เวณิ ทุสฺสเวณีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอเสว นโย ปุริมปจฺฉิมปเทสุปิ. โจฬกาสาวนฺติ โจฬเมว กสาเวน รตฺตตฺตา โจฬกาสาวํ.
อฏฺิลฺเลนาติ อทฺเทน อฏฺินา. ‘‘โคชงฺฆฏฺิเก’’ติ อิมินา อฏฺิโน สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. หตฺถํ โกฏฺฏาเปนฺตีติ เอตฺถ หตฺถํ นาม อคฺคพาหเมวาธิปฺเปตํ, น กปฺปรโต ปฏฺายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อคฺคพาห’’นฺติ. ปิฏฺิหตฺถนฺติ หตฺถปิฏฺึ. ปิฏฺิปาทนฺติ ปาทปิฏฺึ.
๔๑๗. วุตฺตนยาเนวาติ ¶ ฉพฺพคฺคิยานํ มุขลิมฺปนาทีสุ (จูฬว. อฏฺ. ๒๔๗) วุตฺตนยาเนว. องฺคเทเสติ สรีรปฺปเทเส. คณฺฑปฺปเทเสติ กโปลปฺปเทเส. สาโลเก ติฏฺนฺตีติ เอตฺถ สํวิชฺชติ อาโลโก เอตฺถาติ สาโลกนฺติ กตฺวา ทฺวารํ คเหตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺวารํ วิวริตฺวา’’ติ. วุฏฺาเปนฺตีติ อุปสมฺปาเทนฺติ. สูนํ เปนฺตีติ เอตฺถ สูนาสทฺโท มํสปริยาโยติ อาห ‘‘มํสํ วิกฺกิณนฺตี’’ติ. เตนาติ ทาเสน. อิทํ ปทํ ‘‘กาเรนฺตี’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. ‘‘หริตกฺเจว ปกฺกฺจา’’ติ อิมินา หริตกปกฺกิกนฺติ ปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. ตตฺถ หริตกนฺติ หริตเมว ปณฺณํ. ปกฺกนฺติ เสทิตํ ปณฺณํ.
๔๑๘. กถิตาเยวาติ จีวรกฺขนฺธเก กถิตาเยว.
๔๑๙. ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโยติ ปาฬิยํ วุตฺตวินิจฺฉยโต มุตฺโต วินิจฺฉโย. ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. โย โกจิ กาลํ กโรนฺโต วทตีติ สมฺพนฺโธ. มมจฺจเยนาติ มม อติกฺกเมน. อฺสฺสาติ วุตฺเตหิ อุปชฺฌายาทีหิ อฺสฺส ¶ . เตสนฺติ อุปชฺฌายาทีนํ. น โหตีติ ปริกฺขาโร น โหติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อจฺจยทานนฺติ อจฺจเยน โหตูติ ทานํ. น รุหตีติ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ ปพฺพชิตสฺส วา คหฏฺสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ อจฺจยทานํ เตสํ น รุหติ, สงฺฆสฺเสว รุหตีติ อธิปฺปาโย. คิหีนํ ปน อจฺจยทานนฺติ สมฺพนฺโธ. รุหตีติ คิหีนํ ปพฺพชิตสฺส วา คหฏฺสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ อจฺจยทานํ เตสํ รุหติ, เตสํเยว สนฺตโก โหตีติ อธิปฺปาโย.
๔๒๐. ปุราณมลฺลีติ เอตฺถ มลฺลสฺส ภริยา มลฺลี, ปุราเณ มลฺลี ปุราณมลฺลีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุราเณ’’ติอาทิ. ‘‘คิหิกาเล’’ติ อิมินา ‘‘ปุราเณ’’ติ เอตฺถ ณปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. มลฺลสฺสาติ มุฏฺิมลฺลสฺส. ปุริสพฺยฺชนนฺติ เอตฺถ พฺยฺชนสทฺโท นิมิตฺตปริยาโยติ อาห ‘‘ปุริสนิมิตฺต’’นฺติ. จิตฺตนฺติ ราคจิตฺตํ.
๔๒๑. ยนฺติ ¶ ยํ วตฺถุ, อคฺคนฺติ ปมภาคํ. อสปฺปายนฺติ อตฺตโน อสปฺปายํ.
หิยฺโยติ อตีตานนฺตราหนิ. อฺสฺมินฺติ ภิกฺขุนีหิ อฺสฺมึ. ‘‘ภิกฺขุนีหี’’ติ ปทํ ‘‘ปฏิคฺคาหาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
๔๒๖. ‘‘โภชนกาล’’นฺติ อิมินา ‘‘กาลํ วีตินาเมสุ’’นฺติ เอตฺถ กาลวิเสสํ ทสฺเสติ.
ปุเรติ อาทิมฺหิ. ตาสนฺติ อฏฺนฺนํ ภิกฺขุนีนํ. อพฺภนฺตริมาติ อพฺภนฺตเร ปริยาปนฺนา. อฺาติ อฏฺหิ ภิกฺขุนีหิ อฺา. นวกตรา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เปตฺวา ภตฺตคฺค’’นฺติ อิมินา อฺตฺถ สพฺพตฺถ ยถาวุฑฺฒํ น ปฏิพาหิตพฺพนฺติ เอตฺถ อฺสทฺทสฺส อปาทานํ ทสฺเสติ. อฺสฺมินฺติ เอตฺถ สฺมึวจเนน ตฺถปจฺจยสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘จตุปจฺจยภาชนียฏฺาเน’’ติ อิมินา สรูปํ ทสฺเสติ.
๔๓๐. ทูเตนปิ อุปสมฺปาเทตุนฺติ เอตฺถ กึ สพฺพถา ทูเตน อุปสมฺปทา วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ทูเตน…เป… วฏฺฏตี’’ติ. เยน เกนจิ อนฺตราเยนาติ สมฺพนฺโธ, อสติ อนฺตราเย น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. กมฺมวาจาปริโยสาเน อุปสมฺปนฺนาว โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตาวเทวาติ อุปสมฺปนฺนกฺขเณเยว.
๔๓๑. นวกมฺมมฺปีติ ¶ ปิสทฺโท อุโทสิตอุปสฺสเย อเปกฺขติ.
๔๓๒. ตสฺสาติ ตสฺสา อิตฺถิยา. ยาว โส ทารโก วิฺุตํ ปาปุณาตีติ เอตฺถ กถํ วิฺุภาโว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ยาว ขาทิตุ’’นฺติอาทิ.
เปตฺวา สาคารนฺติ เอตฺถ สกาโร สหสทฺทการิโย, อคารนฺติ จ เสยฺยาคารนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สหาคารเสยฺยมตฺตํ เปตฺวา’’ติ. ยถา อฺสฺมึ ปุริเส ปฏิปชฺชิตพฺพํ, เอวํ ตถาติ โยชนา. ‘‘อฺสฺมิ’’นฺติ อิมินา ปาฬิยํ อฺเ ปุริเสติ เอตฺถ สฺมึวจนสฺส สพฺพนามโต เอการาเทโส ¶ ทสฺสิโต, ตํทสฺสเนน จ กจฺจายเน (กจฺจายเน ๑๑๐ สุตฺเต) สพฺพนามโต สฺมึวจนสฺส เอการาเทสนิเสธนํ อนิจฺจนฺติ ทสฺเสติ.
๔๓๔. ‘‘ยเทว สา วิพฺภนฺตา’’ติ อิมินา ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยสฺมา’’ติ อิมินา ยเทวาติ เอตฺถ ยํสทฺทสฺส การณตฺถํ ทสฺเสติ. โอทาตานิ วตฺถานิ นิวตฺถาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตสฺมาเยวา’’ติ อิมินา ตเทวาติ ปทสฺส การณตฺถเมว ทสฺเสติ. ‘‘น สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนา’’ติ อิมินา เอวตฺถผลํ ทสฺเสติ. สา ปุน อุปสมฺปทํ น ลภตีติ สา วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนี ปุน อุปสมฺปทํ น ลภติ.
ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภตีติ ติตฺถายตนสงฺกนฺตา ภิกฺขุนี ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภติ, ปเคว อุปสมฺปทํ.
ปาเท สมฺพาหนฺตาติ ภิกฺขุนีนํ ปาเท สมฺพาหนฺตา. เกเสติ ภิกฺขุนีนํ เกเส. ตตฺราติ ‘‘กุกฺกุจฺจยนฺตา น สาทิยนฺตี’’ติ วจเน. เอเก อาจริยา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สารตฺตา โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถาติ ปุริสานํ อภิวาทนาทีสุ. อิทนฺติ ปุริสานํ อภิวาทนาทิ, ‘‘อนฺุาต’’นฺติ ปเท วุตฺตกมฺมํ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ ปเท วุตฺตกตฺตา. อถ วา โอทิสฺส อนฺุาตํ อิทํ ปุริสานํ อภิวาทนาทิ วฏฺฏตีติ โยชนา. เอวฺหิ สติ ‘‘โอทิสฺส อนฺุาต’’นฺติ ปทํ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ, โอทิสฺส อนฺุาตตฺตา วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ตนฺติ อฏฺกถาสุ วุตฺตวจนํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
๔๓๕. ปลฺลงฺเกน นิสีทนฺตีติ เอตฺถ อาสนปลฺลงฺกํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทนฺตี’’ติ. ตตฺถ อาภุชิตฺวาติ อาพนฺธิตฺวา. กูโปติ วจฺจกูโป. อุปรีติ กูปโต ¶ อุปริ. ‘‘สพฺพทิสาสุ ปฺายตี’’ติ อิมินา ปฏิจฺฉนฺนเมว อตฺถิ, น อุปริ ฉนฺนนฺติ ทสฺเสติ.
๔๓๖. กุณฺฑกนฺติ กณํ. เอตฺถาติ ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก.
อิติ ภิกฺขุนิกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๑๑. ปฺจสติกกฺขนฺธกํ
๑. ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถา
๔๔๑. ปฺจสติกกฺขนฺธเก ¶ ‘‘จตฺตาริ…เป… ขุทฺทกานี’’ติ เอวมาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปริยาเยนาติ การเณน. ธูมกาลิกนฺติ เอตฺถ ธูมสฺส กาโล ธูมกาโล, ธูมสฺส อุฏฺิตกาโลติ อตฺโถ. โส เอตสฺสตฺถีติ ธูมกาลิกํ, สิกฺขาปทปฺตฺตํ. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยาวา’’ติอาทิ.
๔๔๓. อิทนฺติ ‘‘กตมานิ ปน ภนฺเต ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’ติ อปุจฺฉนํ. ‘‘ตยา’’ติ อิมินา อิทํ เตติ เอตฺถ เตสทฺทสฺส ‘‘ตุยฺหํ, ตวา’’ติ อตฺเถ ปฏิกฺขิปติ. อาปตฺตินฺติ ทุกฺกฏาปตฺตึ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เตติ เถรา. ‘‘สงฺโฆ…เป… น สมุจฺฉินฺทตี’’ติ เอตํ วจนํ อนุสฺสาวิตนฺติ โยชนา. ‘‘เทเสหิ ตํ อาวุโส ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทมฺปิ จ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เถโร ปนาติ อานนฺทตฺเถโร ปน อาหาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อปุจฺฉเน. ยถาติ เยนากาเรน. จตูสุ าเนสูติ ‘‘ภควโต วสฺสิกสาฏิกํ อกฺกมิตฺวา สิพฺเพสี’’ติอาทีสุ จตูสุ าเนสุ. เอตฺถาติ ปฺจสติกกฺขนฺธเก.
อิติ ปฺจสติกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๑๒. สตฺตสติกกฺขนฺธกํ
ทสวตฺถุกถา
๔๔๗. สตฺตสติกกฺขนฺธเก ¶ วฑฺเฒนฺติ กฏสินฺติ เอตฺถ กฏสีสทฺโท สุสานภูมิวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กเฬวรํ นิกฺขิปมานา ภูมึ วฑฺเฒนฺตี’’ติ. ตตฺถ กเฬวรนฺติ เทหํ. ตฺหิ กเฬ องฺคปจฺจงฺคานํ อวยเว สมฺปิณฺเฑตฺวา วริยติ อิจฺฉิยตีติ กเฬวรนฺติ วุจฺจติ. เอวํ โฆรํ กฏสึ วฑฺเฒนฺตาว ปุนพฺภวํ อาทิยนฺตีติ โยชนา.
๔๕๔. ปาปกํ ¶ โน อาวุโส กตนฺติ เอตฺถ โนสทฺโท อมฺหสทฺทการิโย, ฉฏฺีกตฺตา จ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวุโส อมฺเหหิ ปาปกํ กต’’นฺติ.
๔๕๕. ‘‘ปิยวจน’’นฺติ อิมินา กตเมน ตฺวํ ภูมิ-วิหาเรนาติ เอตฺถ ภูมิสทฺโท ปิยวาจโก รุฬฺหีสทฺโทติ ทสฺเสติ. ‘‘อามนฺเตตี’’ติ อิมินา อาลปนปทนฺติ ทสฺเสติ. อาวุโส ภูมีติ อตฺโถ. กุลฺลวิหาโร นาม เมตฺตาวิหาโร, โส จ เหฏฺิมฌานตฺตเย ยุตฺตตฺตา อุตฺตานวิหาโรติ อาห ‘‘อุตฺตานวิหาเรนา’’ติ.
๔๕๗. สาวตฺถิยาติ สาวตฺถินคเร. สุตฺตวิภงฺเคติ ปทภาชนีเย. ปฏิกฺขิตฺตภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตตฺร หี’’ติอาทิ. ตตฺราติ สุตฺตวิภงฺเค, ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺราติ ‘‘สนฺนิธิการเก อสนฺนิธิการกสฺี’’ติอาทิวจเน. เอเก อาจริยา เอวํ มฺนฺตีติ โยชนา. กินฺติ มฺนฺตีติ อาห ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติอาทิ. อโลณกํ ยมฺปิ อามิสนฺติ โยชนา. เตนาติ ปุเรปริคฺคหิตโลเณน. ตนฺติ อามิสํ. ตทหุปฏิคฺคหิตเมวาติ ตสฺมึ อหนิ ปฏิคฺคหิตเมว. ตสฺมาติ ยสฺมา ตทหุปฏิคฺคหิตเมว, ตสฺมา. วทโตติ วทนฺตสฺส, ภควโต วจเนนาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อโลณกามิสปริภฺุชเน, ทุกฺกเฏน ภวิตพฺพํ อิติ มฺนฺตีติ โยชนา. เตติ เอเก อาจริยา. ทุกฺกเฏนปีติ ปิสทฺเทน ปเคว ปาจิตฺติเยนาติ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ ยาวชีวิกยาวกาลิเกสุ. ยาวชีวิกํ น ตทหุปฏิคฺคหิตํ, ยาวกาลิกเมว ตทหุปฏิคฺคหิตนฺติ โยชนา. ตทหุปฏิคฺคหิตฺจ ยาวกาลิกนฺติ สมฺพนฺโธ. ตํ ทุกฺกฏํ ตุมฺเห ยทิ ¶ มฺถาติ โยชนา. ยาวชีวิกมิสฺสนฺติ โลณสงฺขาเตน ยาวชีวิเกน สํสฏฺํ. พฺยฺชนมตฺตนฺติ วิกาเล น กปฺปตีติ พฺยฺชนมตฺตํ.
เอตฺถาติ ‘‘ยาวกาลิเกน ภิกฺขเว’’ติอาทิวจเน (มหาว. ๓๐๕) ตทหุปฏิคฺคหิตํ ยาวชีวิกนฺติ โยชนา. ยาวกาลิกสฺส คติ วิย คติ เอตสฺสาติ ¶ ยาวกาลิกคติกํ. ตสฺมา ทุกฺกฏํ น โหตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ปุเรปฏิคฺคหิตโลเณน อามิสปริภฺุชเน. ตทหุปฏิคฺคหิตํ ยาวกาลิเกน สมฺภินฺนรสํ ยาวชีวิกนฺติ โยชนา. ตนฺติ ยถาวุตฺตํ ยาวชีวิกํ, วิกาลโภชนปาจิตฺติยา เอว การณํ โหตีติ โยชนา. เอวนฺติ ตถา, อชฺช ปฏิคฺคหิตมฺปิ ยาวชีวิกนฺติ สมฺพนฺโธ. อปรชฺชุ ปฏิคฺคหิเตน ยาวกาลิเกนาติ โยชนา. ตนฺติ ยาวชีวิเกน สมฺมิสฺสํ ยาวกาลิกํ, อชานนฺโตปีติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ ยาวกาลิกํ. ตโตติ สนฺนิธิโภชนปาจิตฺติยโต. หีติ สจฺจํ. ‘‘สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค’’ติ อิทํ พฺยากรณํ ปริสุทฺธนฺติ โยชนา.
‘‘ราชคเห อุโปสถสํยุตฺเต’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อุโปสถสํยุตฺเตติ อุโปสเถน สมฺพนฺเธ อุโปสถกฺขนฺธเก. กึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘น ภิกฺขเว…เป… ทุกฺกฏสฺสาติ (มหาว. ๑๔๑) เอตํ สนฺธายา’’ติ. อติสาเรติ อติกฺกมิตฺวา สรเณ คมเน ปวตฺตเนติ อตฺโถ. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ. ‘‘จมฺเปยฺยเก วินยวตฺถุสฺมิ’’นฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก อาคต’’นฺติ อิมินา จมฺเปยฺเย อาคตํ จมฺเปยฺยกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
ธมฺมิกนฺติ ภูเตน ปวตฺตํ. สุตฺตวิภงฺเค หิ ยสฺมา อาคตนฺติ สมฺพนฺโธ. ทสาเยวาติ ทสายเมว, อาธาเร เจตํ ภุมฺมํ. วิทตฺถิมตฺตาติ วิทตฺถิปมาณา. ทสาย วินาติ ทสํ วชฺเชตฺวา. ตํ ปมาณนฺติ วิทตฺถิตฺตยสงฺขาตํ ตํ ปมาณํ กโรนฺตสฺส วุตฺตปาจิตฺติยํ อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตํ อติกฺกามยโต เฉทนกํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๕๓๓) อิทํ วจนํ อาคตเมว โหตีติ โยชนา. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สตฺตสติกกฺขนฺธเก.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
สตฺตสติกกฺขนฺธกวณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ทฺวิวคฺคสงฺคหาติ ¶ มหาวคฺคจูฬวคฺควเสน ทฺวีหิ วคฺเคหิ สงฺคหิตา. ทฺวาวีสติปเภทนาติ มหาวคฺเค ¶ ทส, จูฬวคฺเค ทฺวาทสาติ เอวํ ทฺวาวีสติปการา. ปฺจกฺขนฺธทุกฺขปฺปหายิโนติ ปฺจกฺขนฺธสงฺขาตํ ทุกฺขํ ปชหนสีลสฺส, ภควโตติ สมฺพนฺโธ. อาสาปีติ อิจฺฉาปิ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา-ปฺจกฺขนฺธทุกฺขปฺปหายิโน ภควโต สาสเน ทฺวิวคฺคสงฺคหา ทฺวาวีสติปเภทนา เย ขนฺธกา ภควตา วุตฺตา, เตสํ ขนฺธกานํ เอสา วณฺณนา อนฺตรายํ วินา ยถา สิทฺธา, เอวํ ตถา ปาณีนํ กลฺยาณา อาสาปิ สิชฺฌนฺตูติ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
จูฬวคฺคสํวณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ชาทิลฺฉิตนาเมน, เนกานํ วาจิโต มยา;
จูฬวคฺคขนฺธกสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติ.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปาจิตฺยาทิโยชนา