📜
ปริวารวคฺคโยชนา
จูฬวคฺคขนฺธกสฺเสวํ ¶ ¶ , กตฺวาน โยชนานยํ;
อธุนา ปริวารสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํ.
โสฬสมหาวาโร
ปฺตฺติวารโยชนา
เอวํ ทฺวาวีสติขนฺธกานํ สํวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ‘‘ปริวาโร’’ติ สงฺคหมารูฬฺหสฺส วินยสฺส สํวณฺณนํ กโรนฺโต อยมาจริโย ปมํ ตาว อนุสนฺธิทสฺสนมุเขน ปฏิฺํ กาตุกาโม ¶ อาห ‘‘วิสุทฺธปริวารสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ วิสุทฺธปริวารสฺสาติ วิสุทฺธาย จตุปริสาย ปริวาริตสฺส, อถวา วิสุทฺเธน จตุปริสสงฺขาเตน ปริวาเรน สมนฺนาคตสฺส ภควโตติ สมฺพนฺโธ. ปริวาเร หิ วิสุทฺเธ เตน ปริวาริโต, ตํปริวาริโต วา ภควาปิ วิสุทฺโธเยว นาม โหติ. อิมินา สํวณฺณิยมานสฺส ‘‘ปริวาโร’’ติ สงฺคหมารูฬฺหสฺส เทเสตพฺพธมฺมสฺส อนุรูเปน เทสกภูตสฺส ภควโต โถมนํ กตํ โหติ. ธมฺมกฺขนฺธสรีรสฺสาติ สีลาทิธมฺมกฺขนฺธสงฺขาเตน สรีเรน สมนฺนาคตสฺส, อิมินา สํวณฺณิตานํ ขนฺธกานมนุรูเปน ภควโต โถมนํ กตํ โหติ. ปกติ เหสาจริยานํ ยทิทํ เทเสตพฺพธมฺมานุรูเปน เทสกสฺส โถมนา (สารตฺถ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถา; วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑). อนนฺตราติ อนนฺตเร กาเล.
โยติ ¶ วินโย. ปุพฺพาคตนฺติ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ วิภงฺคขนฺธเกสุ อาคตํ. นยนฺติ สทฺทอตฺถวินิจฺฉยนยสงฺขาตํ สพฺพํ นยํ. หิตฺวาติ จชิตฺวา. อนุตฺตานตฺถวณฺณนนฺติ อนุตฺตานานํ ปทานมตฺถวณฺณนํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – วิสุทฺธปริวารสฺส ธมฺมกฺขนฺธสรีรสฺส ภควโต สาสเน ขนฺธกานมนนฺตรา ‘‘ปริวาโร’’ติ โย วินโย สงฺคหํ สมารูฬฺโห, ตสฺส วินยสฺส ปุพฺพาคตํ นยํ หิตฺวา อิทานิ อนุตฺตานตฺถวณฺณนํ กริสฺสามีติ.
๑. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘ตสฺส อนุตฺตานตฺถวณฺณนํ กริสฺสามี’’ติ โย ปริวารสงฺขาโต วินโย สํวณฺเณตพฺพภาเวน วุตฺโต, ตตฺถ. สงฺเขปตฺโถติ สมาสตฺโถ. ยํ เตนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย โส’’ติ. ตตฺถ โยติ อนิยม นิทฺเทโส, ตสฺส ‘‘เตนา’’ติ นิยมนํ ทฏฺพฺพํ. โสติ ปทาลงฺกาโร. ทฺวีสุ หิ สพฺพนาเมสุ เยภุยฺเยน ปุพฺพเมว ปธานํ, ปจฺฉิมํ ปน วจนาลงฺการํ. โย โส ภควา ปฺเปสีติ สมฺพนฺโธ. จิรฏฺิติกตฺถนฺติ จิรํ ปฺจวสฺสสหสฺสกาลํ ิติกตฺถาย, ‘‘ยาจิโต’’ติ จ ‘‘ปฺเปสี’’ติ จ สมฺพนฺโธ. ธมฺมเสนาปตินา ยาจิโตติ สมฺพนฺโธ. ยาจิโต หุตฺวา ปฺเปสีติ โยชนา. เตน ภควตา ปฺตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ชานตา ปสฺสตา’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ กมฺมเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺส ตสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ปฺตฺติกาล’’นฺติ อิมินา ‘‘ชานตา’’ติ ปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘ทส อตฺถวเส’’ติ อิมินา ‘‘ปสฺสตา’’ติ ปทสฺส กมฺมํ.
เอวํ กมฺมทสฺสเนน โยชนานยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กรณทสฺสเนน อปรมฺปิ โยชนานยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. ‘‘ปุพฺเพนิวาสาทีหี’’ติอาทิสทฺเทน ทิพฺพจกฺขุสฺส วิสุํ คเหตพฺพตฺตา อิทฺธิวิธทิพฺพโสตปรจิตฺตวิชานนานิ คเหตพฺพานิ. อิเมหิ ปเทหิ ‘‘ชานตา, ปสฺสตา’’ติ ¶ ทฺวินฺนํ ปทานํ ปฺจนฺนํ โลกิยอภิฺานเมว กรณภาวํ ทสฺเสติ. ตีหิ วิชฺชาหีติ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยาณสงฺขาตาหิ ตีหิ วิชฺชาหิ. ฉหิ วา ปน อภิฺาหีติ สห อาสวกฺขยาเณน ปฺจโลกิยาภิฺาสงฺขาตาหิ ฉหิ อภิฺาหิ. สพฺพตฺถาติ ¶ สพฺเพสุ ตีสุ กาเลสุ, ปฺจสุปิ เยฺยธมฺเมสุ. สมนฺตจกฺขุนาติ อนาวรณสพฺพฺุตฺาณสงฺขาเตน สมนฺตจกฺขุนา. ปฺายาติ สพฺพฺุตปฺาย. ติโรกุฏฺฏาทีติ อาทิสทฺเทน ติโรปพฺพตาทโย สงฺคณฺหาติ. มํสจกฺขุนาติ ปสาทจกฺขุนา. ปฏิเวธปฺายาติ มคฺคปฺาย. เทสนาปฺายาติ สพฺพฺุตปฺาย. สพฺพฺุตปฺาเยว หิ อตฺถโต เทสนาปฺา นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺสา ปฺาย เตชสา. อภิธมฺมกถามคฺคํ, เทวานํ สมฺปวตฺตยีติ (ธ. ส. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา ๕). อิเมหิ ปเทหิ อวตฺถาวเสน วิสุํ วิสุํ ทฺวินฺนํ ปทานํ กรณสมฺภวํ ทสฺเสติ. อรหตาติ อรีนํ อรานฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนฺจ อรหตฺตา อรหตา. สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ สมฺมา สามฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน, เตน ภควตาติ สมฺพนฺโธ. เกนาภตนฺติ ตํ ปมํ ปาราชิกํ เกน อาภตํ, อิติ สงฺเขปตฺโถติ โยชนา.
๒. ปุจฺฉาวิสชฺชเน ปน เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ยํ เตน…เป… ปาราชิกนฺติ อิทํ ปทํ ปจฺจุทฺธรณมตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธ. ปติอุทฺธรณมตฺตเมว, น อตฺถทสฺสนนฺติ อตฺโถ. เอตฺถาติ เอเตสุ ปเทสุ. เอกา ปฺตฺตีติ เอกา ปมปฺตฺติ. อนุปฺตฺติโยติ ปจฺฉา ปิตา ปฺตฺติโย.
เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘เอกา ปฺตฺติ, ทฺเว อนุปฺตฺติโย’’ติ วจนมตฺเตน วิสฺสชฺชิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตติยํ ปุจฺฉนฺติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา อนุปฺปนฺนปฺตฺติ ตสฺมึ นตฺถีติ อาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ หิ ยสฺมา อฺตฺร นตฺถิ, ตสฺมา นตฺถีติ โยชนา. ‘‘อนุปฺปนฺเน โทเส ปฺตฺตา’’ติ อิมินา อนุปฺปนฺเน โทเส ปฺเปตพฺพาติ อนุปฺปนฺนปฺตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สาติ อนุปฺปนฺนปฺตฺติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อฺตฺร นตฺถิ, ตสฺมา. สพฺพตฺถปฺตฺตีติ เอตฺถ สพฺพสฺมึ ปเทเส ปฺตฺติ สพฺพตฺถปฺตฺตีติ อลุตฺตสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มชฺฌิมเทเส เจวา’’ติอาทิ. ‘‘มชฺฌิมเทเส เจว ปจฺจนฺติมชนปเทสุ จา’’ติ อิมินา ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ ปทสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ปเทสปฺตฺตึ อปเนตฺวา สพฺพตฺถปฺตฺตึ ปาริเสสนเยน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยธรปฺจเมนา’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถ วินยธรปฺจเมนาติ อนุสฺสาวนาจริยปฺจเมน. เอตฺเถวาติ มชฺฌิมเทเสเยว. เอเตหีติ จตูหิ สิกฺขาปเทหิ. เสสานีติ จตูหิ สิกฺขาปเทหิ เสสานิ.
สาธารณปฺตฺตีติ ¶ เอตฺถ สาธารณา นาม ภิกฺขุภิกฺขุนีนเมวาติ อาห ‘‘ภิกฺขูนฺเจว ภิกฺขุนีนฺจา’’ติ. อิทํ ปนาติ ปมปาราชิกํ ปน, ปฺตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. วินีตกถามตฺตเมวาติ วินีตวตฺถุปกาสกํ กถามตฺตเมว. ตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. พฺยฺชนมตฺตเมวาติ ‘‘สาธารณา’’ติ จ ‘‘อุภโต’’ติ จ พฺยฺชนมตฺตเมว. เอตฺถาติ สาธารณปฺตฺติอุภโตปฺตฺติปเท.
‘‘นิทาเน อนุปวิฏฺ’’นฺติ อิมินา ‘‘นิทาโนคธ’’นฺติ ปทสฺส สตฺตมีสมาสฺจ โอคธสทฺทสฺส อนุปวิฏฺตฺถฺจ ทสฺเสติ. โอคาฬฺโห หุตฺวา ธรติ ติฏฺตีติ โอคธํ. นนุ นิทาโนคเธ สติ ‘‘ปเมน อุทฺเทเสนา’’ติ วตฺตพฺพํ, กสฺมา ‘‘ทุติเยน อุทฺเทเสนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘นิทาโนคธ’’นฺติ. นิทานปริยาปนฺนมฺปิ สมานนฺติ นิทานปริยาปนฺนํ สมานมฺปีติ โยชนา. ปิสทฺโท ครหตฺโถ, ปเคว ทุติเย อุทฺเทเส ปริยาปนฺเนติ ทสฺเสติ. ‘‘สีลวิปตฺติอาทีน’’นฺติ วจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปมา หี’’ติอาทิ.
ทฺวงฺคิเกนาติ กายจิตฺตสงฺขาเตน ทฺวงฺคิเกน. นนุ ‘‘เอเกน สมุฏฺาเนนา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘กายโตเยวา’’ติ วตฺตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘‘กายโต จ จิตฺตโต จ สมุฏฺาตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ. เอตฺถาติ ‘‘เอเกน สมุฏฺาเนนา’’ติ วจเน. จิตฺตนฺติ เสวนจิตฺตํ. อาปนฺโนสีติ ตฺวํ อาปนฺโน อสีติ โยชนา. อาม อาปนฺโนมฺหีติ อาม อหํ อาปนฺโน อมฺหีติ โยชนา. ตาวเทวาติ ตสฺมึ ปฏิชานกฺขเณเยว. ตํ ปุคฺคลนฺติ ปาราชิกมาปนฺนํ ตํ ปุคฺคลํ. ตปฺปจฺจยาติ ตสฺส ปาราชิกมาปนฺนสฺส การณา. ‘‘น กตเมน สมเถน สมฺมตี’’ติ ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ตนฺติ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
วุตฺตมาติกา ปฺตฺตีติ วุตฺตมาติกาสงฺขาตา ปฺตฺติ วินโย นามาติ โยชนา. มาติกา หิ ยสฺมา ปฺปียติ สงฺเขเปน ปียติ, ปการํ ชานาเปติ วา, ตสฺมา ปฺตฺตีติ วุจฺจติ. ‘‘ปทภาชนํ วุจฺจตี’’ติ ¶ อิมินา วิตฺถาเรน ภาชิยติ เอตายาติ วิภตฺตีติ ทสฺเสติ. วีติกฺกโมติ กายวาจาวีติกฺกโม. โส หิ น สํวรติ กายวาจํ น ปิทหตีติ อสํวโรติ วุจฺจติ. เยสํ วตฺตตีติ เอตฺถ วตฺตติกิริยาย กตฺตารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยปิฏกฺจ อฏฺกถา จา’’ติ. ปคุณาติ วาจุคฺคตา. เตติ เต ปุคฺคลา, ธาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตสฺสาติ ปมปาราชิกสฺส. เกนาภตนฺติ เอตฺถ ภรธาตุยา ธารณโปสนตฺเถสุ (ปาณินี ๑๐๘ ธาตุปาเ) ธารณตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เกน อานีต’’นฺติ ¶ . ‘‘ปรมฺปราย อานีต’’นฺติ อิมินา ปรมฺปราภตนฺติ ปทสฺส ตติยาสมาสํ ทสฺเสติ. อถวา ‘‘เกนาภต’’นฺติ ปุจฺฉาย อนุรูปํ ยการโลปวเสน วากฺยนฺติ ทสฺเสติ.
๓. อุปาลิ ทาสโก เจวาติอาทิกา คาถาโย กิมตฺถํ เกหิ ปิตาติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. ตนฺติ ปรํ ปรํ. ตตฺถาติ ตาสุ คาถาสุ. ยนฺติ วจนํ. อิมินา นเยนาติ ปมปาราชิกสฺส ปุจฺฉาวิสชฺชเน วุตฺเตน อิมินา นเยน.
อิติ มหาวิภงฺเค ปฺตฺติวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
กตาปตฺติวาราทิวณฺณนา
๑๕๗. อิโตติ ปฺตฺติวารโต, ปรํ วุตฺตา สตฺต วารา อุตฺตานตฺถา เอวาติ โยชนา. กตาปตฺติวาโรติ ‘‘กตาปตฺตี’’ติ ปเทน ลกฺขิโต วาโร. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ตทนนฺตโรติ เตสํ สตฺตนฺนํ วารานํ อนนฺตเร วุตฺโต. สมุจฺจยวาโรติ สํ เอกโต อาปตฺติวิปตฺติอาทโย อุจิยนฺติ สมฺปิณฺฑิยนฺติ เอตฺถาติ สมุจฺจโย, โสเยว วาโร สมุจฺจยวาโร.
๑๘๘. ตโตติ เตหิ อฏฺหิ วาเรหิ, ปรํ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ปจฺจยวเสน วุตฺโต เอโก ปฺตฺติวาโรติ โยชนา. ปจฺจยวเสนาติ ปจฺจยสทฺทสฺส วเสน. ตสฺสาติ ปจฺจยสฺส. เตปีติ อฏฺ ¶ วาราปิ. อิตีติอาทิ นิคมนํ. ตโตติ มหาวิภงฺคโต, ปรํ อาคตาติ สมฺพนฺโธ. เอวํ อิเม ทฺวตฺตึส วาราติ โยชนา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ ทฺวตฺตึสวาเรสุ.
สมุฏฺานสีสวณฺณนา
๒๕๗. ตทนนฺตรายาติ เตสํ ทฺวตฺตึสวารานํ อนนฺตรํ วุตฺตาย สมุฏฺานกถาย เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อนตฺตา อิติ นิจฺฉิตาติ อนตฺตาตฺเวว วินิจฺฉิตา. อิมินา อนตฺตา อิติ นิจฺฉยาติ เอตฺถ จิธาตุยา วินิจฺฉยตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อนิจฺจาการาทีหี’’ติ อิมินา สภาคธมฺมานนฺติ เอตฺถ อนิจฺจาการาทีหิ สมาโน ภาโค เอเตสนฺติ สภาคา, เตเยว ธมฺมา สภาคธมฺมาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. นามมตฺตมฺปีติ อนิจฺจาทินามมตฺตมฺปิ. ปิสทฺเทน ปเคว นามิโก อนิจฺจาทิสภาโวติ ทสฺเสติ. น ปฺายตีติ น ขายติ. อิมินา น นายตีติ เอตฺถ าธาตุยา ขายนตฺถํ ทสฺเสติ. ทุกฺขหานินฺติ เอตฺถ ทุกฺขํ ชหาตีติ ทุกฺขหานีติ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘ทุกฺขฆาตน’’นฺติ. ทุกฺขํ หนตีติ ทุกฺขฆาตโน, สทฺธมฺโม, ตํ. ‘‘ขนฺธกา ยา จ มาติกา’’ติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถาย รสฺสวเสน ปาโ อตฺถีติ อาห ‘‘ขนฺธกา ย จ มาติกา’’ติ. สมุฏฺานํ นิยโตกตนฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๑๖) เอตฺถ ‘‘สมุฏฺานํ นิยตกต’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปโรสหสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย โอการาคมวเสน ‘‘สมุฏฺานนิยโตกต’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สมุฏฺานํ นิยตกต’’นฺติ. เอเตนาติ ‘‘สมุฏฺานํ นิยโตกต’’นฺติ ปาเน. ปจฺเจตพฺโพติ ปติ เอตพฺโพ, ปฏิมุขํ าตพฺโพติ อตฺโถ. อฺเหีติ ตีหิ สิกฺขาปเทหิ อฺเหิ สิกฺขาปเทหิ.
ตตฺถาติ สมฺเภทนิทานวจเนสุ. สมฺเภทวจเนน ปจฺเจตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. ตานิ ตีณิ สิกฺขาปทานิ เปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ปฺตฺติเทสสงฺขาตนฺติ ปฺตฺติฏฺานภูตเทสสงฺขาตํ. ‘‘อิมานิ ตีณี’’ติ อิมินา ‘‘ทิสฺสนฺตี’’ติ กิริยาย กตฺตารํ ทสฺเสติ. ‘‘ปฺายนฺตี’’ติ อิมินา ทิสธาตุยา ขายนตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ สมุฏฺานนิยมสมฺเภทนิทานสงฺขาเตสุ ¶ ตีสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. อิตรํ ปนาติ สมุฏฺานนิยมสมฺเภเทหิ อฺํ ปน.
อาฬวีติ อาฬวิยํ. สกฺเกสุ ภคฺเคสุ จาติ เอตฺถ ชนปทนามตฺตา พหุวจนวเสน วุตฺตํ.
ทฺวีสุ วิภงฺเคสุ ปฺตฺตํ ยํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิสนฺตีติ โยชนา. ‘‘วิภงฺเคสู’’ติ อิมินา วิภงฺเคติ เอตฺถ สุการโลโปติ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ สิกฺขาปทสฺส. ยถาายนฺติ ยุตฺติยา อนุรูปํ. ตนฺติ สมุฏฺานํ. เม สุณาถาติ มม สนฺติกา สุณาถ. อิตีติ อยมตฺโถ.
กถินนฺติ ปมกถินสมุฏฺานํ. อนนฺุาตาย สทฺธินฺติ อนนฺุาตสมุฏฺาเนน สทฺธึ. สทิสา อิธ ทิสฺสเรติ เอตฺถ อิธสทฺโท อตฺถปกรณวเสน อุภโตวิภงฺควิสโยติ อาห ‘‘อิธ อุภโตวิภงฺเค’’ติ. ‘‘สทิสานี’’ติ อิมินา สทิสาติ เอตฺถ นิการสฺสาการาเทโส ทสฺสิโต. ‘‘ทิสฺสนฺตี’’ติ อิมินา ทิสฺสเรติ เอตฺถ อนฺติสทฺทสฺส เรกาโร (นิรุตฺติทีปนิยํ ๕๗๐ สุเต) ทสฺสิโต.
สมุฏฺานสีโส
ปมปาราชิกสมุฏฺานวณฺณนา
๒๕๘. กิมตฺถํ ¶ ‘‘เมถุนํ สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘เมถุนํ สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจเน. สมุฏฺานสีสนฺติ สมุฏฺานานํ, สมุฏฺาเนสุ วา สีสํ. เสสานีติ ปมปาราชิกโต เสสานิ ปฺจสตฺตติ สิกฺขาปทานิ. เตนาติ ปมปาราชิเกน. ‘‘สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจนํ สํวณฺเณนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจเน.
ขุทฺทกวณฺณนาวสาเนติ ขุทฺทกฏฺกถาย อวสาเน.
ลิงฺควิปริยาโยติ ลิงฺควิปลฺลาโส. กายมานสิกา กตาติ เอตฺถ กายมานเสสุ ปวตฺตา กายมานสิกาติ วุตฺเต สมุฏฺานาติ อาห ‘‘กายจิตฺตสมุฏฺานา กตา’’ติ.
ทุติยปาราชิกสมุฏฺานวณฺณนา
๒๕๙. อิทํ ¶ สมุฏฺานํ เอกํ สมุฏฺานสีสนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อทินฺนาทาน’’นฺติ อิมินา อทินฺนนฺติ เอตฺถ สมุทายนาเม เอกเทสโวหาโรติ ทสฺเสติ. เสสานีติ ทุติยปาราชิกโต เสสานิ เอกูนสตฺตติ สิกฺขาปทานิ. เตนาติ ทุติยปาราชิเกน. ตตฺถาติ ‘‘วิคฺคหุตฺตรี’’ติอาทิวจเน. วิคฺคหุตฺตรีติอาทิปทานํ พฺยฺชเน อาทรมกตฺวา อตฺถเมว ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคหอุตฺตริมนุสฺสธมฺมสิกฺขาปทานี’’ติ. อนิยตา ทุติยิกาติ อาปตฺตึ อเปกฺขิตฺวา ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํ, อฏฺกถายํ ปน สิกฺขาปทํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกลิงฺควเสน ทุติยนฺติ วุตฺตํ.
สมุฏฺานา ติกา กตาติ เอตฺถ ‘‘ติกสมุฏฺานา’’ติ วตฺตพฺเพ ปทวิปริยายวเสน กการสฺส ทีฆวเสน สมุฏฺานา ติกาติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติกสมุฏฺานา กตา’’ติ.
สฺจริตฺตสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๐. ‘‘สฺจรี’’ติ ¶ อิทํ ตาว สฺจริตฺตํ นาม เอกสมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ.
วิภงฺเค อาคเตน ‘‘ริฺจนฺตี’’ติ (ปารา. ๕๗๖) ปเทน เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทํ อุปลกฺขิตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภงฺเค ริฺจนฺติ อุทฺเทสนฺติ อาคต’’นฺติ.
‘‘ยาว ทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺปนาย’’ อิติ (ปาจิ. ๑๓๕-๑๓๖) จ ‘‘อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ ทเทยฺย’’อิติ (ปาจิ. ๑๖๙) จ ‘‘จีวรํ สิพฺเพยฺย’’อิติ (ปาจิ. ๑๗๖-๑๗๗) จ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยนฺติ โยชนา.
‘‘สมณจีวเรน จา’’ติ เอวํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สมณจีวรํ ทเทยฺยา’’ติ อิทํ (ปาจิ. ๙๑๗) วจนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ.
สมนุภาสนาสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๑. เภทนฺติ ¶ อิทํ สมนุภาสนํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ.
กถินสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๒. อุพฺภตนฺติ อิทํ กถินสมุฏฺานํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ.
อาวสเถน สทฺธินฺติ อาวสถสทฺเทน สทฺธึ.
เอฬกโลมสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๓. ‘‘เอฬกโลมา’’ติ อิทํ เอฬกโลมสมุฏฺานํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ. อิโตติ ยถาวุตฺตโต. ปาฬินฺติ มาติกาปาฬึ. วิรชฺฌิตฺวาติ ปุพฺพาปรโต วิราเธตฺวา. ยถาติ เยนากาเรน ¶ . ปนสทฺโท อนุคฺคหตฺโถ. กิฺจาปิ ลิขนฺติ, ปน ตถาปีติ โยชนา. เอวนฺติ ตถากาเรน. อตฺถานุกฺกโมติ อตฺถสฺส อนุกฺกโม.
‘‘อภิกฺขุกาวา เสน จา’’ติ เอตํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อภิกฺขุเก อาวาเส วสฺสํ วเสยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๔๗) อิทํ วจนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ภิกฺขุนี’’ติอาทินา วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. อาทิสทฺเทน ‘‘สิกฺขมานา จ สามเณรี คิหินิยา’’ติ ปาํ สงฺคณฺหาติ.
ปทโสธมฺมสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๔. ปทนฺติ อิทํ ปทโสธมฺมสมุฏฺานํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ. ‘‘ตถา อตฺถงฺคเตน จา’’ติ เอตํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อตฺถงฺคเต สูริเย โอวเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๔-๑๕๕) อิทํ วจนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. อโนกาโส จ…เป… สนฺธาย วุตฺตนฺติ (ปาจิ. ๑๒๑๙-๑๒๒๑) เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
อทฺธานสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๕. อทฺธานนฺติ ¶ อิทํ อทฺธานสมุฏฺานํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ.
เถยฺยสตฺถสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๖. เถยฺยสตฺถนฺติ อิทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ. ‘‘พฺยูเหน สตฺตมา’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ตทนนฺตรเมวาติ ตสฺส สิกฺขาปทสฺส อนนฺตรเมว, ‘‘อาคต’’อิติ สมฺพนฺโธ.
ธมฺมเทสนาสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๗. ธมฺมเทสนาสมุฏฺาเน สมุฏฺานสีสํ นตฺถิ, สพฺพานิ เอกทส สิกฺขาปทานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ธมฺมเทสนาสมุฏฺานานีติ วุตฺตานิ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. เตสนฺติ เตสํ สิกฺขาปทานํ ¶ . สมฺภินฺนสมุฏฺานนฺติ สํสคฺคสมุฏฺานํ. ติวิธนฺติ ภูตาโรจนโจริวุฏฺาปนอนนฺุาตสมุฏฺานวเสน ติปฺปการํ. ตนฺติ นิยตสมุฏฺานํ, โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปุน ตนฺติ นิยตสมุฏฺานํ, ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุน ตนฺติ วจนํ. เนตฺติธมฺมานุโลมิกนฺติ เอตฺถ กายวาจํ เนติ วิเนตีติ เนตฺติ, กายวาจํ เนติ วิเนติ เอตฺถ, เอตายาติ วา เนตฺติ. ธมฺโมติ ปาฬิ. สา หิ ยสฺมา อตฺถํ ธาเรติ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ. เนตฺติเยว ธมฺโม เนตฺติธมฺโม, ตสฺส อนุโลมิกํ เนตฺติธมฺมานุโลมิกํ. เตน วุตฺตํ ‘‘วินยปาฬิธมฺมสฺส อนุโลม’’นฺติ.
อิติ สมุฏฺานสีสวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อนฺตรเปยฺยาล กติปุจฺฉาวารวณฺณนา
๒๗๑. อิทานิ วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิทานี’’ติ ปเทน สมฺพนฺธตฺตา วุตฺโตติ เอตฺถ ตปจฺจโย ปจฺจุปฺปนฺนกาลิโกติ ทฏฺพฺโพ.
ตตฺถาติ ¶ มาติกายํ, ปุจฺฉาสุ วา. อาคตาปตฺติปุจฺฉาติ อาคตาปตฺติยา ปุจฺฉา. หีติ วิเสสโชตโก, หิ วิเสสํ วกฺขามีติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ‘‘กติ อาปตฺติกฺขนฺธา’’ติ ทุติยปเท. ‘‘ราสิวเสนา’’ติ อิมินา ขนฺธสทฺทสฺส ราสตฺถํ ทสฺเสติ. วินีตวตฺถูนีติ เอตฺถ วินีตสทฺโท วินยปริยาโยติ อาห ‘‘วินยปุจฺฉา’’ติ. นนุ วินีตวินยสทฺทานํ สทฺทโต นานตฺตา อตฺถโตปิ นานํ, กสฺมา ปน ‘‘วินยปุจฺฉา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วินีตํ…เป… เอก’’นฺติ. อิทนฺติ ปทตฺตยํ. อตฺถโต เอกนฺติ อตฺถโตเยว เอกํ, น สทฺทโต. วินีตวตฺถูนีติ อาปตฺติวินยการณตฺตา วินีตวตฺถูนิ. เยสูติ อคารเวสุ. สตีติ สนฺเตสุ. เอตฺถ จ เยสุ สติ อาปตฺติโย น โหนฺติ, อสติ โหนฺตีติ วากฺยมฺปิ อวุตฺตสิทฺธินเยน คเหตพฺพํ. เยสูติ คารเวสุ. เตติ อคารวคารเว. ยสฺมา ปน นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. วิปตฺติภาวปุจฺฉาติ วิปตฺติภาวสฺส ปุจฺฉา. ปุจฺฉิยติ อิมายาติ ปุจฺฉา. วิวาทมูลานิ อนุวาทมูลานีติ อิมา ปุจฺฉาโย มูลปุจฺฉาติ สมฺพนฺโธ. โปตฺถเกสุ ‘‘อิมานี’’ติ นิกาเรน สห ปาโ อตฺถิ, โส อปาโเยว. มูลปุจฺฉาติ ปุจฺฉิยนฺติ อิมาหีติ ปุจฺฉา, มูลานํ ปุจฺฉา มูลปุจฺฉา. ‘‘อธิกรณ’’นฺติอาทีสุ ¶ ‘‘วุตฺตํ’’ อิติ สมฺพนฺโธ. เตสํเยวาติ อธิกรณานํเยว. อยเมตฺถ มาติกา.
นิทฺเทเส มาติกายาติ ปาติโมกฺเข. วิภงฺเคติ ปทภาชนิยํ, อาคตวเสน วุตฺตาติ โยชนา. อยเมตฺถ นิทฺเทโส.
ปฏินิทฺเทเส อารตีติอาทิปทานํ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อารกา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อารกา’’ติ อิมินา อารตีติ เอตฺถ อาอุปสคฺคสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. เอเตหีติ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ, อารกาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘รมตี’’ติ อิมินา ติปจฺจโย กตฺวตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. รตีติ รมนํ. อิมินา ติปจฺจโย ภาวตฺเถปิ โหตีติ ทสฺเสติ. วินาติ เอเตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วินา. อิมินา วิรตีติ เอตฺถ วิตฺยูปสคฺคสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ปจฺเจกนฺติ ปติ เอกํ, ปฏิสทฺโท วิจฺฉตฺถโชตโก, วิสุํ วิสุนฺติ อตฺโถ. อิมินา ปฏิวิรตีติ เอตฺถ ปฏิตฺยูปสคฺคสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. วิรติ ปฏิวิรตีติ เอตฺถาปิ ติปจฺจโย ภาวตฺเถปิ เวทิตพฺโพ ¶ . เวรนฺติ อนตฺถกรตฺตา วิรมิตพฺพนฺติ วิรํ, ตเทว เวรํ, ราคาทิอกุสลธมฺมา. เต หิ เวรเหตุตฺตา เวรนฺติ วุจฺจนฺติ. เอตายาติ วิรติยา. อิมินา อกิริยาติ เอตฺถ ริริยปจฺจโย กรณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. ยํ อาปตฺติกฺขนฺธกรณนฺติ โยชนา. ตสฺสาติ อาปตฺติกฺขนฺธกรณสฺส. ปฏิปกฺขโตติ วิรุทฺธภาวโต. อิมินา อกรณนฺติ เอตฺถ อกาโร วิรุทฺธตฺโถติ ทสฺเสติ. อาปตฺติกฺขนฺธอชฺฌาปตฺติยาติ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อติกฺกมิตฺวา อาปชฺชนสฺส. ‘‘เวลนโต’’ติ อิมินา เวลตีติ เวลา, เวลนํ วา เวลาติ วจนตฺเถ ทสฺเสติ. นิยฺยานนฺติ มคฺคํ. มคฺโค หิ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน ยาติ คจฺฉตีติ นิยฺยานนฺติ วุจฺจติ. ‘‘พนฺธตี’’ติ อิมินา สิธาตุยา พนฺธนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘นิวาเรตี’’ติ อิมินา พนฺธธาตุยา อธิปฺปายตฺถํ. เอตนฺติ ‘‘เสตู’’ติ นามํ. ตํ เสตุนฺติ อาปตฺติกฺขนฺธสงฺขาตํ ตํ เสตุํ. เอตฺถ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘โส เสตู’’ติ จ ‘‘เอตาย ปฺตฺติยา’’ติ จ ปาโ อตฺถิ, โส อปาโเยว.
พุทฺเธ อคารวาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. โยติ โย โกจิ, น คจฺฉตีติอาทีสุ สมฺพนฺโธ. ธรมาเนติ ติฏฺมาเน, สํวิชฺชมาเนติ อตฺโถ. อุปฏฺานนฺติ อุปฏฺานฏฺานํ, อุปฏฺานตฺถํ วา. เอตสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา. ธมฺมสฺสวนนฺติ ธมฺมสฺสวนฏฺานํ, ธมฺมสฺสวนตฺถํ วา. ธมฺมสฺสวนคฺคนฺติ ธมฺมสฺสวนํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ ธมฺมสฺสวนคฺโค, ธมฺมสวนมณฺฑโป. อถ วา ธมฺมสฺสวนํ คณฺหาตีติ ธมฺมสฺสวนคฺโค, ธมฺมสฺสวนฏฺาเน ¶ สมาคมชโน, ตํ ธมฺมสฺสวนคฺคํ. จิตฺตีการนฺติ อปจายนาการํ. วิกฺขิตฺโต วา อนาทโร วา หุตฺวา นิสีทตีติ โยชนา. กายปาคพฺพิยนฺติ ภุสํ ครติ อฺเ ปีเฬติ อเนนาติ ปคพฺโพ, อติมาโน, โอฏฺโช ตติยกฺขโร. ปคพฺพสฺส ภาโว ปาคพฺพิยํ, กาเยน ปาคพฺพิยํ กายปาคพฺพิยํ (วชิร. ฏี. ปริวาร ๒๗๑; สารตฺถ. ฏี. ปริวาร ๓.๒๗๑; วิ. วิ. ฏี. ปริวาร ๒.๒๗๑ สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๔๖; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๖.๘๒-๘๔; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๔), กายานาจารํ. ติสฺโส สิกฺขาติ อธิสีลสิกฺขาทิกา ติสฺโส สิกฺขา. ปมชฺชนํ ปมาโท ¶ , สติวิปฺปวาโสติ อาห ‘‘ปมาเท จ สติวิปฺปวาเส’’ติ. อามิสปฏิสนฺธารนฺติ อามิเสน อตฺตโน, ปเรสฺจ อนฺตรสฺส ปฏิสนฺทหนํ อามิสปฏิสนฺธาโร, ตถา ธมฺมปฏิสนฺธาโร.
๒๗๒. สตฺถริปิ อคารโวติอาทีนํ อตฺโถติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนีจวุตฺตี’’ติอาทินา อปฺปติสฺโสติ ปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ, สทฺทตฺโถ ปเนวํ เวทิตพฺโพ, ปฏิมุขํ อาทเรน สตฺถุวจนํ อสุณนฺโต อปฺปติสฺโส นามาติ. อชฺฌตฺตํ วาติ เอตฺถ นิยกชฺฌตฺตาทีสุ จตูสุ นิยกชฺฌตฺตภาวฺจ สตฺตมีวิภตฺติยา อมาเทสภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน สนฺตาเน วา’’ติ. ‘‘อตฺตโน ปกฺเข วา’’ติ อิมินา อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเนติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติ. ตตฺร ตุมฺเหติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมึ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภเท’’ติ. สปรสนฺตาเนติ อตฺตปรสนฺตาเน. ปหานายาติ เอตฺถ หาธาตุยา กรณฺจ อายสทฺทสฺส ตทตฺถภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เมตฺตาภาวนาทีหิ นเยหิ ปหานตฺถ’’นฺติ. เมตฺตาภาวนาทีหีติอาทิสทฺเทน กรุณาภาวนาทึ สงฺคณฺหาติ. ตนฺติ วิวาทมูลํ. ‘‘อปฺปวตฺติภาวายา’’ติ อิมินา อนวสฺสวายาติ เอตฺถ อวปุพฺพ สุธาตุยา ปวตฺตนตฺถํ ทสฺเสติ.
สนฺทิฏฺิปรามาสีติ เอตฺถ สสฺส อตฺตโน อิทํ สํ, สํ ทิฏฺึ ปรโต อามสตีติ สนฺทิฏฺิปรามาสีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สกเมว ทิฏฺึ ปรามสตี’’ติ. ‘‘ย’’นฺติอาทินา ปรามสนาการํ ทสฺเสติ. อาธานคฺคาหีติ เอตฺถ อาภุโส ิยเต อาธานนฺติ วจนตฺเถน อาธานสทฺโท ทฬฺหปริยาโยติ อาห ‘‘ทฬฺหคฺคาหี’’ติ. ทฬฺหํ คณฺหาตีติ ทฬฺหคฺคาหี.
๒๗๓. อนุวาทมูลนิทฺเทโส กิฺจาปิ สมาโนติ โยชนา. อถ โขติ ตถา สมาโนปิ, อยเมตฺถ วิเสโสติ สมฺพนฺโธ. วิวทนฺตานํ ปุคฺคลานนฺติ โยชนา. ตถา วิวทนฺตาติ เตนากาเรน วิวทนฺตา, อนุวทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อสุกํ นาม วิปตฺตึ อาปนฺโน’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ อาปตฺติยา สลฺลกฺเขตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺโนสี’’ติอาทิ ¶ ¶ . เอตฺถาติ อนุวาทมูเล. วิเสโสติ วิวาทมูลโต วิเสโส. วิวทนฺตานํ โกธูปนาหาทีนิ วิวาทมูลานิ, อนุวทนฺตานํ อนุวาทมูลานีติ วุตฺตํ โหติ.
๒๗๔. เมตฺตํ กายกมฺมํ นามาติ เอตฺถ เมตฺตา เอตสฺสตฺถีติ เมตฺตํ, กายกมฺมํ, เมตฺตจิตฺตสหคตํ กายกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เมตฺตจิตฺเตน กตํ กายกมฺม’’นฺติ. สมฺมุขปรมฺมุขานํ วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ สมฺมุขปรมฺมุเขสุ. กายกมฺมํ นามาติ เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. เถรานํ ทานอิติ สมฺพนฺโธ. อุภเยหิปีติ นวกตฺเถเรหิปิ. เตสูติ นวกตฺเถเรสุ. อวมฺนฺติ อวมานํ. อตฺตโน ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ ปฏิสามนํ วิย ปฏิสามนนฺติ โยชนา. ‘‘เมตฺตากายกมฺมสงฺขาโต’’ติ อิมินา อยมฺปิ ธมฺโมติ เอตฺถ ธมฺมสรูปํ ทสฺเสติ. ปิสทฺโท อุปริ วกฺขมาเน ธมฺเม อเปกฺขติ. ‘‘สริตพฺโพ’’ติ อิมินา อนียสทฺโท กมฺมวาจโกติ ทสฺเสติ. สติชนโกติ สพฺรหฺมจารีนํ สติชนโก. ตสฺส ปทสฺส อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย น’’นฺติอาทิ. ตตฺถ โยติ ปุคฺคโล. นนฺติ เมตฺตํ กายกมฺมํ. ตํ ปุคฺคลํ อนุสฺสรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เยสนฺติ สพฺรหฺมจารีนํ. เตติ สพฺรหฺมจาริโน. ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปิยํ กโรตี’’ติ อิมินา ปิยกรโณติ ปทสฺส ปิยํ กโรตีติ ปิยกรโณติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอเสว นโย ครุกรโณติ เอตฺถาปิ. ‘‘สงฺคเหตพฺพภาวายา’’ติ อิมินา สงฺคหายาติ ปทสฺส ภาวปฺปธานกมฺมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสติ. สงฺคเหตพฺโพติ สงฺคโห, ตทตฺถาย. เตหีติ สพฺรหฺมจารีหิ. ‘‘สมคฺคภาวายา’’ติ อิมินา สมคฺคสฺส ภาโว สามคฺคีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
ปคฺคยฺห วจนนฺติ ปคฺคเหตฺวา วจนํ. วิหาเรติ อาธาเร ภุมฺมํ, เถเร อสนฺเตติ โยชนา. ตนฺติ เถรํ กทา อาคมิสฺสติ นุโขติ โยชนา. มมายนวจนนฺติ มมายนากาเรน ปวตฺตํ วจนํ. เมตฺตาสิเนหสินิทฺธานีติ เมตฺตาสงฺขาเตน สิเนเหน สิเนหิตานิ. นยนานีติ จกฺขูนิ. ‘‘อปฺปาพาโธ’’ติ อิมินา อโรโคติ ปทสฺเสว อตฺถํ ¶ ทสฺเสติ. นิจฺจาพาเธน วา อโรโค, อาคนฺตุกาพาเธน อปฺปาพาโธ, อชฺฌตฺตาพาเธน วา อโรโค, พหิทฺธาพาเธน อปฺปาพาโธ, กายาพาเธน วา อโรโค, จิตฺตาพาเธน อปฺปาพาโธ. สมนฺนาหรณนฺติ ปุนปฺปุนํ มนสิกรณํ.
น ปุคฺคลํ ปฏิวิภชิตฺวา ภฺุชตีติ โยชนา. ตทตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘โย หี’’ติอาทิ. ตตฺถ โยติ ปุคฺคโล, ภฺุชตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอตฺตกํ…เป… ภฺุชิสฺสามี’’ติ อิมินา อามิสปฏิวิภตฺตโภคิภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘เอตฺตกํ วา อสุกสฺส จ…เป… ภฺุชิสฺสามี’’ติ อิมินา ปุคฺคลปฏิวิภตฺตโภคิภาวํ ทสฺเสติ. อยนฺติ ปุคฺคโล. อาภตนฺติ คามาทิโต ¶ อานีตํ. อทาตุมฺปีติ ปิสทฺเทน ทาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ทานฺหิ นาม น กสฺสจิ วาริตํ. สพฺเพสนฺติ ทุสฺสีลสีลวนฺตานํ. วุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๙๒; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๖.๑๑) วุตฺตํ. วิเจยฺยาติ วิจินิตฺวา. ทาตุมฺปีติ ปิสทฺเทน อวิจินิตฺวา สามฺโต ทาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ สมฺปิณฺเฑติ. นนุ เอวํ สติ ปุคฺคลวิภาโค กโต นาม โหติ, กสฺมา วิเจยฺย ทาตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. เอเตติ คิลานาทโย. อิทํ ปทํ วิจินิตฺวาติ ปเท กมฺมํ, ‘‘เทนฺเตนา’’ติ ปเท สมฺปทานํ. หีติ สจฺจํ. อิติ อยนฺติ อิติ มนสิกตฺวา อยํ สารณียธมฺมปูรโก.
อขณฺฑานีติอาทีสุ ปมํ ตาว ขณฺฑฉิทฺทสพลกมฺมาสานิ ทสฺเสตฺวา เตสํ ปฏิปกฺขวเสน อขณฺฑาทีนิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส, สิกฺขาปทํ ภินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสูติ อาธาเร ภุมฺมํ, สิกฺขาปทนฺติ สมฺพนฺโธ. อาปตฺติฺหิ ปฏิจฺจ สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺตตฺตา อาปตฺติ ตสฺส วิสโย โหติ. อาทิมฺหิ วา อนฺเต วาติ สิกฺขาปทานํ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา. วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. สิกฺขาปเท ภินฺเน อาปตฺติสมฺภวโต วุตฺตํ ‘‘สิกฺขาปทํ ภินฺน’’นฺติ. ขณฺฑํ นามาติ ฉินฺนํ นาม. เวมชฺเฌติ สิกฺขาปทานํ เวมชฺเฌ. ภินฺนนฺติ สิกฺขาปทํ ภินฺนํ. ฉิทฺทํ นามาติ วิวรํ นาม. ทฺเว ตีณิ สิกฺขาปทานีติ สมฺพนฺโธ. สพลํ นามาติ จิตฺรํ นาม. ภินฺนานีติ สิกฺขาปทานิ ภินฺนานิ. กมฺมาสํ นามาติ วิจิตฺรํ นาม. เอตฺถ ¶ จ เอกสฺมึ าเน เอเกน วิสภาควณฺเณน จิตฺรํ สพลํ นาม, นานาาเน นานาวณฺเณน วิจิตฺรํ กมฺมาสํ นามาติ อยเมเตสํ วิเสโส. ขณฺฑาทีนํ วิปริวตฺตนวเสน อขณฺฑาทีนิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิ. อภินฺนานิสีลานีติ อภินฺนานิ สิกฺขาปทสีลานิ. ตานิ ปนาติ สีลานิ ปน. ‘‘เอตานี’’ติ ปทํ ปทาลงฺการมตฺตํ. ภุชิสฺสภาวกรณโตติ ตณฺหาทาสพฺยโต โมเจตฺวา ภุชิสฺสกรณภาวโต. อิมินา ‘‘ภุชิสฺสภาวกรณานี’’ติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลปวเสน เอวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ภุชิสฺสานีติ วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วิฺูหีติ พุทฺธาทีหิ สปฺปุริเสหิ. อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธึ วาติ เอตฺถ วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อุปจารสมาธิฺจ อปฺปนาสมาธึ จาติ หิ อตฺโถ. ‘‘สํวตฺตยนฺตี’’ติ อิมินา สมาธิสํวตฺตนิกานีติ เอตฺถ อนียสทฺโท พหุลํ กตฺตุวาจโกติ ทสฺเสติ. สีลสามฺคโตติ เอตฺถ สมานสฺส ภาโว สามฺํ, ตํ คโตติ สามฺคโต, สีเลน สามฺคโต สีลสามฺคโต, หุตฺวา วิหรตีติ โยชนา. เตน วุตฺตํ ‘‘สมานภาวูปคตสีโล วิหรตี’’ติ.
ยายํ ¶ ทิฏฺีติ เอตฺถ ‘‘ทิฏฺี’’ติ สามฺคตสฺสาปิ สทฺทสฺส ‘‘อริยา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน วิเสสวิสยตฺตา สมฺมาทิฏฺีติ อาห ‘‘มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาทิฏฺี’’ติ. ‘‘มคฺคสมฺปยุตฺตา’’ติ อิมินา โลกิยสมฺมาทิฏฺึ ปฏิกฺขิปติ. นิทฺโทสาติ วิสุทฺธตฺตา, อุตฺตมตฺตา วา นิทฺโทสา. อิมินา อริยสทฺโท นิทฺโทสตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ ทสฺเสติ. นิยฺยาตีติ นิพฺพานํ ยาติ. อิมินา อนียสทฺโท พหุลํ กตฺตุวาจโกติ ทสฺเสติ. โย ตถาการี โหติ, ตกฺกรสฺสาติ โยชนา. ตถาการีติ ตาย มคฺคสมฺปยุตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา การี โหติ. อิมินา ตาย สมฺมาทิฏฺิยา กโรตีติ ตกฺกโรติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ทุกฺขกฺขยายาติ เอตฺถ ขียนํ ขโย, ทุกฺขสฺส ขโย ทุกฺขกฺขโย, ตทตฺถายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพทุกฺขสฺส ขยตฺถ’’นฺติ. เสสนฺติ วุตฺตวจนโต เสสํ วจนํ.
อิติ กติปุจฺฉาวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
ขนฺธกปุจฺฉาวาโร
ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา
๓๒๐. อุปสมฺปทกฺขนฺธกนฺติ ¶ มหาขนฺธกํ. ‘‘นิทาเนน จ นิทฺเทเสน จ สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สห นิทาเนนาติ สนิทานํ, สห นิทฺเทเสนาติ สนิทฺเทสนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ นิทาเนนาติ สิกฺขาปทปฺตฺติเทสสงฺขาเตน นิทาเนน. นิทฺเทเสนาติ ปุคฺคลาทินิทฺเทเสน. ตตฺถาติ อุปสมฺปทกฺขนฺธเก. สมุกฺกฏฺปทานนฺติ เอตฺถ สมุกฺกฏฺสทฺโท อุตฺตมปริยาโยติ อาห ‘‘อุตฺตมานี’’ติ. ปทานีติ ‘‘น ภิกฺขเว อูนวีสติวสฺโส ปุคฺคโล อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. ๔๐๒-๔๐๓; มหาว. ๑๒๔) อาทินา นเยน วุตฺตานิ ปทานิ. อิเมหิ ปเทหิ ‘‘สมุกฺกฏฺานิ ปทานิ สมุกฺกฏฺปทานี’’ติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อิตีติ อยมตฺโถ. กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘สมุกฺกฏฺปทานํ กติ อาปตฺติโย’’ติ ปทานเมว สามิวเสน นิทฺเทโส กโต, นนุ อาปตฺติโย นาม ปุคฺคลานฺเว โหนฺตีติ อาห ‘‘เยน เยน หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. เยน เยน ปเทน ปฺตฺตาติ สมฺพนฺโธ. สา สาติ อาปตฺติ. ทฺเว อาปตฺติโยติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ อาปตฺตีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาจิตฺติยํ, ทุกฺกฏ’’นฺติ.
นสฺสนฺเตเตติ ¶ นสฺสนฺตุ เอเต. วินสฺสนฺเตเตติ วินสฺสนฺตุ เอเต ภิกฺขูติ อตฺโถ. เตหีติ ภิกฺขูหิ. วทโตติ วทนฺตานํ. เสเสสุ อุโปสถกรเณสูติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทุกฺกฏาปตฺติเยวา’’ติ อิมินา เอกา อาปตฺตีติ เอตฺถ อตฺถปกรณาทิวเสน ทุกฺกฏาปตฺติเยวาติ ทสฺเสติ.
ปวารณกฺขนฺธเกปีติ ปิสทฺโท อุโปสถกฺขนฺธกํ อเปกฺขติ.
จมฺมสํยุตฺเตปีติ จมฺเมน สํยุตฺตํ กตฺวา เทสิเต ขนฺธเกปิ, จมฺมกฺขนฺธเกปีติ อตฺโถ. ปิสทฺโท ปวารณกฺขนฺธกํ อเปกฺขติ. เภสชฺชกฺขนฺธเกปีติ ปิสทฺโท จมฺมกฺขนฺธกํ อเปกฺขติ. สมนฺตาติ องฺคชาตสฺส สมนฺตโต.
ตตฺถาติ ¶ กถินกฺขนฺธเก. จีวรสํยุตฺเตติ จีวรกฺขนฺธเก.
จมฺเปยฺยเกติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก. สมุจฺจยกฺขนฺธเกสุปีติ ปิสทฺโท จมฺเปยฺยกฺขนฺธกํ อเปกฺขติ.
สมถกฺขนฺธเก อิมา ทฺเว อาปตฺติโย โหนฺตีติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ขุทฺทกวตฺถุเกติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก. ครุภณฺฑวิสฺสชฺชเนติ ครุภณฺฑสฺส วิสฺสชฺชเน.
สงฺฆเภเทติ สงฺฆเภทกฺขนฺธเก. ‘‘สมาจารํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ วุตฺเต วตฺตกฺขนฺธเก’’ติ อิมินา สมาจารสทฺเทน วตฺตกฺขนฺธกํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. สาติ ทุกฺกฏาปตฺติ. ‘‘ตถา’’ติ ปเทน ‘‘เอกา ทุกฺกฏาปตฺติเยวา’’ติ ปทํ อติทิสติ. ‘‘ปาติโมกฺขฏฺปเน’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ปนํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ เอตฺถ ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติอาทิปทสฺส โลปํ ทสฺเสติ. ปฺจสติกสตฺตสติเกสูติ ปฺจสติกกฺขนฺธกสตฺตสติกกฺขนฺธเกสุ. อาโรปิโตติ เอตฺถ รุปธาตุยา ทฺวิกมฺมิกตฺตา, นฺยาทิคณตฺตา จ ‘‘ธมฺโม’’ติ ปธานกมฺมเมว วุตฺตํ, น ‘‘สงฺคห’’นฺติ อปธานกมฺมํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ธมฺโม สงฺคห’’นฺติ. ตตฺถาติ ปฺจสติกสตฺตสติเกสุ.
อิติ ขนฺธกปุจฺฉาวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย
เอกุตฺตริกนโย เอกกวารวณฺณนา
๓๒๑. เอวํ ¶ ขนฺธกปุจฺฉาย วณฺณนํ กตฺวา อิทานิ เอกุตฺตริกนยสฺส ตํ กโรนฺโต อาห ‘‘อาปตฺติ…เป… นเย’’ติ. ตตฺถ เอกุตฺตริกนเย เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานี’’ติ อิมินา สมุฏฺานานิ อาปตฺตึ กโรนฺตีติ อตฺเถน อาปตฺติกรา นามาติ ทสฺเสติ. เอเตสนฺติ ฉนฺนํ อาปตฺติสมุฏฺานานํ. หีติ ยสฺมา, อาปชฺชตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. สิกฺขาปเท จาติ มาติกาสิกฺขาปเท จ. ลหุกา อาปตฺตีติ เอตฺถ อปฺปสาวชฺชตฺตา น ลหุกา นาม โหติ, ลหุเกน ปน วินยกมฺเมนาติ อาห ‘‘ลหุเกน วินยกมฺเมน วิสุชฺฌนโต’’ติ. ปฺจวิธาติ ถุลฺลจฺจยาทิวเสน ปฺจปการา. เกนจีติ ลหุเกน วา ครุเกน วา เกนจิ อากาเรน. สํวิชฺชติ คิหิภาวโต อวเสโส สมณภาโว เอติสฺสาติ สาวเสสา, ปฏิปกฺขวเสน อนวเสสา. ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธาติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวเสน ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา.
‘‘กโรนฺตี’’ติ อิมินา อนฺตรายิกาติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อนฺตรายิกา อาปตฺติโย สพฺพถา อนฺตรายิกา โหนฺตีติ อาห ‘‘อนฺตรายิกํ อาปนฺนสฺสาปี’’ติอาทิ. เทเสตฺวา สุทฺธิปตฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. โลกวชฺชาติ โลเกหิ วชฺเชตพฺพา. ปณฺณตฺติวชฺชาติ ภควโต ปณฺณตฺติยา วชฺเชตพฺพา. ยนฺติ ยํ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. กโรนฺโตติ กิริยมานโต. เอตฺถ หิ มานสทฺทสฺส อนฺตาเทโส. อิมินา กรณํ กิริยนฺติ ภาวตฺถํ ทสฺเสติ. อาปชฺชตีติ ปุคฺคโล อาปชฺชติ. สา อาปตฺติ กิริยโต สมุฏฺิตา นามาติ โยชนา. กา อาปตฺติ วิยาติ อาห ‘‘ปาราชิกาปตฺติ วิยา’’ติ. เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยสุปิ.
ปุพฺพาปตฺตีติ เอตฺถ ปุพฺพสทฺโท ปมตฺโถติ อาห ‘‘ปมํ อาปนฺนาปตฺตี’’ติ. ‘‘อาปนฺนา’’ติ ปเทน มชฺเฌโลปํ ทสฺเสติ. ปจฺฉา อาปนฺนาปตฺตีติ วตฺตเภททุกฺกฏาปตฺติ. มูลวิสุทฺธิยาติ มูเล กายจิ อาปตฺติยา อมิสฺสตฺตา วิสุทฺธิยา อาปตฺติยา. กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิทมฺปีติ ¶ กุรุนฺทิยํ วุตฺตวจนมฺปิ. ปิสทฺเทน ปุริมํ มหาอฏฺกถาวจนํ อเปกฺขติ. เอเกน ปริยาเยนาติ เอเกน การเณน.
ยาติ อาปตฺติ, เทสิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. อยํ เทสิตา คณนูปิกา นามาติ โยชนา. ยา เทสิตา โหติ, อยํ อคณนูปิกา นามาติ โยชนา. สอุสฺสาเหเนวาติ ปุนปิ อาปชฺชิสฺสามีติ สห อุสฺสาเหเนว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ‘‘คณนํ น อุเปตี’’ติ ¶ อิมินา คณนํ น อุปคจฺฉตีติ อคณนูปิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อฏฺเม วตฺถุสฺมึ ปูรเณติ สมฺพนฺโธ. อิทํ ปาฬิยํ อฏฺวตฺถุกปูรณวเสน ภิกฺขุนีนํ อาคตตฺตา ภิกฺขุนิโย สนฺธาย วุตฺตํ. ภิกฺขูนมฺปิ ทุติยปาราชิกฏฺาเน ลพฺภติเยว.
ถุลฺลวชฺชาติ เอตฺถ ถุลฺลํ วชฺชํ เอติสฺสาติ ถุลฺลวชฺชาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถุลฺลโทเส ปฺตฺตา’’ติ. ยา จ ธมฺมิกสฺส ปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเน อาปตฺติ อตฺถิ, สา จ คิหิปฏิสํยุตฺตาติ โยชนา. ปฺจานนฺตริยกมฺมาปตฺตีติ ปฺจหิ อานนฺตริยกมฺเมหิ อาปนฺนา ปาราชิกาปตฺติ. สุทินฺนตฺเถราทีติ อาทิสทฺเทน ธนิยตฺเถราทโย สงฺคณฺหาติ. อาทิกมฺมิโกติ อาทิกมฺมํ กโรนฺโต, ตสฺมึ นิยุตฺโต วา. มกฺกฏิสมณาทีติ อาทิสทฺเทน วชฺชิปุตฺตกาทโย สงฺคณฺหาติ. โย กทาจิ กรหจิ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, โส อธิจฺจาปตฺติโก นามาติ โยชนา. ปรโตปิ เอเสว นโย.
‘‘โจเทตี’’ติ อิมินา โจเทตีติ โจทโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘โจทิโต’’ติ อิมินา โจทิตพฺโพติ จุทิโต, โสเยว จุทิตโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปฺจทสสูติ ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธเก วุตฺเตสุ ปฺจทสธมฺเมสุ. เตนาติ อธมฺมโจทเกน, โจทิโตติ สมฺพนฺโธ. ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๐๑) วุตฺเต สจฺเจ จ อกุปฺเป จ อติฏฺนฺโตปิ อธมฺมจุทิตโกเยว นาม, โส ปน ธมฺมโจทเกน โจทิเตเยว กุปฺปนฺโต อธมฺมจุทิตโก นาม, อธมฺมโจทเกน โจทิเต ปน กุปฺปนฺโตปิ อธมฺมจุทิตโก นาม น โหติ, ตสฺมา อิธ น วุตฺโต. ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ อิมินา นิยตา เอตสฺส สนฺตีติ นิยโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
อาปชฺชิตุํ ภพฺพาติ ภพฺพาปตฺติกา. เกนจิ กมฺเมน อกโตปิ อนุกฺขิตฺตโกเยว นาม, โส ปน อุกฺขิตฺตโกติ สงฺกาภาวโต อิธ น วุตฺโต. อยนฺติ ตชฺชนียาทิกมฺมกโต ภิกฺขุ. หีติ ยสฺมา, น โกเปตีติ สมฺพนฺโธ. ลิงฺคทณฺฑกมฺมสํวาสนาสนาหีติ ลิงฺคนาสเนน ¶ จ ทณฺฑกมฺมนาสเนน จ สํวาสนาสเนน จ. เยนาติ ภิกฺขุนา. โสติ นานาสํวาสโก. ทฺวินฺนํ นานาสํวาสกานํ ¶ วิเสโส เหฏฺา (ปาจิ. อฏฺ. ๔๒๘) วุตฺโตเยว. ปนํ ชานิตพฺพนฺติ เอตฺถ กึ ปนํ นามาติ อาห ‘‘ปาติโมกฺขฏฺปน’’นฺติ.
อิติ เอกกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย ทุกวารวณฺณนา
๓๒๒. ทุเกสุ อจิตฺตกา อาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ภูตาโรจนาปตฺตีติ ปาจิตฺติยาปตฺติ. อภูตาโรจนาปตฺตีติ ปาราชิกถุลฺลจฺจยาปตฺติ. ปทโสธมฺมาทิกาติอาทิสทฺเทน อุตฺตริฉปฺจวาจา สงฺคหิตา. มฺจปีาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ภิสิอาทโย สงฺคณฺหาติ. อนาปุจฺฉาคมนาทีสูติ อาทิสทฺเทน อนุทฺธริตฺวา คมนํ สงฺคณฺหาติ. สปุคฺคโลติ โส อตฺตสงฺขาโต ปุคฺคโล สปุคฺคโล. ปรปุคฺคโลติ ปโร ปุคฺคโล ปรปุคฺคโล. ครุกนฺติ สงฺฆาทิเสสํ. ลหุกนฺติ ปาจิตฺติยํ. ปุน ครุกนฺติ ปาราชิกํ. ปุน ลหุกนฺติ ปาจิตฺติยเมว.
องฺคุลิมตฺตมฺปีติ ปิสทฺเทน เกสคฺคมตฺตมฺปีติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. ตนฺติ มฺจปีํ. คมิโย อาปชฺชติ นามาติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อาทิยนฺโต อาปชฺชติ นามา’’ติอาทินา อตฺถาปตฺติ อาทิยนฺโต อาปชฺชตีติ ปาฬิยํ อาทิยนฺโต หุตฺวา อาปชฺชติ อาปตฺติ อตฺถีติ โยชนานยํ ทสฺเสติ. เอวฺหิ สติ ‘‘อาปชฺชตี’’ติ อาขฺยาตปทํ ‘‘อตฺถี’’ติ กิริยนฺตรํ อเปกฺขิตฺวา กตฺตา โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา อาทิยนฺโต ปุคฺคโล ยํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, สา อาปตฺติ อตฺถีติ โยชนา. เอเสว นโย อฺเสุปิ. มูคพฺพตาทีนีติ อาทิสทฺเทน โควตกุกฺกุรวตาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ปาริวาสิกาทโย อาปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตชฺชนียาทิกมฺมกตา วา ปุคฺคลาติ โยชนา. อสมาทิยนฺตา ¶ อาปชฺชนฺตีติ อสมาทิยนฺตา หุตฺวา อาปชฺชนฺติ. เตติ ปุคฺคเล. กโรนฺโต อาปชฺชติ นามาติ กโรนฺโต หุตฺวา อาปชฺชติ นามาติ โยชนา. เอวํ เทนฺโต อาปชฺชติ นามาติอาทีสุปิ.
เอกรตฺตฉารตฺตสตฺตาหทสาหมาสาติกฺกเมสูติ ‘‘เอกรตฺตมฺปิ ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺยา’’ติ (ปารา. ๔๗๕-๔๗๖) จ ‘‘ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๖๕๓) จ ‘‘สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ ¶ (ปารา. ๖๒๒-๖๒๓) จ ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๔๖๒-๔๖๓) จ ‘‘มาสปรมํ นิกฺขิปิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๔๙๙-๕๐๐) จ วุตฺตกาลาติกฺกเมสุ.
อิมํ ปน อาปตฺตึ อาปชฺชติ นามาติ สมฺพนฺโธ.
ยสฺมึ ปกฺเข นิสินฺโนติ ยสฺมึ ปกฺเข สยํ นิสินฺโน. เตสนฺติ อตฺตโน ปกฺเข นิสินฺนานํ, นานาสํวาสกนฺติ สมฺพนฺโธ. เยสนฺติ สกปกฺเข นิสินฺนานํ. กมฺมํ โกเปตีติ นานาสํวาสกตฺตา กมฺมํ โกเปติ. อิตเรสนฺติ ปรปกฺเข นิสินฺนานํ. หตฺถปาสํ อนาคตตฺตา กมฺมํ โกเปตีติ โยชนา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตวจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เยสํ หี’’ติอาทิ. เยสนฺติ สกปกฺเข วา ปรปกฺเข วา นิสินฺนานํ เยสํ ภิกฺขูนํ. โสติ ภิกฺขุ. อาปชฺชิตพฺพโตติ อาปชฺชิตพฺพภาวโต. อิมินา ปุคฺคเลน ฉหิ สมุฏฺาเนหิ อาปชฺชิตพฺพาติ อาปตฺติโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. กมฺเมน วา สลากคฺคาเหน วาติ เอตฺถ อุทฺเทโส กมฺเม ลกฺขณหารนเยน สงฺคหํ คจฺฉติ, โวหารานุสฺสาวนา สลากคฺคาเหติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทฺเทโส เจว…เป… เอก’’นฺติ. ปุพฺพภาคาติ สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตา. ปมาณนฺติ สงฺฆเภทสฺส การณํ.
อทฺธานหีโน นามาติ เอตฺถ อทฺธานสทฺโท กาลปริยาโยติ อาห ‘‘อูนวีสติวสฺโส’’ติ. เถยฺยสํวาสกาทโยติอาทิสทฺเทน ติตฺถิยปกฺกนฺตกภิกฺขุนีทูสกปฺจานนฺตริยา สงฺคเหตพฺพา. อฏฺ อภพฺพปุคฺคลา ¶ กรณทุกฺกฏกา นาม โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถ กตฺตพฺพนฺติ กรณํ, กมฺมํ, ทุฏฺุ กตฺตพฺพนฺติ ทุกฺกฏํ, กมฺมเมว. กรณํ ทุกฺกฏเมตสฺสาติ กรณทุกฺกฏโก. วิเสสนปรนิปาโต ‘‘อคฺยาหิโต’’ติอาทีสุ วิย. ตเทวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺกฏกิริยา’’ติอาทิ. โน จ ยาจตีติ เอตฺถ ยาจธาตุยา ปธานกมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปสมฺปท’’นฺติ, ‘‘สงฺฆ’’นฺติ อปธานกมฺมมาเนตพฺพํ. เตปิฏโกติ ติปิฏกํ วาจุคฺคตวเสน ธารโก. อาณายปีติ ปิสทฺโท ‘‘มเตนปี’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. ยาจนฺตสฺเสวาติ นิสฺสยํ อาจริยํ ยาจนฺตสฺเสว. ยํ วตฺถุํ อชฺฌาจรนฺโต อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ตํ วตฺถุ สาติสารํ นามาติ โยชนา.
อุปฆาติกาติ เอตฺถ อุปหนนฺตีติ อุปฆาตา, เตเยว อุปฆาติกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฆาตา’’ติ. ตตฺถาติ ทฺวีสุ อุปฆาติเกสุ. ทฺเว เวนยิกาติ เอตฺถ วินเยน สิทฺธา เวนยิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยสิทฺธา’’ติ. ‘‘ทฺเว อตฺถา’’ติ อิมินา ณิกสทฺทสฺส สรูปํ ทสฺเสติ ¶ . ปฺตฺตานุโลมํ นาม ทฏฺพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปจฺจยฆาโตติ ปจฺจยสฺส ฆาโต. อิมินา เสตุฆาโตติ เอตฺถ เสตุสทฺโท ปจฺจยวาจโกติ ทสฺเสติ. จิตฺตสฺสาปีติ ปิสทฺโท ปเคว กายวาจานนฺติ ทสฺเสติ. อิติปีติ ปิสทฺโท ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑโน. ‘‘ปมาเณนา’’ติ อิมินา มตฺตการิตาติ เอตฺถ มตฺตสทฺโท ปมาณตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘กรณ’’นฺติ อิมินา การิตาติ ตทฺธิตภาวํ กิตภาเวน ทสฺเสติ สภาคตฺตา. กายทฺวาริกนฺติ กายทฺวาเร ปวตฺตํ อาปตฺตึ. อิมินา อาปชฺชตีติ ปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ. กาเยเนว วุฏฺาตีติ กายสามคฺคิยา ทานตฺตา กาเยเนว วุฏฺาติ. สีสมกฺขนาทีติ อาทิสทฺเทน ปาทมกฺขนาทึ สงฺคณฺหาติ.
ตนฺติ ภารํ. ‘‘นิตฺถริตุํ วีริยํ อารภตี’’ติ อิมินา วหนาการํ ทสฺเสติ. เถโร สมาโนติ โยชนา. นวหนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุชานามี’’ติอาทิ. ‘‘กุกฺกุจฺจายิตฺวา กโรตี’’ติ อิมินา กุกฺกุจฺจสทฺทสฺส ¶ นามธาตุํ ทสฺเสติ. ‘‘ทิวา จ รตฺโต จา’’ติ อิมินา อภิณฺหํ อาสววฑฺฒนํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ วิภงฺคกฺขนฺธเกสุ.
อิติ ทุกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย ติกวารวณฺณนา
๓๒๓. ติเกสุ ภควติ ติฏฺนฺเต ยํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, สา อาปตฺติ อตฺถีติ โยชนา. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปเทสุ. วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ติเกสุ, วิตฺถาโร เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. โลหิตุปฺปาทาปตฺตีติ อนุโลมปาราชิกาปตฺติ. ‘‘อาวุโสวาเทนา’’ติ ‘‘อาวุโส’’ติ โวหาเรน. โวติ ตุมฺเหหิ.
กาเลติ ปุเรภตฺตกาเล. วิกาเลติ ปจฺฉาภตฺตกาเล. อวเสสํ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. ทสวสฺโสมฺหีติ อหํ ทสวสฺโส อมฺหิ. นโวติ ปฺจวสฺสอปริปุณฺโณ. มชฺฌิโมติ ปฺจวสฺสโต ปฏฺาย ยาว ทสวสฺสอปริปุณฺโณ. กุสลจิตฺโต อาปชฺชตีติ กุสลจิตฺโต หุตฺวา อาปชฺชติ. อพฺยากตจิตฺโตติ สุปนฺตสฺส ภวงฺคจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยนฺติ อาปตฺตึ. สพฺพนฺติ อาปตฺตึ, อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ทุกฺขเวทนาสมงฺคี หุตฺวา อาปชฺชตีติ โยชนา. ยนฺติ อาปตฺตึ.
ตโย ปฏิกฺเขปาติ เอตฺถ ปฏิกฺเขปสฺส สามิกํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต’’ติ. กิเลสสลฺเลขนกปฏิปตฺติยาติ ¶ กิเลสํ สลฺลิขติ ตนุํ กโรตีติ กิเลสสลฺเลขนกา, สาเยว ปฏิปตฺติ กิเลสสลฺเลขนกปฏิปตฺติ, ตาย.
ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต พาโลติ สมฺพนฺโธ. ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต ปณฺฑิโต จาติ สมฺพนฺโธ. อวเสสํ อาปตฺตินฺติ โยชนา. กาเฬติ กาฬปกฺเข. ชุณฺเหติ ชุณฺหปกฺเข.
กตฺติกปุณฺณมาสิยาติ ¶ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมาสิยา. กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สุวุตฺตการณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จาตุมาส’’นฺติอาทิ. หีติ ยสฺมา, ปริเยสนฺโต จ นิวาเสนฺโต จ ภิกฺขูติ โยชนา.
วตฺถุนฺติ เมถุนธมฺมาทิวตฺถุํ.
ปฏิจฺฉาเทติ เอตายาติ ปฏิจฺฉาทีติ กรณตฺโถปิ ยุชฺชติ. วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺวารํ ปิทหิตฺวา’’ติอาทิ. เอตเทวาติ ปริกมฺมเมว. อุภยตฺถาติ อุภเยสุ ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิอุทกปฏิจฺฉาทีสุ. สพฺพนฺติ อขิลํ ปริกมฺมาทึ. นิยฺยนฺตีติ นิลียิตฺวา ยนฺติ. อิมินา วหนฺตีติ เอตฺถ วหธาตุ คตฺยตฺโถติ ทสฺเสติ. อพฺภมหิกาธูมรชราหุวิมุตฺตนฺติ อพฺเภน จ มหิกาย จ ธูเมน จ รเชน จ ราหุนา จ วิมุตฺตํ. เตสูติ อพฺภาทีสุ. ตถาติ ยถา จนฺทมณฺฑลํ วิโรจติ, ตถา สูริยมณฺฑลํ.
กรณีเยน หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
กปฺเปนฺโตติ กโรนฺโต. อาคนฺตุโก อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. อนชฺฌิฏฺโติ อนชฺเฌสิโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ติณวตฺถารกสมเถ กาเยน วุฏฺาติ กายสามคฺคิยา ทานตฺตา.
อาคาฬฺหาย เจเตยฺยาติ อาคาฬฺหสทฺโท ทฬฺหปริยาโยติ อาห ‘‘ทฬฺหภาวายา’’ติ. อา ภุโส คาหิยเต อาคาฬฺโห, คาฬฺโห พาฬฺโห ทฬฺโหติ อตฺถโต เอกํ. เจเตยฺยาติ ปกปฺเปยฺย. น ปูรยโตติ น ปูรยนฺตสฺส. อลชฺชี จ โหติ พาโล จ อปกตตฺโต จาติ เอตฺถ พาลมตฺตอปกตตฺตมตฺเตน กมฺมํ น กาตพฺพํ, อาปตฺติวเสเนว ปน กาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พาโล’’ติอาทิ. ตตฺถ พาโล น ชานาตีติ สมฺพนฺโธ. อยนฺติ พาโล. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อชานนมตฺเตน. พาลภาวมูลกํ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺเธติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวเสน ¶ ทฺเว อาปตฺติราสโย. เตสนฺติ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ, กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
กายิโก ทโว นามาติ กายิโก ปริหาโส นาม. มุขาลมฺพรกรณาทิเภโทติ มุเขน อาลมฺพรนามกตูริยกิจฺจสฺส กรณาทิเภโท ¶ . ทฺวีหิปิ ทฺวาเรหีติ กายวจีวเสน ทฺวีหิปิ ทฺวาเรหิ. กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโมติ กายทฺวาเร ปฺตฺตสฺส กายสํสคฺคาทิสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม. วจีทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโมติ วจีทฺวาเร ปฺตฺตสฺส ทุฏฺุลฺลวาจาทิสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม. กายิเกน อุปฆาติเกนาติ เอตฺถ อุปฆาติกํ นาม อสิกฺขนนฺติ อาห ‘‘อสิกฺขเนนา’’ติ. กสฺมา อสิกฺขนํ อุปฆาตํ นามาติ อาห ‘‘โย หี’’ติอาทิ. ตตฺถ โยติ ปุคฺคโล. ตนฺติ กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทํ. นนฺติ เอวเมว. หิ ยสฺมา อุปฆาเตตีติ สมฺพนฺโธ. เวชฺชกมฺเมน สมนฺนาคโตติ สมฺพนฺโธ. สาสนอุคฺคหณอาโรจนาทินา วาจสิเกน มิจฺฉาชีเวนาติ โยชนา.
‘‘มา ภณฺฑนํ กรี’’ติ อิมินา ‘‘มา’’ติ ปฏิเสธสฺส ‘‘กรี’’ติ ปาเสเสน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. น โวหริตพฺพนฺติ เอตฺถ วิปุพฺพอวปุพฺพ-หรธาตุ กถนตฺโถติ อาห ‘‘น กิฺจิ วตฺตพฺพ’’นฺติ. หีติ สจฺจํ. พีชนคฺคาหาทิเกติ อาทิสทฺเทน ธมฺมชฺเฌสนาทึ สงฺคณฺหาติ. โอกาสกมฺมํ กาเรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘โอกาส’’นฺติ จ ‘‘โอกาสกมฺม’’นฺติ จ สทิสนฺติ อาห ‘‘โอกาสํ กาเรนฺตสฺสา’’ติ. น อาทาตพฺพนฺติ น คณฺหิตพฺพํ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถ คเหตฺวา’’ติอาทิ.
ยนฺติ วินยํ. โสติ ภิกฺขุ. โสติ วินโย. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. อิทนฺติ กมฺมํ. อฺํ ปุจฺฉาติ มยา อฺํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉาหีติ โยชนา. อิตีติ เอวํ. โสติ ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ. อสฺสาติ ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส. น สากจฺฉิตพฺโพติ น สห กเถตพฺโพ.
‘‘ลทฺธิ’’นฺติ อิมินา อิทมปฺปหายาติ เอตฺถ อิทํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ‘‘อวิชหิตฺวา’’ติ อิมินา หาธาตุ ตฺวาปจฺจโยติ ทสฺเสติ. สุทฺธํ พฺรหฺมจารินฺติ เอตฺถ สพฺพถา กิเลสสุทฺโธ ขีณาสโวว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ขีณาสวํ ภิกฺขุ’’นฺติ. ‘‘ปาตพฺยภาว’’นฺติ อิมินา ปาตพฺยตนฺติ เอตฺถ ตาปจฺจโย ภาวตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. ‘‘ปฏิเสวน’’นฺติ อิมินา ปาตพฺยสทฺโท ยถากามปริภฺุชนตฺโถติ ทสฺเสติ ¶ . คติวิโสธนนฺติ ทุคฺคติโต สุคติยา วิสุชฺฌนํ ¶ . ‘‘อกุสลานิ เจว มูลานิ จา’’ติ อิมินา อกุสลสทฺทสฺส จ มูลสทฺทสฺส จ ตุลฺยาธิกรณภาวํ ทสฺเสติ. ตสฺมา อกุสลสงฺขาตานิ มูลานิ อกุสลมูลานีติ ตุลฺยาธิกรณสมาโส กาตพฺโพ. ทุจฺจริตานีติ เอตฺถ ทุสทฺทสฺส ทุฏฺุวิรูปตฺถภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุฏฺุ จริตานิ, วิรูปานิ วา จริตานี’’ติ. วิรูปานีติ วิการสภาวานิ. ‘‘กรณภูเตนา’’ติ อิมินา ‘‘กตฺตุภูเตนา’’ติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ขนฺธเก.
อิติ ติกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย จตุกฺกวารวณฺณนา
๓๒๔. จตุกฺเกสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ติณวตฺถารกสมถฏฺานนฺติ ติณวตฺถารกสมเถน อธิกรณวูปสมิตฏฺานํ. ปรสฺส กมฺมวาจายาติ ปรสฺส กรณภูตาย กมฺมวาจาย. ตโตติ จตุกฺกโต. ปเรสูติ อฺเสุ จตุกฺเกสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตเมวาติ กายทฺวาริกเมว. ปุน ตเมวาติ วจีทฺวาริกเมว. อาปชฺชิตพฺพาปตฺติฺจ สหาคารเสยฺยาปตฺติฺจาติ โยชนา. ชคฺคนฺโตติ ชาครนฺโต.
อจิตฺตโก อาปชฺชติ นามาติ ‘‘อจิตฺตโก ภิกฺขุ อาปชฺชติ นามา’’ติ วา ‘‘อจิตฺตโก หุตฺวา อาปชฺชติ นามา’’ติ วา โยชนา กาตพฺพา. สภาคนฺติ วตฺถุสภาคํ. ตฺจาติ อฺตรํ ตฺจ อาปตฺตึ. อิตีติ เอวํ.
กมฺเมนาติ สมนุภาสนกมฺเมน. กมฺเมน วุฏฺาตีติ กมฺเมน เอว วุฏฺาติ.
โสติ คิหิปริกฺขาโร, อาหโฏ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อวาปุรณนฺติ กฺุจิกํ. อนฺโตติ ภณฺฑาคารสฺส อนฺโต.
สมฺมุขา ¶ วุฏฺาตีติ สมฺมุขา เอว วุฏฺาติ.
สยิตาย เอว ภิกฺขุนิยาติ โยชนา. อิทนฺติ สหาคารเสยฺยาปตฺตึ, ปฏิจฺจาติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ‘‘ลิงฺคปาตุภาเวนา’’ติ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อุภินฺนมฺปีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนมฺปิ ¶ . ลิงฺคปฏิลาเภนาติ อิตฺถิลิงฺคปฏิลาเภน. ปมนฺติ อาทิกปฺปกาเล. ‘‘ปมํ อุปฺปนฺนวเสนา’’ติ อิมินา ปุเร อุปฺปนฺนํ ปุริมนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘เสฏฺภาเวนา’’ติ อิมินา ปุรภาเวน เสฏฺภาเวน อุปฺปนฺนํ ปุริมนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ปุริสลิงฺค’’นฺติ อิมินา อิมปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ปุริสกุตฺตปุริสาการาทีติ อาทิสทฺเทน ปุริสนิมิตฺตาทโย สงฺคณฺหาติ. ยานิ ฉจตฺตาลีส สิกฺขาปทานีติ โยชนา. อิมินา วุตฺตนยานุสาเรน ทุติยจตุกฺเกปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตหีติ ตึสาธิเกหิ สตสิกฺขาปเทหิ.
มหาปเทสาติ วินเย (มหาว. ๓๐๕) อาคตา มหาปเทสา. กสฺมา มหาปเทสา ‘‘สามุกฺกํสา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘เต หี’’ติอาทิ. ตตฺถ เตติ จตฺตาโร มหาปเทสา, วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สย’’นฺติ อิมินา สามุกฺกํสาติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส สยมตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุกฺขิปิตฺวา’’ติ อิมินา อุกฺกํสสทฺโท อุกฺขิปนตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘ปิตตฺตา’’ติ อิมินา สยํ อุกฺกํสิตฺวา ปิตา สามุกฺกํสาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อชฺโฌหรณียปริโภคา’’ติ อิมินา พาหิรปริโภคํ นิวตฺเตติ. อุทกํ ปนาติ เกนจิ อสํสคฺคํ ปสนฺโนทกํ ปน. กาเลติ สปฺปทฏฺกาเล. ‘‘ปฺจ วา ทส วา สีลานี’’ติ อิมินา ปฺจ วา ทส วา สีลานิ อุปาสกสีลนฺติ ทสฺเสติ.
ตตฺถ จาติ วิหาเร จ. อุโภปีติ อาคนฺตุกาวาสิกวเสน อุโภปิ. อสาธารณนฺติ ทฺวีหิ อสาธารณํ. อาปตฺตินฺติ ภิกฺขุนีหิเยว สาธารณํ อาปตฺตึ. คมิยจตุกฺเกปีติ ปิสทฺโท อาคนฺตุกจตุกฺกํ อเปกฺขติ. วตฺถุนานตฺตตาวาติ เมถุนาทิวตฺถุนานตฺตตา เอว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. สาติ อาปตฺติ. ตถาติ ยถา กายสํสคฺเค, ตถา ลสุณขาทเนติ โยชนา. เอตฺถาติ วตฺถุนานตฺตตาทิจตุกฺเก ¶ . จตฺตาริ ปาราชิกานีติ ภิกฺขุปาติโมกฺเข อาคตานิ. วิสุํ อาปชฺชนฺเตสุปิ เอเสว นโยติ สมฺพนฺโธ.
ปุริมจตุกฺเกติ วตฺถุนานตฺตตาทิจตุกฺเก. โย ปโม ปฺโหติ โยชนา. อิธาติ วตฺถุสภาคตาทิจตุกฺเก. โย จาติ โย จ ปฺโห. ตตฺถาติ วตฺถุนานตฺตตาทิจตุกฺเก. ตติยจตุตฺเถสุ ปฺเหสูติ สมฺพนฺโธ.
‘‘สทฺธิวิหาริกสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘กตฺตพฺพ’’อิติ ปเท สมฺปทานํ.
ครุกนฺติ ปาราชิกํ. ลหุกนฺติ ถุลฺลจฺจยํ วา ทุกฺกฏํ วา.
อฏฺนฺนํ ¶ ภิกฺขุนีนํ ปฏิปาฏิยา นิสีทิตพฺพโต วุตฺตํ ‘‘นวมภิกฺขุนิโต’’ติ. ปจฺจุฏฺานารหาติ ปฏิมุขํ อุปฏฺาตุํ อรหา. อวิเสเสน จาติ ‘‘ภิกฺขู’’ติ วา ‘‘ภิกฺขุนี’’ติ วา วิเสส, มกตฺวา สามฺเน จ. ‘‘อาสนารหจตุกฺกสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘ปมปท’’นฺติ ปเท อวยวิสมฺพนฺโธ.
อสาธารณนฺติ ภิกฺขูหิ อสาธารณํ. วิกาเล กปฺปตีติ ตทหุวิกาเล กปฺปติ. กาลาตีตนฺติ กาลยามสตฺตหาตีตํ. ยาวกาลิกาทิตฺตยฺจ อกปฺปิยมํสฺจ อุคฺคหิตกฺจ อปฏิคฺคหิตกฺจาติ โยชนา.
คุณงฺคุณูปาหนฺจ ธุวนฺหานฺจ จมฺมตฺถรณฺจ คุณงฺคุณูปาหนธุวนฺหานจมฺมตฺถรณานิ. อิมานิ จตฺตารีติ ปฺจวคฺเคน คเณน อุปสมฺปททานาทีนิ. อิธาติ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ. อิธาติ มชฺฌิเมสุ. อิทนฺติ จตุพฺพิธํ วตฺถุ. ทีเปตุมฺปีติ ทีปนมฺปิ. ตุํปจฺจโย หิ กตฺวตฺถโชตโก. เอเสว นโย ทีเปตุํ ปนาติ เอตฺถาปิ. เสสํ อนฺุาตกนฺติ สมฺพนฺโธ. อุภยตฺถปีติ ปจฺจนฺติมมชฺฌิมวเสน อุภยตฺถาปิ.
ฉนฺทปาริสุทฺธิอกฺขานํ เอกํ กตฺวา ‘‘จตฺตาโร’’ติ วุตฺตํ. จตฺตาโร ปุพฺพกิจฺจาติ ลิงฺควิปลฺลาโส, ‘‘จตฺตาริ ปุพฺพกิจฺจานี’’ติ หิ อตฺโถ. เอวํ วุตฺตานิ อิมานิ จตฺตารีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ อาคตา สมฺมุติโยติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ จตุกฺเกสุ.
อิติ จตุกฺกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย ปฺจกวารวณฺณนา
๓๒๕. ปฺจเกสุ ¶ ‘‘ปฺจ ปุคฺคลา นิยตา’’ติ เอตํ อานนฺตริยานเมว คหณนฺติ โยชนา. ปฺจ เฉทน กา อาปตฺติโย นาม เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ยา วิกปฺปนา วุตฺตาติ โยชนา. อุสฺสงฺกิโตติ อุฏฺหิตฺวา สงฺกิโต. ปริสงฺกิโตติ ปุนปฺปุนํ สงฺกิโต. อกุปฺโป อรหตฺตผลสงฺขาโต ธมฺโม อิมสฺสาติ อกุปฺปธมฺโม, ขีณาสโว. ขีณาสโว สมาโนปิ อุสฺสงฺกิโต เจว ปริสงฺกิโต จาติ โยชนา. ปริหริตพฺพาติ อปเนตพฺพา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอเตสูติ อโคจเรสุ. ถูปจีวรนฺติ เอตฺถ ถูปํ ปริกฺขิปิตฺวา กตํ จีวรํ ถูปจีวรนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วมฺมิก’’นฺติอาทิ. วมฺมิโก หิ ถูปยติ อุทฺธํ อาโรหตีติ ถูโปติ วุจฺจติ ¶ . นฺหานฏฺาเนติ สพฺเพสํ นฺหานฏฺาเน. ตฺหิ อุทเกน กายํ อภิสิฺจติ เอตฺถาติ อภิเสกนฺติ วุจฺจติ. อภิเสเก ฉฑฺฑิตํ อาภิเสกิกํ, จีวรํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ฉฑฺฑิตจีวร’’นฺติ. ภตปฏิยาภตนฺติ เอตฺถ ภรธาตุยา โปสนตฺถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ธารณตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุสานํ เนตฺวา ปุน อานีตก’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘สุสาน’’นฺติ อิมินา กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘ปุนา’’ติ อิมินา ปฏิสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อิเมหิ ปเทหิ สุสานํ ภตํ หุตฺวา เคหํ ปฏิอาภริตพฺพนฺติ ภตปฏิยาภตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, ยกาโร ปทสนฺธิกโร. ปาฬิยํ, อฏฺกถายฺจ โปตฺถเกสุ ‘‘คตปฏิยาคต’’นฺติ กณฺชตติยกฺขเรน ปาโ อตฺถิ, โส อสุนฺทโร.
กาโย ปมํ, วาจา ทุติยํ, กายวาจา ตติยํ, อิทํ สนฺธาย ‘‘ตติเยนา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺเถวาติ อนฺตรเปยฺยาเล เอว.
อทินฺนนฺติ เอตฺถ อการสฺส นการิยภาวฺจ ตปจฺจยสฺส กมฺมวาจกภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺเน น ทินฺน’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘อฺเนา’’ติ อิมินา ตปจฺจยสฺส กมฺมวาจกภาวํ ทสฺเสติ, นกาเรน อการสฺส การิยํ ทสฺเสติ. เกน การเณน อวิทิตนฺติ อาห ‘‘ปฏิคฺคณฺหามีติ เจตนาย อภาเวนา’’ติ. อวิทิตนฺติ อปากฏํ. นฏสมชฺชาทิทานนฺติ นฏสมชฺชาทีนํ ¶ สพฺเพสํ ทานํ. อุสภวิสฺสชฺชนนฺติ อุสภสฺส วิสฺสชฺชนํ. อิทํ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ. สพฺพาสมฺปิ ปน มนุสฺสามนุสฺสานํ อิตฺถีนํ เมถุนรติวเสน ปุริสานํ ทานมฺปิ คเหตพฺพํ. อิตฺถิทานนฺติ เอตฺถาปิ ยาสํ กาสฺจิ อิตฺถีนํ เยสํ เกสฺจิ ปุริสานํ ทานํ คเหตพฺพํ. ปฏิภานจิตฺตกมฺมทานนฺติ เมถุนเสวนปฏิภานจิตฺตกมฺมทานํ. โลกสฺสาติ โลเกน. กเถตุกมฺยตาติ กเถตุกามตา. ‘‘น สุปฺปฏิวิโนทยา’’ติ อิมินา ทุกฺเขน ปฏิวิโนเทตพฺพาติ ทุปฺปฏิวิโนทยา, ปฏิวิโนเทตุํ น สุกราติ ทสฺเสติ. อุปาเยนาติ ยุตฺติยา.
ผุสฺสเทวตฺเถโร อฏฺาสิ กิราติ สมฺพนฺโธ. เอกํสนฺติ ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. เอกสฺมึ อํเสติ หิ อตฺโถ. พุทฺธารมฺมณนฺติ พุทฺธคุณารมฺมณํ. มาโรติ เทวปุตฺตมาโร, คโตติ สมฺพนฺโธ. โคมยนฺติ โคมีฬฺหํ. ชรคฺคโวติ ชรโคโณ. ตาทิสเมวาติ โคมยวิปฺปกิรณสภาวเมว. วิปฺปการนฺติ วิเสสปกาเรน กรณํ. วงฺกปาทนฺติ กุฏิลปาทํ. ปริกสนฺโตติ ปริจฺเฉทํ กตฺวา วิเลขนฺโต. วิคจฺฉปุริโสติ วิการํ, วิรูปํ วา คตปุริโส. ‘‘วิภจฺฉปุริโส’’ติปิ ปาโ, วิเสเสน โสภณํ ภกฺขปุริโสติ อตฺโถ. อยเมว ปาโ อภิธานาทีสุ (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๑๐๒ คาถายํ) ทิสฺสติ. สมนฺตาติ กฏอนฺธการวิหารสฺส ¶ สมนฺตโต. มาโร สิยา นุ โขติ โยชนา. น อสกฺขึ อิติ อาหาติ โยชนา. ทิฏฺปุพฺโพติ ปุพฺเพ ทิฏฺโ. มหานุภาโวติ เทวิทฺธิยา มหานุภาโว. อิงฺฆาติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต, อุยฺโยเชมีติ อตฺโถ. อตฺตภาวนฺติ ตว อตฺตภาวํ. ตาทิสํ รูปนฺติ พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตภาวสทิสํ รูปํ. ตํสริกฺขกนฺติ เตน รูเปน สทิสํ. ปติรูปเมว สทิสฏฺเน ปติรูปกํ, น เอกํสสทิสํ รูปํ กิฺจิ สทิสรูปนฺติ อตฺโถ. สกตฺตภาวนฺติ สสฺส เอโส สโก, โสเยว อตฺตภาโว สกตฺตภาโว, ตํ. อยนฺติ มาโร. กถนฺติ ¶ เกน การเณน ภควา น โสภติ นุ โข, โสภติเยวาติ อตฺโถ. ตเทว สมตฺเถตุํ วุตฺตํ ‘‘สพฺพโส วีตราคโทสโมโห’’ติ. วฺจิโตมฺหีติ อหํ วฺจิโต อมฺหิ. กึ อตฺถีติ กึ นาม อตฺถิ, มม วฺจนจิตฺตํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ทหรภิกฺขุ ปฏิลภตีติอาทินา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
ทหรภิกฺขุ อฏฺาสีติ สมฺพนฺโธ. สงฺการฉฑฺฑนึ ปจฺฉินฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺการํ ฉฑฺเฑติ อิมายาติ สงฺการฉฑฺฑนี. ติสฺสทตฺตตฺเถโร นาม ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. นาวาโตติ โปตโต. ปฺหาสหสฺสนฺติ สมถวิปสฺสนากมฺมฏฺาเนสุ ปุจฺฉาสหสฺสํ. ปุจฺฉีติ ทหรํ ปุจฺฉิ. ปริจฺฉินฺทีติ ตสฺมึ ทิวเส กาตพฺพวตฺตํ นิฏฺเปสีติ อตฺโถ. โยนกวิสยโตติ โยนกโลกโต. อฏฺ กปฺเป อนุสฺสรีติ เจติยงฺคณํ ทิสฺวา จิตฺตสฺส ปสีทนโต ปุพฺเพนิวาสาเณน อฏฺ กปฺเป อนุสฺสริ.
เอโก ภิกฺขุ คโตติ สมฺพนฺโธ. เทวตา ปุปฺผหตฺถา อฏฺํสูติ มนุสฺสเวสํ คเหตฺวา อฏฺํสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘กตรคามวาสิกาตฺถา’’ติ. ตุมฺเห กตรสฺมึ คาเม วสนสีลา อตฺถ ภวถาติ โยชนา. อิเธวาติ อิมสฺมึเยว าเน. ิตามฺหาติ มยํ ิตา อมฺหาติ โยชนา.
อยํ กถาติ อยํ วกฺขมานกถา. กึ อมจฺจปุตฺโต ปาสาทิโก นุ โขติ โยชนา. เนติ อมจฺจปุตฺตอภยตฺเถเร. าตกา อคมํสูติ สมฺพนฺโธ. เถรมาตาปิ ปหิณีติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺเทน าตเก อเปกฺขติ. ปหิณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุตฺโต เม’’ติอาทิ. อมจฺจปุตฺโต อารูฬฺโหติ สมฺพนฺโธ. อภยตฺเถโร อาหาติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อมจฺจปุตฺเตน. ยุคคฺคาหนฺติ ยุคสฺส คาหํ. ‘‘มหลฺลกตฺเถรสฺส สมฺมฏฺฏฺาเน กจวรํ ฉฑฺเฑตฺวา’’ติ วจนํ อาวิ กโรนฺโต อาห ‘‘อตีตตฺตภาเว กิรา’’ติอาทิ. อมจฺจปุตฺโต ฉฑฺเฑสีติ สมฺพนฺโธ.
ตนฺติ สมฺมชฺชนวตฺตํ. ตตฺราติ ‘‘สตฺถุสาสนํ กตํ โหตี’’ติวจเน. อายสฺมา สาริปุตฺโต นิสีทิ กิราติ สมฺพนฺโธ. ภควา ปจฺจาคฺฉีติ ¶ สมฺพนฺโธ. ปาทานีติ ปาทสฺส อกฺกมนฏฺานานิ, ปาทเจติยานีติ อตฺโถ. เถโร นิสีทีติ สมฺพนฺโธ. ชณฺณุเกหิ ปติฏฺาย ‘‘ปาทเจติยํ ¶ วนฺทิตฺวา’’ติ ปาเสโส อชฺฌาหริตพฺโพ. เม นิสินฺนภาวํ เม สตฺถา อฺาสิ วตาติ โยชนา. เมสทฺโท หิ ปุพฺพปราเปกฺโข. โจทนนฺติ โทสาโรปนํ. กาเรสฺสามีติ ทสพลํ กาเรสฺสามิ. ภควา อาหาติ สมฺพนฺโธ. คโตสีติ ตฺวํ คโต อสิ, วิจรนฺตสฺส ตุยฺหํ น ปติรูปนฺติ โยชนา. ตโตติ โจทนกาลโต.
เอตฺตโก วินิจฺฉโย อุปลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. ภาสปริยนฺตนฺติ วจนปริจฺเฉทํ. อยนฺติ กถา. เอตฺตกํ วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. คยฺหูปคนฺติ คเหตพฺพภาวํ อุปคมนํ, คณฺหิตุํ ขมนียนฺติ อตฺโถ. ตานีติ ทฺเว มูลานิ. ปุน ตานีติ สมุทยภูตานิ ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ. วตฺถุนฺติ เมถุนาทิวตฺถุํ. อิติปีติ ปิสทฺโท ปมนยํ อเปกฺขติ. เอตฺถ ปมนเย มูเลน สมุทยสฺส ปายโต อเภโท โหติ, ปจฺฉิมนเย ปน สพฺพถา เภโท โหติ. ตสฺมา ปจฺฉิมนโยเยว ยุตฺตตโรติ ทฏฺพฺโพ. ‘‘วูปสมฺมตี’’ติ อิมินา ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติ ปทสฺส สมุจฺเฉทนิโรธํ ทสฺเสติ. วุฏฺาเนนาติ ปริวาสาทิวินยกมฺเมน.
เตตฺตึสมูลานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิวาทาธิกรณสฺส ทฺวาทส มูลานี’’ติอาทิ. เอกํ มูลนฺติ สมฺพนฺโธ. ตานีติ เตตฺตึส มูลานิ. ปรโตติ ปรสฺมึ. ‘‘อฏฺารส เภทกรวตฺถูนี’’ติอาทินา อธิกรณานํ สมุฏฺานํ ทสฺเสติ. จตฺตาริ สงฺฆกิจฺจานิ นิสฺสาย อุปฺปชฺชตีติ โยชนา. อิทนฺติ วตฺถุ. สตฺตนฺนํ นิทานนฺติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ ปฺตฺติฏฺานสงฺขาตํ นิทานํ. เอตฺถาติ าเน. ปฺตฺตึ น ชานาตีติ เอตฺถ ‘‘อนุปฺตฺตึ น ชานาตี’’ติ วกฺขมานตฺตา ปมปฺตฺติ คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ปมปฺตฺตึ น ชานาตี’’ติ. อนุปฺตฺตีติ เอตฺถ อนุสทฺโท นอุปจฺฉินฺนตฺโถติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ปฺตฺตึ น ชานาตี’’ติ. ปจฺฉาตฺโถปิ ยุชฺชเตว ปมปฺตฺติโต ปจฺฉา ปฺตฺตตฺตา. อนุสนฺธิวจนปถนฺติ เอตฺถ อนุสนฺธีนํ วเสน วจนปถนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กถานุสนฺธิวินิจฺฉยานุสนฺธิวเสน วตฺถุ’’นฺติ. ตฺติกิจฺจนฺติ ตฺติยา กิจฺจํ ¶ . อิมินา ตฺติยาติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ สามิวจนํ. กรธาตุสมฺพนฺเธ กรณวจนมฺปิ ยุชฺชเตว. กรณนฺติ เอตฺถ จ ยุปจฺจยสฺส กมฺมตฺถภาวฺจ ทสฺเสติ. น เกวลํ ตฺติกมฺเม เอว ตฺติกิจฺจํ น ชานาติ, อถ โข ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺเมสุปิ น ชานาตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺเมสู’’ติอาทิ. ปุพฺเพ เปตพฺพาติ ตฺติ นาม กมฺมวาจาย ปุพฺเพ เปตพฺพาติ น ชานาติ. อิมินา นปุพฺพกุสลภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ปจฺฉา’’ติ อิมินา นอปรกุสลภาวํ ทสฺเสติ. ปิสทฺเทน ปมนยํ อเปกฺขติ. ‘‘กาลํ น ชานาตี’’ติ อิมินา อกาลฺูติ ปทสฺส วิคฺคหวากฺยํ ทสฺเสติ. กาลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนชฺฌิฏฺโ’’ติอาทิ.
‘‘ธุตงฺเค ¶ อานิสํสํ อชานิตฺวา’’ติ อิมินา มนฺทโมมูหานํ ผลํ ทสฺเสติ. ปาปิจฺโฉติ เอตฺถ ปาปิจฺโฉ นาม ปจฺจยลาภสฺส ปตฺถนาติ อาห ‘‘ปจฺจยลาภํ ปตฺถยมาโน’’ติ. กายวิเวโก จ จิตฺตวิเวโก จ อุปธิวิเวโก จ กายจิตฺตอุปธิวิเวกํ, สมาหารทฺวนฺโท, ปุพฺพปเทสุ อุตฺตรปทโลโป. เอตสฺสาติ อารฺิกสฺส. อิมินา อิมาย อตฺโถ อิทมตฺโถ, โส เอตสฺสตฺถีติ อิทมตฺถีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อปฺปิจฺฉฺเวาติอาทีสุ เอวสทฺทานํ ฉฑฺเฑตพฺพตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น อฺํ กิฺจิ โลกามิส’’นฺติ.
นววิธนฺติ ทิวสวเสน ติวิธํ, ตถา กตฺตพฺพาการวเสน, ตถา การกวเสนาติ นววิธํ อุโปสถํ.
กายทุจฺจริตาทิ ยสฺมา น ปสาทํ สํวตฺเตติ, น ปสาทาย วา สํวตฺตติ, ตสฺมา อปาสาทิกนฺติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อปาสาทิกนฺติ กายทุจฺจริตาทิ อกุสล’’นฺติ. เวลํ อติกฺกมฺมาติ โภชนาทิกาลํ อติกฺกมิตฺวา. อิมินา อติเวลนฺติ เอตฺถ อติสทฺทสฺส อติกฺกมนตฺถฺจ ‘‘อติเวล’’นฺติ ปทสฺส ‘‘วิหรโต’’ติ ปเท กิริยวิเสสนภาวฺจ ทสฺเสติ. อปฺปํ กาลนฺติ โยชนา. อวตรณํ โอตาโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอตรณ’’นฺติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปฺจเกสุ.
อิติ ปฺจกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย ฉกฺกวารวณฺณนา
๓๒๖. ฉกฺเกสุ ¶ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อิตีติ เอวํ. อิมา ฉ สามีจิโยติ โยชนา. ตตฺถาติ ฉสุ อากาเรสุ. สติสมฺโมเสนาติ สติยา วิปฺปวาเสน.
ตตฺถาติ จุทฺทสสุ ปรเมสุ. ตโตติ ฉกฺกโต. เอกํ อปเนตฺวาติ ยํกิฺจิ เอกํ อปเนตฺวา. เสเสสูติ ฉหิ ปรเมหิ เสเสสุ อฏฺสุ ปรเมสุ. อฺานิปิ ฉกฺกานีติ ปมฉกฺกโต อฺานิปิ อฏฺ ฉกฺกานิ.
ฉ อาปตฺติโยติ ตีณิ ฉกฺกานีติ ‘‘ฉ อาปตฺติโย’’ติ วุตฺตานิ ตีณิ ฉกฺกานีติ โยชนา ¶ . วุตฺตทฺวยํ เอกํ กตฺวา. นฺหาเนติ นฺหานสิกฺขาปเท. ฉกฺกทฺวยนฺติ อาทายสมาทายวเสน ฉกฺกทฺวยํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ฉกฺเกสุ.
อิติ ฉกฺกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย สตฺตกวารวณฺณนา
๓๒๗. สตฺตเกสุ ฉสุ สามีจีสุ ปกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺเถวาติ สมถกฺขนฺธเก เอว.
จมฺเปยฺยเกติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก. ‘‘อสทฺธมฺมา’’ติ ปทสฺส เภทนิสฺสิตตุลฺยนิสฺสิตสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสตํ ธมฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อสตํ ธมฺมา’’ติ อิมินา เภทนิสฺสิตสมาสํ ทสฺเสติ, ‘‘อสนฺโต วา ธมฺมา’’ติ อิมินา ตุลฺยนิสฺสิตสมาสํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สตฺตเกสุ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อิติ สตฺตกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย อฏฺกวารวณฺณนา
๓๒๘. อฏฺเกสุ ¶ อฏฺานิสํสาทีนํ เทสนาการเทสนฏฺานานิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น มย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘น มยํ…เป… กริสฺสามา’’ติ อิมินา เทสนาการํ ทสฺเสติ, ‘‘โกสมฺพกกฺขนฺธเก’’ติ อิมินา เทสนฏฺานํ ทสฺเสติ. ตมฺปีติ ทุติยอฏฺกมฺปิ.
เตรสเก วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. กุลานิ ทูเสตีติ เอตฺถ ‘‘ทูเสตี’’ติ กิริยาปทสฺส กรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุปฺเผน วา’’ติอาทิ. อิเมหิ อฏฺหิ ทูเสตีติ โยชนา. ‘‘ลาเภนา’’ติอาทินา ‘‘อฏฺหิ อสทฺธมฺเมหี’’ติ เอตฺถ อสทฺธมฺมสรูปํ ทสฺเสติ. สาราโคติ สํราโค, ภุสํ รชฺชนนฺติ อตฺโถ. ปฏิวิโรโธติ โทโส. โส หิ ยสฺมา อลาภาทีสุ ปฏิวิรุชฺฌติ, ตสฺมา ปฏิวิโรโธติ วุจฺจติ. ปาฬิยนฺติ วินยปาฬิยํ.
ปาณนฺติอาทิกา ทฺเว คาถาโย ทฺวาทสกฺขเรน พนฺธิตา. ปมคาถาย ตติยปาเท จริยสทฺเทน ¶ ยุตฺตตฺตา เอกกฺขโร อธิโก. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ปาณํ น หเน น ฆาเตยฺย, อาทินฺนฺจ น อาทิเย น คณฺเหยฺย, มุสา วิตถวจนํ น ภาเส น กเถยฺย, มชฺชโป มชฺชปานํ น จ สิยา, อพฺรหฺมจริยา เมถุนา วิรเมยฺย, รตฺตึ วิกาลโภชนํ น ภฺุเชยฺย.
มาลํ น ธาเร น ธาเรยฺย, คนฺธฺจ น อาจเร, สนฺถเต มฺเจ จ ฉมายฺจ สเยถ. เอตฺหิ อุโปสถํ อฏฺงฺคิกํ อุโปสถํ อิติ ทุกฺขนฺตคุนา พุทฺเธน ปกาสิตนฺติ อาหุ ปณฺฑิตาติ.
สงฺฆเภทเกติ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก. ตาสํเยวาติ ภิกฺขุนีนเมว. ‘‘อุปาสิกา อฏฺ วรานิ ยาจตี’’ติ เอวํ สามฺวจนสฺสาปิ อตฺถปกรณาทินา วิเสสวิสโย โหตีติ อาห ‘‘วิสาขา’’ติ. สา หิ วิวิธา ปุตฺตนตฺตุสงฺขาตา สาขา เอติสฺสาตฺถีติ วิสาขาติ วุจฺจติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อฏฺเกสุ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อิติ อฏฺกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย นวกวารวณฺณนา
๓๒๙. นวเกสุ ¶ อจรีติอาทีนีติ อาทิสทฺเทน ‘‘จรติ, จริสฺสตี’’ติอาทีนิ (ที. นิ. ๓.๓๔๐; อฏฺ. นิ. ๙.๒๙-๓๐) สงฺคณฺหาติ. ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ เอตฺถ ตนฺติ อนตฺถจรณํ, โกปกรณํ วา. กุโตติ เกน การเณน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ อนตฺถจรกปุคฺคเล. ลพฺภาติ ลทฺธา, สกฺกา ลทฺธุํ น ลพฺภา เอวาติ อตฺโถ. นวนฺนํ วา ภิกฺขูนํ การณาติ โยชนา. ตณฺหนฺติ ทฺวีสุ เอสนตณฺหาเอสิตตณฺหาสุ เอสนตณฺหํ. ปฏิจฺจาติ อารพฺภ. ปริเยสนาติ ปุนปฺปุนํ เอสนา. ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณลาโภ. วินิจฺฉโยติ าณตณฺหาทิฏฺิวิตกฺกวเสน จตุพฺพิโธ วินิจฺฉโย. จตุพฺพิโธ หิ ธมฺโม ‘‘เอตฺตกํ มยฺหํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา วินิจฺฉินติ อเนนาติ วินิจฺฉโยติ วุจฺจติ. ฉนฺทราโคติ พลวราโค. อชฺโฌสานนฺติ ‘‘อหํ มม’’นฺติ พลวสนฺนิฏฺานํ, ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ. มจฺฉริยนฺติ ปเรสํ สาธารณภาวสฺส อสหนตา. อารกฺขาติ ทฺวารปิทหนมฺชูสโคปนาทิวเสน อาภุโส รกฺขนํ. อารกฺขาธิกรณนฺติ อารกฺขการณา, เหตฺวตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ. ทณฺฑาทานาทีสุ ปรนิเสธนตฺถํ ทณฺฑสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํ. ตถา เอกโตธาราทิโน สตฺถสฺส อาทานํ สตฺถาทานํ. กลโหติ กายกลโหปิ วาจากลโหปิ. วิคฺคโหติ ¶ วิรุทฺธวเสน คหณํ. วิวาโทติ วิรุทฺธวเสน วทนํ. ‘‘ตุวํ ตุว’’นฺติ อนาทรวเสน วทนํ ตุวํตุวํ วาโท, เปสฺุวเสน วทนํ เปสฺุวาโท, มุสาวเสน วทนํ มุสาวาโท, ทณฺฑาทานฺจ สตฺถาทานฺจ กลโห จ วิคฺคโห จ วิวาโท จ ตุวํตุวํวาโท จ เปสฺุวาโท จ มุสาวาโท จ ทณฺฑาทาน…เป… มุสาวาทา. มุสาวาทาติ เอตฺถ วาทสทฺโท ‘‘ตุวํ ตุว’’นฺติ จ ‘‘เปสฺุ’’นฺติ จ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพ. ‘‘อหํ เสยฺโยหมสฺมี’’ติ ปวตฺตมานาทโยติ โยชนา. อธิฏฺิตกาลโต ปฏฺาย น วิกปฺเปตพฺพานีติ อธิฏฺานวิกปฺปนํ เอกโต น กาตพฺพํ, อธิฏฺิเต น วิกปฺเปตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ปริณตํ ลาภํ ปริณาเมตีติ สมฺพนฺโธ.
เอเตสํเยว ¶ ทานานนฺติ เอเตสํเยว อธมฺมิกานํ ทานานํ. สงฺฆสฺส นินฺนนฺติ สงฺฆสฺส นตํ, นามิตํ วา ลาภนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆสฺส นมติ, นามิยตีติ วา นินฺนํ. เตสํเยวาติ เตสํเยว ติณฺณํ ธมฺมิกทานานํ. ตโย ตโย ทานปฏิคฺคหปริโภเค สมฺปิณฺเฑตฺวา นวโก คเหตพฺโพ. ตตฺเถวาติ สมถกฺขนฺธเก เอว. โอวาทวคฺคสฺสาติ ภิกฺขุโนวาทวคฺคสฺส. ตตฺเถวาติ โอวาทวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท เอว. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ นวเกสุ.
อิติ นวกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย ทสกวารวณฺณนา
๓๓๐. ทสเกสุ อฏฺาเน วา ปนาติ อการเณ วา ปน. ตตฺถาติ นวเกสุ. ‘‘นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิวเสนา’’ติ อาทิสทฺเทน ‘‘นตฺถิ ยิฏฺํ นตฺถิ หุต’’นฺติอาทโย (ธ. ส. ๑๒๒๑; ม. นิ. ๙๔.๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; อ. นิ. ๑๐.๑๗๖) นว นตฺถิกา สงฺคเหตพฺพา. ‘‘สสฺสโต โลโกติ อาทิวเสนา’’ติอาทิสทฺเทน (ที. นิ. ๑.๓๑; ม. นิ. ๑.๒๖๙) ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติอาทโย (ม. นิ. ๑.๒๖๙) นว อนฺตคฺคาหิเก สงฺคณฺหาติ. วิปรีตา สมฺมตฺตาติ ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ วิปรีตา ทส สมฺมตฺตา สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ สมฺมาาณํ สมฺมาวิมุตฺตีติ.
ทส อาทีนวา นิทฺทิฏฺาติ สมฺพนฺโธ. อุนฺทูรกฺขายิตนฺติ มูสิเกน ขาทิตํ. เอตฺถ หิ เขธาตุ ขาทนตฺโถ โหติ. อคฺคิทฑฺฒนฺติ อคฺคินา ทฑฺฒํ. เอเตสูติ เอเตสุ ทสสุ ปํสุกูเลสุ. อุทกสาฏิกํ วา สํกจฺจิกํ วาติ ภิกฺขุนีนํ อุทกสาฏิกํ ¶ วา สํกจฺจิกํ วา. เอตฺถ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ.
ปณฺณสนฺถาโร ติณสนฺถาเรน สงฺคหิโต. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ทสเกสุ.
อิติ ทสกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย เอกาทสกวารวณฺณนา
๓๓๑. เอกาทสเกสุ ¶ ติณปาทุกาติ มฺุชปพฺพเชหิ อวเสสา ติณมยปาทุกา. กฏฺปาทุกสงฺคหเมวาติ กฏฺปาทุเก สงฺคหํ เอว. ตมฺพโลหมเยน วา ทารุมเยน วาติ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. ‘‘นสิ อนิมิตฺตา’’ติอาทโย ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๒๓) นิทฺทิฏฺา. เต สพฺเพติ สพฺเพ เต คณฺิกวิธา. นคฺเคนาติ อเจลเกน. เต สพฺเพติ สพฺเพ เต อวนฺทิยปุคฺคลา. ปุพฺเพติ ทสเก. กมฺมวคฺเคติ อวสาเน กมฺมวคฺเค.
โส ภิกฺขุ ยํ น นิคจฺเฉยฺย, เอตํ น นิคตํ อฏฺานํ อนวกาโสติ โยชนา. เอวฺหิ สติ ยํสทฺโท กิริยาปรามสโน โหติ, อถ วา ยํ เยน การเณน น นิคจฺเฉยฺย, เอตํ การณํ อฏฺานนฺติ โยชนา. อนธิคตํ สมาธินฺติ โยชนา. สทฺธมฺมาสฺสาติ สทฺธมฺมา อสฺส. อสฺส อกฺโกสกปริภาสกสฺส ภิกฺขุสฺส สทฺธมฺมา น โวทายนฺติ น ปริโยทเปนฺตีติ อตฺโถ. โรคาตงฺกนฺติ โรคสงฺขาตํ อาตงฺกํ. นิรยํ อุปปชฺชตีติ นิรยมฺหิ อุปปชฺชติ. ‘‘อุปปชฺชตี’’ติ เอตฺถ อุปอิติ กมฺมปฺปวจนียอุปสคฺเคน ยุตฺตตฺตา ‘‘นิรย’’นฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ เอตสฺมึ องฺคุตฺตรปาฬิยํ (อ. นิ. ๑๑.๖).
อาเสวิตายาติ เอตฺถ อาตฺยูปสคฺโค อาทิกมฺมตฺโถติ อาห ‘‘อาทิโต ปฏฺาย เสวิตายา’’ติ. ‘‘นิปฺผาทิตายา’’ติอิมินา ภาวิตายาติ เอตฺถ ภูสทฺโท สตฺตตฺโถติ ทสฺเสติ, ‘‘วฑฺฒิตายา’’ติ อิมินา วฑฺฒนตฺโถติ ทสฺเสติ. พหุลีกตายาติ เอตฺถ พหุลํ นาม อตฺถโต ปุนปฺปุนนฺติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กตายา’’ติ. สุยุตฺตยานสทิสายาติ สุฏฺุ ยุตฺเตน ยาเนน สทิสาย. อิมินา ยานีกตายาติ เอตฺถ น ยํกิฺจิ ยานํ วิย กตํ โหติ, อถ โข อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อาโรหนียตฺตา สุยุตฺตยานํ วิย กตํ โหตีติ ทสฺเสติ. ยถา กริยมาเน ปติฏฺา โหตีติ โยชนา. วตฺถุกตายาติ เอตฺถ วตฺถุสทฺโท ปติฏฺตฺโถติ ทสฺเสติ. วสติ ¶ ปติฏฺหติ ¶ เอตฺถาติ วตฺถูติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อนุฏฺิตายาติ เอตฺถ อนุสทฺโท นอุปจฺฉินฺนตฺโถ, าธาตุ อุปฺปชฺชนตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุ อนุ ปวตฺติตายา’’ติ. ‘‘สมนฺตโต’’ติ อิมินา ปริจิตายาติ เอตฺถ ปริสทฺโท สมนฺตตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘อภิวฑฺฒิตายา’’ติ อิมินา จิธาตุ วฑฺฒนตฺโถติ ทสฺเสติ. สมารทฺธายาติ ปริปุณฺณํ อาราธิตาย. ราธธาตุ หิ สาธนตฺโถ โหติ. ‘‘วสีภาวํ อุปนีตายา’’ติ อิมินา ตทตฺถํ อธิปฺปาเยน ทสฺเสติ. ‘‘น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสตี’’ติ วจนสฺส อตฺถาปตฺตินยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภทฺรกํ ปนา’’ติอาทิ. วุทฺธิการณภูตนฺติ วุทฺธิยา การณภูตํ สุปินนฺติ สมฺพนฺโธ. เทวตา รกฺขนฺตีติ เอตฺถ สามฺโต วุตฺเตปิ อารกฺขเทวตาเยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘อารกฺขเทวตา’’ติ. อารกฺขเทวตา นาม ภุมฺมเทวาทโย. ขิปฺปนฺติ ภาวนปุํสกํ. อิมินา ตุวฏํ จิตฺตนฺติ เอตฺถ ตุวฏสทฺโท ขิปฺปปริยาโยติ ทสฺเสติ. อุตฺตริมปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ เอตฺถ ‘‘อุตฺตริ’’นฺติ ปทสฺส อวธิเปกฺขตฺตา ตสฺส อวธิ จ อุตฺตริสทฺทสฺส อิธ อรหตฺตวาจกภาวฺจ วิธธาตุยา สจฺฉิกรณตฺถฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เมตฺตาฌานโต’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เมตฺตาฌานโต’’ติ อิมินา อวธึ ทสฺเสติ, ‘‘อรหตฺต’’นฺติ อิมินา ‘‘อุตฺตริ’’นฺติ ปทสฺส สรูปตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘อสจฺฉิกโรนฺโต’’ติ อิมินา วิธธาตุยา สจฺฉิกรณตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เอกาทสเกสุ.
อิติ เอกาทสกวารวณฺณนาปริโยสานาย
เอกุตฺตริกวณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
อุโปสถาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนา
๓๓๒. วิสฺสชฺชเน เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. กายสามคฺคี อาทิ นามาติ โยชนา. โอสารณกิริยาติ กถนกิริยา. ฉนฺทปวารณํ ¶ อาหริตฺวาติ ฉนฺทฺจ ปวารณฺจ อาหริตฺวา. ปวารณากถาติ ‘‘สงฺฆํ ภนฺเต ปวาเรมี’’ติอาทิกา (มหาว. ๒๑๐) ปวารณากถา. ตชฺชนียกมฺมาทีสุ วตฺถุ นาม กึ? ปุคฺคโล นาม โกติ อาห ‘‘วตฺถุ นามา’’ติอาทิ. ตตฺถ เยน วตฺถุนาติ ภณฺฑนการกาทินา เยน วตฺถุนา กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา ¶ . เยนาติ ปุคฺคเลน กตฺตุภูเตน, กตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตสฺสา ตสฺสา กมฺมวาจายา’’ติ ปทํ ‘‘อวสานวจน’’นฺติ ปเท อวยวิสมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิสฺสชฺชเนสุ.
อิติ อุโปสถาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวณฺณนาย โยชนา
สมตฺตา.
อตฺถวสปกรณวณฺณนา
๓๓๔. อตฺถวสปกรเณติ อวยวิอาธาโร. ทส อตฺถวเสติอาทีสูติ อวยวาธาโร. ยนฺติ วจนํ. อุปริมํ อุปริมํ ปทนฺติ ‘‘สงฺฆผาสุตายา’’ติอาทิกํ อุตฺตรุตฺตริ วุตฺตํ ปทํ. เหฏฺิมสฺส เหฏฺิมสฺส ปทสฺสาติ ‘‘สงฺฆสุฏฺุตายา’’ติอาทิกสฺส อโธ อโธ วุตฺตสฺส ปทสฺส.
ยเทตํ ปทสตํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปทสเต, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, อตฺถสตนฺติ อภิเธยฺยสตํ. ธมฺมสตนฺติอภิธานสตํ, ปาฬิสตนฺติ อตฺโถ. ‘‘อตฺถสตํ ธมฺมสต’’นฺติ ปทานํ อตฺถนฺตรวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ เย ทส อตฺถวเส ปฏิจฺจ ปฺตฺตํ, เตสํ ทสอตฺถวสานนฺติ โยชนา, เย ทส อตฺถวเส ปุพฺเพ วณฺณิตา, เตสํ ทสอตฺถวสานนฺติ โยชนา. ปมปาราชิกวณฺณนายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๓๙) วณฺณิตาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘สงฺฆสุฏฺุตายา’’ติอาทิปาเ. สุฏฺุ เทวาติ สุฏฺุ มหาราช. หิ ยสฺมา อาณาพลโภคพลอิสฺสริยพเลหิ ทิพฺพติ, ตสฺมา เทโวติ วุจฺจติ. โย จาติ คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา, สมฺปฏิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ ยสฺมา หิตาย สุขาย โหติ, ตสฺมา. อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฺเปสฺสามีติ ¶ สมฺพนฺโธ. อภิภวิตฺวา น ปฺเปสฺสามีติ โยชนา. อิธาติ อตฺถวสปกรเณ. ตทตฺถโชตกานนฺติ โสเยว อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺส โชตกา ตทตฺถโชตกา, เตสํ. อิทานิ เวทิตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. อตฺถํ โชเตนฺตีติ อตฺถโชตกา, สทฺทา. นีหริตฺวา, นิยเมตฺวา วา อตฺโถ วุจฺจเต อิมาหิ สทฺทปฺตฺตีหีติ นิรุตฺติโย.
อตฺถสตนฺติ คาถายํ อตฺถวเส ปกรเณ อตฺถสตํ เวทิตพฺพนฺติอาทินา โยชนา กาตพฺพา. อิติ หีติ อิติ เอว. หิสทฺโท หิ เอวสทฺทตฺโถ. อิทนฺติ ‘‘อตฺถสต’’นฺติอาทิวจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ อตฺถํ ปฏิจฺจาติ สมฺพนฺโธ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
มหาวคฺควณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ปมคาถาสงฺคณิกํ
สตฺตนคเรสุ ปฺตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๓๕. เอกํสนฺติ ¶ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘เอกสฺมึ อํเส’’ติ. ทสนขสโมธานสมุชฺชลนฺติ ทสนฺนํ นขานํ สมูเหน สุฏฺุ อุชฺชลํ. เอตฺถ ‘‘สมุชฺชล’’นฺติ อิมินา อฺชลินฺติ ปทสฺส อาทเรน, อภิมุขํ วา ชลติ ทิพฺพตีติ อฺชลีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อาสีสมานรูโปวาติ เอตฺถ อาสีสมานรูโป เอวาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปจฺจาสีสมานรูโป วิยา’’ติ. เอตฺถ ‘‘วิยา’’ติ อิมินา ‘‘อาสีสมาโน อิวา’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา อิวสทฺโท อุปมตฺถโชตโกติ ทสฺเสติ. กิสฺสาติ เอตฺถ กรณตฺเถ ฉฏฺีวิภตฺติ โหตีติ อาห ‘‘เกน การเณนา’’ติ. อิธาติ มม นิสินฺนฏฺานํ. ‘‘อาคโต’’ติ อิมินา อิธมาคโตติ เอตฺถ มกาโร ปทสนฺธิกรมตฺโตติ ทสฺเสติ. อสฺสาติ อุปาลิสฺส วิสฺสชฺเชสีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปฺเหสุ. อิตีติ เอวํ.
ตตฺถาติ วิสฺสชฺชเน. ภทฺทโก เต อุมฺมงฺโคติ เอตฺถ อุมฺมงฺคสทฺโท ปฺหวาจโกติ อาห ‘‘ภทฺทกา เต ปฺหา’’ติ. ตตฺถ เตติ ตว. กสฺมา ¶ ปฺหา ‘‘อุมฺมงฺโค’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปฺจา หี’’ติอาทิ. หิ ยสฺมา อุมฺมงฺโคติ วุจฺจติ, ตสฺมา ปฺหา อุมฺมงฺโค นามาติ โยชนา. ‘‘อุมฺมุชฺชิตฺวา ิตตฺตา’’ติ อิมินา อุมฺมุชฺชตีติ อุมฺมงฺโคติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. มุชธาตุ อุการสฺส อกาโร, อวิชฺชนฺธการสงฺขาตา อุทกโต อุมฺมุชฺชตีติ อตฺโถ. ‘‘ตคฺฆา’’ติ นิปาตสฺส ตสฺมา การณาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. ‘‘สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ’’ติ อิมินา ตคฺฆสทฺโท สาธุอตฺโถติ ทสฺเสติ, ตคฺฆ สาธูติ อตฺโถ. ตีณิเยวาติ ‘‘สมาทหิตฺวา วิสิพฺเพนฺตี’’ติ เอกํ, ‘‘สามิเสนา’’ติ เอกํ, ‘‘สสิตฺถก’’นฺติ เอกนฺติ อิมานิ ตีณิเยว.
จตุวิปตฺติวณฺณนา
๓๓๖. ยํ ตํ ปุจฺฉิมฺหาติ เอตฺถ นิคฺคหิตโต ปรํ อการโลโปติ อาห ‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺหา’’ติ ¶ . ตตฺถ ยนฺติ ปฺหํ. ตนฺติ ตุวํ. ‘‘ตฺว’’นฺติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. ตํ ตเทวาติ ตํ ตํ เอว ปฺหํ. อฺถาติ อฺํ อาการํ.
เย ทุฏฺุลฺลา สา สีลวิปตฺตีติ เอตฺถ นนุ สีลวิปตฺตึ ปุจฺฉนฺโต ปฺโห นตฺถิ, กสฺมา ปน ‘‘สา สีลวิปตฺตี’’ติ วิสฺสชฺชนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. เอตนฺติ ‘‘เย ทุฏฺุลฺลา สา สีลวิปตฺตี’’ติ วจนํ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘จตูสุ หี’’ติอาทิ. วตฺวาติ สํเขเปน วตฺวา.
ติสฺสนฺนํ วิปตฺตีนนฺติ สีลวิปตฺติโต อวเสสานํ ติสฺสนฺนํ วิปตฺตีนํ. ตตฺถาติ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติอาทิวจเน.
‘‘อพฺภาจิกฺขนฺตี’’ติ ปทสฺส กตฺตารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วทนฺตา’’ติ. ‘‘ตถาห’’นฺติอาทินา วทนาการํ ทสฺเสติ.
‘‘อยํ ฉหี’’ติ อิมินา อยํ สาติ เอตฺถ สาสทฺโท ปทาลงฺกาโรติ ทสฺเสติ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติอาทิวจนมตฺเตน. วิสฺสชฺชิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
เฉทนกาทิวณฺณนา
๓๓๗. กติ ¶ เฉทนกานีติอาทิปุจฺฉานํ อนุสนฺธิปุจฺฉาภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ปุจฺฉา หิ อนุสนฺธิอนนุสนฺธิวเสน ทุวิธา. ตตฺถ วิสฺสชฺชเนน อนุสนฺธิวเสน ปุจฺฉา อนุสนฺธิปุจฺฉา นาม, วิสฺสชฺชนมนเปกฺขิตฺวา ยถากามปุจฺฉา อนนุสนฺธิปุจฺฉา นาม. ตาสํ วิตฺถาโร เนตฺติอฏฺกถาทีสุ คเหตพฺโพ. อิธาปิ ‘‘เอกาทส ยาวตติยกา’’ติ วิสฺสชฺชเนน อนุสนฺธานตฺตา อนุสนฺธิปุจฺฉา นาม. ยสฺมา ปน วิสฺสชฺชิโตติ สมฺพนฺโธ. สงฺขาวเสนาติ เอกาทสา’’ติ สงฺขาย สตฺติยา, อายตฺเตน วา. สงฺขานุสนฺธิวเสเนวาติ ‘‘กตี’’ติ สงฺขาย อนุสนฺธิวเสน เอว. เตสนฺติ ปฺหานํ. ตตฺถาติ ‘‘ฉ เฉทนกานี’’ติอาทิปาเ. อิทเมวาติ อิทํ เอว วจนํ. อปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ น วุตฺตํ, อโปราณํ นวนฺติ อตฺโถ. ยํ ปเนตนฺติ ยํ ปน เอตํ วจนํ. ‘‘โสฬสา’’ติ อิมินา โสทสาติ เอตฺถ ทการสฺส ฬการํ กตฺวา ‘‘โสฬสา’’ติ ปาโปิ ยุชฺชตีติ ทสฺเสติ. ชานนฺติ ปฺตฺตาติ เอตฺถ ‘‘เอวํ วตฺวา’’ติ ปาเสสํ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชาน’’นฺติ ¶ เอวํ วตฺวา ปฺตฺตา’’ติ. เตติ ‘‘ชาน’’นฺติ ปฺตฺตา สิกฺขาปทาติ อตฺโถ. เอวนฺติ วกฺขมานนเยน. ปวิเสยฺยาตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท ปริสมานตฺโถ. อิติ เวทิตพฺโพติ โยชนา.
อสาธารณาทิวณฺณนา
๓๓๘. ปุริม ปฺหนฺติ ‘‘กติ เฉทนกานี’’ติอาทิปฺหานํ ปุเร วุตฺตํ ปฺหํ. ตตฺถาติ ‘‘วีสํ ทฺเว สตานี’’ติอาทิปาเ. ‘‘ทฺเวอนิยเตหี’’ติ ปทสฺส อสมาหารทิคุวากฺยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺวีหิ อนิยเตหี’’ติ. ‘‘สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สหาทิโยเค กรณวจนนฺติ ทสฺเสติ.
คาถายํ ‘‘โธวนฺจ สิกฺขาปท’’นฺติอาทินา โยชนา กาตพฺพา. ทฺเว โลมาติ ทฺเว เอฬกโลมสิกฺขาปทานิ.
‘‘สกโล’’ติอาทิกาย อฑฺฒเตยฺยคาถาย โยชนา สุวิฺเยฺยาว.
สงฺฆมฺหา ¶ ทส นิสฺสเรติ เอตฺถ ‘‘สงฺฆมฺหา นิสฺสารียตี’’ติ (ปาจิ. ๖๘๐, ๗๓๐) เอวํ วุตฺตา ทสาติ โยชนานยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆมฺหา นิสฺสารียตี’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ภิกฺขุนิวิภงฺเค. ตถาติ ยถา ขุทฺทกา, ตถาติ อตฺโถ. อิตีติ เอวํ.
เตสนฺติ ปาราชิกานํ. กณฺหสปฺปาทโย ทุราสทา วิย ทุราสทา โหนฺตีติ โยชนา. ‘‘ทุรูปคมนาติ อิมินา สทธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสติ. ทุราสชฺชนาติ ทุกฺเขน อาสชฺชิตพฺพา, อาสชฺชิตุํ น สุกราติ อตฺโถ. สมูปมาติ สมอุปมา. สมูปมาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ.
สาธารณนฺติ อฏฺหิ ปาราชิเกหิ สาธารณํ. เอเกกสฺส ปาราชิกสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อวิรูฬฺหี ภวนฺติ เตติ เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยานํ ปากฏภาวํ กตฺวา โยชนานยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา เอเต’’ติอาทิ. อวิรูฬฺหิธมฺมาติ อวิรูฬฺหีสภาวา. ปกติสีลภาเวนาติ ปกติยา สีลวนฺตภาเวน, ‘‘ปกติสีลาภาเวนา’’ติปิ ปาโ, ปกติสีลสฺส อภาเวน, อภาวเหตูติ อตฺโถ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘อฏฺเว ปาราชิกา’’ติอาทิวจนมตฺเตน, ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. วิภตฺติโยติ ปาราชิกาทิวเสน วิภชิตพฺพาติ วิภตฺติโยติ. ตตฺถาติ ‘‘เตวีสติ สงฺฆาทิเสสา’’ติอาทิปาเ ¶ . สพฺพสงฺคาหิกวจนนฺติ สพฺเพสํ ติณฺณํ สมถานํ, สพฺพาสํ วา อาปตฺตีนํ สมถานํ สงฺคาหิกวจนํ. ‘‘ทฺวีหิ สมเถหี’’ติ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิฺาตกรเณน จาติ ทฺวีหิ สมเถหิ.
เอตนฺติ ‘‘ทฺเว อุโปสถา ทฺเว ปวารณา’’ติ วจนํ. วิภชนานีติ วิภชิตพฺพานํ วิภชนกิริยาย อวินาภาวโต ภาววเสน วุตฺตํ, ตสฺมา วิภชิตพฺพาติ วิภตฺติโยติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อปราปิ อิมา วิภตฺติโย โหนฺตีติ โยชนา. เหฏฺา วุตฺตสฺส ‘‘วิภตฺติมตฺตทสฺสเนเนว เจตํ วุตฺตํ, น สมเถหิ วูปสมนวเสนา’’ติ วจนสฺส อตฺถนยโต อฺํ อตฺถนยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถวา’’ติอาทิ, ‘‘อิมาปิ วิภตฺติโย’’ติ ปทํ ‘‘นิสฺสายา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ ¶ . นิสฺสาย อาปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตาติ อาปตฺติโย. วุตฺตปฺปกาเรเหวาติ ตีหิ สมเถหีติ วุตฺตปกาเรเหว. ตํมูลิกานนฺติ เต เอว อุโปสถาทโย มูลเมตาสนฺติ ตํมูลิกา, ตาสํ. อิมินา การิยูปจาเรน วุตฺตนยํ ทสฺเสติ. ตา วิภตฺติโยติ อุโปสถาทิวิภตฺติโย.
ปาราชิกาทิอาปตฺติวณฺณนา
๓๓๙. เอวํ วิสฺสชฺเชตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ยทิทํ อาปตฺติปาราชิกํ นามาติ โยชนา. อาปตฺติปาราชิกนฺติ อาปตฺติสงฺขาตํ ปาราชิกํ. ‘‘ปราชยมาปนฺโน’’ติ อิมินา สาสนโต ปุคฺคลํ ปราเชตีติ ปาราชิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ณฺยปจฺจโย เหตุกตฺวตฺถวาจโก, ยการสฺส กกาโร. จุโตติ จวโก. ปรทฺโธติ วิรทฺโธ. ภฏฺโติ ปติโต. นิรงฺกโตติ สงฺฆมฺหา อปสาริโต. อนีหเต ตสฺมึ ปุคฺคเลติ ตสฺมึ ปุคฺคเล สงฺฆมฺหา นีหริตฺวา น หริเต, อนปนีเตติ อตฺโถ. ‘‘อุโปสถปวารณาทิเภโท’’ติ อิมินา สํวาสสรูปํ ทสฺเสติ. พฺยฺชเน อาทรมกตฺวา ‘‘เอตํ อาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. อยํ หีติ อยํ เอวํ วกฺขมาโน. เอตฺถาติ คาถายํ. เตน ตสฺมาติ เอตฺถ ‘‘ตสฺมา’’ติ ปเทน ‘‘เตนา’’ติ ปทสฺส การณตฺถํ ทสฺเสติ.
เอตฺถาติ ทุติยคาถายํ. อาทิมฺหิ เจว อิจฺฉิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ ปริวาสทานาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ. ‘‘สงฺโฆ’’ติอาทิวจนตฺโถ ติปทภินฺนาธิกรณพาหิรตฺถสมาโส โหติ, เจวสทฺทจสทฺเทหิ อาทิเสสปทานํ อุภยปทตฺถปธานภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ ปทํ การกานํ กิริยาเปกฺขตฺตา กิริยตฺถาย ปกฺขิตฺตํ. อสฺสาติ อาปตฺติยา, อิมินา อฺปทํ ทสฺเสติ. อิจฺฉิตพฺพตฺเถ อปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตนฺติปิ วทนฺติ. ลหุกนโย ปเนส. อยํ ปเนตฺถ ¶ ครุกนโย – อาทิ จ เสโส จ อาทิเสสา, สงฺโฆ อาทิเสเสสุ อสฺสา อิจฺฉิตพฺโพติ สงฺฆาทิเสโสติ.
อเนกํสิกตํ ¶ ปทนฺติ เอตฺถ ปทนฺติ สิกฺขาปทํ. อเนกํเสน กตํ อเนกํสิกตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา อิทํ สิกฺขาปทํ อเนกํเสน กต’’นฺติ. ยสฺมา กตํ, ตสฺมา อนิยโตติ ปวุจฺจตีติ โยชนา. ตตฺถาติ อนิยเต. ยตฺถาติ สิกฺขาปเท. โสปีติ สิกฺขาปทธมฺโมปิ.
อจฺจเยสูติ โทเสสุ. เต หิ นิทฺโทสํ อติกฺกมฺม อยนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อจฺจยาติ วุจฺจนฺติ. เตนาติ อจฺจเยน. ถูโลติ โอฬาริโก. ‘‘ถูลตฺตา’’ติ อิมินา ‘‘เตเนต’’นฺติ เอตฺถ เตนสทฺทสฺส การณตฺถํ ทสฺเสติ. อจฺจยสฺส ถูลตฺตาติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ อาปตฺติธมฺมํ. อิมาย คาถาย อฺเสํ ลหุกาปตฺตีนํ ถูโล อจฺจโย ถุลฺลจฺจโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ทฺเวภาเว สติ สํโยคปรตฺตา รสฺโส โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
‘‘นิสฺสชฺชิตฺวา เทเสตพฺพโต’’ติ อิมินา นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, อาปตฺติเทสนโต ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพสฺส วินยกมฺมสฺเสตมธิวจนํ, โส เอตสฺสตฺถีติ นิสฺสคฺคิยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
กุสลธมฺมสทฺเทน กุสลจิตฺตเมว คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘กุสลธมฺมสงฺขาตํ กุสลจิตฺต’’นฺติ. ‘‘กุสลจิตฺตํ ปาเตตี’’ติ อิมินา จิตฺตํ ปาเตตีติ ปาจิตฺติยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ ‘‘จิตฺตปาติย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ปทวิปริยายํ กตฺวา, ตการสฺส จ โลปํ กตฺวา ‘‘ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํ. อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโย. ณฺยปจฺจโย เหตุกตฺวตฺถวาจโก. นนุ ‘‘ปาเตติ กุสลํ ธมฺม’’นฺติ อิมินาว ‘‘ปาจิตฺติย’’นฺติ ปทสฺส นิพฺพจนํ สิทฺธํ, กสฺมา ปน ‘‘อปรชฺฌติ จิตฺตสมฺโมหนฏฺาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ. ยสฺมา โหตีติ สมฺพนฺโธ.
ปาฏิเทสนียาสุ นิพฺพจนเมว อทสฺเสตฺวา กสฺมา ‘‘ภิกฺขุ อฺาตโก สนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วุตฺตคารยฺหภาวการณทสฺสนตฺถเมวา’’ติ. ‘‘ปฏิเทเสตพฺพโต’’ติ อิมินา อฺาปตฺติเทสนานยโต ‘‘คารยฺห’’นฺติอาทินา ปฏิ วิสุํ วตฺวา เทเสตพฺพาติ ปาฏิเทสนียาติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ.
ทุกฺกฏนฺติ ¶ ¶ เอตฺถ ทุสทฺโท ทุฏฺุอตฺโถ จ วิรูปตฺโถ จ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุฏฺุ กตํ, วิรูปํ วา กต’’นฺติ. ตนฺติ กมฺมํ. ตํ ปเนตนฺติ ทุกฺกฏํ, ขลิตนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ ทุกฺกฏสฺส. ตสฺสตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. หีติ วิตฺถาโร. ยํ ปาปนฺติ โยชนา. ยทีติ อถ. ยทิสทฺโท หิ อถปริยาโย. อิทมฺปีติ อิทมฺปิ กมฺมํ, ปาปนฺติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ลปิต’’นฺติ อิมินา ทุราภฏฺนฺติ เอตฺถ ภาสธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสติ. ยนฺติ วจนํ. กิฺจ ภิยฺโยติ ตโต อติเรกํ กเถตพฺพวจนํ กิฺจาติ อตฺโถ. สํกิลิฏฺฺจ ยํ ปทนฺติ เอตฺถ จกาโร ปิสทฺทตฺโถ ‘‘ปท’’นฺติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ, ยํสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘สํกิลิฏฺํ ยสฺมา ตมฺปิ ปท’’นฺติ. ตมฺปิ ปทนฺติ ตมฺปิ วจนํ. ปทสทฺโท หิ วจนวาจโก. ตมฺปิ วจนํ ยสฺมา สํกิลิฏฺํ โหตีติ โยชนา. กถํ สํกิลิฏฺํ โหตีติ โยชนา. ‘‘ยสฺมา’’ติ ปเทน ยํสทฺโท การณตฺโถติ ทสฺเสติ. นนฺติ ปทํ. ‘‘เอตํ อิติ วุจฺจตี’’ติ สํวณฺเณตพฺพปทํ. ‘‘ทุพฺภาสิตนฺติ เอตํ วุจฺจตี’’ติ สํวณฺณนาปทํ. เอตนฺติ เอตํ ปทํ, เอตํ วจนนฺติ อตฺโถ.
เอตฺถาติ เสขิยคาถาย. อิทนฺติ อาปตฺตีนํ นิพฺพจนทีปกํ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. กสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สงฺคหิตสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถ’’นฺติ.
ตตฺถาติ ‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติอาทิวจเน. เคหนฺติ ปกติเคหํ. อิทํ ปน เคหนฺติ โยชนา. วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘มูลาปตฺติฺหี’’ติอาทิ. ‘‘อวิวฏ’’นฺติ วตฺวา ตสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สุจฺฉนฺน’’นฺติ. วิวฏนฺติ อจฺฉนฺนํ. นาติวสฺสนภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘มูลาปตฺติฺหี’’ติอาทิ. วิวรนฺโต ภิกฺขุ นาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. สุทฺธนฺเตติ สุทฺธโกฏฺาเส. ‘‘ตสฺมา’’ติ จ ‘‘เตนา’’ติ จ เยภุยฺเยน อตฺถโต เอกํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เตน การเณนา’’ติ. เอวฺเจตํ วิวฏนฺติ เอวํ เอตํ ฉนฺนํ เจ วิวฏนฺติ โยชนา.
ปริปาติยมานานนฺติ อภิภูยมานานํ. ‘‘รุกฺขาทิคหนํ อรฺ’’นฺติ อิมินา ปวนนฺติ ปทสฺส อรฺปริยายตํ ทสฺเสติ. คติสทฺทสฺส ภวเภทาทิอตฺถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปฏิสฺสรณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ ‘‘ปฏิสฺสรณํ โหตี’’ติ. ตนฺติ ปวนํ. เตติ มิคา. ‘‘อสฺสสนฺตี’’ติ ปเทน ‘‘ปสฺสสนฺตี’’ติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพ อวินาภาวโต, อานาปานํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. อากาโสติ อชฏากาโส. ปกฺขีนนฺติ วิหงฺคมานํ. ‘‘สพฺเพสํ สงฺขตธมฺมาน’’นฺติ อิมินา ธมฺมานนฺติ เอตฺถ สงฺขตธมฺโมเยว คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘วินาโสวา’’ติ ¶ อิมินา วิภวสทฺโท วินาสวาจโกติ ทสฺเสติ. เตสนฺติ สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํ. คตีติ ปติฏฺา. กสฺมา วิภโว ธมฺมานํ คติ โหตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. เตติ สพฺเพปิ สงฺขตธมฺมา. วินาสนฺติ วิภวํ. สุจิรมฺปีติ อสีติวสฺสาทิกาลมฺปิ. นิพฺพานํ อรหโต คตีติ สํวณฺเณตพฺพปทํ. ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ อิมินา อรหโตติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตู’’ติ อิมินา ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ ปทสฺส อิธ อธิปฺเปตนิพฺพานํ ทสฺเสติ. คาถาย เต เต อตฺถา สํคเหตฺวา คณิยนฺติ เอตฺถาติ คาถาสงฺคณิกํ.
อิติ ปมคาถาสงฺคณิกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อธิกรณเภทํ
อุกฺโกฏนเภทาทิวณฺณนา
๓๔๐. อธิกรณเภเท เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ทสฺเสตุํ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว สมเถติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ สมถานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมุขาวินยฺจ เยภุยฺยสิกฺจา’’ติ. ‘‘ปฏิเสเธตี’’ติ อิมินา อุกฺโกเฏตีติ เอตฺถ กุฏธาตุยา เฉทนตฺถํ อตฺถโต ทสฺเสติ. เฉทนํ นาม อตฺถโต สมถปฏิเสธนนฺติ อตฺโถ.
๓๔๑. ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. อกตํ กมฺมนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุกฺกฏํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพา. อนิหตํ กมฺมนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุนฺนิหตํ, ปุน นิหนิตพฺพ’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพา. อวินิจฺฉิตนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุวินิจฺฉิตํ, ปุน วินิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ ทฺเว ¶ อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพา. อวูปสนฺตนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุวูปสนฺตํ, ปุน วูปสเมตพฺพ’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพา. อปิจาติ สามฺโต ปน.
ตตฺถ ชาตกนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึวิหาเร’’ติ. ยสฺมึวิหาเร อุปฺปนฺนํ ¶ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อฺมฺสฺส อตฺเตสุ, อตฺตานํ วา ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อตฺตปจฺจตฺถิกา. ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยเนวาติ ปาฬิยํ อาคเตหิ สมเถหิ มุตฺตเกน ธมฺมเทสนามตฺตวินิจฺฉเยเนว. อิทนฺติ อธิกรณํ. เยนาปิ วินิจฺฉเยนาติ ปาฬิมุตฺตเกน เยนาปิ วินิจฺฉเยน.
อฺโติ เนวาสิเกหิ อฺโ วินยธโร ปุจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. เตหิ จาติ เนวาสิเกหิ จ.
เอตสฺสาติ วินยธรสฺส. อยนฺติ วินยธโร. ตตฺถาติ ตํ คามํ. อฺมฺํ วา สฺาเปนฺตีติ อตฺตปจฺจตฺถิกา อฺมฺํ วา สฺาเปนฺติ. เต ภิกฺขูติ เต อตฺตปจฺจตฺถิกา ภิกฺขู. นิชฺฌาเปนฺตีติ สฺาเปนฺติ. อุกฺโกเฏติ โยติ โย อุกฺโกเฏติ. เอเตติ อตฺตปจฺจตฺถิเก ภิกฺขู, ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ คามํ. ตตฺเถวาติ อนฺตรามคฺเค เอว.
ตตฺเถวาติ คามเมว. ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว าเน. ตตฺถ คตนฺติ ตํ คามํ คตํ.
‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ปาจิตฺติยเมว อติทิสติ.
สงฺเฆน…เป… อธิกรเณ วทนฺโตปีติ สมฺพนฺโธ. ยํ ปเนตํ อาปตฺติวุฏฺานํ นาม โหตีติ โยชนา. เอตนฺติ อาปตฺติวุฏฺานํ. วทนฺโตปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ ติณวตฺถารกํ อุกฺโกเฏนฺโตเยว อุกฺโกเฏติ นาม, อถ โข วทนฺโตปีติ ทสฺเสติ.
ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺโตติอาทีสุ อคติคมนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยธโร หุตฺวา’’ติอาทิ. อตฺถาย อุกฺโกเฏนฺโตติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อนตฺถํ จรนฺตสฺส. มนฺโท ปน อุกฺโกเฏติ นามาติ สมฺพนฺโธ. เอโก พลวนิสฺสิโต จ โหตีติ สมฺพนฺโธ. คหนมิจฺฉาทิฏฺินฺติ ¶ คหนสทิสํ มิจฺฉาทิฏฺึ ปวนสทิสํ มิจฺฉาทิฏฺินฺติ อตฺโถ. พลวนฺเต จาติ เอตฺถ จสทฺโท สพฺพกมฺเมสุ โยเชตพฺโพ. นิสฺสิตตฺตาติ เอกสฺส นิสฺสิตตฺตา. พลวนิสฺสิโต จาติ เอตฺถาปิ จ สทฺโท สพฺพกตฺตูสุ โยเชตพฺโพ. ตสฺสาติ วิสมาทินิสฺสิตสฺส.
โสติ สามเณโร. มงฺกุภูตาตฺถาติ มงฺกู หุตฺวา ภูตา, มงฺกุํ วา ปตฺตา อตฺถ ภวถาติ อตฺโถ. เตติ ปราชยภิกฺขู. ตสฺสาติ สามเณรสฺส. โสติ สามเณโร. เตติ ปราชยภิกฺขู. ตนฺติ ¶ สามเณรํ. โสติ ทหโร. ตโตติ สนฺนิปาตการณา. หิยฺโยติ อนนฺตราตีตาเห. อิตีติ เอวํ วเทติ. โสติ ทหโร. อิทํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตนฺติ โยชนา. คจฺฉาติ คจฺฉาหิ. อิตีติ เอวํ วตฺตพฺโพติ โยชนา.
สงฺเฆน สทฺธึ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา ปริเวณคตํ เอกํ ภิกฺขุนฺติ โยชนา. กิสฺสาติ เกน การเณน. เอวํ อิมินากาเรน วินิจฺฉิตพฺพํ นนูติ โยชนา. โสติ วินิจฺฉยการโก ภิกฺขุ. ฉนฺททายโก สุวิฺเยฺโยเยว.
อธิกรณนิทานาทิวณฺณนา
๓๔๒. กึนิทานนฺติอาทีสุ ฉสุ ปเทสุ สมาสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กึนิทานมสฺสา’’ติอาทิ. อสฺสาติ วิวาทาธิกรณสฺส. ‘‘กึนิทาน’’นฺติ ปทานํ สติปิ สมาสภาเว พฺยฺชนนฺตปกติกตฺตา ‘‘กิ’’นฺติ นิคฺคหิตนฺตภาเวน อุจฺจารณํ กาตพฺพํ. สพฺพาเนตานีติ สพฺพานิ นิทานนฺติอาทีนิ เอตานิ ปทานิ. เววจนานีติ เอกสฺมึเยว ‘‘การณ’’นฺติ อตฺเถ วิวิธานิ วจนานิ วิวจนานิ, ตานิเยว เววจนานิ. อถ วา วิวิธํ วจนเมตสฺสตฺถสฺสาติ วิวจนํ, การณสงฺขาโต อตฺโถ, อภิเธยฺยอภิธานภาเวน สมฺพนฺธตฺตา วิวจนสฺส เอตานิ เววจนานิ, ปทานิ.
‘‘อฏฺารสเภทกรวตฺถุสงฺขาโต’’ติ อิมินา วิวาทสรูปํ ทสฺเสติ. วิวาทนฺติ อฏฺารสเภทกรวตฺถุสงฺขาตํ วิวาทํ. เอตนฺติ ‘‘วิวาทนิทาน’’นฺติ ¶ เอตํ วจนํ. อสฺสาติ อนุวาทาธิกรณสฺส. อิทมฺปีติ ‘‘อนุวาทนิทาน’’นฺติ วจนมฺปิ. อสฺสาติ อาปตฺตาธิกรณสฺส. เอตนฺติ ‘‘อาปตฺตินิทาน’’นฺติ วจนํ. กิจฺจเมว พฺยฺชนวฑฺฒนวเสน กิจฺจยนฺติ วุตฺตํ. อสฺสาติ กิจฺจาธิกรณสฺส. สมนุภาสนาทีนํ อุปฺปชฺชนกกิจฺจานนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ‘‘กิจฺจยนิทาน’’นฺติ วจนํ. เอกปทโยชนาติ เอเกน ‘‘นิทาน’’นฺติ ปเทน โยชนา. สพฺพปทานีติ สพฺพานิ สมุทยาทีนิ ปทานิ.
นวนฺนนฺติ ชาติวเสน ฉนฺนํ เหตูนํ นวสุ อนฺโตคธตฺตา ติกวเสเนตํ วุตฺตํ. พฺยฺชนมตฺตนฺติ เหตุปจฺจยวเสน พฺยฺชนเมว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ ตติยปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน.
๓๔๓. ทฺวาทส มูลานีติ เอตฺถ ทฺวาทสนฺนํ มูลานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โกธอุปนาหยุคฬกาทีนี’’ติอาทิ ¶ . เอตฺถ (วิภ. ๘๓๓, ๙๔๔) อาทิสทฺเทน มกฺขปฬาสยุคฬ อิสฺสามจฺฉริยยุคฬ มายาสาเยฺยยุคฬ ปาปิจฺฉมิจฺฉาทิฏฺิยุคฬ สนฺทิฏฺิปรามาสิอาธานคฺคาหิทุปฺปฏินิสฺสคฺคิยุคฬวเสน ปฺจ ยุคฬานิ สงฺคณฺหาติ. อชฺฌตฺตสนฺตานปฺปวตฺตานีติ นิยกชฺฌตฺตสนฺตาเน ปวตฺตานิ.
อฏฺารสเภทกรวตฺถูนํ สมุฏฺานภาวํ นิพฺพจเนน ปกาเสนฺโต อาห ‘‘ตํ หี’’ติอาทิ. ตนฺติ อนุวาทาธิกรณํ, สมุฏฺาตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ‘‘เอเตสู’’ติ อิมินา อธิกรณภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘เอเตหี’’ติ อิมินา กรณภาวํ ทสฺเสติ. เตนาติ การเณน. อสฺสาติ วิวาทาธิกรณสฺส. เอตานีติ อฏฺารสเภทกรวตฺถูนิ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสํ อธิกรณานํ สพฺเพสุ สมุฏฺาเนสุ.
๓๔๔. เอเกน อธิกรเณน กิจฺจาธิกรเณนาติ อิทํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตานีติ อธิกรณานิ. เอกํสโตติ เอกํเสน, เอกโกฏฺาเสนาติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
สาวเสสาปตฺติ สมฺมติ วิย อนวเสสาปตฺติ น สมฺมตีติ โยชนา. กสฺมา น สมฺมตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. สาติ อนวเสสา อาปตฺติ. ตโตติ อนวเสสาปตฺติโต. เอตฺถ ¶ จ ‘‘น สกฺกา เทเสตุ’’นฺติ อิมินา เทสนาคามินิยา อภาวํ ทีเปติ. ‘‘น สกฺกา…เป… ปติฏฺาตุ’’นฺติ อิมินา วุฏฺานคามินิยา อภาวํ ทีเปติ.
๓๔๙. ตโตติ นยโต. ยตฺถ สติวินโยติอาทิกา ฉ ยมกปุจฺฉาติ สมฺพนฺโธ. ตาสนฺติ ปุจฺฉานํ. ปกาสิโตติ ปากโฏ.
๓๕๑. ทฺวินฺนมฺปิ สมถานนฺติ สมฺมุขาวินยสติวินยวเสน ทฺวินฺนมฺปิ สมถานํ. ยสฺมาติ เยน การเณน น สกฺกาติ สมฺพนฺโธ. ปตฺตวฏฺฏีนํ นานากรณนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ สมฺมุขาวินยสติวินยานํ นานากรณนฺติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ยสฺมา กทลิกฺขนฺเธ ปตฺตวฏฺฏีนํ นานากรณํ วินิพฺภุชฺชิตฺวา ทสฺเสตุํ น สกฺกา วิย เตสํ นานากรณํ วินิพฺภุชฺชิตฺวา ทสฺเสตุํ น สกฺกาติ. เตนาติ การเณน. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิสฺสชฺชเนสุ.
สตฺตสมถนิทานวณฺณนา
๓๕๒. อสฺสาติ ¶ สมฺมุขาวินยสฺส. ตตฺถาติ ‘‘นิทานนิทาโน’’ติ ปาเ. อิทนฺติ สมฺมุขาจตุกฺกํ. ลทฺธุปวาโทติ ลทฺโธ ปเรสํ อุปวาโท เยนาติ ลทฺธุปวาโท, ขีณาสโว. ยสฺส จาติ ยสฺส จ สนฺติเกติ สมฺพนฺโธ. อุภินฺนนฺติ เทสกปฏิคฺคาหกานํ ทฺวินฺนํ.
๓๕๓. นนุ ปุจฺฉายํ ‘‘สตฺตนฺนํ สมถาน’’นฺติ วุตฺตํ, กสฺมา ปน วิสฺสชฺชนายํ สมฺมุขาวินยสฺส สมุฏฺานํ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. ตตฺถ กิฺจาปิ วุตฺตนฺติ โยชนา. เอตฺถ กิฺจาปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ปนสทฺโท ครหตฺโถ. ตถา วุตฺตมฺปีติ โยชนา. กมฺมสงฺคหาภาเวนาติ กมฺเม สงฺคหสฺส อภาเวน. ตตฺถาติ ตสฺมึ ‘‘กมฺมสฺส กิริยา’’ติอาทิปาเ. กมฺมํ กรียติ อิมายาติ กิริยา, ตฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘กมฺมสฺส กิริยาติ ตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ. กริยเต ปิยเต กรณํ. สยํ อุปคมิยเต อุปคมนํ. อชฺเฌสเนน ปรํ อุปคมาปิยเต อชฺฌุปคมนํ. อธิวาสิยเต อธิวาสนา. อปฺปฏิกฺโกสิยเต อปฏิกฺโกสนา. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กรณนฺติ ตสฺสาเยวา’’ติอาทิ. เอตนฺติ กมฺมํ. เมติ มยฺหํ. ขมุธาตุปโยเค สมฺปทานตฺเถ ¶ สมฺปทานวจนํ. อถ วา เมติ มยา. กตฺวตฺเถ กรณวจนํ, สามิวจนํ วา. ขมตีติ กตฺตุรูปสทิสํ กมฺมรูปํ. รูปฺหิ กตฺตุรูปสทิสํ กมฺมรูปํ ‘‘ขมติ สงฺฆสฺสา’’ติอาทีสุ (มหาว. ๑๒๗) วิย. กมฺมรูปสทิสํ กตฺตุรูปํ ‘‘อุปาสโก สีลํ สมาทิยตี’’ติอาทีสุ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓) วิย. เอตฺถ กมฺมตฺเถ ปวตฺโต ยปจฺจโย โลโปติ ทฏฺพฺพํ.
สตฺตสมถนานาตฺถาทิวณฺณนา
๓๕๔. มาตาปุตฺตาทีนํ อยํ วิวาโทติ โยชนา. ‘‘วิรุทฺธวาทตฺตา’’ติ อิมินา วทนํ วาโท, วิรุทฺโธ วาโท วิวาโทติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. อธิกรณียตายาติ วูปสมิตตาย. อิมินา อธิกริยติ สมเถหิ วูปสมิยตีติ อธิกรณนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อธิกรณเภเทสุ.
อิติ อธิกรณเภทวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
ทุติยคาถาสงฺคณิกํ
โจทนาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา
๓๕๙. ทุติยคาถาสงฺคณิยํ ¶ โจทนา นาม กึ ทสฺเสตฺวา โจทนาติ อาห ‘‘วตฺถฺุจ อาปตฺติฺจ ทสฺเสตฺวา โจทนา’’ติ. โทสํ สราเปตีติ โทสสารณา. สงฺฆสนฺนิปาโตติ สงฺฆสฺส สนฺนิปตนํ. อิมินา สงฺโฆติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลปํ ทสฺเสติ. มติกมฺมนฺติ เอตฺถ มติสทฺโท อิจฺฉตฺโถติ อาห ‘‘วุจฺจติ มนฺตคฺคหณ’’นฺติ. ตนฺติ มติกมฺมํ.
‘‘เตน จุทิตกปุคฺคเลนา’’ติ ปทํ ‘‘สารณตฺถายา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. ตสฺส ปุคฺคลสฺสาติ ตสฺส จุทิตกสฺส ปุคฺคลสฺส, อิมินา ‘‘นิคฺคหตฺถายา’’ติ ปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อธิกรณวินิจฺฉยฏฺาเน. ปริคฺคหณตฺถายาติ ปริ วีมํสิตฺวา คหณตฺถาย. ธมฺมา-ธมฺมนฺติ ¶ ภูตาภูตํ. ‘‘วินิจฺฉยสนฺนิฏฺาปนตฺถ’’นฺติ อิมินา ปาฬิยํ ปาเสสํ ทสฺเสติ.
มา โข ปฏิฆนฺติ เอตฺถ ปฏิฆสทฺโท โกปปริยาโยติ อาห ‘‘โกปํ มา ชนยี’’ติ. ‘‘จุทิตเก วา โจทเก วา’’ติ อิมินา ‘‘สงฺเฆ’’ติ อาธารํ ปฏิกฺขิปติ. สเจ อนุวิชฺชโก ตุวนฺติ เอตฺถ อนุวิชฺชกสทฺโท วินยธรปริยาโยติ อาห ‘‘วินยธโร’’ติ. วินยธโร หิ ยสฺมา โจทกจุทิตกานํ วจนํ อนุมินิตฺวา วตฺถุอาปตฺตาทิวเสน วิทติ, ตสฺมา อนุวิชฺชโกติ วุจฺจติ.
วิรุทฺธํ คาหํ สํวตฺเตตีติ วิคฺคาหิกํ. ‘‘น ตฺว’’นฺติอาทินา ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ยายาติ กถาย. สุตฺตาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตํ นามา’’ติอาทิ.
อนุยฺุชนวตฺตนฺติ อนุยฺุชนสฺส, อนุยฺุชเน วา วตฺตํ. กุสเลน พุทฺธิมตาติ เอตฺถ กุสลสทฺโท เฉกปริยาโย, พุทฺธิมนฺตุสทฺโท ปณฺฑิตปริยาโยติ อาห ‘‘เฉเกน ปณฺฑิเตนา’’ติ. ‘‘าณปารมิปฺปตฺเตนา’’ติ อิมินา พุทฺธิมตาติ เอตฺถ น เกวลํ าณสามฺํ, อถ โข สพฺพฺุตฺาณนฺติ ทสฺเสติ. อยนฺติ เอโส ยถาวุตฺโต อตฺโถ. อยํ ปนาติ เอโส วกฺขมาโน ปน. เอตฺถาติ อิมาสุ คาถาสุ. สเจ ตฺวํ อนุวิชฺชโก โหสีติ โยชนา. ยํ ปน อนุโยควตฺตํ กตํ สุปฺตฺตํ สพฺพสิกฺขาปทานํ อนุโลมนฺติ โยชนา. ตนฺติ อนุโยควตฺตํ. อิตีติ อยํ สาธิปฺปายสงฺเขปวณฺณนา. อตฺตโนติ อนุวิชฺชกสฺส. สมฺปราเยติ ปรโลเก. โยติ อนุวิชฺชโก. ตนฺติ อนุโยควตฺตํ ¶ . คตินฺติ สุคตึ. หิตนฺติ โจทกจุทิตกานํ หิตํ. คเวสนฺโตติ าเณน เอสนฺโต. อิมินา หิตํ เอสนฺโตติ หิเตสีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เมตฺตฺจาติ อปฺปนาปตฺตํ เมตฺตฺจ. เมตฺตาปุพฺพภาคฺจาติ อปฺปนาเมตฺตาย ปุพฺพภาเค ปวตฺตํ ปริกมฺมอุปจารเมตฺตฺจ. ตว ภาเร สงฺเฆน กเต เอวาติ โยชนา.
โยติ อนุวิชฺชโก. เอเตสนฺติ โจทกจุทิตกานํ. ‘‘ภาสิต’’นฺติ อิมินา โวหารสทฺโท ภาสิตปริยาโยติ ทสฺเสติ. ตนฺติ สหสา โวหารํ.
อนุสนฺธิตนฺติ ¶ เอตฺถ วินิจฺฉยานุสนฺธึ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘กถานุสนฺธิ วุจฺจตี’’ติ. กถาย อนุรูปํ สนฺทหนํ กถานุสนฺธิ. ปฏิฺานุสนฺธิเตนาติ เอตฺถ ปฏิฺาสทฺทอนุสนฺธิสทฺทานํ ตุลฺยาธิกรณโต อฺํ ภินฺนาธิกรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถวา’’ติอาทิ. ลชฺชึ ปุคฺคลนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ คาถายํ. วตฺตานุสนฺธินาติ อาจารสงฺขาเตน วตฺเตน อนุสนฺธินา อสฺส อลชฺชีสฺส วตฺเตน สทฺธึ ยา ปฏิฺา สนฺธิยตีติ โยชนา.
ชานนฺโต อาปชฺชตีติ ชานนฺโต หุตฺวา อาปชฺชติ. อิมินา สฺจิจฺจาติ ปทสฺส สฺเจเตตฺวาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. วีติกฺกมเจตนาย สทฺธึ เจเตตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘น เทเสติ น วุฏฺาตี’’ติ อิมินา ปริคูหตีติ เอตฺถ ปริคูหนํ นาม อตฺถโต น เทสนํ น วุฏฺานนฺติ ทสฺเสติ.
ยนฺติ ‘‘สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ วจนํ. ตุมฺเหหีติ ปริหารการเกหิ. สจฺจนฺติ ตถํ อวิตถํ. อหมฺปีติ โจทโกปิ. ปิสทฺเทน ปริหารกํ สมฺปิณฺเฑติ. นนฺติ ‘‘สฺจิจฺจา’’ติอาทิวจนํ. ตนฺติ ตุวํ, ตฺวํ วา.
ปุพฺพาปรนฺติ เอตฺถ ปุพฺเพ กเถตพฺพํ ปุพฺพํ, อปรมฺหิ กเถตพฺพํ อปรํ, ปุพฺพฺจ อปรฺจ ปุพฺพาปรนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุเร’’ติอาทิ. ‘‘ตสฺมึ ปุพฺพาปเร’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ปุพฺพปรสฺสาติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ สามิวจนนฺติ ทสฺเสติ.
ทฺวีหีติ ¶ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวเสน ทฺวีหิ. ปฺจหีติ ถุลฺลจฺจยาทิวเสน ปฺจหิ. มิจฺฉาทิฏฺิยาติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ธ. ส. ๑๒๒๑) ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺิยา. อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิยาติ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๓๑; ม. นิ. ๑.๒๖๙) ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิยา. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ทุติยคาถาสงฺคณิเกสุ.
อิติ ทุติยคาถาสงฺคณิกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
โจทนากณฺฑํ
อนุวิชฺชกกิจฺจวณฺณนา
๓๖๐-๑. อิทานิ ¶ อารทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. เอโก ภิกฺขุ เอเกน มาตุคาเมนาติ โยชนา. โสติ ปสฺสนฺโต ภิกฺขุ. ตนฺติ นิกฺขมนฺตํ ปวิสนฺตํ วา ภิกฺขุํ. อิตโรติ จุทิตโก. ตสฺสาติ โจทกสฺส. น อุเปตีติ น อุปคจฺฉติ. น ปฏิชานาตีติ น ปฏิสฺสวํ กโรติ. เอตฺถาติ มาตุคาเมน นิกฺขมนฺตปวิสนฺตฏฺาเน. ยนฺติ กมฺมํ. เตนาติ โจทเกน. ตสฺสาติ โจทกสฺส วจเนนาติ สมฺพนฺโธ. อิตโรติ จุทิตโก. อสุทฺธปริสงฺกิโตติ อสุทฺธาย อฏฺาเน อุปฺปนฺนาย ปริสงฺกาย ปริสงฺกิโต. ตทตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อมูลกปริสงฺกิโต’’ติ อิมินา. ตสฺส ปุคฺคลสฺสาติ จุทิตกสฺส ปฏิฺายาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อนุวิชฺชกกิจฺเจสุ.
อิติ อนุวิชฺชกกิจฺจวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
โจทกปุจฺฉาวิสฺสชฺชนา
๓๖๒-๓. สจฺเจ จ อกุปฺเป จาติ ปธานํ สมฺพนฺธฏฺานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปติฏฺาตพฺพ’’นฺติ. ‘‘ย’’นฺติอาทินา สจฺเจ ปติฏฺาตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. ยนฺติ กมฺมํ. ‘‘น จา’’ติอาทินา อกุปฺเป ปติฏฺาตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. โอติณฺณฺจาติ วินิจฺฉยํ โอติณฺณฺจ. ‘‘วจน’’นฺติ อิมินา โอติณฺณาโนติณฺณสรูปํ ทสฺเสติ. ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. ‘‘โอติณฺณาโนติณฺณํ ¶ ชานิตพฺพ’’นฺติ วจเนติ หิ อตฺโถ. โจทกสฺส ปมาณนฺติ ‘‘ธมฺโม’’ติ วา ‘‘อธมฺโม’’ติ วา ‘‘พาโล’’ติ วา ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วา โจทกสฺส ปมาณํ. จุทิตกสฺส ปมาณนฺติ ธมฺมจุทิตโก นุ โข, โนติ จุทิตกสฺส ปมาณํ. อนุวิชฺชกสฺส ปมาณนฺติ สกฺกา นุ โข วินิจฺฉิตุํ, โนติ อนุวิชฺชกสฺส ปมาณํ. อนุวิชฺชโก วตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เยน ธมฺเมนาติอาทีสุ ธมฺมาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถู’’ติอาทิ. เอเตน ธมฺเมน จ เอเตน วินเยน จ เอเตน สตฺถุสาสเนน จาติ โยชนา. ตสฺมา อนุวิชฺชเกน วูปสเมตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อนุวิชฺชกสฺส ปฏิปชฺชิตพฺพฏฺาเน.
อวฺนฺติ ¶ อวชานนํ. อิเมติ เถรา. ‘‘ขตตฺตา’’ติ อิมินา อตฺตนาว อตฺตา ขฺตีติ ขโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อุปหนิยนฺตีติ อุปหตานิ, อุปหตานิ อินฺทฺริยานิ อเนนาติ อุปหตินฺทฺริโย. ‘‘ปฺาย อภาวโต’’ติ อิมินา ทุมฺเมโธติ เอตฺถ ทุสทฺโท อภาวตฺโถ, เมธาสทฺโท ปฺาปริยาโยติ ทสฺเสติ. นตฺถิ เมธา เอตสฺสาติ ทุมฺเมโธติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํ. ขโต…เป… ทุมฺเมโธ โส อนุวิชฺชโก อุปคจฺฉตีติ โยชนา. ตสฺมาติ ยสฺมา อุปคจฺฉติ, ตสฺมา วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ปาสฺส, คาถาย วา. วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จุทิตกโจทเกสุ หี’’ติอาทิ. อุโภเปเตติ อุโภปิ เอเต อามิสปุคฺคลนิสฺสเย. ธมฺโมติ สาสนธมฺโม. อิตีติ อยมตฺโถ.
อุปกณฺณกํ ชปฺปตีติ เอตฺถ กณฺณสฺส สมีปํ อุปกณฺณํ, ตเทว อุปกณฺณกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ กเถหี’’ติอาทิ. ‘‘กณฺณมูเล’’ติ อิมินา อุปกณฺณกนฺติ เอตฺถ อุปสทฺทสฺส สมีปตฺถํ ทสฺเสติ. มนฺเตตีติ กเถติ. อิมินา ชปฺปธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสติ. ชิมฺหํ เปกฺขตีติ เอตฺถ ชิมฺหสทฺโท กุฏิลวาจโก, กุฏิลํ นาม อตฺถโต อิธ โทโสติ อาห ‘‘โทสเมวา’’ติ.
กถานุสนฺธีติ จุทิตกอนุวิชฺชกานํ กถาย อนุสนฺธิ. วินิจฺฉยานุสนฺธีติ อนุวิชฺชเกน กตสฺส อาปตฺตานาปตฺติวินิจฺฉยสฺส อนุสนฺธิ. สพฺพตฺถาติ โจทนากณฺเฑ.
อิติ โจทนากณฺฑวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
จูฬสงฺคามํ
อนุวิชฺชกสฺส ปฏิปตฺติวณฺณนา
๓๖๕. จูฬสงฺคาเม ¶ สมาคมนํ สงฺคาโม, สมาคเมนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺคาโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺคาโม วุจฺจติ…เป… สงฺฆสนฺนิปาโต’’ติ. สนฺนิปตนํ สนฺนิปาโต, สนฺนิปตนฺติ ¶ เอตฺถ เทเสติ วา สนฺนิปาโต, สงฺฆสฺส สนฺนิปาโต สงฺฆสนฺนิปาโต. สงฺคาม ยุทฺเธติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ มการนฺตธาตุ) วุตฺตํ. ตตฺถ ยุทฺธํ นาม อตฺถโต อธิกรณวินิจฺฉโยติ คเหตพฺพํ. ตทตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตตฺร หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺราติ ตสฺมึ สงฺคาเม, สโมสรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อตฺตปจฺจตฺถิกาติ อตฺตโน ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺติ. อุทฺธมฺมนฺติ ธมฺมโต วิโยคํ. ทีเปนฺตา หุตฺวาติ โยชนา. เก วิยาติ อาห ‘‘วชฺชิปุตฺตกา วิยา’’ติ. โส ภิกฺขุ ปวตฺเตตีติ สมฺพนฺโธ. ลทฺธินฺติ อุทฺธมฺมาทิวาทํ. ตตฺถาติ สงฺคาเม. อวจรตีติ โอคาเหตฺวา จาเรติ ปวตฺเตติ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา วินิจฺฉยํ ปวตฺเตตี’’ติ. เอตฺถ ‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา’’ติ อิมินา อวตฺยูปสคฺคสฺส โอคาหตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘วินิจฺฉยํ ปวตฺเตตี’’ติ อิมินา จรธาตุสฺส การิตนฺโตคธตฺตา สหการิตกมฺเมน ปวตฺตนตฺถํ ทสฺเสติ. อิมินา สงฺคาเม อวจรตีติ สงฺคามาวจโรติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. โก วิยาติ อาห ‘‘ยสตฺเถโร วิยา’’ติ. มานทฺธชนฺติ เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺานมานสงฺขาตํ ธชํ. รโชหรณสเมนาติ เอตฺถ รชํ หรติ อปเนติ อเนนาติ รโชหรณํ, ปาทปฺุชนํ, เตน สเมนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทปฺุชนสเมนา’’ติ. ปาทํ ปฺุชติ โสเธติ อเนนาติ ปาทปฺุชนํ, เตน สโม ปาทปฺุชนสโม, เตน. สมาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. รโชหรณสฺส เนว ราโค โหตีติ สมฺพนฺโธ. ยถาปติรูปนฺติ ปติรูปสฺส อนุโลมํ, ปติรูปานติกฺกนฺตนฺติ อตฺโถ. อกเถนฺเตน นิสีทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. สามํ วา ธมฺโมติ เอตฺถ ธมฺโม นาม โกติ อาห ‘‘กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตา วา’’ติอาทิ. รูปารูปปริจฺเฉโท จ สมถาจาโร จ วิปสฺสานาจาโร จ านวตฺตฺจ นิสชฺชวตฺตฺจ, อาทิสทฺเทน จงฺกมวตฺตาทีนิ สงฺคณฺหาติ. จุทฺทสมหาวตฺตาทีนํ ‘‘กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตา’’ติ ปเทน คหิตตฺตา วตฺตสทฺเทน านวตฺตาทีนิ เอว คเหตพฺพานิ, อาทิสทฺเทน จงฺกมวตฺตาทีนิ คเหตพฺพานิ. ปโร วา อชฺเฌสิตพฺโพติ โยวา โส วา โกจิ อชฺเฌสิตพฺโพติ อาห ‘‘โย’’ติอาทิ. อิมินา ¶ น โย วา โส วา โกจิ อชฺเฌสิตพฺโพ, สมตฺโถเยว ปน อชฺเฌสิตพฺโพติ วา ทสฺเสติ. ‘‘อาวุโส’’ติอาทินา วตฺตพฺพาการํ ทสฺเสติ. อริโย ¶ วา ตุณฺหีภาโวติ เอตฺถ น เกวลํ กเถตุํ อสมตฺถวเสน ตุณฺหีภาโว, กมฺมฏฺานมนสิการวเสน ปนาติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานมนสิการวเสน ตุณฺหีภาโว’’ติ. อริยานํ เอโส อริโย, ตุณฺหีภาโว. ‘‘นาวชานิตพฺโพ’’ติ อิมินา นาติมฺิตพฺโพติ ปทสฺส อติกฺกมฺม น มฺิตพฺโพติ ทสฺเสติ.
อุปชฺฌาโยติ โจทกจุทิตกานํ อุปชฺฌาโย. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘น อาจริโย ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติอาทิปเทสุ. กุลเมว ชาตินามโคตฺตวเสน อยนฺติ อปทิสิยตีติ กุลปเทโส. อตฺรสฺสาติ เอตฺถ อตฺร อสฺสาติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา อตฺรสทฺโท ปุคฺคลวิสโย, อสฺสสทฺโท อาขฺยาติโกติ อาห ‘‘อตฺร ปุคฺคเล’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ภเวยฺยา’’ติ อิมินา อสฺสสทฺทสฺส สพฺพนามตฺตฺจ ‘‘ภวตี’’ติ วตฺตมานิกภาวฺจ ปฏิกฺขิปติ. ปริสานุวิธายเกนาติ ปริสาย อนุมตํ กโรนฺเตน. อิมินา โน ปริสกปฺปิเกนาติ เอตฺถ กปฺปสทฺโท วิฌตฺโถติ ทสฺเสติ. ยนฺติ วจนํ. น หตฺถมุทฺทาติ มุทนฺติ เอตายาติ มุทฺทา, สกฺขรมงฺคุลิยํ หตฺถสฺส มุทฺทา อวยวิอวยววเสน สมฺพนฺธตฺตาติ หตฺถมุทฺทา. ตสฺสา วิกาโร ‘‘หตฺถมุทฺทา’’ติ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘หตฺถวิกาโร’’ติ.
‘‘อตฺถํ อนุวิธิยนฺเตนา’’ติ เอตฺถ อตฺถนฺติ วินิจฺฉยตฺถํ. อนุวิธิยนฺเตนาติ สลฺลกฺเขนฺเตน. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินิจฺฉยปฏิเวธเมว สลฺลกฺเขนฺเตนา’’ติ. สนฺนิปาตมณฺฑเลติ สนฺนิปาตาย ปริสาย สมูเห, สนฺนิปาตมณฺฑลสฺส มชฺเฌติ อตฺโถ. น วีติหาตพฺพนฺติ เอตฺถ วีติหรณํ นาม อตฺถโต หาปนนฺติ อาห ‘‘น วินิจฺฉโย หาเปตพฺโพ’’ติ. ทุรุตฺตวาจนฺติ โจทกจุทิตกานํ ทุรุตฺตวาจํ. หิตปริสกินาติ เอตฺถ หิตํ ปริ เอสตีติ หิตปริสโก, กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ, โส เอตสฺสตฺถีติ หิตปริสกี, ปุคฺคโล, เตน หิตปริสกินา. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หิเตสินา หิตคเวสินา’’ติ ¶ . กรุณาติ อปฺปนาปตฺตา กรุณา. กรุณาปุพฺพภาโคติ อปฺปนาปตฺตาย กรุณาย ปุพฺพภาเค ปวตฺตา ปริกมฺมอุปจารกรุณา. ปททฺวเยปีติ ‘‘หิตานุกมฺปินา การุณิเกน ภวิตพฺพํ. หิตปริสกินา อสมฺผปฺปลาปินา ภวิตพฺพ’’นฺติ ปททฺวเยปิ. อยํ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘อสุนฺทรวจน’’นฺติ อิมินา อสุรุตฺตนฺติ เอตฺถ สุนฺทรํ อุตฺตํ สุรุตฺตํ, น สุรุตฺตํ อสุรุตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปริคฺคเหตพฺโพติ ปริวีมํสิตฺวา คเหตพฺโพ.
ตสฺสาติ อธมฺมโจทกสฺส. อโนสฏํ วตฺถุนฺติ เอตฺถ ‘‘โจทกจุทิตเกหิ วุตฺต’’นฺติ ปทํ อธิการวเสน เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ อโนสฏนฺติ วินิจฺฉยํ อโนสฏนฺติ อตฺโถ. กึ ปคฺคณฺหิตพฺโพติ ¶ อาห ‘‘นนุ ตฺว’’นฺติอาทิ. อนุโยควตฺตนฺติ ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา (จูฬว. ๓๙๙; ปริ. ๓๖๒, ๔๓๗) วุตฺตํ, ‘‘สจฺเจ จ อกุปฺเป จา’’ติ (จูฬว. ๔๐๑) จ วุตฺตํ อนุยฺุชนวตฺตํ. ตฺหิ ยสฺมา อเนน วตฺเตน โจทโก จุทิตกํ, จุทิตโก วา โจทกํ อนุยฺุชติ, โจทเกน จุทิตโก, จุทิตเกน วา โจทโก อนุยฺุชิยติ, ตสฺมา อนุโยควตฺตนฺติ วุจฺจติ. กถาเปตฺวาติ โจทกจุทิตเกเหว กถาเปตฺวา. ตสฺสาติ โจทกสฺส วา จุทิตกสฺส วา, สารชฺชนฺติ ภยํ. เตติ ตว. วตฺวาปีติ มุเขน วตฺวาปิ. ปิสทฺเทน กายวิการํ ทสฺเสตฺวาปีติ สมฺปิณฺเฑติ. ‘‘อนุโยควตฺต’’นฺติ ธาตุกมฺมํ, ‘‘โส ภิกฺขู’’ติ การิตกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํ, ตํ กมฺมํ ตพฺพปจฺจโย วทติ. อสุจิ วิภาเวตพฺโพติ เอตฺถ นตฺถิ สุจิ สีลเมตสฺสาติ อสุจีติ วุตฺเต อลชฺชีติ อาห ‘‘อลชฺชิ’’นฺติ. อุชุ สีลวา กายวงฺกาทิรหิโต โหตีติ โยชนา. เอตฺถ จ กายวงฺกาทิรหิโต โหตีติ อิมินา อุชุโน การณํ ทสฺเสติ. กายวงฺกาทิรหิตตฺตา อุชุ โหตีติ อธิปฺปาโย. โสติ ภิกฺขุ. มทฺทเวเนวาติ มุทุภาเวเนว. อุปจริตพฺโพติ กเถตพฺโพ. อิมินา อุชุมทฺทเวนาติ ปทสฺส สมฺพนฺธฏฺานํ ปาเสสํ ทสฺเสติ. โยติ ภิกฺขุ. อยเมวาติ เอวสทฺเทน น ธมฺมครุโก, ปุคฺคลครุโก, ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จ น มชฺฌตฺโตติ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสติ.
๓๖๖. เตน ¶ จ ปน อนุวิชฺชเกนาติ โยชนา. สุตฺตาทีสูติ อาทิสทฺเทน วินยอนุโลม ปฺตฺตอนุโลมิกานิ สงฺคเหตพฺพานิ. สุตฺตํ สํสนฺทนตฺถาย โหตีติ โยชนา. เกสํ สํสนฺทนตฺถายาติ อาห ‘‘อาปตฺตานาปตฺตีนํ สํสนฺทนตฺถ’’นฺติ. โอปมฺมํ อตฺถทสฺสนตฺถาย โหตีติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ปจฺเจกฏฺายิโน อวิสํวาทกฏฺายิโนติ เอตฺถ ปจฺเจกสฺมึ ติฏฺนฺติ สีเลนาติ ปจฺเจกฏฺายิโน, อวิสํวาทเก ติฏฺนฺติ สีเลนาติ อวิสํวาทกฏฺายิโนติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิสฺส…เป… ิตา’’ติ. ‘‘อิสฺสริยาธิปจฺจเชฏฺกฏฺาเน’’ติ อิมินา ปจฺเจกสรูปํ ทสฺเสติ. เตติ สงฺเฆน อนุมตา ปุคฺคลา.
กิมตฺถํ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. อิทานิ ทสฺเสตุํ อาหาติ สมฺพนฺโธ. เย มนฺทา มนฺทพุทฺธิโน หุตฺวา เอวํ วเทยฺยุนฺติ โยชนา. อถ วา มนฺทา มนฺทพุทฺธิโน เย ปุคฺคลา เอวํ วเทยฺยุนฺติ โยชนา. สกลาปิ วินยปฺตฺติ อุปนิสฺสโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ‘‘สํวรตฺถายา’’ติอาทีสุ ‘‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายา’’ติปริโยสาเนสุ เตรสวากฺเยสุ ‘‘อุปนิสฺสโย โหตี’’ติ ปาเสโส อชฺฌาหริตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘ปจฺจโย’’ติ อิมินา ‘‘อุปนิสฺสโย’’ติ ปทสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโยติ ¶ อตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ทฺวาทสวากฺเยสุ. วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ อปิจ วิเสสํ วกฺขามีติ โยชนา. เอตฺถาติ ‘‘อวิปฺปฏิสารตฺถายา’’ติอาทีสุ. ตนฺติ สุขํ. ตรุณวิปสฺสนา นาม กสฺส อธิวจนนฺติ อาห ‘‘อุทยพฺพยาณสฺเสตมธิวจน’’นฺติ. นนุ ‘‘วิราโค’’ติ เอตฺถ จตุพฺพิธสฺส อริยมคฺคสฺส คหิตตฺตา ‘‘วิมุตฺตี’’ติ เอตฺถาปิ จตุพฺพิธํ ผลํ คเหตพฺพํ, กสฺมา ปน ‘‘วิมุตฺตีติ อรหตฺตผล’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จตุพฺพิโธปิ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อปจฺจยปรินิพฺพานตฺถายาติ อสงฺขตปรินิพฺพานตฺถาย. นตฺเถตฺถ หิ ปรินิพฺพาเน โกจิ ปจฺจโย, ตสฺมา อปจฺจยปรินิพฺพานนฺติ วุจฺจติ. ตนฺติ วิมุตฺติาณทสฺสนํ. ตสฺมึอนุปฺปตฺเตติ ตสฺมึ วิมุตฺติาณทสฺสเน ¶ อนุกฺกเมน ปตฺเต. อวสฺสนฺติ ธุวํ เอกนฺเตนาติ อตฺโถ. เอตทตฺถาติ เอโส อนุปาทา ปรินิพฺพานสงฺขาโต อตฺโถ ปโยชนํ อิมิสฺสา กถายาติ เอตทตฺถา. กถาติ อตฺถสฺส กถา. มนฺตนาติ ธมฺมสฺส มนฺตนา. เอตทตฺถา อุปนิสาติ เอตฺถ อุปนิสาสทฺโท ปจฺจยวาจโกติ อาห ‘‘ปรํปรปจฺจยตาปี’’ติ. ปรํปรปจฺจโย หิ ยสฺมา เอตฺถ ปรํปรผลํ อุปคนฺตฺวา นิสีทติ, ตสฺมา อุปนิสาติ วุจฺจติ. ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิกา อยํ ปรํปรปจฺจยตาปีติ โยชนา. โสตาวธานนฺติ โอคาเหตฺวา ธิยเต ปิยเต อวธานํ, โสตสฺส อวธานํ โสตาวธานํ. อิมํ กถนฺติ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทึ อิมํ กถํ. ยํ าณํ อุปฺปชฺชติ, ตมฺปิ เอตทตฺถนฺติ โยชนา. ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ยทิท’’นฺติ นิปาโต ‘‘วิโมกฺโข’’ติ ปทมเปกฺขิตฺวา โย อยนฺติ อตฺถํ วทติ. อนุปาทาติ เอตฺถ ‘‘สยํ อภิฺา’’ติอาทีสุ (มหาว. ๑๑) วิย ยการโลโป โหติ, ตสฺส ปทสฺส กรณํ ปน ‘‘จตูหิ อุปาทาเนหี’’ติ เวทิตพฺพํ. อิติ อิม มตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย อยํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา’’ติ. เอตฺถ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตสฺส อรหตฺตผลสงฺขาโต โย อยํ วิโมกฺโข อตฺถิ, โสปิ เอตทตฺถาย โหตีติ โยชนา. ‘‘อรหตฺตผลสงฺขาโต’’ติ อิมินา ‘‘วิโมกฺโข’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อรหตฺตผลฺหิ ยสฺมา วิรุทฺเธหิ, วิเสเสน วา สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจิตฺถ, ตสฺมา วิโมกฺโขติ วุจฺจติ. ‘‘อปจฺจยปรินิพฺพานตฺถาย เอวา’’ติ อิมินา เอตทตฺถายาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
๓๖๗. วตฺถุํ…เป… น ชานาตีติ เอตฺถาติ โยชนา กาตพฺพา. ตสฺมาติ ยสฺมา สมฺพนฺโธ, ตสฺมา. เอตฺถาติ อิมาสุ คาถาสุ. สเมน จาติ เอตฺถ ‘‘สเมนา’’ติ ปทํ ‘‘อฺาเณนา’’ติ อตฺถสฺส วาจกํ รูฬฺหีปทนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตเนว ปุพฺพาปรํ อชานนสฺส สเมน อฺาเณนา’’ติ. ปาฬิยํ เกน การเณน กตากตํ น ชานาตีติ อาห ‘‘สเมนา’’ติ. สเมน ปุพฺพาปรสฺส อฺาเณน กตากตํ น ¶ ชานาตีติ อตฺโถ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ ¶ . ยํ ปเนตํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ‘‘ตตฺถา’’ติ จ ‘‘อาการอโกวิโท’’ติ จ อาธาราเธยฺยานมเภโท โหติ, ตสฺมา อวยวี อาธาโร, อวยโว อาเธยฺโยติ ทฏฺพฺพํ. อาการสทฺโท อิงฺคิตตฺโถติ อาห ‘‘การณาการเณ’’ติ. การณอการณสงฺขาเต อิงฺคิเตติ อตฺโถ. อาการสฺสาติ ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ. อาการสฺมินฺติ หิ อตฺโถ.
ตเถวาติ ยถา วตฺถุอาทีนิ น ชานาติ, ตเถว. อิตีติ เอวํ. ยฺวายนฺติ โย อยํ ภิกฺขุ. ‘‘ภเยนา’’ติ อิมินา ภยาติ เอตฺถ การณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติ. ภยา ภเยน คจฺฉตีติ โยชนา. เอเสว นโย สมฺโมเหน โมหา คจฺฉตีติ เอตฺถาปิ. ฉนฺทาติ ฉนฺเทน. โทสาติ โทเสน. อตฺตนา าตุํ อสมตฺถตาย น สฺตฺติยา กุสโลติ อาห ‘‘ปรํ สฺาเปตุํ อสมตฺถตายา’’ติ. กสฺมา นิชฺฌตฺติยา จ อโกวิโทติ อาห ‘‘การณา…เป… ตายา’’ติ. ‘‘ปริสาย ลทฺธตฺตา’’ติ อิมินา ลทฺโธ ปริสสงฺขาโต ปกฺโข เยนาติ ลทฺธปกฺโขติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สเจ ตาทิสโก ภิกฺขุ โหติ, โส ภิกฺขุ ‘‘อปฏิกฺโข’’ติ วุจฺจตีติ โยชนา. เอเสว นโย เหฏฺาปิ. ‘‘น ปฏิกฺขิตพฺโพ’’ติ อิมินา ปฏิมุขํ น อิกฺขิตพฺโพติ อปฏิกฺโขติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘น โอโลเกตพฺโพ’’ติ อิมินา อิกฺขธาตุยา ทสฺสนตฺถํ ทสฺเสติ.
อิติ จูฬสงฺคามวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
มหาสงฺคามํ
โวหรนฺเตน ชานิตพฺพาทิวณฺณนา
๓๖๘-๗๔. มหาสงฺคาเม เอเตเนว นเยน เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วตฺถุสงฺกมนาการํ ทสฺเสตฺวา อวชานนปฏิชานนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ. โย ปน วทตีติ สมฺพนฺโธ. เอเสวาติ เอโส เอว, อวชานนปฏิชานนภิกฺขูติ อตฺโถ.
๓๗๕. นีลาทิวณฺณาวณฺณวเสนาติ นีลาทิวณฺณวเสน จ อาโรคฺยตฺถาทิอวณฺณวเสน จ. สฺจริตฺตํ ¶ ยสฺมา อเนน สิกฺขาปเทน ธนํ อนุปทียติ, ตสฺมา ธนมนุปฺปทานนฺติ วุจฺจติ. ปุพฺพปโยโคติ ปุพฺเพ ปยุชฺชิตพฺโพ.
อคติอคนฺตพฺพวณฺณนา
๓๗๙. พหุชนอหิตาย ปฏิปนฺโน โหตีติ ปาฬึ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘วินยธเรน หี’’ติอาทิ. ตตฺถ วินยธเรนาติ อนุวิชฺชเกน, วินิจฺฉิเตติ สมฺพนฺโธ. โอวาทูปชีวินิโยติ ภิกฺขูนํ โอวาทํ อุปนิสฺสาย ชีวินิโย. อุปาสกาปีติ รตนตฺตยํ ปฏิสฺสรณนฺติ อุปาสกาปิ. ทายกาปีติ ภิกฺขูนํ ปจฺจยทายกาปิ. เตสนฺติ อุปาสกาทีนํ. ตเถวาติ ยถา อุปาสกาทโย ทฺวิธา ภิชฺชนฺติ, ตเถว. ตโตติ อารกฺขเทวตาหิ ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ทฺวิธาการเณน.
๓๘๒. คหนนิสฺสิโตติ เอตฺถ คหนสทฺโท ทิฏฺิปริยาโยติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิอนฺตคฺคาหิกทิฏฺิสงฺขาตํ คหน’’นฺติ.
๓๙๓. ตสฺส อวชานนฺโตติ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘วจน’’นฺติ ปาเสเสน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตสฺส วจน’’นฺติ. ตสฺสาติ นวกสฺส. ตนฺติ นวกํ.
๓๙๔. ‘‘ยํอตฺถายา’’ติ เอโส สทฺโท สมาโสติ อาห ‘‘ยทตฺถายา’’ติ. ‘‘ตํ อตฺถ’’นฺติ เอโส สทฺโท ลิงฺควิปลฺลาโสติ อาห ‘‘โส อตฺโถ’’ติ. อตฺถสทฺโท หิ ปุลฺลิงฺโค, ปาฬิยํ น ปริหาเปตพฺพนฺติ เอตฺถาปิ ลิงฺควิปลฺลาโส เวทิตพฺโพ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ มหาสงฺคาเม.
อิติ มหาสงฺคามวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
กถินเภทํ
กถินอตฺถตาทิวณฺณนา
๔๐๓. กถิเน ¶ ¶ ขนฺธเกติ กถินกฺขนฺธเก. ปุพฺเพติ กถินกฺขนฺธเก.
๔๐๔. ปโยคสฺสาติ เอตฺถ ปโยโค นาม โกติ อาห ‘‘จีวรโธวนาทิโน’’ติอาทิ. เอตฺถ อาทิสทฺเทน วิจารณเฉทนพทฺธนสิพฺพนรชนกปฺปพินฺทุอาทิยนานิ ฉ ปุพฺพกรณานิ สงฺคณฺหาติ. อุทกาหรณาทิโก โย ปโยโค กรียตีติ โยชนา. อนนฺตโร นาม อตีตานนฺตรอนาคตานนฺตรวเสน ทุวิโธ, อิธ อนาคตานนฺตโรเยว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อนาคตวเสนา’’ติ. อุทกาหรณาทิปโยเค หิ อุปฺปนฺเน ปจฺฉา โธวนาทิปุพฺพกรณสฺส อุปฺปตฺติโต ตปฺปโยคสฺส อนาคตวเสเนว ปจฺจโย. สมนนฺตรปจฺจเยนาติ เอตฺถ สํสทฺโท สุฏฺุอตฺโถติ อาห ‘‘สุฏฺุ อนนฺตรปจฺจเยนา’’ติ. ‘‘อาสนฺนตร’’นฺติ อิมินา สุฏฺุภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ปโยคสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘อาธารภาว’’นฺติ ปเท สามี, ‘‘ปจฺจยา โหนฺตี’’ติ ปเท สมฺปทานํ. ‘‘นิสฺสย’’นฺติ ปทํ ‘‘อาธารภาว’’นฺติ ปเทน สํวณฺเณติ. ‘‘อุเปเตนา’’ติ อิมินา อุปสทฺทสฺส อุปคมนตฺถํ ทสฺเสติ, พลวตฺถํ ปฏิกฺขิปติ. ปมนฺติ ปโยคโต, ปโยคสฺส วา ตาว. อิมินา ปุเรชาตปจฺจเยนาติ เอตฺถ ปุเรสทฺโท ปมตฺโถติ ทสฺเสติ. ปจฺฉาติ ปโยคโต, ปโยคสฺส วา ปรํ. อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอกปหาเรน. อิมินา สหชาตสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
เอวํ ปุจฺฉิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ ธมฺมชาตํ. อิทานิ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ยสฺสาติ ปโยคาทิกสฺส. ตเทวาติ ธมฺมชาตเมว. ตสฺสาติ ‘‘ปุพฺพกรณํ ปโยคสฺสา’’ติอาทิวจนสฺส อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘ปโยคสฺส กตเม ธมฺมา’’ติอาทิ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตตฺถ วิสฺสชฺชนํ มยา วุจฺจเตติ โยชนา. อิมินา ปาฬิยํ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. จตูหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยาการํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปโยคสฺส หี’’ติอาทิ. ปโยคสฺส ปุพฺพกรณํ ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. อุทฺทิฏฺธมฺเมสูติ ‘‘อนนฺตรปจฺจเยน ¶ ปจฺจโย’’ติอาทินา อุทฺทิฏฺเสุ ธมฺเมสุ ปุเรชาตปจฺจโย ปเนสาติ สมฺพนฺโธ. อถ วา อุทฺทิฏฺธมฺเมสูติ ปุพฺพกรณวเสน อุทฺทิฏฺเสุ โธวนาทิธมฺเมสุ เอกธมฺมมฺปีติ สมฺพนฺโธ. น ลภตีติ อุทกาหรณาทิปโยคสฺส ปุพฺเพ น ลภติ. อยนฺติ อุทกาหรณาทิปโยโค. ปจฺฉาชาตปจฺจยํ ปน ลภตีติ อุทกาหรณาทิปโยโค ¶ ปจฺฉาชาตปจฺจยํ ลภติ. กสฺมา ลภตีติ อาห ‘‘ปจฺฉา อุปฺปชฺชนกสฺส หี’’ติอาทิ. ปจฺฉาติ ปโยคสฺส, ปโยคโต วา ปรํ. หิ ยสฺมา กยิรติ, ตสฺมา ลภตีติ โยชนา. สหชาตปจฺจยํ ปน น ลภตีติ สมฺพนฺโธ. มาติกาปลิโพธานิสํสสงฺขาเตติ อฏฺมาติกาทฺเวปลิโพธปฺจานิสํสสงฺขาเต. อฺโติ ปนฺนรสหิ ธมฺเมหิ อฺโ. ปโยคาทีสูติอาทิสทฺเทน ปุพฺพกรณปจฺจุทฺธารอธิฏฺานานิ สงฺคณฺหาติ. เอเตนุปาเยนาติ เอเตน ยถาวุตฺตอุปาเยน.
ปุพฺพกรณนิทานาทิวิภาควณฺณนา
๔๐๖-๗. ทฺวิกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิตตฺตา ‘‘ปุจฺฉาทฺวย’’นฺติ วุตฺตํ. เหตุปจฺจยานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉ จีวรานี’’ติ. กสฺมา เวทิตพฺพานีติ อาห ‘‘ปุพฺพปโยคาทีนฺหี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. ตานิเยวาติ ฉ จีวรานิ เอว. เอวสทฺโท ปจฺฉาปิ โยเชตพฺโพ, ตานิ เอวาติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ, ปุพฺพกรณาทีนิ น อตฺถีติ โยชนา.
๔๐๘. ‘‘อิมาย สงฺฆาฏิยา’’ติอาทินา วจีเภทาการํ ทสฺเสติ. กถินตฺถารเกน ยสฺมา ปจฺจุทฺธาโร จ อธิฏฺานฺจ กรียติ, ตสฺมา กิริยาติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจุทฺธาโร เจว อธิฏฺานฺจา’’ติ.
๔๑๑. วตฺถุวิปนฺนาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อกปฺปิยทุสฺสํ โหตี’’ติอาทิ. วินาสํ, วิการํ วา ปชฺชตีติ วิปนฺนํ, วตฺถุเมว วิปนฺนํ วตฺถุวิปนฺนํ.
กถินาทิชานิตพฺพวิภาควณฺณนา
๔๑๒. เตสฺเว ธมฺมานนฺติ เอตฺถ ธมฺมานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยสุ รูปาทิธมฺเมสู’’ติ. ตตฺถ รูปาทิธมฺเมสูติ วณฺณคนฺธาทีสุ สุทฺธฏฺกรูปกลาปธมฺเมสุ. ¶ สตีติ สนฺเตสุ. เตสนฺติ รูปาทีนํ ธมฺมานํ. ‘‘สโมธาน’’นฺติ อิมินา สงฺคโหติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘มิสฺสีภาโว’’ติ อิมินา สมวาโยติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อวยวธมฺมานํ สํ เอกภาวสฺส คหณํ สงฺคโห. อวยวธมฺมานํ สมํ อยนํ ปวตฺตนํ สมวาโย. พหูสุ ธมฺเมสูติ พหูสุ ปรมตฺถปฺตฺติธมฺเมสุ. นามมตฺตนฺติ นามปฺตฺติมตฺตํ. ปุพฺเพติ กถินกฺขนฺธเก.
‘‘การเณหี’’ติ ¶ อิมินา อาการสทฺโท การณตฺโถติ ทสฺเสติ. ยนฺติ วจนํ.
๔๑๖. อุปฺปชฺชนฺตีติ กถินุทฺธารา อุปฺปชฺชนฺติ. กินฺติ กึ อตฺถชาตํ. สพฺเพปิ กถินุทฺธาราติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ กถินุทฺธาเรสุ. ปุริมา ทฺเวติ อนฺตรุพฺภารสหุพฺภารวเสน ปุริมา ทฺเว. เอเตสฺจาติ ปุริมานํ ทฺวินฺนฺจ. อิตเรติ อวเสสา กถินุทฺธารา. เตสุปีติ อิตเรสุ กถินุทฺธาเรสุ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ กถินวินิจฺฉเย.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ปฺตฺติวคฺควณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
อุปาลิปฺจกํ
อนิสฺสิตวคฺควณฺณนา
๔๑๗. อุปาลิปฺเหสุ ‘‘กติ หิ นุ โข ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉาย สมฺพนฺโธ นตฺถีติ กสฺสจิ มฺนํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘อย สมฺพนฺโธ’’ติ. เถโรติ อุปาลิตฺเถโร, ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. อิเมสนฺติ ปฺจกานํ ตนฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. เกสํ อตฺถาย ตนฺตึ เปสฺสามีติ อาห ‘‘นิสฺสาย วสนการีนํ อตฺถายา’’ติ. วสนการีนํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ ปฺหานํ.
อาปนฺโน ¶ กมฺมกโตติ เอตฺถ ‘‘อาปนฺโน’’ติ ปทํ ‘‘กมฺมกโต’’ติ ปทสฺส การณทสฺสนนฺติ อาห ‘‘อาปตฺตึ อาปนฺโน, ตปฺปจฺจยาว สงฺเฆน กมฺมํ กตํ โหตี’’ติ. ตปฺปจฺจยาวาติ ตํอาปตฺติอาปนฺนสงฺขาตา การณา เอว.
นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺควณฺณนา
๔๒๐. อยนฺติ ¶ กมฺมกโต ภิกฺขุ, น วตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. อนุโลมวตฺเตติ กตกมฺมสฺส อนุโลเม วตฺเต. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. สรชฺชุโกติ สห กมฺมสงฺขาตาย รชฺชุยาติ สรชฺชุโก.
๔๒๑. สมคฺเคหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. อจฺจยํ เทสาเปตฺวาติ อฺมฺํ โทสํ เทสาเปตฺวา. ติณวตฺถารกสมถํ วาติ วาสทฺโท อตฺถนฺตรวิกปฺโป. ตตฺร เจติ เอตฺถ ตสทฺโท กมฺมวิสโย, เจสทฺโท สเจปริยาโยติ อาห ‘‘สเจ ตาทิเส กมฺเม’’ติ. ทิฏฺาวิกมฺมมฺปิ กตฺวาติ ทิฏฺาวิกมฺมํ กตฺวาปีติ โยชนา. ปิสทฺเทน อกตฺวาปีติ สมฺปิณฺเฑติ. ยตฺร ปนาติ กมฺเม ปน. ตตฺถาติ กมฺเม. ปกฺกมิตพฺพนฺติ สงฺคามาวจเรน ปกฺกมิตพฺพํ.
๔๒๒. อุสฺสิตมนฺตีติ เอตฺถ อุสฺสิตํ มนฺตี อุสฺสิตมนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลภ…เป… ภาสิตา’’ติ. ตตฺถ ‘‘โลภโทส โมหมานุสฺสนฺนํ วาจ’’นฺติ อิมินา อุสฺสิตปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ภาสิตา’’ติ อิมินา ‘‘มนฺตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. นิสฺสิตชปฺปีติ เอตฺถ อฺนิสฺสิตํ ชปฺปเมตสฺสาติ นิสฺสิตชปฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ. เอตฺถ ชปฺปนฺติ วจนํ. ชปฺป วจเนติ หิ ธาตุปาเสุ วุตฺตํ. อุสฺสทยุตฺตนฺติ โลภาทิอุสฺสทยุตฺตํ, วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวมฺนฺติ เอวํ อตฺตนา อฺํ. กถานุสนฺธิวจเนติ โจทกจุทิตกานํ กถาย อนุสนฺธิวจเน. เอตฺถ ‘‘วจเน’’ติ อิมินา ‘‘ภาสานุสนฺธี’’ติ เอตฺถ ภาสสทฺโท วจนปริยาโยติ ทสฺเสติ.
อุสฺสาเรตีติ อุทฺธํ คมาเปติ. อิมินา อุสฺสาเทติ อุปริ คมาเปตีติ อุสฺสาเทตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ หิ ทการรการา สทิสตฺถา ¶ . เต หิ ทฺเว อกฺขรา กทาจิ กตฺถจิ สทิสตฺถา โหนฺติ. อวสาเรตีติ หีนภาวํ คมาเปติ. อิมินา อวสาเทติ อโธภาวํ คมาเปตีติ อวสาเทตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อปสาเทตา’’ติปิ ปาโ, อุปสคฺคมตฺตเมว นานํ. สมฺผฺจ พหุํ ภาสตีติ เอตฺถ สมฺผสทฺโท นิรตฺถกกถาวจโนติ อาห ‘‘นิรตฺถกกถ’’นฺติ. นิรตฺถกกถา หิ ยสฺมา สํ หิตสุขํ ผลติ วินาเสติ, ตสฺมา สมฺผนฺติ วุจฺจติ. ผา ธาตูติ จ ผลธาตูติ จ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ ลการนฺตธาตุ) วุตฺตํ.
ภาเร อนาโรปิเตติ ‘‘ตว ภาโร’’ติ สงฺเฆน ภาเร อนาโรปิเต. อชฺโฌตฺถริตฺวาติ อภิภวิตฺวา ¶ . อิมินา ปสยฺห ปวตฺตาติ เอตฺถ ปสยฺหสทฺทสฺส อภิภวนตฺถํ ทสฺเสติ. อนธิกาเรติ อนธิปจฺจฏฺาเน. ‘‘กเถตา’’ติ อิมินา วตุธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสติ. อโนกาสกมฺมํ กาเรตฺวาติ เอตฺถ นการสฺส อยุตฺตโยคภาวโต ยุตฺตฏฺานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอกาสกมฺมํ อกาเรตฺวา’’ติ. ยสฺสาติ ยา อสฺส. อสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน ยา ทิฏฺิ อตฺถีติ โยชนา, อถวา อตฺตโน ยา ทิฏฺิ ภเวยฺยาติ โยชนา. ตนฺติ ทิฏฺึ. ‘‘กเถตา’’ติ อิมินา พฺยากตาติ เอตฺถ วิ อา ปุพฺพกรธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสติ.
โวหารวคฺควณฺณนา
๔๒๔. ‘‘เนว เทสนาย น วุฏฺาเนนา’’ติ อิทํ ปาราชิกาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. โทสานุรูปนฺติ วตฺถุสงฺขาตสฺส โทสสฺส อนุรูปํ.
ปโยคํ น ชานาตีติ เอตฺถ สเจ ปโยโค มูเลน วิสทิโส หุตฺวา ภินฺโน โหติ, เอวํ สติ มูลปโยคนฺติ น วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘อธิกรณานํ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. มูลเมว ปโยคา นาม โหนฺติ, น อฺนฺติ อธิปฺปาโย.
กาตพฺพนฺติ น ชานาตีติ กาตพฺพํ อิติ กมฺมสฺส กรณํ น ชานาตีติ โยชนา. วตฺถูติ ภณฺฑนกลหาทิวตฺถุ, นิยสฺสาทีนํ วตฺถูติ สมฺพนฺโธ ¶ . จตุนฺนนฺติ ตชฺชนียนิยสฺสปพฺพาชนียปฏิสารณียวเสน จตุนฺนํ. ยาจตีติ สงฺฆํ กมฺมสฺส วูปสมํ ยาจติ.
วตฺถุนฺติ เอตฺถ อาปตฺติกฺขนฺธานเมว วตฺถุนฺติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธาน’’นฺติ. ปเทสปฺตฺติสพฺพตฺถปฺตฺติสาธารณปฺตฺติอสาธารณปฺตฺติเอกโตปฺ- ตฺติอุภโตปฺตฺติวเสน ฉนฺนํ ปฺตฺตีนํ ปฺตฺติยํ ปวิฏฺตฺตา วุตฺตํ ‘‘ติวิธํ ปฺตฺติ’’นฺติ. ‘‘เหฏฺุปริยํ กตฺวา ปทํ โยเชตี’’ติ อิมินา ปทปจฺจาภฏฺนฺติ เอตฺถ ปทานํ เหฏฺุปริยวเสน ปฏินิวตฺติตฺวา อาภสฺสนํ คฬนํ จุตํ ปทปจฺจาภฏฺนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
วินเยติ เอตฺถ น เกวลํ ปาฬิยํเยว, อถ โข อฏฺกถายมฺปีติ อาห ‘‘วินยปาฬิยฺเจว อฏฺกถายฺจา’’ติ.
ตฺตึ ¶ น ชานาตีติ เอตฺถ ตฺติเภทํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺเขปโต’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ทุวิธาสุ ตฺตีสุ. กมฺมตฺตีติ อนุสฺสาวนกมฺมสฺส าเน ิตา ตฺติ. อนุสฺสาวนกมฺมํ นตฺถิ, สยเมว อนุสฺสาวนกมฺมฏฺาเน ิตาติ อตฺโถ. กมฺมปาทตฺตีติ อนุสฺสาวนกมฺมสฺส ปาทภูตา มูลภูตา ตฺติ. นวสุ าเนสูติ โอสารณาทีสุ นวสุ าเนสู. ทฺวีสุ าเนสูติ ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถวเสน ทฺวีสุ าเนสุ, กมฺมปาทตฺติยา กรณํ น ชานาตีติ สมฺพนฺโธ. ยฺวายํ จตุพฺพิโธ สมโถติ โยชนา. ตนฺติ จตุพฺพิธํ สมถํ. ตฺติยาติ สามฺยตฺเถ สามิวจนํ. ยํ อธิกรณํ วูปสมตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อธิกรณสฺส. ตํ วูปสมํ น ชานาตีติ สมฺพนฺโธ.
สุตฺตํ น ชานาตีติ เอตฺถ สุตฺตสทฺทสฺส กทาจิ กตฺถจิ มาติกายฺจ สุตฺตนฺตปิฏเก จ ปวตฺตนโต อิธ อุภโตวิภงฺเคติ อาห ‘‘อุภโตวิภงฺค’’นฺติ. วินยํ น ชานาตีติ เอตฺถ วินยสทฺทสฺส สกเล วินยปิฏเก วตฺตมานสฺสาปิ สุตฺตนฺติ เอตฺถ อุภโตวิภงฺคสฺส คหิตตฺตา อิธ ขนฺธกปริวาราว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ขนฺธกปริวารํ น ชานาตี’’ติ.
วินยํ น ชานาตีติ เอตฺถ วินยปิฏกสฺส คเหตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘เปตฺวา วินยปิฏก’’นฺติ. สุตฺตนฺติเก จตฺตาโร มหาปเทเสติ (ที. นิ. ๒.๑๘๗ อาทโย; อ. นิ. ๔.๑๘๐) พุทฺธาปเทสสงฺฆาปเทสสมฺพหุลตฺเถราปเทสเอกตฺเถรา ¶ ปเทสวเสน จตฺตาโร มหาปเทเส. เอตฺถาติ ปฺจเก. ยนฺติ วจนํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปฺจเกสุ.
อิติ
อนิสฺสิตวคฺค-นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺค-โวหารวคฺควณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ทิฏฺาวิกมฺมวคฺควณฺณนา
๔๒๕. ทิฏฺาวิกมฺมวคฺเค ทิฏฺาวิกมฺมาติ เอตฺถ อาวิ กรียเต อาวิกมฺมํ, ทิฏฺีนํ อาวิกมฺมํ ทิฏฺาวิกมฺมนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทิฏฺีนํ อาวิกมฺมานี’’ติ. ‘‘ลทฺธิปกาสนาน’’นฺติ อิมินา ทิฏฺิสทฺโท ลทฺธิปริยาโย, อาวิกมฺมสทฺโท ปกาสนปริยาโยติ ทสฺเสติ. เอตนฺติ ‘‘ทิฏฺาวิกมฺมา’’ติ นามํ. อเทสนาคามินี นาม อตฺถโต ครุกนฺติ อาห ‘‘ครุกาปตฺติยา’’ติ. ลหุกายปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ. ลหุกายปิ เทสิตาย ทิฏฺาวิกมฺมํ อธมฺมิกํ โหติ, ปเคว ครุกายาติ อตฺโถ.
ยถา ¶ …เป… โหตีติ ยถา อาวิกเต จตูหิ ปฺจหิ เอกีภูเตหิ อาวิกตา โหตีติ โยชนา. จตูหิ ปฺจหีติ อนฺติมปริจฺเฉททสฺสนํ. ตโต อติเรเกหิปิ เอกโต เทเสตุํ น วฏฺฏติ, เทสิตา จ อาปตฺติ น วุฏฺาติ, เทสนาปจฺจยา ทุกฺกฏฺจ โหติ. ‘‘จตูหิ ปฺจหี’’ติ อนฺติมปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา ทฺวีหิ ตีหิ ปน เอกโต เทเสตุํ วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ. มโนมานเสนาติ เอตฺถ มโนสทฺเทน มานสสทฺทสฺส ราคอรหตฺเตสุปิ ปวตฺตนโต ตทตฺเถ ปฏิกฺขิปิตฺวา จิตฺเต เอว วตฺตตีติ ทสฺเสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘มนสงฺขาเตน มานเสนา’’ติ. อิมินา มนภูตํ มานสํ มโนมานสนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
สมานสํวาสกสฺสาปีติ ปิสทฺโท สมานสํวาสกสฺสปิ นานาสีมาย ิตสฺส สนฺติเก อาวิกมฺมํ อธมฺมิกํ โหติ, ปเคว นานาสํวาสกสฺสาติ ทสฺเสติ. มาฬกสีมายาติ ขณฺฑสีมาย องฺคเณ. อวิปฺปวาสสีมายาติ ¶ มหาสีมาย, ิตสฺสาปิ สนฺติเกติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺเทน ‘‘ขณฺฑสีมาย ิตสฺสปี’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ.
๔๓๐. น ปริยตฺตนฺติ น สมตฺถํ. อิมินา นาลนฺติ เอตฺถ อลํสทฺโท ปริยตฺตตฺโถว, นารหภูสนวารณตฺโถติ ทสฺเสติ. อิธาปีติ ปฺจเกปิ. ปิสทฺเทน ปุริมปฺจกํ อเปกฺขติ. ‘‘สาสนโต’’ติ อิมินา จุธาตุยา อปาทานํ ทสฺเสติ. ‘‘กาโม’’ติ อิมินา อธิปฺปายสทฺโท กามปริยาโยติ ทสฺเสติ.
๔๓๒. มนฺทตฺตา โมมูหตฺตาติ เอตฺถ ตฺตปจฺจยสฺส ภาวตฺเถ, ปฺจมีวิภตฺติยา จ การณตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มนฺทภาเวน โมมูหภาเวนา’’ติ. ปริภวาติ เอตฺถ ปริภวกามาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริภวํ อาโรเปตุกาโม หุตฺวา’’ติ. อฺพฺยากรเณสุปีติ อรหตฺตพฺยากรเณสุปิ. สพฺพตฺถาติ ทิฏฺาวิกมฺมวคฺเค. ยนฺติ วจนํ.
อิติ ทิฏฺาวิกมฺมวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
มุสาวาทวคฺควณฺณนา
๔๔๔. ธมฺมปธานํ ธมฺมาธิฏฺานํ สนฺธาย ‘‘ปาราชิกํ คจฺฉตีติ ปาราชิกคามี’’ติ สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตํ, ปุคฺคลปธานํ ปุคฺคลาธิฏฺานํ สนฺธาย ‘‘ปาราชิกํ คจฺฉติ อเนน, คมาเปตีติ วา ปาราชิกคามี’’ติ กรณเหตุกตฺตุวเสนปิ วตฺตพฺพํ. วิตฺถารํ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘มุสาวาโท ปาราชิกคามี’’ติอาทิปาเ, เอวํ วิตฺถาโร เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เตสุ ‘‘มุสาวาโท ปาราชิกคามี’’ติอาทีสุ วา, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ.
อทสฺสเนนาติ เอตฺถ กสฺส อทสฺสเนนาติ อาห ‘‘วินยธรสฺสา’’ติ. วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กปฺปิยากปฺปิเยสุ หี’’ติอาทิ. ตนฺติ วินยธรํ. อสฺสวเนนาติ เอตฺถ เกสํ วจนํ อสฺสวเนนาติ อาห ‘‘เอกวิหาเรปี’’ติอาทิ. เอกวิหาเรปีติ วินยธเรน เอกวิหาเรปิ. ปิสทฺเทน นานาวิหาเร ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. อุปฏฺานนฺติ ¶ อุปฏฺานตฺถํ, อุปฏฺานฏฺานํ วา. วุจฺจมานํ อฺเสํ วจนํ อสุณนฺโต หุตฺวา วาติ โยชนา. ปสุตฺตกตาติ เอตฺถ ยการโลโปติ อาห ‘‘ปสุตฺตกตายา’’ติ. ปสุตฺตกภาเวนปีติ ปิสทฺโท อฺมฺปิ อทสฺสนาทิการณํ สมฺปิณฺเฑติ. ตถาสฺีติ เอตฺถ ตถาสทฺโท โกวิสโยติ อาห ‘‘อกปฺปิเย…เป… อาปชฺชนฺโต’’ติ. เอกรตฺตาติกฺกมาทิวเสนาติ อาทิสทฺเทน ฉารตฺตาติกฺกมาทึ สงฺคณฺหาติ. สพฺพตฺถาติ มุสาวาทวคฺเค.
อิติ มุสาวาทวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
ภิกฺขุโนวาทวคฺควณฺณนา
๔๕๐. ภิกฺขุนิวคฺเค อลาภายาติ เอตฺถ ลภธาตุยา กมฺมํ, สมฺปทานวจนสฺส จ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อลาภตฺถายา’’ติ. ‘‘วายมตี’’ติ อิมินา ปริสกฺกตีติ เอตฺถ สกฺกธาตุยา สมตฺถตฺถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา วายมตฺถํ ทสฺเสติ. กลิสาสนนฺติ ปาปปราชยอาณํ. นีหรณตฺถายาติ นิทฺธริตฺวา อปนยนตฺถาย.
๔๕๑. ‘‘กมฺม’’นฺติ สามฺโต วุตฺตตฺตา ‘‘สตฺตนฺนํ กมฺมานํ อฺตร’’นฺติ.
๔๕๔. น ¶ สากจฺฉาตพฺโพติ เอตฺถ โก นาม กถามคฺโค น สากจฺฉาตพฺโพ, นนุ วินโยเยวาติ อาห ‘‘กปฺปิยา…เป… กถามคฺโค’’ติ. ‘‘น กเถตพฺโพ’’ติ อิมินา กจฺฉสทฺทสฺส กถธาตุยา นิปฺผนฺนภาวํ ทีเปติ. กสฺมา ปน ปมปฺจเก ‘‘น อเสกฺเขนา’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทุติยปฺจเก ‘‘อเสกฺเขนา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. อิตโร ปุถุชฺชโน น กเถตีติ โยชนา.
น อตฺถปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ เอตฺถ อตฺโถ นาม อฏฺกถาเยวาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อฏฺกถายา’’ติ. ‘‘ปเภทคตาณปฺปตฺโต’’ติ อิมินา อตฺถาทีสุ ปติ วิสุํ สมฺภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทา, ปฺา, ตํ ปตฺโตติ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต ¶ . อตฺเถ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต อตฺถปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ ทสฺเสติ. ‘‘ปาฬิธมฺเม’’ติ อิมินา ธมฺมปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ เอตฺถ ธมฺมสรูปํ ทสฺเสติ. โวหารนิรุตฺติยนฺติ ปฺตฺตินิรุตฺติยํ. อิมินา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ เอตฺถ นิรุตฺติสรูปํ ทสฺเสติ. ปฏิภานปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ เอตฺถ ปฏิภานํ นาม เหฏฺิมาณตฺตยเมวาติ อาห ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทาทีนิ าณานี’’ติ, เตสูติ าเณสุ, ยํ ยํ วิมุตฺตํ ยถาวิมุตฺตํ, จิตฺตํ. ปจฺจเวกฺขิตาติ ปุนปฺปุนํ โอโลกิตา. สพฺพตฺถาติ ภิกฺขุนิวคฺเค.
อิติ ภิกฺขุโนวาทวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อุพฺพาหิกวคฺควณฺณนา
๔๕๕. อุพฺพาหิกวคฺเค อตฺถกุสโลติอาทิปทานํ เภทนิสฺสิตสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺกถากุสโล’’ติอาทิ. อาจริยมุขโตติ อาจริยวทนโต, อาจริยสมฺมุเข วา, สิถิลธนิตาทีติ อาทิสทฺเทน ทีฆรสฺสาทีนิ (ปริ. อฏฺ. ๔๘๕; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๒๕๒) สงฺคณฺหาติ. อกฺขรปริจฺเฉเทติ เอตฺตโก สิถิโล, เอตฺตโก ธนิโตติอาทินา อกฺขรปริจฺเฉเท. อิมินา พฺยฺชนกุสโลติ เอตฺถ พฺยฺชนสทฺโท อกฺขรปริยาโยติ ทสฺเสติ. น ปุพฺพาปรกุสโลติ เอตฺถ ปุพฺพาปโร นาม ปุริมานํ จตุนฺนฺเจว กถาย จ ปุพฺพาปโรติ อาห ‘‘อตฺถปุพฺพาปเร’’ติอาทิ.
โกธโนติอาทีนิ วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ยสฺมา น สกฺโกตีติ โยชนา. ปสาเรตาติ เอตฺถ สรธาตุ อุปสคฺควเสน เวจิตฺตวาจโกติ อาห ‘‘โมเหตา’’ติ.
อิติ อุพฺพาหิกวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อธิกรณวูปสมวคฺควณฺณนา
๔๕๗. อธิกรณวูปสมวคฺเค สงฺฆครุ นาม โกติ อาห ‘‘ธมฺมฺจ…เป… สงฺฆครุ นาม โหตี’’ติ. ตานีติ จีวราทีนิ.
๔๕๘. ปฺจหุปาลิ ¶ ¶ อากาเรหีติ เอตฺถ อาการสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘ปฺจหิ การเณหี’’ติ. กมฺเมนาติอาทีสุ กมฺมาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปโลกนาทีสู’’ติอาทิ. อุปปตฺตีหีติ ยุตฺตีหิ. มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวฺจ พหุสฺสุตภาวฺจ ตุมฺเห ชานาถาติ โยชนา. มาทิโส นาม…เป… ตุมฺหากํ ยุตฺตํ นนูติ โยชนา. กณฺณมูเลติ กณฺณสมีเป. อนุสฺสาวเนนาติ อนุสมีเป สาวาปเนน. เตสนฺติ ภิกฺขูนํ. อนิวตฺติธมฺเมติ อนิวตฺตนสภาเว. สลากคฺคาเหนาติ อตฺตโน สลากาย คาหาปเนน.
เอตฺถาติ กมฺมาทีสุ. ปมาณนฺติ สงฺฆเภทสฺส การณํ. ปุพฺพภาคาติ สงฺฆเภทโต ปุพฺพภาเค ปวตฺตา. ปุพฺพภาคภาวํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘อฏฺารสวตฺถุทีปนวเสน หี’’ติอาทิ. โวหรนฺเตปีติ โยชนา. ตตฺถาติ โวหาเร. กทา ปน สงฺโฆ ภินฺโนติ อาห ‘‘ยทา ปนา’’ติอาทิ. ยทา ปน กโรตีติ สมฺพนฺโธ. กมฺมนฺติ อุโปสถกมฺมโต อฺํ กมฺมํ คเหตพฺพํ. อุทฺเทสนฺติ อุโปสถกมฺมํ. อิตีติ เอวํ. สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนายํ ‘‘เอวํ…เป… ปกาสยิสฺสามา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๕๑) ยํ วจนํ อโวจุมฺหาติ โยชนา. ตสฺส วจนสฺสาติ ปาํ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘สฺวายํ อตฺโถ’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺโพ.
ปฺตฺเตตนฺติ เอตฺถ นิคฺคหิตโลปสนฺธีติ อาห ‘‘ปฺตฺตํ เอต’’นฺติ. กฺวาติ กิสฺมึ ขนฺธเก. ตตฺราติ วตฺตกฺขนฺธเก. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อาคนฺตุกวตฺตาทิอกรณมตฺเตน. อนุปุพฺเพนาติ อนุกฺกเมน. ยถารตฺตนฺติ เอตฺถ ยถาสทฺโท อนุรูปตฺถวาจโก, รตฺติสทฺเทน รตฺติปฺปมาณํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รตฺติปริมาณานุรูป’’นฺติ. อิมินา รตฺติยา อนุรูปํ ยถารตฺตนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. ‘‘รตฺติปริมาณานุรูป’’นฺติ วุตฺเต รตฺติปริมาณสฺส อติกฺกนฺตตฺตา อตฺถโต เถโรติ อาห ‘‘ยถาเถรนฺติ อตฺโถ’’ติ. ววตฺถานนฺติ ปริจฺเฉโท. โส หิ วิสุํ อวหิโต หุตฺวา ติฏฺตีติ ววตฺถานนฺติ วุจฺจติ. กมฺมากมฺมานีติ เอตฺถ กมฺมํ อกมฺมานีติ ปทวิภาคํ กตฺวา อกาโร วุทฺธตฺโถติ อาห ‘‘ขุทฺทกานิ เจว มหนฺตานิ จ กมฺมานี’’ติ. สติ จ อกมฺมสฺส มหนฺตภาเว ¶ กมฺมํ นาม ขุทฺทกนฺติ อตฺถโต สิทฺธํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ขุทฺทกานิ เจวา’’ติ. อการสฺส อปฺปตฺถํ คเหตฺวา ‘‘มหนฺตานิ เจว ขุทฺทกานิ จ กมฺมานี’’ติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว. โส ปน อิธ น คหิโต, อฺตฺถ ปน ทิสฺสติ. ‘‘อุจฺจาวจานิ กมฺมานี’’ติ หิ วากฺยวเสน วุตฺตฏฺาเน อุจฺจสทฺเทน มหนฺตตฺถํ ทสฺเสติ, อวจสทฺเทน ขุทฺทกตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺมา มหนฺตขุทฺทกานิ กมฺมานีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สติ จ อกมฺมสฺส ขุทฺทกภาเว กมฺมํ นาม มหนฺตนฺติ อตฺถโตปิ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ.
สงฺฆเภทวคฺคทฺวยวณฺณนา
๔๕๙. สงฺฆเภทวคฺคทฺวเย ¶ เอเตติ สภาวา. เตติ อธมฺมาทโย. อิตีติ เอวํ. ยํ กมฺมนฺติ โยชนา. ทิฏฺึ วินิธายาติ สมฺพนฺโธ. เอกสฺมึ ปฺจเก อยํ อตฺถโยชนา กาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาปีติ อิมสฺมึ ปฺจเกปิ. ปิสทฺเทน เหฏฺา วุตฺตํ ปฺจกํ อเปกฺขติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปฺจเกสุ. หีติ สจฺจํ. ปุพฺเพ อวุตฺตนยํ ยํ วจนมตฺถิ, ตํ วจนํ เอตฺถ ปฺจเกสุ น อตฺถีติ โยชนา.
อาวาสิกวคฺควณฺณนา
๔๖๑. อาวาสิกวคฺเค ‘‘หริตฺวา’’ติ อิมินา ยถาภตนฺติ เอตฺถ ภรธาตุยา หรณตฺถฺจ กิริยาวิเสสนภาวฺจ ทสฺเสติ. ‘‘ปิโต’’ติ อิมินา นิกฺขิตฺโตติ เอตฺถ ขิปธาตุยา ปนตฺถํ ทสฺเสติ.
๔๖๒. ปริณาเมตีติ ปริณตํปาเปติ. ‘‘นิยาเมติ กเถตี’’ติ อิมินา อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ, เอตฺถาติ อาวาสิกวคฺเค.
กถินตฺถารวคฺควณฺณนา
๔๖๗. กถินตฺถารวคฺเค โอตมสิโกติ เอตฺถ อวตมํ คโต โอตมสิโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺธการคโต’’ติ. อนฺธการสทฺเทน ตมสทฺโท อนฺธการปริยาโยติ ทสฺเสติ. ตนฺติ โอตมสิกํ ¶ . อสมนฺนาหรนฺโตติ ตํ อสมนฺนาหรนฺโต, กสฺมา อสมนฺนาหรนฺโตติ อาห ‘‘กิจฺจยปสุตตฺตา วนฺทน’’นฺติ. เอกโตติ โกเปน สทฺธึ. เวรี วิสภาคปุคฺคโล เอกโต อาโกเธน วตฺตนฏฺเน เอกาวตฺโตติ วุจฺจติ. ปหเรยฺยาติ วนฺทนฺตํ ปหเรยฺย. ‘‘อฺํ จินฺตยมาโน’’ติ อิมินา อฺสฺมึ อารมฺมเณ จิตฺตํ วิทหติ เปตีติ อฺวิหิโตติ ทสฺเสติ.
สงฺฆโต อุทฺธริตฺวา ขิปิตพฺโพ อปเนตพฺโพติ อุกฺขิตฺโต, โสเยว อุกฺขิตฺตโก. เตหีติ จตูหิ. อวนฺทิเยสุ ปนฺนรสปุคฺคเลสูติ สมฺพนฺโธ. อนฺตรา วุตฺตการเณน จาติ อนฺตเร วุตฺเตน ‘‘ตฺหิ วนฺทนฺตสฺส มฺจปาทาทีสุปิ นลาฏํ ปฏิหฺเยฺยา’’ติอาทินา การเณน จ. อิโตติ ปนฺนรสปุคฺคลมฺหา ¶ . อิตีติ เอวํ. สเจ อุทฺเทสาจริโย จ โอวาทาจริโย จ นวโก โหติ, น วนฺทนีโย. สพฺพตฺถาติ กถินตฺถารวคฺเค.
อิติ กถินตฺถารวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
นิฏฺิตา จ อุปาลิปฺจกวณฺณนาย โยชนา.
อาปตฺติสมุฏฺานวณฺณนา
๔๗๐. ‘‘อจิตฺตโก อาปชฺชตี’’ติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อจิตฺตโก อาปชฺชตีติ อจิตฺตโก หุตฺวา อาปชฺชติ. เอเสว นโย อจิตฺตโก วุฏฺาตีติ เอตฺถาปิ. ยํกิฺจิ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. อิตรํ อาปตฺตินฺติ โยชนา. ธมฺมทานํ กโรมีติ ‘‘สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาตี’’ติ (ธ. ป. ๓๕๔) จ ‘‘อมตํทโท จ โส โหติ, โย ธมฺมมนุสาสตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๔๒) จ ภควตา วุตฺตวจนํ สุตฺวา ธมฺมทานํ กโรมิ. โทมนสฺสิโกติ โทมนสฺเสน ยุตฺโต, โทมนสฺสวนฺโต วา. เอตฺถาติ อพฺยากตมูเล.
๔๗๓. ยสฺส ยสฺสาติ สิกฺขาปทสฺส. ตํ สพฺพนฺติ สพฺพํ ตํตํสมุฏฺานสิกฺขาปทํ.
อปรทุติยคาถาสงฺคณิกํ
(๑) กายิกาทิอาปตฺติวณฺณนา
๔๗๔. ฉ ¶ อาปตฺติโย กายิกาติ เอตฺถ ฉ อาปตฺติโย นาม กาติ อาห ‘‘อนฺตรเปยฺยาเล’’ติอาทิ. อนฺตรเปยฺยาเล วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กายทฺวาเร สมุฏฺิตตฺตา’’ติ อิมินา กาเย สมุฏฺนฺตีติ กายิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺมึเยว อนฺตรเปยฺยาเล วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วชฺชปฏิจฺฉาทิกายา’’ติอาทินา ฉาเทนฺตสฺส ติสฺโสติ เอตฺถ ติณฺณํ สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติอาทินา ปฺจ สํสคฺคปจฺจยาติ เอตฺถ ปฺจนฺนํ สรูปํ ทสฺเสติ.
‘‘เอกรตฺต’’อิติอาทินา ¶ อรุณุคฺเค ติสฺโสติ เอตฺถ ติณฺณํ สรูปํ ทสฺเสติ. ทฺเว ยาวตติยกาติ สํวณฺเณตพฺเพน ‘‘เอกาทส ยาวตติยกา นามา’’ติ สํวณฺณนาย วิรุทฺธภาวํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปฺตฺติวเสน ปนา’’ติอาทิ. ‘‘อิมสฺมึ สาสเน’’ติ อิมินา เอตฺถสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. เอเกน สพฺพสงฺคโหติ เอตฺถ เอโก นาม โก, สพฺพานิ นาม กานีติ อาห ‘‘ยสฺส สิยา’’ติอาทิ. ‘‘นิทานุทฺเทเสนา’’ติ อิมินา เอกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘สิกฺขาปทานฺจ ปาติโมกฺขุทฺเทสานฺจา’’ติ อิเมหิ ปเทหิ สพฺพสรูปํ ทสฺเสติ. สงฺคห สทฺเทน กมฺมฉฏฺีสมาโส.
‘‘วชฺชปฏิจฺฉาทิกายา’’ติอาทินา ทฺเว ทุฏฺุลฺลจฺฉาทนาติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ สรูปํ ทสฺเสติ.
‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา’’ติอาทินา คามนฺตเร จตสฺโสติ เอตฺถ จตสฺสนฺนํ สรูปํ ทสฺเสติ. ปุน ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา’’ติอาทินา เจตสฺสา นทิปารปจฺจยาติ เอตฺถ จตสฺสนฺนเมว สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘จีวรทาเน ปาจิตฺติย’’นฺติ อิมินา ปาจิตฺติยภาเวน สทิสตฺตา สงฺขฺยาวิเสโส น กาตพฺโพติ ทสฺเสติ.
(๒) เทสนาคามินิยาทิวณฺณนา
๔๗๕. เอเกตฺถาติ ¶ เอตฺถสทฺโท สาสนวิสโย.
เอกสิกฺขาปทมฺปิ นตฺถีติ ปิสทฺโท พหุสิกฺขาปทานิ ปน ปเควาติ จ อาปตฺติ ปน ปเควาติ จ อาปตฺตีปิ นตฺถีติ จ อตฺถํ ทสฺเสติ.
‘‘สกเลปิ วินเย’’ติ อิมินา ทฺเวตฺถาติ ปาเ เอตฺถสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. อุภินฺนนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ. อฺถา ปน กิตฺตกา ปมาปตฺติกาติ อาห ‘‘อิตรถา ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อิตรถาติ ปฺตฺติโต อฺเน ปกาเรน. กมฺมฺจาติ กมฺมตฺติ จ. กมฺมปาทิกา จาติ กมฺมปาทตฺติ จ. นวสุ าเนสูติ โอสารณาทีสุ นวสุ าเนสุ. ทฺวีสูติ ตฺติทุติย, ตฺติจตุตฺถกมฺเมสุ.
วชฺชปฏิจฺฉาทิกาย ปาราชิกํ, อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ปาราชิกํ, อฏฺวตฺถุกาย ปาราชิกนฺติ ¶ อิติ อิเม ตโยติ โยชนา. การณภูเตนาติ เหตุภูเตน, ‘‘กรณภูเตนา’’ติปิ ปาโ, สาธกตมสตฺติภูเตนาติ อตฺโถ.
เตสนฺติ อทฺธานหีนาทีนํ. เอตฺถาติ ‘‘ตโย ปุคฺคลา น อุปสมฺปาเทตพฺพา’’ติ ปาเ, เอเตสุ องฺคหีนาทีสุ วา. โยติ ปุคฺคโล. อปริปูโร น ยาจตีติ สมฺพนฺโธ. มาตุฆาตกาทโย กรณทุกฺกฏกา จาติ โยชนา. ตตฺถาติ เตสุ ตฺติกปฺปนาทีสุ. ตฺติกปฺปนาติ ตฺติวิธิ. วิปฺปกตปจฺจตฺตนฺติ วิปฺปกตํ ปจฺจตฺตํ. อตีตกรณนฺติ อตีตสฺส กรณํ. วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘วตฺถุสมฺปนฺนํ หี’’ติอาทิ. ตโย กมฺมาน สงฺคหาติ เอตฺถ ฉนฺทเภทรกฺขนตฺถาย นกาเร นิคฺคหิตโลโป. นาสิตกาติ นาเสตพฺพา ปุคฺคลา, นาสิตพฺพาติ นาสิตา, นาสิตา เอว นาสิตกา. ติณฺณํ ชนานนฺติ ติณฺณํ อุปสมฺปทาเปกฺขชนานํ เอกูปชฺฌาเยน นานาจริเยน หุตฺวาติ โยชนา. เอกานุสฺสาวนาติ เอกโต อนุสฺสาวนา.
ปาโท ¶ นาม กหาปณสฺส จตุตฺถภาโค. มาสโก นาม ปาทสฺส ปฺจมภาโค. ปาราชิกนฺติ วนปฺปตึ ฉินฺทนฺตสฺส ทุติยปาราชิกํ (ปารา. ๑๑๐). อโนทิสฺสาติ ‘‘มนุสฺโส มรตู’’ติอาทินา น อุทฺทิสิตฺวา. เตนาติ วิเสน.
ภิกฺขุโนวาทกวคฺคสฺมินฺติ สามฺาธาโร. ทสสุ สิกฺขาปเทสูติ วิเสสาธาโร. ปมสิกฺขาปทมฺหิเยวาติ ทสสุ สิกฺขาปเทสุ ปมสิกฺขาปทมฺหิเยว. อุปสมฺปนฺนาย ภิกฺขุนิยาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อาปตฺติ โหตี’’ติ อิมินา ‘‘จีวเรนา’’ติ ปทสฺส สมฺพนฺธฏฺานํ ทสฺเสติ.
‘‘จตสฺโส เอวา’’ติ อิมินา ตตฺติกาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ตา จตสฺโส ปริมาณา ยาสํ อาปตฺตีนนฺติ ตตฺติกา. นิปนฺนสฺสาปิ ตตฺติกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สาติ ภิกฺขุนี.
(๓) ปาจิตฺติยวณฺณนา
๔๗๖. ปฺจ เภสชฺชานีติ สพฺพิอาทีนิ ปฺจ เภสชฺชานิ. อิมํ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. ปจฺฉา อาปนฺโนติ โยชนา.
เอกํ ¶ กพฬนฺติ เอกํ อาโลปํ, ตุมฺหมูเลติ ตุมฺหํ สนฺติเก.
ยถาวตฺถุกนฺติ วตฺถุอนุโลมํ, อาปตฺติโย เทสิตาว โหนฺตีติ โยชนา.
โกกาลิกาทีนนฺติอาทิสทฺเทน กฏโมทกติสฺสกาทโย (ปารา. ๔๑๗) สงฺคณฺหาติ. ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค ปาจิตฺติยฺจ จณฺฑกาฬิกาย ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติยฺจาติ โยชนา. ปยุตฺตวาจาปจฺจยาติ วิฺตฺตินิมิตฺตาทีหิ ปกาเรน ยุตฺตาย วาจาย ปจฺจยา. อาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ ปาราชิกสฺส อาปชฺชนํ. อถวา ปาราชิกสฺสาติ อสฺส ภิกฺขุสฺส ปาราชิกา อาปตฺติ โหตีติ วา ปาราชิกา อาปตฺติ อสฺส ภวตีติ วา โยชนา กาตพฺพา. อิตีติ อิมา ฉ อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ โยชนา.
โภชนํ ¶ คเหตฺวา อชฺโฌหรมานาติ สมฺพนฺโธ. ตเถวาติ ยถา ขาทเน, ตเถว มํสํ ลสุณํ อชฺโฌหรมานาติ โยชนา. ‘‘ปณีตโภชนานี’’ติ จ ‘‘อกปฺปิยมํส’’นฺติ จ ปทานิ ‘‘อชฺโฌหรมานา’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพานิ.
ปฺจ านานีติ ปฺจ อาปตฺติสงฺขาตานิ านานิ. ตตฺถาติ ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ. ทฺวินฺนนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ. เตสนฺติ สิกฺขมานาทีนํ. ปฺจนฺนเมวาติ สหธมฺมิกานํเยว. วินิจฺฉยโวหาโรติ วินิจฺฉยวจนํ. อิมินา จตฺตาริ อธิกรณานิ ปฏิกฺขิปติ. อฑฺฑกมฺมํ นามาติ อภิยฺุชนฺตานํ กมฺมํ นาม.
‘‘สหธมฺมิกาน’’นฺติ อิมินา ปฺชนฺนํ วินิจฺฉโยติ เอตฺถ ปฺจสรูปํ ทสฺเสติ. โสภณภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘กตวีติกฺกโม หี’’ติอาทิ. อพฺภุณฺหสีโลติ อภินวุปฺปนฺนสีโล. อพฺภุณฺหสีโล นาม อตฺถโต ปากติกสีโลติ อาห ‘‘ปากติโก’’ติ, ปกติสีเลน นิยุตฺโตติ อตฺโถ.
‘‘กายทฺวารสมฺภวา’’ติ อิมินา กายิกาติ ปทสฺส ตทฺธิตภาวํ ทสฺเสติ. มุขํ โอโลเกตพฺพนฺติ เอตฺถ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ.
จตุนฺนํ เทสนาย จาติ เอตฺถ ‘‘เทสนายา’’ติ ปทํ อาทิปทโลปนฺติ อาห ‘‘อจฺจยเทสนายา’’ติ. สาติ อจฺจยเทสนา. อภินิลียิตฺวา ธนุนา มาเรนฺตีติ อภิมารา.
เฉชฺชํ ¶ โหตีติ เอตฺถ เฉชฺชํ นาม ปาราชิกาปชฺชนเมวาติ อาห ‘‘เทวทตฺโต วิย ปาราชิกํ อาปชฺชตี’’ติ. อิมา ปน อาปตฺติโยติ ปาราชิกถุลฺลจฺจยาปตฺติโย.
(๔) อวนฺทนียปุคฺคลาทิวณฺณนา
๔๗๗. เตสนฺติ ทสนฺนํ ปุคฺคลานํ. ‘‘สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สามีเจนาติ เอตฺถ สหตฺเถ กรณวจนนฺติ ทสฺเสติ. สามีเจนาติ จ สามีจินา กตฺตพฺพํ สามีจํ กมฺมํ, เตน สามีเจน. ทส จีวรธารณาติ ปทสฺส สมาสภาวํ ¶ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ทส ทิวสานิ อติเรกจีวรสฺส ธารณา’’ติ.
กติสตนฺติอาทีสุ ทฺวีสุ คาถาปาเทสุ จตูสุ วิภตฺยนฺตปเทสุ ปุริมํ ปุริเมน, ปจฺฉิมฺจ ปจฺฉิเมน ยถากฺกมํ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กติสตํ อาปตฺติโย รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวานา’’ติ. ปจฺฉิมคาถาย ปุพฺพฑฺเฒปิ เอเสว นโย. อยํ หีติ อยํ เอว วกฺขมาโน. เอตฺถาติ คาถายํ. โยติ ภิกฺขุ, ปฏิจฺฉาเทตีติ สมฺพนฺโธ. อิตีติ อยํ สงฺเขปตฺโถ.
เหฏฺา วุตฺเตสุ จตูสุ จตุกฺเกสุ ธมฺเมน สมคฺคํ อปเนตฺวา ทฺวาทส กมฺมโทสา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. อธมฺเมน วคฺคกมฺมํ, อธมฺเมน สมคฺคกมฺมนฺติ โยเชตพฺพํ.
เอตฺถาติ ฉสุ กมฺเมสุ. เอตเทวาติ ธมฺเมน สมคฺคกมฺมเมว.
ยํ เทสิตาติ เอตฺถ ยํสทฺโท วจนวิปลฺลาโสติ อาห ‘‘ยานิ เทสิตานี’’ติ. ‘‘เทสิตานี’’ติ อิมินา เทสิตาติ เอตฺถ นิการสฺส อาการาเทสภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ปริยนฺตปริจฺเฉทภาวรหิตตฺตา’’ติ อิมินา นตฺถิ อนฺตํ ปริยนฺตเมตสฺสาติ อนนฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตนฺติ นิพฺพานํ, ชิตนฺติ สมฺพนฺโธ. เกน กํ กินฺติ กตฺวา ชิตนฺติ อาห ‘‘ภควตา กิเลสคณํ อภิมทฺทิตฺวา’’ติ. เกน กํ กินฺติ กตฺวา กึ ชิตํ วิยาติ อาห ‘‘รฺา สปตฺตคณํ อภิมทฺทิตฺวา รชฺชํ วิยา’’ติ. ตตฺถ ‘‘รฺา’’ติ อิมินา ‘‘เกนา’’ติ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺเชสิ. ‘‘สปตฺตคณ’’นฺติ อิมินา ‘‘ก’’นฺติ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺเชสิ. ‘‘อภิมทฺทิตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘กินฺติ กตฺวา’’ติ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺเชสิ. ‘‘รชฺช’’นฺติ อิมินา ‘‘กิ’’นฺติ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺเชสิ. สปตฺตคณนฺติ เวริคณํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – รฺา สปตฺตคณํ อภิมทฺทิตฺวา รชฺชํ ราชภาวํ ชิตํ วิย, ภควตา กิเลสคณํ อภิมทฺทิตฺวา นิพฺพานํ ¶ ชิตนฺติ. สฺเววาติ ภควา เอว. ‘‘นิพฺพิการตายา’’ติ อิมินา ตาทิสทฺโท นิพฺพิการตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ ทสฺเสติ. ‘‘วิเวกปฺจก’’นฺติ อิมินา กายจิตฺตอุปธิวเสน วิเวกตฺตยมฺปิ คเหตพฺพํ วิเวกภาเวน สมานตฺตา. เตน ภควตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยานิ สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธานี’’ติ ¶ อิมินา เอเกตฺถาติ เอตฺถ เอกสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ. เอตฺถ ปนาติ สมเถสุ ปน. หีติ สจฺจํ. ตสฺสาติ สมฺมุขาวินยสฺส. อฏฺกถาสูติ สพฺพอฏฺกถาสุ. มยํ ปนาติ สงฺคหการกา อมฺเห ปน, พุทฺธโฆสนามกา มยํ ปนาติ อตฺโถ, โรจยามาติ สมฺพนฺโธ. กสฺส กิมตฺถํ คเหตฺวา โรเจสีติ อาห ‘‘วินาติ นิปาตสฺส ปฏิเสธนมตฺถมตฺต’’นฺติ. ‘‘วินาติ นิปาตสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘อตฺถมตฺต’’นฺติ ปเท วาจกสมฺพนฺโธ. อตฺตโน สาธฺยวจนํ พุทฺธวจนสงฺขาเตน สาธกวจเนน สาเธนฺโต อาห ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ.
อฏฺารส อฏฺกานีติ อธมฺมทิฏฺิเภท, ธมฺมทิฏฺิเภท, เวมติกเภเทสุ ตีสุ เอกเมกํ มูลํ กตฺวา ตโย ตโย มูลึ กตฺวา นว โหนฺติ, เตสุ ธมฺมทิฏฺิเภเทสุ ธมฺมทิฏฺิเภทํ อปเนตฺวา อฏฺ โหนฺติ, ตานิ อฏฺารส เภทกรวตฺถูสุ โยเชตฺวา อฏฺารส อฏฺกานิ โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. ฉอูนทิยฑฺฒสตนฺติ จตุจตฺตาลีสาธิกํ สตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
เอเกกวตฺถุสฺมินฺติ อฏฺารสสุ เภทกรวตฺถูสุ เอเกกสฺมึ วตฺถุสฺมึ.
อิติ คาถาสงฺคณิกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เสทโมจิกคาถา
(๑) อวิปฺปวาสปฺหาวณฺณนา
๔๗๙. เสทโมจิกคาถาสูติ อธิปฺปายตฺถสฺส คมฺภีรตฺตา ตํ จินฺเตนฺตานํ วินยธรานํ กาเย เสทํ โมเจตีติ เสทโมจิกา, สาเยว คาถา เสทโมจิกคาถา, ตาสุ. ‘‘อกปฺปิยสมฺโภโค น ลพฺภตี’’ติ อิมินา กปฺปิยสมฺโภโค ลพฺภตีติ ทสฺเสติ. กปฺปิยสมฺโภคํ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘นหาปนโภชนาที’’ติ ¶ วุตฺตํ. อนาปตฺตีติ มาตุภิกฺขุนิยา อนาปตฺติ. เอสา ปฺหาติ เอตฺถ ปฺหสทฺโท สภาวติลิงฺโคติ สทฺทสตฺเถสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ หการนฺตธาตุ; อภิธานปฺปทีปิกายํ ๑๑๕ คาถายํ) วุตฺโต, อิธ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺโต. ‘‘ปณฺฑิเตหี’’ติ อิมินา กุสลสฺส การณํ ทสฺเสติ, ปณฺฑิตตฺตา กุสโลติ อธิปฺปาโย. อสฺสาติ ปฺหาย. เอตนฺติ วิสฺสชฺชนํ. อสฺสาติ คาถาย.
เอกาทส วิวชฺชิยาติ อวิภตฺติกนิทฺเทโส, เอกาทส วิวชฺชิเยติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘เย’’ติอาทิ. เตปีติ ปิสทฺโท คาถายํ ลุตฺตนิทฺทิฏฺคมฺยมานภาวํ ทสฺเสติ.
อยนฺติ นฺหาปิตปุพฺพโก ภิกฺขุ. นิมฺมิตพุทฺธนฺติ พุทฺเธน นิมฺมิตํ พุทฺธรูปํ.
วิวชฺชิยาติ เอตฺถ ยกาโร ตฺวาปจฺจยสฺส การิโยติ อาห ‘‘วิวชฺเชตฺวา’’ติ. อสีสกํ ยํ ตํ กพนฺธํ อตฺถีติ โยชนา. อสีสกตฺตา เกน สรีเรน ชีวิตํ พนฺธตีติ กพนฺโธ. ยสฺสาติ กพนฺธสฺส.
หีติ สจฺจํ. เตติ อภพฺพปุคฺคลา.
วาจาติ เอตฺถ ยการโลโปติ อาห ‘‘วาจายา’’ติ. อิติ เมติ เอวํ มม. เอวํ วทมาเน มม วจนนฺติ โยชนา. อถวา อิติเมติ เอวํ อิเม, เอวํ วทมาเน อิเม ชนาติ โยชนา. สทฺทมฺปีติ อิมินา คิรสทฺโท สทฺทปริยาโยติ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. ตุณฺหีภูตสฺส นิสินฺนสฺส ตสฺส ภิกฺขุโนติ โยชนา. ยทิ มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถิ, เอวํ สติ กสฺมา อาปชฺเชยฺย วาจสิกนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. เตนาติ ตสฺมา. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส.
สาติ ภิกฺขุนี, อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตปฺปการนฺติ ‘‘คามนฺตรปริยาปนฺน’’นฺติ วุตฺตปฺปการํ.
ตาสูติ ทฺวีสุ ภิกฺขุนีสุ.
จตุโร ชนาติ เอตฺถ จตุนฺนํ ชนานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาจริโย จ ตโย จ อนฺเตวาสิกา’’ติ ¶ . สาหตฺถิกาติ สหตฺถา อวหริตา. ¶ อาณตฺติยาปีติ อาณตฺเตน อวหริตาปิ. อิตเรสนฺติ อนฺเตวาสิกานํ, เอเกโก มาสโกติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ปริวาเร เสทโมจิกคาถายํ.
(๒) ปาราชิกาทิปฺหาวณฺณนา
๔๘๐. สนฺถตเปยฺยาลฺจาติ ปมปาราชิกวิภงฺเค (ปารา. ๖๕) วุตฺตํ สนฺถตเปยฺยาลฺจ.
ลิงฺคปริวตฺตํ สนฺธายาติ สติ ลิงฺเค ปริวตฺเต ปฏิคฺคหณสฺส วิชหนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
โยติ ภิกฺขุ, ปริณาเมตีติ สมฺพนฺโธ. อตฺตโน อตฺถายาติ โยชนา.
อสฺสาติ คาถาย. กากอุหทนฺติ กาเกหิ กรีสุสฺสคฺคํ. กทฺทมมกฺขิตนฺติ กทฺทเมน มกฺขิตํ. กายคตาเนว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
หีติ วิตฺถาโร. อนริยํ ตํ อิตฺถึ วา ตํ ปุริสํ วา หเนยฺยาติ โยชนา. ลิงฺคปริวตฺเตน เหตุภูเตน อิตฺถิภูตํ, ปุริสภูตฺจาติ สมฺพนฺโธ. อิตฺถิภูตนฺติ จ อิตฺถี หุตฺวา ภูตํ, อิตฺถิภาวํ วา ปตฺตํ.
มิคสิงฺคตาปสสีหกุมาราทีนํ ติรจฺฉานคตมาตาปิตโร วิยาติ โยชนา. มิคสิงฺคตาปโสติ มิคสิงฺคนามโก (ชา. อฏฺ. ๕.๑๗.๙๖ อาทโย) ตาปโส. สีหกุมาโรติ สีหพาหุกุมาโร. อาทิสทฺเทน ภูริทตฺตาทโย สงฺคณฺหาติ.
กุรุนฺทิยํ อาคตนฺติ สมฺพนฺโธ.
‘‘สจฺจํ ภณนฺโตติ คาถายา’’ติ ปทํ ‘‘สจฺจํ ภาสโต ลหุกาปตฺติ โหตี’’ติ เอตฺถ อิติสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘สจฺจํ ภณนฺโต’’ติ คาถาย อิติ อตฺโถติ โยชนา.
(๓) ปาจิตฺติยาทิปฺหาวณฺณนา
๔๘๑. สลากํ ¶ ¶ เทนฺตสฺส อสฺส ภิกฺขุสฺส เฉชฺชํ โหตีติ โยชนา. ‘‘ปาราชิกํ โหตี’’ติ อิมินา โหติเฉชฺชนฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
สุปฺปติฏฺิตนิคฺโรธสทิสํ รุกฺขมูลํ, ตเมว วา คเหตพฺพํ.
ติสฺสิตฺถิโยติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ปจฺจตฺตวจนํ วาติ อาห ‘‘ตาสุปี’’ติ. ‘‘ยํ ตํ เมถุนํ นาม ต’’นฺติ อิมินา ‘‘เมถุนํ ยํ ต’’นฺติ ปทานํ สมานาธิกรณภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘น เสวตี’’ติ อิมินา น เสเวติ เอตฺถ ติการสฺส เอการาเทสภาวํ (ชา. อฏฺ. ๔.๑๑.๗๖ ปุตฺโต วา ปิตรํ ยาเจ วิย) ทสฺเสติ. ตโย ปุริเสติ เอตฺถ ‘‘อุปคนฺตฺวา’’ติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห‘‘ตโย ปุริเสปิ อุปคนฺตฺวา’’ติ. อิมินา ตโย ปุริเสติ เอตฺถ อุปโยคตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ. ปุริมนยํ คเหตฺวา เอตฺถาปิ ‘‘ตีสุ ปุริเสสู’’ติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว. อิมํ นยํ คเหตฺวา ปุริมปเทปิ ติสฺสิตฺถิโย อุปคนฺตฺวาติ อุปโยคตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว. ตสฺมา เต ทฺเว นยา อฺมฺโปเทสทายกนยา นามาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อุภโตพฺยฺชนสงฺขาเต’’ติ อิมินา อนริยสทฺเทน อุภโตพฺยฺชโนว อิธ คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘นาจรตี’’ติ อิมินา น จาจเรติ เอตฺถาปิ ติสทฺทสฺส เอการาเทสภาวเมว ทสฺเสติ. เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาคํ กายสํสคฺคํ อาปชฺชิตุํ วายมนฺติยา ตสฺสา ภิกฺขุนิยาติ โยชนา.
อสฺสาติ คาถาย, ติตฺถิโย อาราธโก โหตีติ โยชนา. ตตฺเถวาติ ติตฺถิยวตฺเต เอว. อสฺสาติ ติตฺถิยสฺส. ตเมวาติ ติตฺถิยวตฺตเมว.
สงฺฆาทิเสสนฺติอาทิคาถา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อชฺโฌหรณํ.
อากาสคตํ ¶ สามเณรนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺเฆนปีติ ปิสทฺโท น กมฺมารเหเนวาติ ทสฺเสติ. ‘‘น กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา สงฺโฆปิ กมฺมารโหปิ ภูมิคโตว วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
อสฺสาติ คาถาย วินิจฺฉโยติ สมฺพนฺโธ.
‘‘น ¶ เทติ, น ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ กิริยาปทานํ กตฺตารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นาปิ อุยฺโยชิกา’’ติอาทิ. ตสฺสาติ อวสฺสุตปุริสสฺส. ‘‘การเณนา’’ติ อิมินา เตนาติ ปทสฺส การณตฺถํ ทสฺเสติ. เอวสทฺโท ปน สมฺภววเสน โยชิโต, น อฺเน การเณนาติ อตฺโถ, อวสฺสุตสฺส ปุริสสฺสาติ สมฺพนฺโธ. คหเณติ อุยฺโยชิตาย คหเณ. ตฺจ ปริโภคปจฺจยาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ, ปริโภคสฺส จ สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺจ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อาปตฺติ’’นฺติ อิมินา ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ‘‘ตสฺสา อุยฺโยชิตายา’’ติ อิมินา ปริโภคสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ อุยฺโยชิตาย.
สตฺตรสเกสุ สงฺฆาทิเสเสสูติ สมฺพนฺโธ. วชฺชํ น ผุสตีติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺํ นวํ อาปตฺติ’’นฺติ.
อิติ เสทโมจิกคาถาวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
ปฺจวคฺโค
กมฺมวคฺควณฺณนา
๔๘๒. กมฺมวคฺเค ‘‘คณนปริจฺเฉทวจน’’นฺติ อิมินา น ปมาณวจนนฺติ ทสฺเสติ. อิมินา กมฺมานํ ตโต อูนาติเรกภาวํ นิวาเรติ. คณิยเต คณนํ, ปริจฺฉิชฺชติ อเนนาติ ปริจฺเฉโท, คณนสฺส ปริจฺเฉโท คณนปริจฺเฉโท. อถ วา คณิยติ อเนนาติ คณนํ, ตเมว ปริจฺเฉโท คณนปริจฺเฉโท, โสเยว วจนํ คณนปริจฺเฉทวจนํ. อปโลกนกมฺมํ นามาติ กตฺตพฺพํ กมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สีมฏฺกสงฺฆํ ¶ โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา’’ติ วุตฺเตน เอว นเยน.
ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุ, ตฺติทุติยกมฺมํ ปน อตฺถีติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ทฺวีสุ กมฺเมสุ. อวเสสาติ ฉหิ กมฺเมหิ อวเสสา. ยทิ ปริวตฺเตตฺวา กตํ ทฬฺหีกมฺมํ ¶ น โหติ, เอวํ สติ ทฬฺหีกมฺมตฺถาย กินฺติ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อกฺขรปริหีนํ วา ปทปริหีนํ วา’’ติ อิทํ อกฺขรปทานํ คฬิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘ทุรุตฺตปทํ วา’’ติ อิทํ สิถิลธนิตาทิอปริปุณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถ ‘‘ทุรุตฺตกฺขรํ วา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ. อิทนฺติ ปุนปฺปุนํ วจนํ. กมฺมํ หุตฺวาติ สุกมฺมํ หุตฺวา.
๔๘๓. สมฺมุขากรณียอสมฺมุขากรณีเยสุ อสมฺมุขากรณียานิ อปฺปกตฺตา ปมํ ทสฺเสตฺวา เสสานํ สมฺมุขากรณียภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ, อสมฺมุขากรณียํ นาม อฏฺวิธํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ ขนฺธเกสุ. ‘‘สุกตํ โหตี’’ติ วจนสามตฺถิยโต สมฺมุขากตมฺปิ สุกตํ โหตีติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพ.
เสสานีติ อฏฺกมฺเมหิ เสสานิ. เอตานีติ กมฺมานิ. วตฺถุวิปนฺนานีติ วตฺถุนา วิปนฺนานิ.
เตสมฺปีติ ปฏิปุจฺฉากรณียานมฺปิ. เอตฺถาติ ‘‘ปฏิปุจฺฉากรณีย’’นฺติ ปเท. ‘‘ปุจฺฉิตฺวา’’ติ อิมินา ปฏิปุจฺฉาติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา กรณียนฺติ เอตฺถ อนียสทฺทสฺส กมฺมตฺถภาวํ ทสฺเสติ. ยถาทินฺนายาหิ จุทิตเกน ยถาทินฺนาย. วิปฺปลปนฺตสฺสาติ วิกาเรน ยํ วา ตํ วา วจนํ ปลปนฺตสฺส จุทิตกสฺสาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺสา’’ติอาทีสุ.
อนุโปสถทิวเสติ อุโปสถทิวสโต อฺสฺมึ ทิวเส. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุโปสถทิวโส นามา’’ติอาทิ. กตฺติกมาสนฺติ ปจฺฉิมกตฺติกมาสํ. ตสฺส ปวารณมาสตฺตา ‘‘เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ. สามคฺคิทิวโส จ ยถาวุตฺตา จาตุทฺทสปนฺนรสา จ อุโปสถทิวโส ¶ นามาติ โยชนา. ยตฺรหีติ ยสฺมึ ปน วิหาเร, เปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อนฺตราติ จาตุทฺทสีปนฺนรสีนํ มชฺเฌ.
ปจฺจุกฺกฑฺฒิตฺวา ปิตทิวโสติ ปจฺฉา อุปริ กฑฺฒิตฺวา ปิตํ กตฺติกกาฬปกฺขจาตุทฺทสึ วา ปฺจทสึ วา สนฺธาย วุตฺตํ. อิธาปีติ อปวารณาย ปวารณฏฺาเนปิ. ปาฬิยมาคตนยโต อฺมฺปิ นยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. อนฺติมวตฺถุนฺติ ปาราชิกวตฺถุํ. ยสฺสาติ ปุคฺคลสฺส. อิมินา กมฺมารโห ปุคฺคโล วตฺถุ นามาติ ทสฺเสติ.
๔๘๔. ทพฺพสฺส ¶ อคฺคณฺหนํ วตฺถุอปรามสนํ นาม น โหติ, อถ โข นามสฺส อคฺคณฺหนเมวาติ อาห ‘‘ตสฺส นามํ น คณฺหาตี’’ติ. อปรามสนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทิ.
ปุคฺคลํ น ปรามสตีติ เอตฺถ ปุคฺคโล นาม อุปชฺฌาโยติ อาห ‘‘โย อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อุปชฺฌาโย’’ติ. ตนฺติ อุปชฺฌายํ.
สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺพถา สพฺพํ, นิปาตสมุทาโยยํ, สพฺเพน วา อากาเรน สพฺพํ ตฺตินฺติ โยชนา.
ตฺติกมฺเม ปมํ กมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา ตฺติฏฺปนมฺปิ ปจฺฉา ตฺตึ เปติเยว นาม. อิติ อิเมหีติอาทิ นิคมนํ.
๔๘๕. ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ อติทิสิตฺวาปิ ตฺติกมฺมวาจานํ อสทิสตฺตา อปรามสนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ เนสนฺติ วตฺถุสงฺฆปุคฺคลานํ, ปมานุสฺสาวเน วา ทุติยตติยานุสฺสาวนาสุ วา วตฺตพฺเพ วทนฺโตติ สมฺพนฺโธ.
สาวนํ หาเปตีติ เอตฺถ อนุสทฺโท โลโปติ อาห ‘‘อนุสฺสาวนํ น กโรตี’’ติ. ‘‘สาวนํ หาเปตี’’ติ เอตฺถ น เกวลํ สพฺเพน สพฺพํ อนุสฺสาวนํ อกโรนฺโตเยว สาวนํ หาเปติ นาม, อถ โข อนุสฺสาวนาย ทุรุตฺตฉฑฺฑนมฺปิ หาเปติเยว นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โยปี’’ติอาทิ. ‘‘สกิเมว วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา’’ติ อิมินา ติกฺขตฺตุํ อปริปูเรนฺโตเยว สาวนํ หาเปติ นามาติ ทสฺเสติ. อิมสฺส วจนสฺส สามตฺถิยโต ตฺติทุติยกมฺเม เอกกฺขตฺตุโต, ตฺติจตุตฺถกมฺเม ¶ ติกฺขตฺตุโต อติเรกํ กมฺมวาจํ กโรนฺโต น หาเปตีติ ายติ.
‘‘ฉฑฺเฑตี’’ติ เอตฺถ ฉฑฺฑนสฺส ปทกฺขรานํ คฬิตภาเวน ปากฏตฺตา ตํ อทสฺเสตฺวา ‘‘ทุรุตฺตํ กโรตี’’ติ เอตฺถ ทุรุตฺตเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุรุตฺตํ กโรตีติ เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ. กโรนฺเตน ภิกฺขุนา อุปลกฺเขตพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
‘‘สิถิล…เป… ปเภโท’’ติ ยฺวายํ พฺยฺชนปฺปเภโท วุตฺโต, อยํ พฺยฺชนปฺปเภโทติ โยชนา ¶ . คาถายํ ทสธาติ ทสปฺปกาเรน. พฺยฺชนพุทฺธิยาติ วทฺเธตีติ พุทฺธิ, พฺยฺชนเมว อกฺขรเมว สิถิลาทิวเสน ทสธา พุทฺธิ พฺยฺชนพุทฺธิ, ตาย. เอตฺถ ‘‘ทสธา’’ติ ปเทน ‘‘พฺยฺชนพุทฺธี’’ติ สมาสปทสฺส อนฺตเร ทสธาสทฺทสฺส โลปํ ทสฺเสติ ‘‘กมฺมชํ เอวา’’ติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๕๐; วิสุทฺธิ. มหาฏิ. ๒.๔๕๐) วิย. เอตฺถ หิ เอวสทฺเทน กมฺเมน เอว ชาตํ กมฺมชนฺติ สมาสํ กตฺวา สมาสมชฺเฌ เอวสทฺทโลปํ ทสฺเสติ. ปเภโทติ วิเสโส. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – สิถิลฺจ ธนิตฺจ ทีฆฺจ รสฺสฺจ ครุกฺจ ลหุกฺจ นิคฺคหิตฺจ สมฺพนฺธฺจ ววตฺถิตฺจ วิมุตฺตฺจาติ ทสธา พฺยฺชนพุทฺธิยาว ปเภโท วิเสโส าตพฺโพติ. ‘‘สิถิล’’นฺติ อาทีนิ ทส ปทานิ ‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยฺชน’’นฺติ นปุํสกลิงฺควเสน วุตฺตปาํนิสฺสาย วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ.
คาถาย วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ. อคาฬฺเหน วจีปโยเคน วตฺตพฺพํ อกฺขรํ สิถิลํ. คาฬฺเหน วจีปโยเคน วตฺตพฺพํ อกฺขรํ ธนิตํ. เตสฺเววาติ ปฺจสุ เอว วคฺเคสุ. น เกวลํ ทีฆเมว ครุกํ นาม, อถ โข สํโยคปรมฺปีติ อาห ‘‘ยํ วา’’ติอาทิ. ยํ อกฺขรํ สํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ, ตมฺปิ ครุกํ นามาติ โยชนา. สํโยโค ปโร ยสฺส อกฺขรสฺสาติ สํโยคปรํ. ‘‘สํโยคปท’’นฺติปิ ปาโ. ยํ อสํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ, ตมฺปิ ลหุกํ นามาติ โยชนา. ยํ สานุนาสิกํ กตฺวา วตฺตพฺพํ, ตํ นิคฺคหิตํ นามาติ โยชนา. นิคฺคเหตฺวาติ นิคฺคหิตํ นาม อตฺถโต านกรณานํ ¶ อวิสฺสชฺชนํ อมฺุจนนฺติ อาห ‘‘อวิสฺสชฺเชตฺวา’’ติ. ยํ สมฺพนฺธิตฺวา วุจฺจติ, ตํ สมฺพนฺธํ นามาติ โยชนา. ยํ อสมฺพนฺธํ กตฺวา วุจฺจติ, ตํ ววตฺถิตํ นามาติ โยชนา. ยํ อนิคฺคเหตฺวา วุจฺจติ, ตํ วิมุตฺตํ นามาติ โยชนา. อนิคฺคเหตฺวาติ อนิคฺคหํ นาม อตฺถโต วิสฺสชฺชนนฺติ อาห ‘‘วิสฺสชฺเชตฺวา’’ติ.
เอวํ พฺยฺชนพุทฺธิวิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กมฺมวาจาย อุจฺจารณวิเสสํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ ทสสุ พฺยฺชนพุทฺธีสุ. ตถาสทฺเทน ตการสฺส ถการกรณฺจ สิถิลสฺส ธนิตกรณฺจ อติทิสติ, ตถา ‘‘ปตฺตกลฺลํ เอสา ตฺตี’’ติอาทิวจนฺจ สิถิลสฺส ธนิตกรณํ นามาติ โยชนา.
อิตีติ เอวํ. สิถิเล กตฺตพฺเพ ธนิตํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. จตฺตาริ พฺยฺชนานีติ จตฺตาริ อกฺขรานิ. พฺยฺชนสทฺโท หิ อิธ อกฺขรวาจโก. จตสฺสนฺนํ พฺยฺชนพุทฺธีนํ กมฺมทูสนํ ทสฺเสตฺวา อิตราสํ อทูสนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิตเรสุ ปนา’’ติอาทิ. อนุกฺกมาคตนฺติ ¶ อริเยหิ โอตริตฺวา อนุกฺกเมน อาคตํ. ปเวณินฺติ สนฺตตึ. วินาเสตฺวา วุตฺเต กึ กมฺมวาจาโกโป โหตีติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. น กุปฺปตีติ น นสฺสติ. กสฺมา ปน กมฺมวาจา น กุปฺปติ, นนุ กมฺมํ โกเปนฺตี กมฺมวาจา กุปฺปตีติ อาห ‘‘อิมานิ หี’’ติอาทิ. หิ ยสฺมา น โกเปนฺติ, ตสฺมา กมฺมวาจา น กุปฺปตีติ โยชนา.
ยํ ปน วจนํ สุตฺตนฺติกตฺเถรา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. กจฺจายนาทิสุตฺตนฺตํ กโรนฺตีติ สุตฺตนฺติกา, กจฺจายนาทโย, สุตฺตนฺติกา จ เต เถรา เจติ สุตฺตนฺติกตฺเถรา. น วฏฺฏตีติ อกฺขรวิกาโร น วฏฺฏติ. วินยธเรน กมฺมวาจา กาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ยถาปาฬิยาติ ภควตา ยถาวุตฺตาย ปาฬิยา. พฺยฺชนนิรุตฺติยาติ พฺยฺชนนิรุตฺติยํ. อิตรถาติ วุตฺตโทสปริหรณโต อฺเน ปกาเรน.
อกาเล ¶ วา สาเวตีติ เอตฺถ อกาโล นาม อโนกาโสติ อาห ‘‘อโนกาเส’’ติ. อโนกาโส นาม ตฺติอนุสฺสาวนานํ ปุพฺพาปรวิตถนฺติ อาห ‘‘ตฺตึ อฏฺเปตฺวา’’ติอาทิ. ปมํเยว ตฺตึ อฏฺเปตฺวา ปมํเยว อนุสฺสาวนกมฺมํ กตฺวาติ โยชนา. ‘‘ปมํเยวา’’ติ หิ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ. อิตีติอาทิ นิคมนํ.
๔๘๖. ยา เอกวีสติ ภิกฺขู น คณฺหาติ, อยํ อติขุทฺทกสีมา นามาติ โยชนา. เอกวีสติ ภิกฺขูติ อพฺภานกมฺเม กมฺมารเหน สทฺธึ เอกวีสติ ภิกฺขู. ยตฺถ สีมายํ นิสีทิตุํ น สกฺโกนฺติ, อยํ อติขุทฺทกสีมา นามาติ โยชนา. นิสีทิตุนฺติ อฺมฺสฺส หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา ปริมณฺฑลากาเรน นิสีทิตุํ. ตตฺถาติ อติขุทฺทเก. เอตฺถาติ เสสสีมาสุ. ยา สมฺมตา โหติ, อยํ อติมหตี นามาติ โยชนา. เกสคฺคมตฺเตนาปีติ ปิสทฺโท ตโต อติเรเกน ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. อฆฏิตํ อสมฺพนฺธํ นิมิตฺตํ อิมิสฺสาติ อฆฏิตนิมิตฺตา. ขณฺฑนิมิตฺตภาวํ อขณฺฑนิมิตฺตทสฺสเนน ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘ปุรตฺถิมายา’’ติอาทิ. ปุพฺพกิตฺติตนฺติ ปมกิตฺติตํ. ตตฺเถวาติ อุตฺตราย เอว ทิสาย. อปราปีติ ปิสทฺโท ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺโถ. ยา สมฺมตา โหติ, ขณฺฑนิมิตฺตา นามาติ โยชนา. อนิมิตฺตุปคนฺติ ยถาภูตกถนวิเสสนเมว, น พฺยวจฺเฉทวิเสสนํ ตจสาราทิคฺคหเณน อนิมิตฺตุปคภาวสฺส ปากฏตฺตา. อนฺตราติ มชฺเฌ. ยา สมฺมตา โหติ, สา ฉายานิมิตฺตา นาม, อนิมิตฺตา นามาติ โยชนา.
พหิ ิโต หุตฺวา สมฺมนฺนตีติ โยชนา. นิมิตฺตานิ ปน พหิ ตฺวาปิ กิตฺเตตุํ วฏฺฏติ ¶ . เอวํ สมฺมตาปีติ ปิสทฺโท อสมฺมตา ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. สีมาย สีมนฺติ ปทานํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา, ตสฺส จ อสมานภาวโต เตสํ วิสุํ วิสุํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน สีมาย ปเรสํ สีม’’นฺติ. สมฺภินฺทตีติ สมฺพนฺธํ กโรติ. เอตฺถ หิ ภิทิธาตุ ทฺวิธากรณตฺถวาจโก, ธาตฺวตฺถพาธเกน สํตฺยูปสคฺเคน สมฺพนฺธวาจโก ¶ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถาติ ตาสุ ทฺวีสุ สีมาสุ. อิตีติ เอวํ. ตาสูติ สีมาสุ.
๔๘๗-๘. ยมฺปิ กมฺมปฺปตฺตฉนฺทารหลกฺขณนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ ตสฺสํ ปริสโต กมฺมวิปตฺติยํ. ตมฺปีติ กมฺมปฺปตฺตฉนฺทารหลกฺขณมฺปิ, วุตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘จตฺตาโร ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปฺปตฺตา’’ติ ปาเ. อนุกฺขิตฺตาติ สงฺเฆน อุกฺเขปนียกมฺมสฺส อกตตฺตา อนุกฺขิตฺตา. ปริสุทฺธสีลาติ ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺนตฺตา ปริสุทฺธสีลา. อิเมหิ ปเทหิ ปกติ อตฺตา สภาโว เอเตสนฺติ ปกตตฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘กมฺมสฺส อรหา’’ติ อิมินา ‘‘กมฺมปฺปตฺตา’’ติ ปทสฺส ฉฏฺีสมาสฺจ ปตฺตสทฺทสฺส อรหอนุจฺฉวิกตฺถภาวฺจ ทสฺเสติ. เตหีติ จตูหิ ปกตตฺเตหิ. เอตีติ อาคจฺฉติ. อวเสสาติ จตูหิ ปกตตฺเตหิ อวเสสา. ยสฺส ปนาติ ปุคฺคลสฺส ปน. กมฺมารโหติ กมฺมสฺส อรโห.
๔๘๙. เอตฺถาติ ปณฺฑกาทีนํ อวตฺถุภาวทสฺสนฏฺาเน.
อปโลกนกมฺมกถา
๔๙๕-๖. ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุ. เอตฺถาติ โอสารณาทิปาเ. ปทสิลิฏฺตายาติ โลเก ปทานํ สิลิฏฺภาวโต. ตตฺถาติ โอสารณาทีสุ ปฺจสุ. กณฺฏกสามเณรสฺส ยา สา ทณฺฑกมฺมนาสนา อตฺถิ, สา นิสฺสารณาติ โยชนา. ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโก โหตี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ. มิจฺฉาทิฏฺิ หิ ลิงฺคนาสนาย การณํ โหติ. โสติ สามเณโร, ‘‘นิสฺสชฺชาเปตพฺโพ’’ติ ปเท การิตกมฺมํ, วุตฺตกมฺมํ วา. ตํ ลทฺธินฺติ ธาตุกมฺมํ, อวุตฺตกมฺมํ วา. กินฺติ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอวฺจ ปน กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ.
กาตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆํ ภนฺเต’’ติอาทิ. ยํ สหเสยฺยํ ลภนฺตีติ โยชนา. ตสฺสาติ สหเสยฺยสฺส. อลาภายาติ ¶ อลาภตฺถาย. ‘‘จร ปิเร วินสฺสา’’ติ อิมินา นิสฺสารณาการํ ทสฺเสติ. อตฺโถ ปนสฺส เหฏฺา วุตฺโตเยว.
โสติ ¶ สมเณโร, โอสาเรตพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
สฺวายนฺติ โส อยํ สามเณโร, อจฺจยํ เทเสตีติ สมฺพนฺโธ. โสรโตติ สุนฺทรลทฺธิยํ รโต, ทุลทฺธิโต วา สุฏฺุ โอรโต. ยถา ปุเรติ ยถา ปุพฺเพ รุจฺจติ, ตถาติ โยชนา. กายสมฺโภคสามคฺคิทานนฺติ กาเยน จ สมฺโภเคน จ สามคฺคิยา ทานํ.
เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. ยสฺมา ปน พฺรหฺมทณฺโฑ ปฺจสติกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๔๕) ฉนฺนสฺเสว ปฺตฺโต, ตสฺมา ตสฺเสว ทาตพฺโพติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. เอสาติ พฺรหฺมทณฺโฑ, อฺโปิ โย ภิกฺขุ วิหรติ, ตสฺสปิ ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. กินฺติ ทาตพฺโพติ อาห ‘‘เอวฺจ ปน ทาตพฺโพ’’ติ. ทาตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆมชฺเฌ’’ติอาทิ.
ยํ วจนํ อิจฺเฉยฺย, ตํ วจนนฺติ โยชนา. ขมาเปนฺตสฺสาติ สงฺฆํ ขมาเปนฺตสฺส ตสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนา.
ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขาย, าเณน ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ อตฺโถ.
ยนฺติ อวนฺทิยกมฺมํ, อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ. เกน อนฺุาตนฺติ อาห ‘‘ภควตา’’ติ. กิสฺมึ ขนฺธเก อนฺุาตนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก’’ติ. เกสุ วตฺถูสุ อนฺุาตนฺติ อาห ‘‘เตน โข ปน…เป… อิเมสุ วตฺถูสู’’ติ (จูฬว. ๔๑๑). กึ กตฺวา อนฺุาตนฺติ อาห ‘‘ทุกฺกฏํ ปฺเปตฺวา’’ติ. กินฺติ อนฺุาตนฺติ อาห ‘‘อนุชานามิ…เป… กาตพฺโพ’’ติ. ตสฺสาติ อวนฺทิยสฺส. ‘‘น โอสารณาทีนี’’ติ อิมินา เอวสทฺทสฺส ฉฑฺเฑตพฺพตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ กมฺมลกฺขณภูตสฺส อวนฺทิยสฺส. ตตฺเถวาติ ภิกฺขุนิกฺขนฺธเกเยว. นนฺติ กมฺมลกฺขณํ. อิธาปีติ ปริวาเร กมฺมวคฺเคปิ.
อปาสาทิกนฺติ อปสาทาวหํ, อปสาทชนกํ วา.
ตโตติ ¶ อวนฺทิยกรณโต. อิมนฺติ ภิกฺขุํ. วนฺทิยนฺติ วนฺทิตพฺพํ, วนฺทนํ วา.
เอตฺถาติ อปโลกนกมฺเม, ภิกฺขุนิสงฺฆมูลกํ กตฺวา ปฺตฺตนฺติ โยชนา. ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปีติ ปิสทฺโท น ภิกฺขุนิสงฺฆสฺเสวาติ ทสฺเสติ. ปนสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ตถา ภิกฺขุนิสงฺฆมูลกํ ¶ ปฺตฺตมฺปีติ อตฺโถ, ลภิตพฺพภาวํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ หี’’ติอาทิ. ยํ อปโลกนกมฺมํ กโรตีติ โยชนา. อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชเกน ปน ทาตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ สูจิอาทีนํ. โสเยวาติ อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชโกเยว. ตโตติ อปฺปมตฺตกโต. ตตฺถาติ เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนายํ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑). วุตฺตปฺปการํ คิลานเภสชฺชมฺปีติ สมฺพนฺโธ. โยปิ จาติ ภิกฺขุปิ จ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺรุปฺปาทโตติ ตสฺมึ มหาวาเส อุปฺปาทปจฺจยโต, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เปสลสฺสา’’ติอาทินา ทุสฺสีลาทีนํ ทาตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
ชคฺคาเปตุํ วฏฺฏตีติ เอตฺถ อปุจฺฉิตฺวา ชคฺคาเปตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อยํ ภิกฺขู’’ติอาทิ. โอทิสฺสาติ อุทฺทิสิตฺวา.
อาสนฆรํ วาติ ปฏิมาฆรํ วา, การโก มนุสฺโสติ สมฺพนฺโธ. อุปนิกฺเขปโต คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆิเกนปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ เจติยสฺส อุปนิกฺเขเปเนว, อถ โข สงฺฆิเกนปีติ ทสฺเสติ.
ยาปนมตฺตํ อลภนฺเตหิ กโรนฺเตหีติ โยชนา, ปริภฺุชนฺเตหิ หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วตฺตํ กโรมา’’ติอาทินา ‘‘ยาปนมตฺต’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. วิหาเร โรปิตา เย ผลรุกฺขาติ โยชนา. เยสนฺติ รุกฺขานํ. เตสูติ รุกฺเขสุ. เย ปนาติ รุกฺขา ปน, อปริคฺคหิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตํ ปนาติ อปโลกนกมฺมํ ปน. สลากํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ สลากคฺคํ, านํ. ‘‘ยาคคฺคภตฺตคฺค’’อิติ เอตฺถาปิ ¶ เอเสว นโย. อุโปสถคฺเคติ อุโปสถสฺส คหณฏฺาเน, อุโปสถเคเหติ อตฺโถ. ตตฺถาติ อุโปสถคฺเค. ตนฺติ อปโลกนกมฺมํ.
ยํ มูลตจปตฺตองฺกุรปุปฺผผลขาทนียาทีติ โยชนา. อนฺโตสีมายาติ อนฺโต อุปจารสีมาย.
สุกตเมวาติ สงฺเฆน กตเมว. อุโปสถทิวเสติ นิทสฺสนมตฺตํ ยสฺมึ กสฺมึจิ ทิวเสปิ กตตฺตา.
ผลวาเรนาติ รุกฺขานํ ผลคหณวาเรน. รุกฺขา ธรนฺตีติ รุกฺขา ติฏฺนฺติ, สํวิชฺชนฺติ วา ¶ . เยหีติ ภิกฺขูหิ โรปิตา, โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สา เอว กติกาติ ปุพฺเพ กตา สา เอว กติกา, อฺา กติกา น กาตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
อฺสฺมึ วิหาเรติ รุกฺขานํ ิตวิหารโต อฺสฺมึ วิหาเร. เตสนฺติ รุกฺขานํ, สามีติ สมฺพนฺโธ. เยปีติ รุกฺขาปิ, โรปิตาติ สมฺพนฺโธ. อฺโต านโตติ โยชนา. เตสูติ รุกฺเขสุ. เอตฺถาติ วิหาเร. เตหิ ปนาติ ปริเวณสามิเกหิ ภิกฺขูหิ ปน. ทสภาคนฺติ ทสมภาคํ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ทสภาคํ ทตฺวาติ อตฺถํ อติทิสติ.
สมฺภาวนียภิกฺขุโนติ สีลสุตาทีหิ สมฺภาวนียสฺส ภิกฺขุโน. ตตฺถาติ โปราณวิหาเร. มูเลติ ปุพฺเพ, อาทิกาเลติ อตฺโถ. นิกฺกุกฺกุจฺเจนาติ ‘‘อภาชิตมิท’’นฺติ กุกฺกุจฺจวิรเหน. ขิยฺยนมตฺตเมว ตนฺติ ตํ ขิยฺยนํ ขิยฺยนมตฺตเมว, น สามเณรานํ ขิยฺยนํ รุหตีติ อตฺโถ.
ปนสรุกฺขนฺติ กณฺฏกีผลรุกฺขํ. อยํ สามีจีติ อยํ ภาเชตฺวา ขาทนํ อนุธมฺมตา. ขายิตนฺติ ขาทิตํ. ทฺวินฺนํ ติณฺณํ กติกปฏิปฺปสฺสมฺภนํ นเยน าตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา ตํ อทสฺเสตฺวา เอกสฺเสว กติกปฏิปฺปสฺสมฺภนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกภิกฺขุเก ปนา’’ติอาทิ. ปุริมกติกาติ ‘‘ยถาสุขํ ปริภฺุชิตุํ รุจฺจตี’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖) ปุเร กตา กติกา. เตสนฺติ ¶ สามเณรานํ, ผาติกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. ภาเชตฺวาติ สามเณรานํ ภาเชตฺวา. อิมินา สามเณรานํ ผาติกมฺมํ น ทาตพฺพมฺปิ ภาคํ ภาเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
สามนฺตคาเมหีติ อาสนฺนคาเมหิ, อาคนฺตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอกํ อมฺพํ เอกํ ลพุชนฺติ โยชนา. อทิยฺยมาเน โทเส ทสฺสิเต ทิยฺยมาเน อานิสํสมฺปิ อตฺถโต าตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อทิยฺยมาเน หี’’ติอาทิ.
คณฺหนฺตานํ มนุสฺสานนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ กติกวตฺตฏฺปนโต. น วตฺตพฺพาติ ผลทานกุลทูสกตฺตา น วตฺตพฺพา. กินฺติ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ อาห ‘‘นาฬิเกราทีนี’’ติอาทิ. อนุวิจริตฺวาติ ปทานมนุกฺกเมน วิจริตฺวา. อุปฑฺฒภาโคติ ภิกฺขูนํ ลทฺธภาคโต อุปฑฺโฒ ภาโค. อปโลเกตฺวาติ สงฺฆํ อาปุจฺฉิตฺวา.
มคฺคคมิยสตฺถวาโหติ มคฺคํ คมิโก สตฺถวาโห. โสติ พลกฺกาเรน คเหตฺวา ขาทนฺโต. ฉายาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ¶ อารามวนานิ สงฺคเหตพฺพานิ. สเจ อตฺถีติ สเจ อตฺโถ อตฺถิ. ผลภริตาติ ผเลน ปริปุณฺณา. ‘‘ผลภาริตา’’ติปิ ปาโ. ผลสงฺขาเตน ภาเรน สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. อปจฺจาสีสนฺเตนาติ เตสํ สนฺติกา ทานปฏิทานํ อปจฺจาสีสนฺเตน. ปุพฺเพ วุตฺตเมวาติ ปุพฺเพ สงฺฆิกฏฺาเน ‘‘กุทฺโธ หิ โส’’ติอาทินา วุตฺตเมว. เอตฺถาติ ปุคฺคลิกฏฺาเน.
ตนฺติ ผลารามํ. โสติ ปฏิพโล ภิกฺขุ. ภาริยํ กมฺมนฺติ ชคฺคนกมฺมํ ภาริยํ. เอตฺตเกนาติ ตติยภาคอุปฑฺฒภาคมตฺเตน. สพฺพํ ผลารามนฺติ สมฺพนฺโธ. มูลภาคนฺติ ปมภาคํ. ‘‘ทสภาคมตฺต’’นฺติ อิมินา ตทตฺถํ ทสฺเสติ. ทตฺวาติ สงฺฆสฺส ทตฺวา. โสติ ภิกฺขุ. อกตาวาสนฺติ ปุพฺเพ อกตํ นวํ เสนาสนํ. อารามนฺติ สงฺฆสฺส อารามํ. เตหิปีติ นิสฺสิตเกหิปิ. ปิสทฺโท อาจริยํ อเปกฺขติ. เตสนฺติ นิสฺสิตกานํ. ชคฺคิตกาเลติ ชคฺคิตานํ รุกฺขานํ ปุปฺผผลภริตกาเล. ชคฺคนกาเลติ ชคฺคนมตฺตกาเล, ชคฺคนมตฺตเมว, น ชคฺคนการณา ¶ กิฺจิ ปุปฺผํ วา ผลํ วา โหติ, ตสฺมึ กาเลติ อตฺโถ. ‘‘พหุ’’นฺติอาทินา วาเรตพฺพาการํ ทสฺเสติ.
ผาติกมฺเมน ชคฺคนฺโต น อตฺถีติ โยชนา. อนาปุจฺฉิตฺวาวาติ สงฺฆํ อนปโลเกตฺวาว. อิตีติ เอวํ.
ตฺติกมฺมฏฺานเภเท ปน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. โอสาเรติ สงฺฆมชฺฌํ ปเวเสติ อิมาย ตฺติยาติ โอสารณา.
นิสฺสาริยติ สงฺฆโต พหิ กริยติ อิมายาติ นิสฺสารณา. ตฺติ อุโปสโถ นามาติ อิทํ การณูปจารวเสน วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อุโปสถกมฺมวเสน ปิตา’’ติ. เอเสว นโย ตฺติปวารณา นามาติ เอตฺถาปิ.
อนุสาเสยฺยาติอาทินา ปมปุริสเอยฺยวิภตฺติวเสน ปิตา ตฺติ อตฺตนา ปรํ สมฺมนิตุํ ปิตา ตฺติ นาม. อนุสาเสยฺยนฺติอาทินา อุตฺตมปุริสเอยฺยํวิภตฺติวเสน ปิตา ตฺติ อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนิตุํ ปิตา ตฺติ นาม. อตฺตนาว อตฺตา วา ปโร วา สมฺมนิยติ อิมาย ตฺติยาติ สมฺมุติ. นิสฺสฏฺปตฺตจีวราทีนิ ทียนฺติ อเนนาติ ทานํ, ตฺติ. วจฺจํ อนเปกฺขิตฺวา วาจกสฺส นิยตนปุํสกลิงฺคตฺตา นปุํสกลิงฺควเสน วุตฺตํ.
อาปตฺติ ¶ ปฏิคฺคณฺหิยติ อเนนาติ ปฏิคฺคโห.
ปฏิมุขํ อุปริ กฑฺฒิยติ อิมายาติ ปจฺจุกฺกฑฺฒนา.
กมฺมเมวาติ ลกฺขิยติ อเนนาติ กมฺมลกฺขณํ.
‘‘ตถา’’ติ ปเทน ‘‘กมฺมลกฺขณํ นามา’’ติ ปทํ อติทิสติ. ตโตติ สพฺพสงฺคาหิกตฺติโต. ปรา ทฺเว ตฺติโย กมฺมลกฺขณํ นามาติ โยชนา. อิตีติอาทิ นิคมนํ.
ตฺติทุติยกมฺมฏฺานเภเท โอสารณาทีนํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วฑฺฒสฺส ลิจฺฉวิโน’’ติอาทิ. สีมาสมฺมุติ จาติอาทินา โยชนา กาตพฺพา.
ยา ¶ ปน ทฺเว ตฺติทุติยกมฺมวาจา วุตฺตาติ โยชนา. อิตีติอาทิ นิคมนํ.
ตฺติจตุตฺถกมฺมฏฺานเภเท โยชนานโย ปากโฏเยว.
๔๙๗. จตุวคฺคกรเณ กมฺเมติอาทิกาย เทสนาย สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิติ กมฺมานิ จา’’ติอาทิ. ตตฺถ อิตีติ เอวํ ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสตฺโถติ ตสฺส ‘‘จตุวคฺคกรเณ กมฺเม’’ติอาทิวจนสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
อิติ กมฺมวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อตฺถวสวคฺคาทิวณฺณนา
๔๙๘. เอวํ กมฺมวคฺควณฺณนํ ทสฺเสตฺวา ตสฺสานนฺตเร วุตฺตาย ‘‘ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจา’’ติอาทิกาย เทสนาย อนุสนฺธึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ, อิทานิ อารทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. ยานิ ตานิ สิกฺขาปทานีติ โยชนา. ทิฏฺธมฺมิกเวรานนฺติ ทิฏฺธมฺเม ปวตฺตตฺตา จ วิรมิตพฺพตฺตา จ ทิฏฺธมฺมิกานํ เวรานํ. สํวรายาติ เอตฺถ สํปุพฺโพ วรธาตุ ปิทหนตฺโถ, อายสทฺโท จ ตทตฺโถติ อาห ‘‘ปิทหนตฺถายา’’ติ. วิปากทุกฺขสงฺขาตานนฺติ ปาณาติปาตาทีนํ ¶ วิปากภูตานํ ทุกฺขสงฺขาตานํ. สมฺปรายิกานนฺติ สมฺปราเย ปวตฺตานํ. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปทปฺตฺตานิสํสฏฺาเน. ‘‘วชฺชนียภาวโต’’ติ อิมินา วชฺเชตพฺพานีติ วชฺชานีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ภายนฺติ เอเตหีติ ภยานิ. อกฺขมฏฺเนาติ อสหณียฏฺเน. ‘‘อกุสลานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ อิมินา วิปากทุกฺขานิ ผลูปจาเรน อกุสลานิ นามาติ ทสฺเสติ. คณพนฺธเภทนตฺถาย สิกฺขาปทํ ปฺตฺตนฺติ เอวเมว ปาโ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘คณโภชนสิกฺขาปทํ ปฺตฺต’’นฺติ ปาโ ลิขิโต. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ อตฺถวสวคฺเค. ยนฺติ วจนํ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ วคฺเค.
อิติ อตฺถวสวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๔๙๙. วตฺเตสุ วตฺตมาโน ปุคฺคโล โอสารียติ อเนนาติ โอสารณียํ, กมฺมํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เยน กมฺเมน โอสารียติ, ตํ กมฺมํ ¶ ปฺตฺต’’นฺติ. ‘‘เยน กมฺเมนา’’ติอาทินา ภณฺฑนการกาทโย นิสฺสารียนฺติ อเนน กมฺเมนาติ นิสฺสารณียนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๕๐๐. สตฺตาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตํ นามาติ สมฺพนฺโธ. อนฺตราติ กกุสนฺธาทีนํ ติณฺณํ พุทฺธานฺจ อมฺหากํ ภควโต จ อนฺตเร. ‘‘สิกฺขาปเท’’ติ อิมินา ‘‘อปฺตฺเต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. มกฺกฏีวตฺถุอาทิวินีตกถา อนุปฺตฺตํ นามาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สิกฺขาปเท’’ติ อิมินา ‘‘ปฺตฺเต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ อานิสํสวคฺเค.
อิติ อานิสํสวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๕๐๑. สพฺพสิกฺขาปทานํ สงฺคหนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘นว สงฺคหา’’ติอาทิปาเ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘วตฺถุนา สงฺคโห’’ติ อิมินา ‘‘วตฺถุสฺมึ, วตฺถูนํ สงฺคโห’’ติ อตฺถํ นิวาเรติ. เอตฺถาติ ‘‘วตฺถุสงฺคโห’’ติอาทิปาเ. หีติ วิตฺถาโร. ยสฺมา นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพานีติ สิกฺขาปทานิ. ‘‘สงฺคหิตานี’’ติ อิมินา สงฺคหิตพฺโพติ สงฺคโหติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. เอวํ ตาวาติอาทิ นิคมนํ.
ยสฺมา ปน สงฺคหิตาติ สมฺพนฺโธ.
เอวเมตฺถาติอาทินา ¶ ขนฺธสมุฏฺานอธิกรณสมเถ สมฺปิณฺเฑตฺวา นิคมนํ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ สงฺคหวคฺเค.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
นวสงฺคหิตวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
นิฏฺิตาติ นิฏฺํ นิปฺผตฺตึ อิตา คตาติ นิฏฺิตา, อถ วา นิฏฺเ นิปฺผตฺติยํ อิตา ิตาติ นิฏฺิตา. จสทฺโท อวธารณตฺโถ, นิฏฺิตา เอวาติ หิ อตฺโถ. อนุตฺตานตฺถปทวณฺณนาติ อนุตฺตานานํ อตฺถวนฺตปทานํ, อตฺถานฺจ ปทานฺจ วณฺณนา.
อิติ ปริวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
นิฏฺิตา จ ปาจิตฺยาทิวณฺณนาย โยชนาติ.
ชาทิลฺฉิตนาเมนเนกานํ ¶ วาจิโต มยา;
ปริวารวินยสฺส, สมตฺโต โยชนานโย.
นิคมนกถาวณฺณนา
เอวํ วินยสํวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ตํ นิคเมนฺโต อาห ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘โย กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺย’’นฺติอาทิวจนโต (ปารา. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) ปฏฺาย ‘‘นวสงฺคหิตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา’’ติ วจนปริโยสานานํ อกฺขรปทพฺยฺชนานํ สมุทายภูเตน วจนกฺกเมน, สมตฺตาติ สมฺพนฺโธ.
อุภโตวิภงฺคขนฺธกปริวารวิภตฺติเทสนนฺติ อุภโตวิภงฺเคน จ ขนฺธเกน จ ปริวาเรน จ วิภชิตพฺพเทสนํ วินยปิฏกนฺติ สมฺพนฺโธ. นาโถติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ หิตปฏิปตฺตึ ยาจนฏฺเน จ กิเลสานํ อุปตาปนฏฺเน จ เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสนฏฺเน จ จิตฺติสฺสริยฏฺเน จ นาโถ. เวเนยฺยนฺติ วิเนตพฺพฏฺเน เวเนยฺยํ. ชิโนติ ปฺจมารานํ ชิตฏฺเน ชิโน. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – นาโถ เวเนยฺยํ วิเนนฺโต ชิโน อุภโตวิภงฺคขนฺธกปริวารวิภตฺติเทสนํ ยํ วินยปิฏกํ อาหาติ.
สมธิกสตฺตวีสติสหสฺสมตฺเตนาติ สห อธิเกน สตฺตสหสฺสปฺปมาเณน จ วีสติสหสฺสปฺปมาเณน ¶ จ คนฺเถนาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ วินยปิฏกสฺส. สมนฺตปาสาทิกาติ สมนฺตโต ปสาทํ วหิกา, ชนิกา วา. ตตฺรายํ โยชนา – ตสฺส สมธิกสตฺตวีสติสหสฺสมตฺเตน คนฺเถน สมนฺตปาสาทิกา นาม สํวณฺณนา สมตฺตาติ.
ตตฺริทนฺติ ตตฺร อิทํ. ‘‘ตตฺรา’’ติ ปทํ ปุริมวจนาเปกฺขํ. ตตฺร ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นามา’’ติ วจเนติ หิ อตฺโถ. สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมินฺติ ปจฺจตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ โหติ ‘‘อิทมฺปิ สีลสฺมิ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๙๔ อาทโย) วิย, สมนฺตปาสาทิกตฺตนฺติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ โยชนาตตฺร ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นามา’’ติ วจเน สมนฺตปาสาทิกาย อิทํ สมนฺตปาสาทิกตฺตํ ¶ โหตีติ อยํ สมนฺตปาสาทิกภาโวติ อตฺโถ.
อาจริยปรํปรโตติอาทีสุ คาถาสุ วุตฺตํ นววิธํ วิเสสนปทํ ‘‘น ทิสฺสตี’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. สมฺปสฺสตนฺติ สมฺมา ปสฺสนฺตานํ วิฺูนนฺติ สมฺพนฺโธ. ยโตติ ยสฺมา, น ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ สํวณฺณนายํ. สมนฺตปาสาทิกาตฺเววาติ สมนฺตปาสาทิกา อิติ เอว นาม. วินยสฺสาติ วินยปิฏกสฺส. วิเนยฺยทมนกุสเลนาติ วิเนยฺยานํ ทมเน เฉเกน. โลกนาเถนาติ โลกานํ นาเถน. โลกมนุกมฺปมาเนนาติ โลกํ อนุกมฺปมาเนน. อยฺเหตฺถ โยชนา – อาจริยปรํปรโต…เป… วิภงฺคนยเภททสฺสนโต สมฺปสฺสตํ วิฺูนํ เอตฺถ กิฺจิ อปาสาทิกํ ยโต น ทิสฺสติ, ตสฺมา วิเนยฺยทมนกุสเลน โลกนาเถน โลกมนุกมฺปมาเนน ภควตา วุตฺตสฺส วินยสฺส อยํ สมนฺตปาสาทิกาตฺเวว สํวณฺณนา ปวตฺตาติ.
ติสฺโสปิ อิมา สีหฬฏฺกถาโย สุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. กสฺส สนฺติเก สุตนฺติ อาห ‘‘พุทฺธมิตฺโต…เป… สนฺติเก’’ติ. ‘‘พุทฺธมิตฺโต’’ติ นาเมน วิสฺสุตสฺส ยสสฺสิโน วินยฺุสฺส ธีรสฺส เถรสฺส สนฺติเก สุตฺวาติ โยชนา. ‘‘สุตฺวา’’ติ ปทํ ‘‘อารทฺธา’’ติ ปเท ปุพฺพกาลกิริยาวิเสสนํ.
มหาเมฆวนุยฺยาเน ภูมิภาเค ปติฏฺิโต สตฺถุ มหาโพธิวิภูสิโต โย มหาวิหาโร อตฺถีติ โยชนา.
ตสฺส มหาวิหารสฺส ทกฺขิเณ ทิสาภาเค ปธานฆรํ ปธานฆรนามกํ อุตฺตมํ สุจิจาริตฺตสีเลน ภิกฺขุสงฺเฆน เสวิตํ ยํ ปริเวณํ อตฺถิ, ตตฺถ การยีติ โยชนา.
โกนาโม ¶ การยีติ อาห ‘‘อุฬารกุลสมฺภูโต…เป… วิสฺสุโต’’ติ. ตตฺถ อุฬารกุลสมฺภูโต สงฺฆุปฏฺายโก สทา อนากุลาย สทฺธาย รตนตฺตเย ปสนฺโน ‘‘มหานิคมสามี’’ติ วิสฺสุโต อุปาสโก การยีติ สมฺพนฺโธ.
กํ ¶ การยีติ อาห ‘‘จารุ…เป… สมฺปนฺนสลิลาสย’’นฺติ. ตตฺถ จารุปาการสํจิตํ โสเภน ปากาเรน สุฏฺุ จิตํ จินิตํ มโนรมํ สีตจฺฉายตรูเปตํ สีตจฺฉาเยน รุกฺเขน อุเปตํ สมฺปนฺนสลิลาสยํ มธุรชลาธารํ ยํ ปาสาทํ การยีติ โยชนา. มหานิคมสามิโน ตตฺร ปาสาเท วสตามยาติ สมฺพนฺโธ.
กํ อุทฺทิสิตฺวา กีทิสา กา อารทฺธาติ อาห ‘‘สุจิสีลสมาจารํ…เป… วินยวณฺณนา’’ติ. ตตฺถ สุจิสีลสมาจารํ พุทฺธสิริวฺหยํ เถรํ อุทฺทิสิตฺวา อิทฺธา อตฺถวินิจฺฉยาทีหิ ปริปุณฺณา ยา วินยวณฺณนา อารทฺธาติ โยชนา.
กึนามสฺส รฺโ กตเม สํวจฺฉเร อารทฺธา, กิสฺมึ กาเล ปรินิฏฺิตาติ อาห ‘‘ปาลยนฺตสฺส…เป… ปรินิฏฺิตา’’ติ. ตตฺถ สกลํ ลงฺกาทีปํ นิรพฺพุทํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ปาลยนฺตสฺส สิรินิวาสสฺส สิริปาลยสสฺสิโน รฺโ ชยสํวจฺฉเรติ สมฺพนฺโธ. สมวีสติเม เขเม ชยสํวจฺฉเร อยํ วินยสํวณฺณนา อารทฺธา, เอกวีสมฺหิ รฺโ เอกวีสติเม สํวจฺฉเร สมฺปตฺเต สติ ปรินิฏฺิตาติ โยชนา.
ยถา อตฺตโน สํวณฺณนา นิรุปทฺทวา สีฆํ นิฏฺํ อุปคตา, เอวํ โลกสฺส ธมฺมูปสํหิตา สีฆํ คจฺฉนฺตูติ อาสีสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปทฺทวากุเล’’ติอาทิ. ตตฺถ อุปทฺทวากุเล อุปทฺทเวหิ อากุเล โลเก สตฺตโลเก นิรุปทฺทวโต อุปทฺทววิรหโต ยถา อยํ วินยสํวณฺณนา เอกสํวจฺฉเรเนว นิฏฺํ อุปาคตา, เอวํ สพฺพสฺส โลกสฺส อารทฺธา สพฺเพปิ ธมฺมูปสํหิตา อตฺถา นิรุปทฺทวา สีฆํ นิฏฺํ คจฺฉนฺตูติ โยชนา.
อตฺตนา สมาจิตสฺส ปฺุสฺส อิจฺฉิตตฺเถ ปริณามนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิรฏฺิตตฺถํ ธมฺมสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ ธมฺมสฺส จิรฏฺิตตฺถํ อิมํ วินยสํวณฺณนํ กโรนฺเตน สทฺธมฺมพหุมาเนน มยา ยฺจ ปฺุํ สมาจิตํ, สพฺพสฺส ตสฺส ปฺุสฺส อานุภาเวน สพฺเพปิ ปาณิโน ธมฺมราชสฺส ภควโต สทฺธมฺมรสเสวิโน ภวนฺตุ.
สทฺธมฺโม ¶ ¶ จิรํ ติฏฺตุ, เทโว กาเล วสฺสํ วสฺสนฺโต จิรํ ปชํ สตฺตสมูหํ ตปฺเปตุ. ราชา ธมฺเมน เมทนึ รกฺขตูติ โยชนา. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ. อิติ ปรินิฏฺํ สุฏฺุ อาปนํ ทฏฺพฺพนฺตีติ อตฺโถ.
สทฺธา จ พุทฺธิ จ วีริยฺจ สทฺธาพุทฺธิวีริยานิ, วิสุทฺธานิ จ ตานิ สทฺธาพุทฺธิวีริยานิ เจติ วิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยานิ, ปรมานิ จ ตานิ วิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยานิ เจติ ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยานิ, เตหิ ปริมณฺฑิโต ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิโต, เตน, เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. สีลฺจ อาจาโร จ อชฺชวฺจ มทฺทวฺจ สีลาจารชฺชวมทฺทวานิ, ตานิ อาทีนิ เยสํ เตติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทโย, อาทิสทฺเทน ขนฺติโสรจฺจาทโย สงฺคณฺหาติ, เตเยว คุณาติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณา, เตสํ สมุทโยติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทโย, เตน สมุทิโต สุฏฺุ ปากโฏติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิโต, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ.
สกสมโย จ สมยนฺตโร จ สกสมยสมยนฺตรา, เตเยว ปน คหนสทิสตฺตา คหนนฺติ สกสมยสมยนฺตรคหนํ, ตสฺส อชฺโฌคาหณํ สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณํ, ตสฺมึ สมตฺโถ สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺโถ. เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. วิเสเสน อฺชติ ปากฏํ กโรตีติ วิยตฺโต, ปุคฺคโล, วิยตฺตสฺส อิทํ เวยฺยตฺติยํ, สติ. ปฺา จ เวยฺยตฺติยฺจ ปฺาเวยฺยตฺติยํ, เตน สมนฺนาคเตนาติ สมฺพนฺโธ. สมนฺนาคเตน เถเรนาติ โยชนา.
ตีณิ ปิฏกานีติ ติปิฏกํ, ตเมว ปริยาปุณิตพฺพตฺตา ปริยตฺตีติ ติปิฏกปริยตฺติ, ตสฺส ปเภโท เอตฺถ สตฺถุสาสเนติ ติปิฏกปริยตฺติปเภทํ, ตสฺมึ. สห อฏฺกถายาติ สาฏฺกถํ, สตฺถุ สาสนํ, ตสฺมึ สตฺถุสาสเนติ สมฺพนฺโธ. สตฺถุโน ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธํ สาสนํ สตฺถุสาสนํ, พฺยาโสปิ ยุชฺชเตว, ตสฺมึ สตฺถุสาสเน ‘‘อปฺปฏิหต’’อิติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. อปฺปฏิหตํ าณํ อปฺปฏิหตาณํ, อิทํ ตสฺมึ วินยสํวณฺณนากาเล เถรสฺส ปฏิเวธาณาภาวโต ¶ สุตมยจินฺตามยาณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อปฺปฏิหตาณสฺส ปภาโว เอตสฺสาติ อปฺปฏิหตาณปภาโว, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. มหนฺตํ เวยฺยากรณเมตสฺสาติ มหาเวยฺยากรโณ, อิมินา สิกฺขานิรุตฺติอาทีหิ ฉฬงฺเค มหนฺตเวยฺยากรเณ เถรสฺส อปฺปฏิหตาณปภาวตํ ทสฺเสติ, เตน มหาเวยฺยากรเณน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ.
กรณํ วุจฺจติ านํ กริยติ อุจฺจาริยติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วจนตฺเถน, กรณสฺส สมฺปตฺติ ¶ กรณสมฺปตฺติ, ตาย ชนิตํ กรณสมฺปตฺติชนิตํ. สุเขน เถรมุขโต วินิคฺคตํ สุขวินิคฺคตํ, กรณสมฺปตฺติชนิเตน เหตุภูเตน สุขวินิคฺคตํ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตํ. มธุรวจนฺจ อุทารวจนฺจ มธุโรทารวจนํ, ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลโป, อิมินา เกฏุภปกรเณ (สุโพธาลํกาเร ๑๒๗-๑๔๒ คาถาสุ) วุตฺเตสุ ทสสุ สทฺทคุเณสุ มธุรตาคุเณน จ อุทารตาคุเณน จ สมนฺนาคตภาวํ ทสฺเสติ. กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตฺจ ตํ มธุโรทารวจนฺเจติ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนํ. อถ วา กรณสมฺปตฺติชนิตฺจ ตํ สุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนฺเจติ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนํ. เอลํ วุจฺจติ ทุรุตฺตโทโส, นตฺถิ เอลเมตสฺสาติ เนลา, โสเยว วณฺโณ เนลวณฺโณ, เตน ยุตฺตํ เนลวณฺณยุตฺตํ, กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนํ เนลวณฺณยุตฺตเมตสฺสาติ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนเนลวณฺณยุตฺโต, เถโร. วิเสสนปรปทสมาโส, เนลวณฺณยุตฺตกรณสมฺปตฺติ ชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจโนติ หิ อตฺโถ, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. ยุตฺตฺจ ปริสาย โสเตน อนุรูปตฺตา, มุตฺตฺจ ปริสาย วิสารทตฺตาติ ยุตฺตมุตฺตํ, วจนํ, ตํ วทติ สีเลนาติ ยุตฺตมุตฺตวาที, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ.
กมฺมสสฺสตอุจฺเฉทอิสฺสรนิมฺมานาทิวเสน ¶ นานา วาทา เอเตสนฺติ วาทิโน, นานาวาทา ชนา, วาทีนํ, วาทีสุ วา วโร กมฺมกิริยวาทตฺตาติ วาทิวโร, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. ปาฬิยา อตฺถํ วณฺเณตุํ สมตฺถตฺตา มหนฺโต กวิ มหากวิ, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ.
อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานวเสน ปภินฺนาย ปฏิสมฺภิทาย ปริวาริโตติ ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาโร, ตสฺมึ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมติ สมฺพนฺโธ. ฉ อภิฺา จ ปฏิสมฺภิทา จ ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทา, ตา อาทโย เยสํ เตติ ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทโย, อาทิสทฺเทน เตวิชฺชาทโย สงฺคณฺหาติ. ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทโย ปเภทา เอตสฺสาติ ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภโท, โสเยว คุโณ ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุโณ, เตน ปฏิมณฺฑิโต ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิโต, ตสฺมึ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมติ สมฺพนฺโธ. อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌานลาภิอาทีนํ ธมฺโม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม, อถ วา มนุสฺสานํ กุสลกมฺมปถสงฺขาตธมฺมโต อุตฺตรีติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม, ฌานาทิธมฺโม, ตสฺมึ, ‘‘สุปฺปติฏฺิต’’ อิติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. สุปฺปติฏฺิตา พุทฺธิ เอเตสนฺติ สุปฺปติฏฺิตพุทฺธิโน, เตสํ เถรานนฺติ สมฺพนฺโธ. เถรานํ วํเส ปกาเรน ทิปฺปนฺติ, ปทีโป วิยาติ วา เถรวํสปฺปทีปา, เตสํ. ถิโร สีลสมาธิปฺาสงฺขาโต คุโณ เอเตสมตฺถีติ เถรา, เตสํ, วํสาลงฺการภูเตนาติ สมฺพนฺโธ. มหาวิหาเร วสนสีลา วสนธมฺมา, วสเน สาธุการีติ วา มหาวิหารวาสิโน, เตสํ, เถรานนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . วํเส อลงฺกาโร, วํสสฺส วาติ วํสาลงฺกาโร, โส หุตฺวา ภูโต, วํสาลงฺการภาวํ วา ปตฺโตติ วํสาลงฺการภูโต, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ.
วิปุลา จ สา วิสุทฺธา เจติ วิปุลวิสุทฺธา, วิเสสโนภยปโท, วิปุลวิสุทฺธา พุทฺธิ เอตสฺสาติ วิปุลวิสุทฺธพุทฺธิ, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. นามเมว นามเธยฺยํ, คหิตํ นามเธยฺยเมตสฺสาติ คหิตนามเธยฺโย ¶ , เตน เถเรน กตา สมนฺตปาสาทิกา นาม อยํ วินยสํวณฺณนา ติฏฺตูติ สมฺพนฺโธ.
สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน โลกเชฏฺสฺส มเหสิโน ‘‘พุทฺโธ’’ติ นามมฺปิ ยาว โลกมฺหิ ปวตฺตติ, ตาว โลกนิตฺถรเณสีนํ กุลปุตฺตานํ สีลวิสุทฺธาย นยํ ทสฺเสนฺตี โลกสฺมึ ติฏฺตูติ โยชนา.
อิติ นิคมนสฺส อตฺถโยชนา สมตฺตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา จ –
รตนปุณฺณนามสฺส, ปุรสฺส ราชธานิยา;
ทกฺขิเณ มุนิรูปสฺส, อีสํปาจีนนิสฺสิเต.
โย วิหาโร สปาสาโท, การิโต ราชเทวิยา;
ยา วสตา มยา ตตฺร, กตา ปาจิตฺยาทิโยชนา.
มาปิตรตฺนปุณฺณสฺส, สตฺตรเสว ราชิโน;
ชยวสฺเสฏฺารสมฺหิ, สมฺปตฺเตยํ สุนิฏฺิตา.
‘‘รตนปุณฺณา’’ติวฺหยสฺส ราชธานีนครสฺส ทกฺขิณสฺมึ ทิสาภาเค ปฺจโยชนปฺปมาเณ าเน ทฺวีหิ มหาตฬาเกหิ สุโสภิตสฺส มิธิลนามนครสฺส ปุรตฺถิมสฺมึ ทิสาภาเค ทิยฑฺฒคาวุตปฺปมาเณ าเน อเนกตาลปนฺตีหิ สุโสภิโต จตุนฺนํ กุลานํ รมณียภูโต ‘‘กผฺรู’’ อิติ ¶ โวหริโต โย โส มหาคาโม ปติฏฺิโต, ตตฺถ ปฏิสนฺธิยา ชาเตน สีลาทิคุเณหิ ปสํสิเตน ‘‘ชาคโร’’ติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน ติกฺขตฺตุํ ราชูหิ ราชมุทฺทินา ลฺฉิเตน เม กตายํ ปาจิตฺยาทิวณฺณนาย โยชนา สมฺปตฺเต ชินจกฺเก เตรสาธิกจตุวสฺสสตาธิกํ ทฺวิสหสฺสํ, สกฺกราเช ปน เอกตึสาธิกทฺวิวสฺสสตาธิกํ สหสฺสํ คิมฺหาเน เชฏฺมาเส ชุณฺหปกฺขสฺส ปฺจเม สุกฺกวาเร นิฏฺํ ปตฺตา อนายาเสนาติ.
โยชนาย ¶ อิมิสฺสาหํ, รจนสฺสานุภาวโต;
ภเวยฺยาเนกชาตีสุ, ปิฏกตฺตยธารโก.
กุสโล จุภยตฺเถสุ, ปริสาสุ วิสารโท;
สมิชฺฌนฺตุ สุสงฺกปฺปา, มยฺหฺจ สพฺพปาณินํ.
วปฺปาทิมนติกฺกมฺม, สมฺมา เทโว ปวสฺสตุ;
อตฺตชมิว รกฺขนฺตุ, ราชาโน จาปิ เมทินินฺติ.
อิติ ภทนฺตชาครตฺเถเรน กตา
ปาจิตฺยาทิวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.