📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทสิกฺขา-มูลสิกฺขา
ขุทฺทสิกฺขา
คนฺถารมฺภกถา
(ก)
อาทิโต ¶ ¶ อุปสมฺปนฺน-สิกฺขิตพฺพํ สมาติกํ;
ขุทฺทสิกฺขํ ปวกฺขามิ, วนฺทิตฺวา รตนตฺตยํ.
ตตฺรายํ มาติกา –
(ข)
ปาราชิกา จ จตฺตาโร, ครุกา นว จีวรํ;
รชนานิ จ ปตฺโต จ, ถาลกา จ ปวารณา.
(ค)
กาลิกา ¶ จ ปฏิคฺคาโห, มํเสสุ จ อกปฺปิยํ;
นิสฺสคฺคิยานิ ปาจิตฺติ, สมณกปฺป ภูมิโย.
(ฆ)
อุปชฺฌาจริยวตฺตานิ, วจฺจปฺปสฺสาวานิกํ;
อาปุจฺฉกรณํ นคฺโค, นฺหานกปฺโป อวนฺทิโย.
(ง)
จมฺมํ อุปาหนา เจว, อโนโลกิยมฺชนี;
อกปฺปิยสยนานิ, สมานาสนิโกปิ จ.
(จ)
อสํวาสิโก จ กมฺมํ, มิจฺฉาชีววิวชฺชนา;
วตฺตํ วิกปฺปนา เจว, นิสฺสโย กายพนฺธนํ.
(ฉ)
ปถวี ¶ จ ปริกฺขาโร, เภสชฺชุคฺคหทูสนํ;
วสฺสูปนายิกา เจวาเวภงฺคิยํ ปกิณฺณกํ.
(ช)
เทสนา ฉนฺททานาทิ, อุโปสถปฺปวารณา;
สํวโร สุทฺธิ สนฺโตโส, จตุรกฺขา วิปสฺสนาติ.
๑. ปาราชิกนิทฺเทโส
ปาราชิกา จ จตฺตาโรติ –
มคฺคตฺตเย อนิกฺขิตฺตสิกฺโข สนฺถตสนฺถเต;
อลฺโลกาเส นิมิตฺตํ สํ, ติลมตฺตมฺปิ สนฺถตํ.
อสนฺถตมุปาทิณฺณํ, ปเวสนฺโต จุโตถ วา;
ปเวสนฏฺิตุทฺธารปวิฏฺกฺขณสาทโก.
อาทิเยยฺย ¶ หเรยฺยาวหเรยฺย อิริยาปถํ;
โกเปยฺย านา จาเวยฺย, สงฺเกตํ วีตินามเย.
อทินฺนํ เถยฺยจิตฺเตน, ภเว ปาราชิโกถ วา;
เถยฺยาพลกุสจฺฉนฺนปริกปฺปาวหารโก;
ภณฺฑกาลคฺฆเทเสหิ, ปริโภเคตฺถ นิจฺฉโย.
มนุสฺสวิคฺคหํ จิจฺจ, ชีวิตา วา วิโยชเย;
สตฺถหารกํ วาสฺส มรณเจตโน อุปนิกฺขิเป.
คาเหยฺย มรณูปายํ, วเทยฺย มรเณ คุณํ;
จุโต ปโยคา สาหตฺถินิสฺสคฺคาณตฺติถาวรา.
อิทฺธิวิชฺชามยา กาลวตฺถาวุธิริยาปถา;
กฺริยาวิเสโส โอกาโส, ฉ อาณตฺตินิยามกา.
ฌานาทิเภท โนสนฺตมตฺตนตฺตุปนายิกํ;
กตฺวา โกฏฺาสเมเกกํ, ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺสิตํ.
อฺาปเทสรหิตํ ¶ , ทีเปนฺโตนธิมานิโก;
กาเยน วาจา วิฺตฺติ-ปเถ าเต จุโต ภเว.
ปาราชิเกเต จตฺตาโร, อสํวาสา ยถา ปุเร;
อภพฺพา ภิกฺขุภาวาย, สีสจฺฉินฺโนว ชีวิตุํ.
ปริยาโย จ อาณตฺติ, ตติเย ทุติเย ปน;
อาณตฺติเยว เสเสสุ, ทฺวยเมตํ น ลพฺภติ.
เสเวตุกามตาจิตฺตํ ¶ , มคฺเค มคฺคปฺปเวสนํ;
อิมํ เมถุนธมฺมสฺส, อาหุ องฺคทฺวยํ พุธา.
มนุสฺสสํ ตถาสฺี, เถยฺยจิตฺตฺจ วตฺถุโน;
ครุตา อวหาโร จ, อทินฺนาทานเหตุโย.
ปาโณ มานุสฺสโก ปาณ-สฺิตา ฆาตเจตนา;
ปโยโค เตน มรณํ, ปฺเจเต วธเหตุโย.
อสนฺตตา อตฺตนิ ปาปมิจฺฉตา-
ยาโรจนา ตสฺส มนุสฺสชาติตา;
นาฺาปเทโส จ ตเทว ชานนํ,
ปฺเจตฺถ องฺคานิ อสนฺตทีปเน.
อสาธารณา จตฺตาโร, ภิกฺขุนีนมภพฺพกา;
เอกาทส จ วิพฺภนฺตา, ภิกฺขุนี มุทุปิฏฺิโก.
ลมฺพี มุเขน คณฺหนฺโต, องฺคชาตํ ปรสฺส จ;
ตตฺเถวาภินิสีทนฺโต, จตฺตาโร อนุโลมิกา.
มคฺเค มคฺคปฺปเวสนา, เมถุนสฺส อิธาคตา;
จตฺตาโรติ จตุพฺพีส, สโมธานา ปราชิกาติ.
๒. สงฺฆาทิเสสนิทฺเทโส
ครุกา ¶ นวาติ –
โมเจตุกามตา สุกฺก-สฺสุปกฺกมฺม วิโมจยํ;
อฺตฺร สุปินนฺเตน, สมโณ ครุกํ ผุเส.
อิตฺถิสฺี ¶ มนุสฺสิตฺถึ, กายสํสคฺคราควา;
สมฺผุสนฺโต อุปกฺกมฺม, สมโณ ครุกํ ผุเส.
ตถา สุณนฺตึ วิฺฺุจ, มคฺคํ วารพฺภ เมถุนํ;
ทุฏฺุลฺลวาจาราเคน, โอภาเสตฺวา ครุํ ผุเส.
วตฺวาตฺตกามุปฏฺาน-วณฺณํ เมถุนราคิโน;
วาจา เมถุนยุตฺเตน, ครุํ เมถุนยาจเน.
ปฏิคฺคเหตฺวา สนฺเทสํ, อิตฺถิยา ปุริสสฺส วา;
วีมํสิตฺวา หรํ ปจฺจา, สมโณ ครุกํ ผุเส.
สํยาจิตปริกฺขารํ, กตฺวาเทสิตวตฺถุกํ;
กุฏึ ปมาณาติกฺกนฺตํ, อตฺตุทฺเทสํ ครุํ ผุเส.
มหลฺลกํ วิหารํ วา, กตฺวาเทสิตวตฺถุกํ;
อตฺตโน วสนตฺถาย, สมโณ ครุกํ ผุเส.
อมูลเกน โจเทนฺโต, โจทาเปนฺโตว วตฺถุนา;
อนฺติเมน จ จาเวตุํ, สุณมานํ ครุํ ผุเส.
อฺสฺส กิริยํ ทิสฺวา, เตน เลเสน โจทยํ;
วตฺถุนา อนฺติเมนาฺํ, จาเวตุํ ครุกํ ผุเส.
ฉาเทติ ชานมาปนฺนํ, ปริวเสยฺย ตาวตา;
จเรยฺย สงฺเฆ มานตฺตํ, ปริวุตฺโถ ฉ รตฺติโย.
จิณฺณมานตฺตมพฺเภยฺย, ตํ สงฺโฆ วีสตีคโณ.
ปหุตฺตตาโย ตถสฺิตา จ;
ฉาเทตุกาโม อถ ฉาทนาติ,
ฉนฺนา ทสงฺเคหฺยรุณุคฺคมมฺหีติ.
๓. จีวรนิทฺเทโส
จีวรนฺติ –
โขมโกเสยฺยกปฺปาส-สาณภงฺคานิ กมฺพลํ;
กปฺปิยานิ ฉเฬตานิ, สานุโลมานิ ชาติโต.
ทุกูลฺเจว ปฏฺฏุณฺณ-ปฏํ โสมารจีนชํ;
อิทฺธิชํ เทวทินฺนฺจ, ตสฺส ตสฺสานุโลมิกํ.
ติจีวรํ ปริกฺขาร-โจฬํ วสฺสิกสาฏิกํ;
อธิฏฺเ น วิกปฺเปยฺย, มุขปฺุฉนนิสีทนํ.
ปจฺจตฺถรณกํ กณฺฑุ-จฺฉาทิเมตฺถ ติจีวรํ;
น วเสยฺย วิเนกาหํ, จาตุมาสํ นิสีทนํ.
‘‘อิมํ สงฺฆาฏึธิฏฺามิ’’, สงฺฆาฏิมิจฺจธิฏฺเย;
อหตฺถปาสเมตนฺติ, เสเสสุปิ อยํ นโย.
อธิฏฺหนฺโต สงฺฆาฏิ-ปฺปภุตึ ปุพฺพจีวรํ;
ปจฺจุทฺธริตฺวาธิฏฺเยฺย, ปตฺตาธิฏฺหเน ตถา.
เอตํ ¶ อิมํ ว สงฺฆาฏึ, สํเส ปจฺจุทฺธรามิติ;
เอวํ สพฺพานิ นาเมน, วตฺวา ปจฺจุทฺธเร วิทู.
สงฺฆาฏิ ปจฺฉิมนฺเตน, ทีฆโส มุฏฺิปฺจโก;
อุตฺตมนฺเตน สุคต-จีวรูนาปิ วฏฺฏติ.
มุฏฺิตฺติกฺจ ติริยํ, ตถา เอกํสิกสฺสปิ;
อนฺตรวาสโก จาปิ, ทีฆโส มุฏฺิปฺจโก;
อฑฺฒเตยฺโย ทฺวิหตฺโถ วา, ติริยนฺเตน วฏฺฏติ.
นิสีทนสฺส ¶ ทีเฆน, วิทตฺถิ ทฺเว วิสาลโต;
ทิยฑฺฒํ ทสา วิทตฺถิ, สุคตสฺส วิทตฺถิยา.
กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิกสฺส, ติริยํ ทฺเว วิทตฺถิโย;
ทีฆนฺตโต จตสฺโสว, สุคตสฺส วิทตฺถิยา.
วสฺสิกสาฏิกายาปิ, ทีฆโส ฉ วิทตฺถิโย;
ติริยํ อฑฺฒเตยฺยาว, สุคตสฺส วิทตฺถิยา.
เอตฺถ เฉทนปาจิตฺติ, กโรนฺตสฺส ตทุตฺตริ;
ปจฺจตฺถรณ มุขโจฬา, อากงฺขิตปฺปมาณิกา.
ปริกฺขารโจเฬ คณนา, ปมาณํ วา น ทีปิตํ;
ตถา วตฺวา อธิฏฺเยฺย, ถวิกาทึ วิกปฺปิยํ.
อหตาหตกปฺปานํ, สงฺฆาฏิ ทิคุณา สิยา;
เอกจฺจิโยตฺตราสงฺโค, ตถา อนฺตรวาสโก.
อุตุทฺธฏาน ¶ ทุสฺสานํ, สงฺฆาฏิ จ จตุคฺคุณา;
ภเวยฺยุํ ทิคุณา เสสา, ปํสุกูเล ยถารุจิ.
ตีสุ ทฺเว วาปิ เอกํ วา, ฉินฺทิตพฺพํ ปโหติ ยํ;
สพฺเพสุ อปฺปโหนฺเตสุ, อนฺวาธิมาทิเยยฺย วา;
อจฺฉินฺนฺจ อนาทิณฺณํ, น ธาเรยฺย ติจีวรํ.
คาเม นิเวสเน อุทฺโท-สิตปาสาทหมฺมิเย;
นาวาฏฺฏมาฬอาราเม, สตฺถเขตฺตขเล ทุเม.
อชฺโฌกาเส วิหาเร วา, นิกฺขิปิตฺวา ติจีวรํ;
ภิกฺขุสมฺมุติยาฺตฺร, วิปฺปวตฺถุํ น วฏฺฏติ.
โรควสฺสานปริยนฺตา, กณฺฑุจฺฉาทิกสาฏิกา;
ตโต ปรํ วิกปฺเปยฺย, เสสา อปริยนฺติกา.
ปจฺจตฺถรณ ¶ ปริกฺขาร-มุขปฺุฉนโจฬกํ;
ทสํ ปฺยรตฺตนาทิณฺณกปฺปํ ลพฺภํ นิสีทนํ.
อทสํ รชิตํเยว, เสสจีวรปฺจกํ;
กปฺปตาทิณฺณกปฺปํว, สทสํว นิสีทนํ.
อนธิฏฺิตนิสฺสฏฺํ, กปฺเปตฺวา ปริภฺุชเย;
หตฺถทีฆํ ตโตปฑฺฒ-วิตฺถารฺจ วิกปฺปิยํ.
ติจีวรสฺส ภิกฺขุสฺส, สพฺพเมตํ ปกาสิตํ;
ปริกฺขารโจฬิโย สพฺพํ, ตถา วตฺวา อธิฏฺติ.
อจฺเฉทวิสฺสชฺชนคาหวิพฺภมา ¶ ,
ปจฺจุทฺธโร มารณลิงฺคสิกฺขา;
สพฺเพสฺวธิฏฺานวิโยคการณา,
วินิวิทฺธฉิทฺทฺจ ติจีวรสฺส.
กุสวากผลกานิ, กมฺพลํ เกสวาลชํ;
ถุลฺลจฺจยํ ธารยโตลูกปกฺขาชินกฺขิเป.
กทเลรกกฺกทุสฺเส, โปตฺถเก จาปิ ทุกฺกฏํ;
สพฺพนีลกมฺเชฏฺ-ปีตโลหิตกณฺหเก.
มหารงฺคมหานาม-รงฺครตฺเต ติรีฏเก;
อจฺฉินฺนทีฆทสเก, ผลปุปฺผทเส ตถา;
กฺจุเก เวเน สพฺพํ, ลภติจฺฉินฺนจีวโรติ.
๔. รชนนิทฺเทโส
รชนานิ จาติ –
มูลกฺขนฺธตจปตฺต-ผลปุปฺผปฺปเภทโต;
รชนา ฉปฺปการานิ, อนฺุาตานิ สตฺถุนา.
มูเล ¶ หลิทฺทึ ขนฺเธ จ, มฺเชฏฺ ตุงฺคหารเก;
อลฺลึ นีลฺจ ปตฺเตสุ, ตเจ โลทฺทฺจ กณฺฑุลํ;
กุสุมฺภํ กึสุกํ ปุปฺเผ, สพฺพํ ลพฺภํ วิวชฺชิยาติ.
๕. ปตฺตนิทฺเทโส
ปตฺโต ¶ จาติ –
อโยปตฺโต ภูมิปตฺโต, ชาติยา กปฺปิยา ทุเว;
อุกฺกฏฺโ มชฺฌิโม เจว, โอมโก จ ปมาณโต.
อุกฺกฏฺโ มคเธ นาฬิ-ทฺวยตณฺฑุลสาธิตํ;
คณฺหาติ โอทนํ สูปํ, พฺยฺชนฺจ ตทูปิยํ.
มชฺฌิโม ตสฺสุปฑฺโฒว, ตโตปฑฺโฒว โอมโก;
อุกฺกฏฺโต จ อุกฺกฏฺโ, อปตฺโต โอมโกมโก.
อติเรกปตฺโต ธาเรยฺโย, ทสาหปรมํ สโก;
กปฺโป นิสฺสคฺคิโย โหติ, ตสฺมึ กาเลตินามิเต.
อจฺเฉททานคาเหหิ, วิพฺภมา มรณุทฺธฏา;
ลิงฺคสิกฺขาหิ ฉิทฺเทน, ปตฺตาธิฏฺานมุชฺฌติ.
ปตฺตํ น ปฏิสาเมยฺย, โสทกํ น จ โอตเป;
อุณฺเห น นิทเห ภุมฺยา, น เป โน จ ลคฺคเย.
มิฑฺฒนฺเต ปริภณฺฑนฺเต, องฺเก วา อาตปตฺตเก;
ปาเทสุ มฺจปีเ วา, เปตุํ น จ กปฺปติ.
น นีหเรยฺย อุจฺฉิฏฺโ-ทกฺจ จลกฏฺิกํ;
ปตฺเตน ปตฺตหตฺโถ วา, กวาฏํ น ปณามเย.
ภูมิอาธารเก ¶ ทารุทณฺฑาธาเร สุสชฺชิเต;
ทุเว ปตฺเต เปยฺเยกํ, นิกฺกุชฺชิตฺวาน ภูมิยํ.
ทารุรูปิยโสวณฺณ-มณิเวฬุริยามยา ¶ ;
กํสกาจติปุสีสผลิกาตมฺพโลหชา.
ฉวสีสมโย จาปิ, ฆฏีตุมฺพกฏาหชา;
ปตฺตา อกปฺปิยา สพฺเพ, วุตฺตา ทุกฺกฏวตฺถุกาติ.
๖. ถาลกนิทฺเทโส
ถาลกา จาติ –
กปฺปิยา ถาลกา ติสฺโส, ตมฺพาโยมตฺติกามยา;
ทารุโสวณฺณรชตมณิเวฬุริยามยา.
อกปฺปา ผลิกากาจกํสชา คิหิสนฺตกา;
สงฺฆิกา กปฺปิยา ตุมฺพฆฏิชา ตาวกาลิกาติ.
๗. ปวารณานิทฺเทโส
ปวารณาติ –
เยนีริยาปเถนายํ, ภฺุชมาโน ปวาริโต;
ตโต อฺเน ภฺุเชยฺย, ปาจิตฺตินติริตฺตกํ.
อสนํ โภชนฺเจว, อภิหาโร สมีปตา;
กายวาจาปฏิกฺเขโป, ปฺจองฺคา ปวารณา.
โอทโน ¶ สตฺตุ กุมฺมาโส, มจฺโฉ มํสฺจ โภชนํ;
สาลิ วีหิ ยโว กงฺคุ, กุทฺรูสวรโคธุมา;
สตฺตนฺนเมสํ ธฺานํ, โอทโน โภชฺชยาคุ จ.
สามากาทิติณํ กุทฺรูสเก วรกโจรโก;
วรเก สาลิยฺเจว, นีวาโร สงฺคหํ คโต.
ภฏฺธฺมโย สตฺตุ, กุมฺมาโส ยวสมฺภโว;
มํโส จ กปฺปิโย วุตฺโต, มจฺโฉ อุทกสมฺภโว.
ภฺุชนฺโต ¶ โภชนํ กปฺป-มกปฺปํ วา นิเสธยํ;
ปวาเรยฺยาภิหฏํ กปฺปํ, ตนฺนาเมน อิมนฺติ วา.
ลาชา ตํสตฺตุภตฺตานิ, โครโส สุทฺธขชฺชโก;
ตณฺฑุลา ภฏฺปิฏฺฺจ, ปุถุกา เวฬุอาทินํ.
ภตฺตํ วุตฺตาวเสสานํ, รสยาคุ รโสปิ จ;
สุทฺธยาคุผลาทีนิ, น ชเนนฺติ ปวารณํ.
ปวาริเตน วุฏฺาย, อภุตฺเตน จ โภชนํ;
อติริตฺตํ น กาตพฺพํ, เยน ยํ วา ปุเร กตํ.
กปฺปิยํ คหิตฺเจวุ-จฺจาริตํ หตฺถปาสคํ;
อติริตฺตํ กโรนฺเตวํ, ‘‘อลเมต’’นฺติ ภาสตุ.
น กเรนุปสมฺปนฺน-หตฺถคํ เปสยิตฺวาปิ;
กาเรตุํ ลพฺภเต สพฺโพ, ภฺุชิตุํ ตมการโกติ.
๘. กาลิกนิทฺเทโส
กาลิกา ¶ จาติ –
ปฏิคฺคหิตา จตฺตาโร, กาลิกา ยาวกาลิกํ;
ยามกาลิกํ สตฺตาห-กาลิกํ ยาวชีวิกํ.
ปิฏฺํ มูลํ ผลํ ขชฺชํ, โครโส ธฺโภชนํ;
ยาคุสูปปฺปภุตโย, โหนฺเตเต ยาวกาลิกา.
มธุมุทฺทิกสาลูก-โจจโมจมฺพชมฺพุชํ;
ผารุสํ นคฺคิสนฺตตฺตํ, ปานกํ ยามกาลิกํ.
สานุโลมานิ ธฺานิ, เปตฺวา ผลโช รโส;
มธูกปุปฺผมฺตฺร, สพฺโพ ปุปฺผรโสปิ จ.
สพฺพปตฺตรโส เจว, เปตฺวา ปกฺกฑากชํ;
สีโตทมทฺทิโตทิจฺจ-ปาโก วา ยามกาลิโก.
สปฺปิโนนีตเตลานิ ¶ , มธุผาณิตเมว จ;
สตฺตาหกาลิกา สปฺปิ, เยสํ มํสมวาริตํ.
เตลํ ติลวเสรณฺฑ-มธุสาสปสมฺภวํ;
ขุทฺทาภมรมธุกริ-มกฺขิกาหิ กตํ มธุ;
รสาทิอุจฺฉุวิกติ, ปกฺกาปกฺกา จ ผาณิตํ.
สวตฺถุปกฺกา สามํ วา, วสา กาเล อมานุสา;
อฺเสํ น ปเจ วตฺถุํ, ยาวกาลิกวตฺถุนํ.
หลิทฺทึ ¶ สิงฺคิเวรฺจ, วจตฺตํ ลสุณํ วจา;
อุสีรํ ภทฺทมุตฺตฺจาติวิสา กฏุโรหิณี;
ปฺจมูลาทิกฺจาปิ, มูลํ ตํ ยาวชีวิกํ.
พิฬงฺคํ มริจํ โคฏฺ-ผลํ ปิปฺผลิ ราชิกา;
ติผเลรณฺฑกาทีนํ, ผลํ ตํ ยาวชีวิกํ.
กปฺปาสนิมฺพกุฏชปโฏลสุลสาทินํ;
สูเปยฺยปณฺณํ วชฺเชตฺวา, ปณฺณํ ตํ ยาวชีวิกํ.
เปตฺวา อุจฺฉุนิยฺยาสํ,
สรสํ อุจฺฉุชํ ตจํ;
นิยฺยาโส จ ตโจ สพฺโพ,
โลณํ โลหํ สิลา ตถา.
สุทฺธสิตฺถฺจ เสวาโล, ยฺจ กิฺจิ สุฌาปิตํ;
วิกฏาทิปฺปเภทฺจ, าตพฺพํ ยาวชีวิกํ.
มูลํ สารํ ตโจ เผคฺคุ, ปณฺณํ ปุปฺผํ ผลํ ลตา;
อาหารตฺถ มสาเธนฺตํ, สพฺพํ ตํ ยาวชีวิกํ.
สพฺพกาลิกสมฺโภโค, กาเล สพฺพสฺส กปฺปติ;
สติ ปจฺจเย วิกาเล, กปฺปเต กาลิกตฺตยํ.
กาลยามมติกฺกนฺตา ¶ , ปาจิตฺตึ ชนยนฺตุโภ;
ชนยนฺติ อุโภเปเต, อนฺโตวุตฺถฺจ สนฺนิธึ.
สตฺตาหกาลิเก ¶ สตฺต, อหานิ อตินามิเต;
ปาจิตฺติ ปาฬินารุฬฺเห, สปฺปิอาทิมฺหิ ทุกฺกฏํ.
นิสฺสฏฺลทฺธํ มกฺเขยฺย, นงฺคํ นชฺโฌหเรยฺย จ;
วิกปฺเปนฺตสฺส สตฺตาเห, สามเณรสฺสธิฏฺโต;
มกฺขนาทิฺจ นาปตฺติ, อฺสฺส ททโตปิ จ.
ยาวกาลิกอาทีนิ, สํสฏฺานิ สหตฺตนา;
คาหาปยนฺติ สพฺภาวํ, ตสฺมา เอวมุทีริตํ.
ปุเร ปฏิคฺคหิตฺจ, สตฺตาหํ ยาวชีวิกํ;
เสสกาลิกสมฺมิสฺสํ, ปาจิตฺติ ปริภฺุชโต.
ยาวกาลิกสมฺมิสฺสํ, อิตรํ กาลิกตฺตยํ;
ปฏิคฺคหิตํ ตทหุ, ตทเหว จ ภฺุชเย.
ยามกาลิกสมฺมิสฺสํ, เสสเมวํ วิชานิยํ;
สตฺตาหกาลิกมิสฺสฺจ, สตฺตาหํ กปฺปเตตรนฺติ.
๙. ปฏิคฺคาหนิทฺเทโส
ปฏิคฺคาโหติ –
ทาตุกามาภิหาโร จ, หตฺถปาเสรณกฺขมํ;
ติธา เทนฺเต ทฺวิธา คาโห, ปฺจงฺเควํ ปฏิคฺคโห.
อสํหาริเย ตตฺถชาเต, สุขุเม จิฺจอาทินํ;
ปณฺเณ วาสยฺหภาเร จ, ปฏิคฺคาโห น รูหติ.
สิกฺขามรณลิงฺเคหิ, อนเปกฺขวิสคฺคโต;
อจฺเฉทานุปสมฺปนฺน-ทานา คาโหปสมฺมติ.
อปฺปฏิคฺคหิตํ ¶ ¶ สพฺพํ, ปาจิตฺติ ปริภฺุชโต;
สุทฺธฺจ นาติพหลํ, กปฺปเต อุทกํ ตถา.
องฺคลคฺคมวิจฺฉินฺนํ, ทนฺตกฺขิกณฺณคูถกํ;
โลณสฺสุเขฬสิงฺฆาณิ-เสมฺหมุตฺตกรีสกํ.
คูถมตฺติกมุตฺตานิ, ฉาริกฺจ ตถาวิเธ;
สามํ คเหตฺวา เสเวยฺย, อสนฺเต กปฺปการเก.
ทุรูปจิณฺเณ รโชกิณฺเณ, อถุคฺคหปฺปฏิคฺคเห;
อนฺโตวุตฺเถ สยํปกฺเก, อนฺโตปกฺเก จ ทุกฺกฏนฺติ.
๑๐. อกปฺปิยมํสนิทฺเทโส
มํเสสุ จ อกปฺปิยนฺติ –
มนุสฺสหตฺถิอสฺสานํ, มํสํ สุนขทีปินํ;
สีหพฺยคฺฆตรจฺฉานํ, อจฺฉสฺส อุรคสฺส จ.
อุทฺทิสฺสกตมํสฺจ, ยฺจ อปฺปฏิเวกฺขิตํ;
ถุลฺลจฺจยํ มนุสฺสานํ, มํเส เสเสสุ ทุกฺกฏํ.
อฏฺีปิ โลหิตํ จมฺมํ, โลมเมสํ น กปฺปติ;
สจิตฺตกํว อุทฺทิสฺส-กตํ เสสา อจิตฺตกาติ.
๑๑. นิสฺสคฺคิยนิทฺเทโส
นิสฺสคฺคิยานีติ ¶ –
อรูปิยํ รูปิเยน, รูปิยํ อิตเรน จ;
รูปิยํ ปริวตฺเตยฺย, นิสฺสคฺคิ อิธ รูปิยํ.
กหาปโณ สชฺฌุ สิงฺคี, โวหารูปคมาสกํ;
วตฺถมุตฺตาทิ อิตรํ, กปฺปํ ทุกฺกฏวตฺถุ จ.
‘‘อิมํ ¶ คเหตฺวา ภุตฺวา วา, อิมํ เทหิ กรานย;
เทมิ วา’’ติ สมาปนฺเน, นิสฺสคฺคิ กยวิกฺกเย.
อตฺตโน อฺโต ลาภํ, สงฺฆสฺสฺสฺส วา นตํ;
ปริณาเมยฺย นิสฺสคฺคิ, ปาจิตฺติ จาปิ ทุกฺกฏํ.
อนิสฺสชฺชิตฺวา นิสฺสคฺคึ, ปริภฺุเช น เทยฺย วา;
นิสฺสฏฺํ สกสฺาย, ทุกฺกฏํ อฺเถตรนฺติ.
๑๒. ปาจิตฺติยนิทฺเทโส
ปาจิตฺตีติ –
มุสาวาโทมสาวาเท, เปสฺุหรเณ ตถา;
ปทโสธมฺมสาคาเร, อุชฺฌาปนกขียเน.
ตลสตฺติอนาทรกุกฺกุจฺจุปฺปาทเนสุ จ;
คามปฺปเวสนาปุจฺฉา, โภชเน จ ปรมฺปรา.
อนุทฺธริตฺวา ¶ คมเน, เสยฺยํ เสนาสนานิ วา;
อิตฺถิยาทฺธานคมเน, เอเกกาย นิสีทเน.
ภีสาปนาโกฏนอฺวาเท,
วิเหสทุฏฺุลฺลปกาสฉาเท;
หาโสทเก นิจฺฉุภเน วิหารา,
ปาจิตฺติ วุตฺตานุปขชฺชสยเนติ.
๑๓. สมณกปฺปนิทฺเทโส
สมณกปฺปาติ –
ภูตคามสมารมฺเภ, ปาจิตฺติ กตกปฺปิยํ;
นเขน วาคฺคิสตฺเถหิ, ภเว สมณกปฺปิยํ.
ส มูลขนฺธพีชคฺค-ผฬุพีชปฺปภาวิโต;
อารมฺเภ ทุกฺกฏํ พีชํ, ภูตคามวิโยชิตํ.
นิพฺพฏฺฏพีชํ ¶ โนพีช-มกตฺจาปิ กปฺปติ;
กฏาหพทฺธพีชานิ, พหิทฺธา วาปิ การเย.
เอกาพทฺเธสุ พีเชสุ, ภาชเน วาปิ ภูมิยํ;
กเต จ กปฺปิเยกสฺมึ, สพฺเพสฺเวว กตํ ภเว.
นิกฺขิตฺเต กปฺปิยํ กตฺวา, มูลปณฺณานิ ชายรุํ;
กปฺปิยํ ปุน กาเรยฺย, ภูตคาโม หิ โส ตทา.
สปณฺโณ ¶ วา อปณฺโณ วา, เสวาโลทกสมฺภโว;
เจติยาทีสุ เสวาโล, นิพฺพฏฺฏทฺวตฺติปตฺตโก;
ภูตคาโมว พีชมฺปิ, มูลปณฺเณ วินิคฺคเต.
ฆฏาทิปิฏฺเ เสวาโล, มกุฬํ อหิฉตฺตกํ;
ทุกฺกฏสฺเสว วตฺถูนิ, ผุลฺลมพฺยวหาริกํ.
ลาขานิยฺยาสฉตฺตานิ, อลฺลรุกฺเข วิโกปิย;
คณฺหโต ตตฺถ ปาจิตฺติ, ฉินฺทโต วาปิ อกฺขรํ.
ปีเฬตุํ นาฬิเกราทึ, ทารุมกฺกฏกาทินา;
ฉินฺทิตุํ คณฺิกํ กาตุํ, ติณาทึ น จ กปฺปติ.
ภูตคามํ ว พีชํ วา, ฉินฺท ภินฺโทจินาหิ วา;
ผาเลหิ วิชฺฌ ปจ วา, นิยเมตฺวา น ภาสเย.
อิมํ กโรหิ กปฺปิยํ, อิมํ คณฺเหทมาหร;
อิมํ เทหิ อิมํ โสเธเหวํ วฏฺฏติ ภาสิตุนฺติ.
๑๔. ภูมินิทฺเทโส
ภูมิโยติ –
สมฺมุตุสฺสาวนนฺตา จ, โคนิสาที คหาปติ;
กปฺปิยา ภูมิโย ยาสุ, วุตฺถํ ปกฺกฺจ กปฺปติ.
วาสตฺถาย ¶ กเต เคเห, สงฺฆิเก เวกสนฺตเก;
กปฺปิยา กุฏิ ลทฺธพฺพา, สหเสยฺยปฺปโหนเก.
เคเห ¶ สงฺฆสฺส เวกสฺส, กรมาเนวมีรยํ;
ปมิฏฺกถมฺภาทึ, เปยฺยุสฺสาวนนฺติกา;
‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรม, กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ.
เยภุยฺเยนาปริกฺขิตฺโต, อาราโม สกโลปิ วา;
วุจฺจเต ‘‘โคนิสาที’’ติ, สมฺมุตี สงฺฆสมฺมตา.
ภิกฺขุํ เปตฺวา อฺเหิ, ทินฺโน เตสํว สนฺตโก;
อตฺถาย กปฺปกุฏิยา, เคโห คหปตี มโต.
อกปฺปกุฏิยา วุตฺถสปฺปิอาทีหิ มิสฺสิตํ;
วเชยฺย อนฺโตวุตฺถตฺตํ, ปุริมํ กาลิกทฺวยํ.
เตเหว ภิกฺขุนา ปกฺกํ, กปฺปเต ยาวชีวิกํ;
นิรามิสํว สตฺตาหํ, สามิเส สามปากตา.
อุสฺสาวนนฺติกา เยหิ, ถมฺภาทีหิ อธิฏฺิตา;
เตสุเยวาปนีเตสุ, ตทฺเสุปิ ติฏฺติ.
สพฺเพสุ อปนีเตสุ, ภเว ชหิตวตฺถุกา;
โคนิสาที ปริกฺขิตฺเต, เสสา ฉทนวิพฺภมาติ.
๑๕. อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทโส
อุปชฺฌาจริยวตฺตานีติ –
นิสฺสายุปชฺฌาจริเย, วสมาโน สุเปสโล;
ทนฺตกฏฺาสนํ โตยํ, ยาคุํ กาเล ทเท สทา.
ปตฺเต วตฺตํ จเร คาม-ปฺปเวเส คมนาคเม;
อาสเน ปาทปีเ จ, กถโลปาหนจีวเร.
ปริโภชนียปานีย-วจฺจปฺปสฺสาวานิสุ ¶ ;
วิหารโสธเน วตฺตํ, ปุน ปฺาปเน ตถา.
น ¶ ปปฺโผเฏยฺย โสเธนฺโต, ปฏิวาเต จ สงฺคเณ;
วิหารํ ภิกฺขุ ปานีย-สามนฺตา สยนาสนํ.
นฺหาเน นฺหาตสฺส กาตพฺเพ, รงฺคปาเก จ โธวเน;
สิพฺพเน จีวเร เถเว, รชนฺโต น วเช ิเต.
เอกจฺจสฺส อนาปุจฺฉา, ปตฺตํ วา จีวรานิ วา;
น ทเทยฺย น คณฺเหยฺย, ปริกฺขารฺจ กิฺจนํ.
เอกจฺจํ ปจฺฉโต กาตุํ, คนฺตุํ วา ตสฺส ปจฺฉโต;
ปิณฺฑปาตฺจ นินฺเนตุํ, นีหราเปตุมตฺตโน.
กิจฺจยํ ปริกมฺมํ วา, เกสจฺเฉทฺจ อตฺตโน;
การาเปตุํ ว กาตุํ วา, อนาปุจฺฉา น วฏฺฏติ.
คามํ สุสานํ นิสฺสีมํ, ทิสํ วา คนฺตุมิจฺฉโต;
อตฺตโน กิจฺจยํ วาปิ, อนาปุจฺฉา น วฏฺฏติ.
อุปฺปนฺนํ อรตึ ทิฏฺึ, กุกฺกุจฺจํ วา วิโนทเย;
กเรยฺย วาปิ อุสฺสุกฺกํ, สงฺฆายตฺเตสุ กมฺมสุ.
คิลาเนสุ อุปฏฺเยฺย, วุฏฺานํ เนสมาคเม;
วตฺตเภเทน สพฺพตฺถ, อนาทเรน ทุกฺกฏนฺติ.
๑๖. วจฺจปสฺสาวฏฺานิกนิทฺเทโส
วจฺจปสฺสาวฏฺานิกนฺติ ¶ –
น กเรยฺย ยถาวุฑฺฒํ, วจฺจํ ยาตานุปุพฺพิยา;
วจฺจปสฺสาวกุฏิโย, นฺหานติตฺถฺจ ลพฺภติ.
ปวิเสยฺยุพฺภชิตฺวา โน, สหสา ปวิเสยฺย จ;
อุกฺกาสิตฺวาวุพฺภเชยฺย, ปาทุกาสฺเวว สณฺิโต.
น ¶ กเร นิตฺถุนํ วจฺจํ, ทนฺตกฏฺฺจ ขาทยํ;
วจฺจปสฺสาวโทณีนํ, น กเรยฺยุภยํ พหิ.
กูเป กฏฺํ น ปาเตยฺย, เขฬํ ปสฺสาวโทณิยา;
นาวเลเขยฺย ผรุเส-นุหตฺจาปิ โธวเย.
น นิกฺขเมยฺย สหสา-วุพฺภชิตฺวา น นิกฺขเม;
จปุ จปุ นาจเมยฺย, อุกฺลาปฺจ วิโสธเยติ.
๑๗. อาปุจฺฉกรณนิทฺเทโส
อาปุจฺฉกรณนฺติ –
อนชฺฌิฏฺโว เถเรน, ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเส;
ธมฺมํ น กถเย ปฺหํ, น ปุจฺเฉ น จ วิสฺสเช.
อาปุจฺฉิตฺวา กเถนฺตสฺส, ปุน วุฑฺฒตราคเม;
ปุน อาปุจฺฉนํ นตฺถิ, ภตฺตคฺเค จานุโมทโต.
วสนฺโต ¶ จ อนาปุจฺฉา, วุฑฺเฒเนกวิหารเก;
น สชฺฌาเยยฺย อุทฺเทสํ, ปริปุจฺฉฺจ โน ทเท.
ธมฺมํ น ภาสเย ทีปํ, น กเร น จ วิชฺฌเป;
วาตปานํ กวาฏํ วา, วิวเรยฺย ถเกยฺย จ.
จงฺกเม จงฺกมนฺโตปิ, วุฑฺเฒน ปริวตฺตเย;
เยน วุฑฺโฒ ส สงฺฆาฏิ-กณฺเณเนนํ น ฆฏฺฏเยติ.
๑๘. นคฺคนิทฺเทโส
นคฺโคติ –
นคฺโค มคฺคํ วเช ภฺุเช, ปิเว ขาเท น สายเย;
น คณฺเห น ทเท เนว, วนฺเท วนฺทาปเยยฺย วา.
ปริกมฺมํ น กาเรยฺย, น กเร ปฏิฉาทิสุ;
ปริกมฺเม ทุเว วตฺถ-จฺฉาทิ สพฺพตฺถ กปฺปิยาติ.
๑๙. นฺหานกปฺปนิทฺเทโส
นฺหานกปฺโปติ ¶ –
น จ นฺหาเยยฺย เถรานํ, ปุรโตปริ วา ตถา;
ทเทยฺย โอตรนฺตานํ, มคฺคมุตฺตรมานโก.
กุฏฺฏตฺถมฺภตรุฏฺฏาเน, นฺหายมาโน น ฆํสเย;
กายํ คนฺธพฺพหตฺเถน, กุรุวินฺทกสุตฺติยา.
มลฺลเกนาฺมฺํ ¶ วา, สรีเรน น ฆํสเย;
กปาลิฏฺกขณฺฑานิ, วตฺถวฏฺฏิ จ วฏฺฏติ.
สพฺเพสํ ปุถุปาณี จา-กลฺลสฺสากตมลฺลกํ;
ปาสาณเผณกถลา, กปฺปนฺติ ปาทฆํสเนติ.
๒๐. อวนฺทิยนิทฺเทโส
อวนฺทิโยติ –
อุกฺขิตฺตานุปสมฺปนฺน-นานาสํวาสอิตฺถิโย;
นโว จ ครุกฏฺโ จ, ปณฺฑโก จ อวนฺทิยาติ.
๒๑. จมฺมนิทฺเทโส
จมฺมนฺติ –
มิคาเชฬกจมฺมานิ, กปฺปนฺติ ปริภฺุชิตุํ;
โรหิเตณิปสทา จ, กุรุงฺคา มิคชาติกา.
อนฺุาตตฺตยา อฺํ, จมฺมํ ทุกฺกฏวตฺถุกํ;
ถวิโกปาหเน จมฺมํ, สพฺพํ กปฺปติมานุสนฺติ.
๒๒. อุปาหนนิทฺเทโส
อุปาหนา เจวาติ –
มชฺฌเทเส น กปฺปนฺติ, คณงฺคณูปาหนา นวา;
สพฺพสฺส กปฺปนฺตาราเม, สพฺพตฺถากลฺลกสฺส จ.
สพฺพนีลกโอทาตปีตโลหิตกณฺหกา ¶ ¶ ;
มหารงฺคมหานาม-รงฺครตฺตา จุปาหนา.
สพฺพมฺเชฏฺิกา จิตฺรา, นีลปีตาทิวทฺธิกา;
ติตฺติรปตฺติกา เมณฺฑ-อชวิสาณวทฺธิกา.
ขลฺลพทฺธา ปุฏพทฺธา, ตูลปุณฺณา จุปาหนา;
ปาลิคุณฺิมกา โมร-ปิฺเฉน ปริสิพฺพิตา.
วิจฺฉิกาฬิกตา สีหพฺยคฺฆุทฺทาชินทีปินํ;
มชฺชารกาฬโกลูกจมฺเมหิ จ ปริกฺขฏา;
ปาทุกา สงฺกมนียา, โกจิ ธาเรยฺย ทุกฺกฏํ.
นีลาทิวณฺณํ สกลํ, ปฺุฉิตฺวา เวกเทสกํ;
อุปาหนา วฬฺเชยฺย, หาเรตฺวา ขลฺลกาทิกนฺติ.
๒๓. อโนโลกิยนิทฺเทโส
อโนโลกิยนฺติ –
สารตฺโต อิตฺถิยา โยนึ, มุขํ วา ภิกฺขทายิยา;
ปรสฺส ปตฺตมุชฺฌานสฺี วา อตฺตโน มุขํ;
อาทาโสทกปตฺเต วา, โอโลเกยฺยสฺส ทุกฺกฏนฺติ.
๒๔. อฺชนีนิทฺเทโส
อฺชนีติ ¶ –
วฏฺฏาฏฺโสฬสํสา วา, มฏฺา วฏฺฏติ อฺชนี;
ติสฺโสปิ มูเล คีวายํ, เลขา เอกาว พนฺธิตุํ.
ยํ กิฺจิ รูปํ มาลาทิกมฺมํ มกรทนฺตกํ;
โคมุตฺตกฑฺฒจนฺทาทิ-วิการํ เนตฺถ วฏฺฏติ.
ลพฺเภกวณฺณสุตฺเตน, สิพฺพิตุํ ถวิกา ตถา;
สิปาฏิ กฺุจิกาโกโส, สลากาปิ อจิตฺตกา.
สงฺขนาภิวิสาณฏฺิ-นฬทนฺตมยา ¶ ตถา;
ผลกฏฺมยา เวฬุ-ลาขาโลหมยาปิ จ.
อฺชนิโย สลากาโย, ธูมเนตฺตา จ ลพฺภเร;
ตถา สตฺถกทณฺฑานิ, นตฺถุทานา จ ตมฺมยาติ.
๒๕. อกปฺปิยสยนนิทฺเทโส
อกปฺปิยสยนานีติ –
อาสนฺที ตูลี ปลฺลงฺโก, ปฏิกํ โคนจิตฺตกํ;
ปฏลี วิกตี อุทฺท-โลมี เอกนฺตโลมิกา.
กุตฺตํ โกเสยฺยํ กฏฺฏิสฺสํ, หตฺถิอสฺสรถตฺถรา;
ชินปฺปเวณิกทลี-มิคปฺปวรอตฺถรา.
สโลหิตวิตานฺจุ-ภโตรตฺตูปธานกํ ¶ ;
อกปฺปิยานิ เอตานิ, ทุกฺกฏํ ปริภฺุชโต.
อาสนฺทาทิตฺตยา เสเส, ลพฺภเต คิหิสนฺตเก;
ธมฺมาสเน จ ภตฺตคฺเค, ฆเร จาปิ นิสีทิตุํ;
ภูมตฺถรณสงฺเขเป, สยิตฺุจาปิ กปฺปติ.
จตุรํสปีา สตฺตงฺคา, ปฺจงฺคา อุจฺจปาทกา;
ตูโลนทฺธา ฆเรเยว, มฺจปีา นิสีทิตุํ.
โจฬวากุณฺณปณฺณานํ, ติณานฺเจว ปูริตา;
จีวรจฺฉวิโย ปฺจ, ภิสี สพฺพตฺถ กปฺปิยา.
ตูลตฺตยํ ภิสิคพฺโภ, โลมานิ มิคปกฺขินํ;
พิมฺโพหเน อนฺุาตํ, ตูลวชฺชา มสูรเก.
มนุสฺสโลมมุณฺณายํ, ปณฺเณ ปุปฺผํ ตมาลกํ;
สุทฺธํ น อาสนฺเจว, ลพฺภมปฺปฏิเวกฺขิตนฺติ.
๒๖. สมานาสนิกนิทฺเทโส
สมานาสนิโกปิ ¶ จาติ –
ติวสฺสนฺตรานฺุาตํ, ภิกฺขูนเมกมาสนํ;
สตฺตวสฺสติวสฺเสหิ, ปฺจวสฺโส นิสีทิตุํ.
เปตฺวา ปณฺฑกํ อิตฺถึ, อุภโตพฺยฺชนํ มุนิ;
ทีฆาสเน อนฺุาสิ, สพฺเพเหว นิสีทิตุํ.
อนฺตํ ¶ ทีฆาสนํ ติณฺณํ, ยํ ปโหติ นิสีทิตุํ;
มฺจเก วาปิ ปีเ วา, ทฺวินฺนํ ลพฺภํ นิสีทิตุนฺติ.
๒๗. อสํวาสิกนิทฺเทโส
อสํวาสิโก จาติ –
อุกฺขิตฺโตนุปสมฺปนฺโน, ภิกฺขุนี ฉินฺนมูลโก;
นานาสํวาสนิสฺสีม-ฏฺิตเวหายสณฺิตา;
เอกาทส อภพฺพา จ, อสํวาสาติ ทีปิตาติ.
๒๘. กมฺมนิทฺเทโส
กมฺมฺจาติ –
วคฺเคน อธมฺมกมฺมํ, สมคฺเคน อธมฺมิกํ;
วคฺเคน ธมฺมกมฺมฺจ, สมคฺเคน จ ธมฺมิกํ;
จตุตฺถํเยวานฺุาตํ, เสสกมฺเมสุ ทุกฺกฏํ.
จตุวคฺโค ปฺจวคฺโค, ทสวีสติวคฺคิโก;
ติเรกวีสติวคฺโค, ปฺจ สงฺฆา วิภาวิตา.
จตุวคฺเคตฺถ อพฺภานุ-ปสมฺปทาปวารณา;
ปฺจวคฺโค จ อพฺภานํ, มชฺฌเทสุปสมฺปทํ.
ทสวคฺโค ¶ จ อพฺภานํ, เปตฺวา สพฺพกมฺมิโก;
อิตโร สพฺพกมฺเมสุ, กมฺมปฺปตฺโตติ ทีปิโต.
จตุวคฺเคน ¶ กตฺตพฺเพ, จตฺตาโร ปกตตฺตกา;
กมฺมปฺปตฺตา ปเร ฉนฺทา-รหา เสเสปฺยยํ นโย.
จตุวคฺคาทิกตฺตพฺพํ, อสํวาสกมฺมารห;
ครุกฏฺเสฺวฺตรํ, กตฺวาน คณปูรกํ;
ปริวาสาทิกํ กมฺมํ, กตํ กุปฺปฺจ ทุกฺกฏํ.
อธมฺมกมฺมํ วาเรยฺย, อนฺตราเย ทุเว ตโย;
ทิฏฺาวิเมโกธิฏฺานํ, วาเรนฺเตว ตโตธิกา.
กมฺมารหา อสํวาสา, ขิตฺตจิตฺตทุขฏฺฏิตา;
เอเตสํ สงฺฆมชฺฌมฺหิ, ปฏิกฺเขโป น รุหติ.
ปกตตฺเตกสีมฏฺ-สมสํวาสภิกฺขุโน;
อาโรเจนฺตสฺสนฺตมโส-นนฺตรสฺสาปิ รูหติ.
โกเปตุํ ธมฺมิกํ กมฺมํ, ปฏิกฺโกเสยฺย สมฺมุขา;
ติโรกฺขา กายสามคฺคึ, ฉนฺทํ โน เทยฺย ทุกฺกฏนฺติ.
๒๙. มิจฺฉาชีววิวชฺชนานิทฺเทโส
มิจฺฉาชีววิวชฺชนาติ –
ทารุํ เวฬุํ ผลํ ปุปฺผํ, จุณฺณํ นฺหานมุโขทกํ;
มตฺติกาทนฺตกฏฺาทึ, น ทเท กุลสงฺคหา.
ปาริภฏกตามุคฺค-สูปฺยตาวตฺถุวิชฺชยา;
ปเหณทูตกมฺเมน, ชงฺฆเปสนิเยน วา.
อนุปฺปทานปฺปฏิปิณฺฑ-เวชฺชกมฺเมน ¶ ¶ วา ปน;
นาฺเน วาปิ สมฺพุทฺธปฺปฏิกุฏฺเน ชีวเย.
วิฺตฺติเนสนาภูตุลฺลปนากุหนาทิหิ;
กุลทูสาทินุปฺปนฺนปจฺจเย ปริวชฺชเยติ.
๓๐. วตฺตนิทฺเทโส
วตฺตนฺติ –
อาคนฺตุโก น อารามํ, ปวิเส สอุปาหโน;
สฉตฺโตคุณฺิโต สีเส, กริตฺวา วาปิ จีวรํ.
ปานีเยน น โธเวยฺย, ปาเท วุฑฺฒตเรปิ จ;
อาวาสิเกภิวาเทยฺย, ปุจฺเฉยฺย สยนาสนํ.
คมิโก ปฏิสาเมตฺวา, ทารุมตฺติกภณฺฑกํ;
วิหารฺจ ถเกตฺวาน, อาปุจฺฉ สยนาสนํ.
อาปุจฺฉิตพฺเพ อสติ, สํโคเปตฺวาน สาธุกํ;
ปกฺกเมยฺยฺถา ตสฺส, ปกฺกนฺตุํ น จ กปฺปติ.
อาวาสิโก ปฺาเปยฺย, วุฑฺฒาคนฺตุสฺส อาสนํ;
อุปนิกฺขิเป ปาโทท-ปฺปภุตึ ปตฺตจีวรํ.
ปจฺจุคฺคนฺตฺวาน คณฺเหยฺย, ปานีเยน จ ปุจฺฉเย;
อาคนฺตุเกภิวาเทยฺย, ปฺเป สยนาสนํ.
อชฺฌาวุตฺถมวุตฺถํ ¶ วา, โคจราโคจรํ วเท;
วจฺจปสฺสาวานานิ, กติกํ เสกฺขสมฺมุตึ.
ปเวสนิกฺขเม กาลํ, ปริโภชิยปานิยํ;
นิสินฺโนว นวกสฺส, เอตํ สพฺพํ สมุทฺทิเสติ.
๓๑. วิกปฺปนานิทฺเทโส
วิกปฺปนา ¶ เจวาติ –
สมฺมุขา ปรมฺมุขาติ, ทุเว วุตฺตา วิกปฺปนา;
สมฺมุขาย วิกปฺเปนฺโต, พฺยตฺตสฺเสกสฺส สนฺติเก;
‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ, วิกปฺเปมี’’ติ ภาสเย.
เอตฺตาวตา นิเธตุํว, กปฺปตี น จ กปฺปติ;
ปริโภคาทิกํ เตน, อปฺปจฺจุทฺธฏภาวโต.
๒๒๓. ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ –
เตน ปจฺจุทฺธเฏเยว, ปริโภคาทิ กปฺปติ.
อปรา สมฺมุขาเวกา, ภิกฺขุสฺเสกสฺส สนฺติเก;
คเหตฺวา นามเมกสฺส, ปฺจนฺนํ สหธมฺมินํ.
๒๒๕. ‘‘อิมํ จีวรํ ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน, ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา, ติสฺสสฺส สามเณรสฺส, ติสฺสาย สามเณริยา, ติสฺสาย สิกฺขมานาย วิกปฺเปมี’’ติ วตฺตพฺพํ.
เตน ภิกฺขุนา ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน, ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา, ติสฺสสฺส สามเณรสฺส ¶ , ติสฺสาย สามเณริยา, ติสฺสาย สิกฺขมานาย สนฺตกํ ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ วตฺตพฺพํ.
ปรมฺมุขาวิกปฺปเน-กสฺสนฺติเกวมีรเย;
‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺปนตฺถาย ทมฺมี’’ติ.
๒๒๗. เตน วตฺตพฺโพ ‘‘โก เต มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโ วา’’ติ. อิตเรน เจวํ วตฺตพฺพํ ‘‘ติสฺโส ภิกฺขู’’ติ วา ¶ ‘‘ติสฺสา ภิกฺขุนี’’ติ วา ‘‘ติสฺโส สามเณโร’’ติ วา ‘‘ติสฺสา สามเณรี’’ติ วา ‘‘ติสฺสา สิกฺขมานา’’ติ วา.
ปุน เตน ‘‘อหํ ติสฺสสฺส ติสฺสาย วา ทมฺมี’’ติ วิกปฺเปตฺวา เตเนว ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน, ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา, ติสฺสสฺส สามเณรสฺส, ติสฺสาย สามเณริยา, ติสฺสาย สิกฺขมานาย สนฺตกํ ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ ปจฺจุทฺธริตพฺพํ.
ทูรสนฺติกตฺเตกตฺตพหุภาวํ วิชานิย;
‘‘เอตํ อิม’’นฺติ ‘‘เอตานิ, อิมานี’’เตตฺถ โยชเย.
ทสาหํ มาสเมกํ วา, ปฺจ วา กถินตฺถเต;
ปาริปูรตฺถมูนสฺส, ปจฺจาสา สติ มาสกํ;
นุปฺปาทยติ นิสฺสคฺคึ, นาธิฏฺิตวิกปฺปิตนฺติ.
๓๒. นิสฺสยนิทฺเทโส
นิสฺสโยติ –
พฺยตฺตสฺส ปฺจวสฺสสฺส, นตฺถิ นิสฺสย การิยํ;
ยาวชีวมฺปิ อพฺยตฺโต, นิสฺสิโตเยว ชีวติ.
เอกํสํ ¶ จีวรํ กตฺวา, ปคฺคณฺหิตฺวาน อฺชลึ;
อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา, วเท ยาวตตียกํ;
‘‘อาจริโย เม, ภนฺเต, โหหิ,
อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามี’’ติ.
ปกฺกนฺเต ปกฺขสงฺกนฺเต, วิพฺภนฺเต วาปิ นิสฺสโย;
มรณาณตฺตุปชฺฌาย-สโมธาเนหิ สมฺมติ.
นิสฺสาย ¶ น วเสลชฺชึ, อปุพฺพํ านมาคโต;
อาคเม จตุปฺจาหํ, าตุํ ภิกฺขุสภาคตํ.
อทฺธิกสฺส คิลานสฺส, คิลานุปฏฺกสฺส จ;
ยาจิตสฺส อรฺเ วา, สลฺลกฺขนฺเตน ผาสุกํ;
สภาเค ทายเกสนฺเต, วสิตุํ ตาว ลพฺภตีติ.
๓๓. กายพนฺธนนิทฺเทโส
กายพนฺธนนฺติ –
อกายพนฺธโน คามํ, ทุกฺกฏํ ปวิเสยฺย เจ;
พนฺเธยฺย ยตฺถ สรติ, ตตฺเถวาสติยา คโต.
ปฏฺฏิกา สูกรนฺตนฺติ, ทุวิธํ กายพนฺธนํ;
ทุสฺสปฏฺโฏ จ รชฺชุ จ, เอกา ตทนุโลมิกา.
มจฺฉกณฺฏกขชฺชูรี-ปตฺตา มฏฺา จ ปฏฺฏิกา;
ลพฺภา ทสา จตสฺโสปิ, อนฺเต ทิคุณสุตฺตกํ.
มาลาทึ ¶ กกฺกฏจฺฉาทึ, ทสฺเสตฺวา คุณสุตฺตก;
โกฏฺฏิตา กฺุชรจฺฉาทึ, ปฏฺฏิกา น จ กปฺปติ.
ฆฏกํ มกรมุขาทึ, น กปฺปนฺติ ทสามุเข;
อุภนฺเต ฆฏกา เลขา, วิเธ อฺฺจ จิตฺตกํ.
เทฑฺฑุภกฺจ มุรชํ, มทฺทวีณํ กลาพุกํ;
น กปฺปนฺติ ทสาสุ ทฺเว, มชฺฌิมาเยว กปฺปเร.
เวฬุทนฺตวิสาณฏฺิกฏฺลาขาผลามยา;
สงฺขนาภิมยา สุตฺตนฬโลหมยาปิ จ;
วิธา กปฺปนฺติ กปฺปิยา, คณฺิโย จาปิ ตมฺมยาติ.
ปมภาณวารํ นิฏฺิตํ.
๓๔. ปถวีนิทฺเทโส
ปถวี จาติ –
ชาตาชาตาติ ¶ ทุวิธา, สุทฺธมตฺติกปํสุกา;
ชาตาทฑฺฒา จ ปถวี, พหุมตฺติกปํสุกา;
จาตุมาสาธิโกวฏฺปํสุมตฺติกราสิ จ.
สุทฺธสกฺขรปาสาณมรุมฺพกถลวาลุกา;
ทฑฺฒา จ ภูมิ เยภุยฺยสกฺขราทิมหีปิ จ;
ทุติยา วุตฺตราสิ จ, จาตุมาโสมวฏฺโก.
ทฺเว ¶ ภาคา ตีสุ ภาเคสุ, มตฺติกา ยสฺส ภูมิยา;
เยภุยฺยมตฺติกา เอสา, เสเสสุปิ อยํ นโย.
ปาจิตฺติ ขณเน ชาเต, ชาตสฺิสฺส ทุกฺกฏํ;
ทฺเวฬฺหสฺสาชาตสฺิสฺส, นาปตฺตาณาปเน ตถา.
ปหาเร ปหาราปตฺติ, ขณมานสฺส อตฺตนา;
เอกายาณตฺติยา เอกา, นานาณตฺตีสุ วาจโส.
‘‘อิมํ านมิมํ กนฺทมิธ วาปึ ขเณตฺถ จ;
ชาเลหคฺคิ’’นฺติ วา วตฺตุํ, นิยเมตฺวา น วฏฺฏติ.
‘‘ถมฺภสฺสิมสฺสาวาฏํ วา, มตฺติกํ ชาน มาหร;
กโรหิ กปฺปิยฺเจ’’ติ, วจนํ วฏฺฏเตทิสํ.
อสมฺพทฺธํ ปถวิยา, สุกฺขกทฺทมอาทิกํ;
โกเปตุํ ตนุกํ ลพฺภมุสฺสิฺจนียกทฺทมํ.
คณฺฑุปฺปาทํ อุปจิกามตฺติกํ มูสิกุกฺกิรํ;
จาตุมาสาธิโกวฏฺํ, เลฑฺฑาทิฺจ น โกปเย.
ปติเต วาปิอาทีนํ, กูเล อุทกสนฺติเก;
ปาสาเณ จ รเช ลคฺเค, ปติเต นวโสณฺฑิยา.
วมฺมิเก ¶ มตฺติกากุฏฺเฏ, อพฺโภกาสุฏฺิเต ตถา;
เยภุยฺยกถลฏฺาเน, ติฏฺติฏฺกกุฏฺฏโก.
ถมฺภาทึ ¶ คณฺหิตุํ ภูมึ, สฺจาเลตฺวา วิโกปยํ;
ธาราย ภินฺทิตุํ ภูมึ, กาตุํ วา วิสมํ สมํ.
สมฺมฺุชนีหิ ฆํสิตุํ, กณฺฏกาทึ ปเวสิตุํ;
ทสฺเสสฺสามีติ ภินฺทนฺโต, ภูมึ จงฺกมิตุํ ปทํ.
ฆํสิตุํ องฺคปจฺจงฺคํ, กณฺฑุโรคี ตฏาทิสุ;
หตฺถํ วา โธวิตุํ ภูมึ, ฆํสิตุํ น จ กปฺปติ.
ถมฺภาทิอุชุกุทฺธาโร, ปาสาณาทิปวฏฺฏนํ;
สาขาทิกฑฺฒนํ รุกฺขลตาจฺเฉทนผาลนํ.
เสโก ปสฺสาวอาทีนํ, สุทฺธจิตฺตสฺส วฏฺฏติ;
อลฺลหตฺถํ เปตฺวาน, รชคฺคาโห จ ภูมิยา.
อคฺคิสฺส อนุปาทาเน, กปาเล อิฏฺกาย วา;
ปาเตตุํ ลพฺภเต อคฺคึ, ภูมิยํ วาวเส สตีติ.
๓๕. ปริกฺขารนิทฺเทโส
ปริกฺขาโรติ –
ปฺจวณฺเณหิ สุตฺเตหิ, อนฺโต พหิ จ สิพฺพิตุํ;
คิริกูฏฑฺฒจนฺทาทึ, ฉตฺเต ปณฺเณ จ ฉินฺทิตุํ.
ฆฏกํ วาฬรูปํ วา, ทณฺเฑ เลขา น วฏฺฏติ;
วฏฺฏตี ทณฺฑพุนฺทมฺหิ, อหิจฺฉตฺตกสาทิสํ.
สิพฺพิตุํ ¶ เอกวณฺเณน, ปฺชรํ วา วินนฺธิตุํ;
ถิรตฺถํ วฏฺฏตี ฉตฺเต, ทณฺเฑ เลขาว พนฺธิตุํ.
อนฺเต ¶ ปฏฺฏมุเข วาปิ, เวณิ สงฺขลิกาปิ วา;
สูจิวิการมฺํ วา, จีวเร น จ กปฺปติ;
กปฺปพินฺทุวิการมฺปิ, ปาฬิกณฺณิกอาทิกํ.
คณฺิปาสกปฏฺฏาปิ, จตุกฺโกณาว อคฺฆิยํ;
มุคฺคโร กกฺกฏจฺฉาทิ-วิการํ เนตฺถ วฏฺฏติ.
โกณสุตฺตา จ ปีฬกา, ทุวิฺเยฺยาว กปฺปเร;
คนฺธํ เตลํ ว ลาขํ วา, รชเน น จ ปกฺขิเป.
รตฺตํ สงฺเขน มณินา, ฆฏฺเฏยฺยฺเน วา น จ;
ฆํเสยฺย โทณิยํ กตฺวา, ปหาเร น จ มุฏฺินา.
กณฺณโกณกสุตฺตานิ, รตฺเต ฉินฺเทยฺย จีวเร;
เลขา น วฏฺฏตี ธมฺม-กรเณ ฉตฺตวฏฺฏิยํ.
เลขํ เปตฺวา มณิกา, ปีฬกา กฺุจิกาย จ;
ปิปฺผเล จ ปริจฺเฉท-เลขา ทณฺฑมฺหิ วฏฺฏติ.
มาลาทฺยรณิยํ ปตฺต-มณฺฑเล ภิตฺติกมฺม จ;
เหฏฺา เลขาทฺวยํ อุทฺธํ, อหิจฺฉตฺตกสาทิสํ.
หิตฺวา กตฺตรยฏฺิมฺหิ, สูจิสณฺฑาสเกปิ จ;
ยํ กิฺจิ คิริกูฏาทิ-วณฺณมฏฺํ น วฏฺฏติ.
พิมฺโพหเน ¶ ภิสิมฺจ-ปีาทิสยนาสเน;
สมฺมฺุชนิมฺหิ สงฺการ-ฉฑฺฑเน รงฺคภาชเน.
ปานียภาชเน ปาท-ปีเ กถลิกาย จ;
ปตฺตาธารปิธาเนสุ, ตาลวณฺเฏ จ พีชเน;
ยํ กิฺจิ มาลากมฺมาทิ-วณฺณมฏฺมวาริตํ.
เสนาสเน ปน ทฺวารกวาฏาทิปฺปเภทเน;
โสวณฺณมยนฺุาตํ, วณฺณมฏฺมฺหิ กา กถา.
วิสาณนาฬิลาพฺวาทิปฺปเภเท ¶ เตลภาชเน;
ปุมิตฺถิรูปรหิตํ, วณฺณมฏฺมวาริตนฺติ.
๓๖. เภสชฺชนิทฺเทโส
เภสชฺชนฺติ –
ชนสฺส กาตุํ เภสชฺชํ, ทาตุํ วตฺตุํ น ลพฺภติ;
ภิกฺขาจริยวิฺตฺติ, สเกหิ สหธมฺมินํ.
ปิตูนํ ตทุปฏฺากภิกฺขุนิสฺสิตภณฺฑุนํ;
ลพฺภํ เภสชฺชกรณํ, เวยฺยาวจฺจกรสฺส จ.
มหาจูฬปิตามาตาภาตาภคินิอาทินํ;
เตสํ สเกนตฺตนิเย, ทาตพฺพํ ตาวกาลิกํ.
กุลทูสนวิฺตฺติ, เภสชฺชกรณาทิ หิ;
มาตาปิตูหิ สมฺพนฺธาตเกสุ น รูหติ.
ปิณฺฑปาโต ¶ อนามฏฺโ, มาตาทีนมวาริโต;
ฉนฺนํ ทามริกโจรสฺส, ทาตุมิสฺสริยสฺส จ.
เตสํ สุตฺโตทเกเหว, ปริตฺตํ กยิรา นตฺตโน;
ภณิตพฺพํ ภณาเปนฺเต, ปริตฺตํ สาสโนคธํ.
สีลํ ธมฺมํ ปริตฺตํ วา, อาคนฺตฺวา เทตุ ภาสตุ;
ทาตุํ วตฺตฺุจ ลพฺภติ, คนฺตฺวา เกนจิ เปสิโตติ.
๓๗. อุคฺคหนิทฺเทโส
อุคฺคโหติ –
กมฺมเจติยสงฺฆฺ-ปุคฺคลตฺถํ คณสฺส จ;
ทสเภทมฺปิ รตนํ, อุคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
นิสฺสคฺคิ ¶ เตสุ อตฺตตฺถํ, ทฺวีสุ เสเสสุ ทุกฺกฏํ;
อนามสิตฺวา วุตฺเต ตุ, คณํ สงฺฆฺจ ปุคฺคลํ.
‘‘เจตฺยสฺส นวกมฺมสฺส, ทมฺมี’’ติ น ปฏิกฺขิเป;
วเท กปฺปิยการานํ, ‘‘วทนฺเตวมิเม’’ อิติ.
เขตฺตํ วตฺถุํ ตฬากํ วา, เทนฺเต ทาสปสฺวาทิกํ;
ปฏิกฺขิปิตฺวา คณฺเหยฺย, กปฺปิเยน กเมน จ;
เขตฺตาทีนิ วิหารสฺส, วุตฺเต ทมฺมีติ วฏฺฏติ.
นวมาติกเกทาร-ตฬากกิริยานเว;
มตฺติกุทฺธรณํ พนฺโธ, ถิรกาโร จ อาฬิยา.
ติเรกภาคคหณํ ¶ , เกทาเร อนเว นเว;
อปริจฺฉนฺนภาเค จ, สสฺเส ‘‘เทเถตฺตเก’’ อิติ;
กหาปณุฏฺาปนฺจ, สพฺเพสมฺปิ อกปฺปิยํ.
อวตฺวา กส วปฺปิจฺจาเทตฺติกาย จ ภูมิยา;
ปติฏฺาเปติ ภูมึ วา, ภาโค เทยฺโยติ เอตฺตโก.
ภูมิภาเค กตํ สสฺสํ, เอตฺตเก คณฺหเถตฺตกํ;
คณฺหนตฺถํ วทนฺเตวํ, ปมาณํ ทณฺฑรชฺชุภิ.
มินเน รกฺขเณ ตฺวา, ขเล ตํนีหราปเน;
โกฏฺาทิปฏิสามเน, ตสฺเสเวตมกปฺปิยํ.
ปฏิสาเมยฺย ปาจิตฺติ, ยํ กิฺจิ คิหิสนฺตกํ;
ภณฺฑาคาริกสีเสน, สเจปิ ปิตุสนฺตกํ.
ปิตูนํ กปฺปิยํ วตฺถุํ, อวสฺสํ ปฏิสามิยํ;
อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา, ลพฺภเต ปฏิสามิตุํ.
เทหีติ ปฏิสาเมตฺวา, วุตฺเต จาปิ ปฏิกฺขิเป;
ปาเตตฺวาน คเต ลพฺภํ, ปลิโพโธติ โคปิตุํ.
กมฺมํ ¶ กโรนฺโต อาราเม, สกํ วฑฺฒกิอาทโย;
ปริกฺขารฺจ สยน-ภณฺฑํ วา ราชวลฺลภา.
เทหีติ ปฏิสาเมตฺวา, วทนฺติ ยทิ ฉนฺทโต;
น กเรยฺย ภยา านํ, คุตฺตํ ทสฺเสตุ วฏฺฏติ.
พลกฺกาเรน ¶ ปาเตตฺวา, คเตสุ ปฏิสามิตุํ;
ภิกฺขุํ มนุสฺสา สงฺกนฺติ, นฏฺเ วตฺถุมฺหิ ตาทิเส.
วิหาราวสถสฺสนฺโต, รตนํ รตฺนสมฺมตํ;
นิกฺขิเปยฺย คเหตฺวาน, มคฺเครฺเปิ ตาทิเส;
สามิกานาคมํ ตฺวา, ปติรูปํ กรียตีติ.
๓๘. กุลทูสนนิทฺเทโส
ทูสนนฺติ –
ปุปฺผํ เวฬุํ ผลํ จุณฺณํ, ทนฺตกฏฺฺจ มตฺติกํ;
สงฺคหณตฺถํ ททโต, กุลทูสนทุกฺกฏํ.
ถุลฺลจฺจยํ ครุภณฺฑํ, อิสฺสเรเนตฺถ สงฺฆิกํ;
เทนฺตสฺส ทุกฺกฏาทีนิ, เถยฺยา สงฺฆฺ สนฺตกํ.
กุลสงฺคหา โรเปตุํ, โรปาเปตฺุจ สพฺพถา;
ผลปุปฺผูปคํ รุกฺขํ, ชคฺคิตฺุจ น วฏฺฏติ.
นิมิตฺโตภาสโต กปฺปโวหารปริยายโต;
อตฺตโน ปริโภคตฺถํ, โรปนาทีนิ ลพฺภเร.
วุตฺตาว เวชฺชิกา ชงฺฆเปสเน คิหิกมฺมสุ;
เปตฺวา ปิตโร ภณฺฑุํ, เวยฺยาวจฺจกรํ สกํ.
ทุกฺกฏํ ปทวาเรน, หรเณ ทูตสาสนํ;
สาสนํ อคฺคเหตฺวาปิ, ปมํ วทโต ปุน.
อุปฺปนฺนปจฺจยา ¶ ¶ เอวํ, ปฺจนฺนมฺปิ อกปฺปิยา;
อภูตาโรจนารูป-สํโวหารุคฺคหาทิสา.
หราเปตฺวา หริตฺวาปิ, ปิตูนํ เสสาตินํ;
ปตฺตานํ วตฺถุปูชตฺถํ, ทาตุํ ปุปฺผานิ ลพฺภติ;
มณฺฑนตฺถฺจ ลิงฺคาทิ-ปูชตฺถฺจ น ลพฺภติ.
ตถา ผลํ คิลานานํ, สมฺปตฺติสฺสริยสฺส จ;
ปริพฺพยวิหีนานํ, ทาตุํ สปรสนฺตกํ.
ภาเชนฺเต ผลปุปฺผมฺหิ, เทยฺยํ ปตฺตสฺส กสฺสจิ;
สมฺมเตนาปโลเกตฺวา, ทาตพฺพมิตเรน ตุ.
วิหาเร วา ปริจฺฉิชฺช, กตฺวาน กติกํ ตโต;
เทยฺยํ ยถาปริจฺเฉทํ, คิลานสฺเสตรสฺส วา;
ยาจมานสฺส กติกํ, วตฺวา รุกฺขาว ทสฺสิยา.
สิรีสกสวาทีนํ, จุณฺเณ เสเส จ นิจฺฉโย;
ยถาวุตฺตนโย เอว, ปณฺณมฺเปตฺถ ปเวสเยติ.
๓๙. วสฺสูปนายิกนิทฺเทโส
วสฺสูปนายิกา เจวาติ –
ปุริมิกา ปจฺฉิมิกา, ทุเว วสฺสูปนายิกา;
ตตฺถาลยปริคฺคาโห, วจีเภโท จ เอทิโส.
‘‘อิมสฺมึ ¶ วิหาเร อิมํ, เตมาสํ วสฺสํ อุเปมิ;
อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ, จิตฺตุปฺปาเทตฺถ อาลโย.
โนเปตุกาโม อาวาสํ, ตทหูติกฺกเมยฺย วา;
ภเวยฺย ทุกฺกฏาปตฺติ, ชานํ วานุปคจฺฉโต.
ทุติยํ ¶ อุปคจฺเฉยฺย, ฉินฺนวสฺโสนุปาคโต;
น ปกฺกเมยฺย เตมาสํ, อวสิตฺวาน จาริกํ.
มาตาปิตูนมตฺถาย, ปฺจนฺนํ สหธมฺมินํ;
คิลานตทุปฏฺาก-ภตฺตเมสิสฺสโมสธํ.
ปุจฺฉิสฺสามิ อุปฏฺิสฺสํ, คนฺตฺวานภิรตํ อหํ;
วูปกาสิสฺสํ กุกฺกุจฺจํ, ทิฏฺึ ครุกมาทิกํ.
กริสฺสํ วาปิ กาเรสฺสํ, วิโนทนํ วิเวจนํ;
วุฏฺานํ วาปิ อุสฺสุกฺกํ, คนฺตุมิจฺเจวมาทินา;
ลพฺภํ สตฺตาหกิจฺเจน, ปหิตาปหิเตปิ วา.
สงฺฆกมฺเม วเช ธมฺม-สฺสวนตฺถํ นิมนฺติโต;
ครูหิ ปหิโต วาปิ, ครูนํ วาปิ ปสฺสิตุํ.
น ภณฺฑโธวนุทฺเทส-าตุปฏฺากทสฺสเน;
ลพฺภํ น ปาปุเณยฺยชฺเช-วาคมิสฺสนฺตุทูรโค.
เสสาตีหิ ปหิเต, ภิกฺขุนิสฺสิตเกน จ;
อุปาสโกปาสิกาหิ, นิทฺทิสิตฺวาว เปสิเต.
วสฺสจฺเฉเท ¶ อนาปตฺติ, อนฺตราเย สตตฺตโน;
สงฺฆสามคฺคิยา วา โน, ฉินฺนวสฺโส ปวารเย.
อชฺโฌกาเส จ รุกฺขสฺส, สุสิเร วิฏเปปิ วา;
ฉวกุฏิฉตฺตจาฏี-สูปคนฺตุํ น วฏฺฏติ.
อเสนาสนิเกนาปิ, อุปคนฺตุํ น ลพฺภติ;
ปวาเรตฺุจ ลพฺภติ, นาวาสตฺถวชูปโคติ.
๔๐. อเวภงฺคิยนิทฺเทโส
อเวภงฺคิยนฺติ –
อารามารามวตฺถูนิ, วิหาโร ตสฺส วตฺถุ จ;
มฺโจ ปีํ ภิสิ พิพฺโพ-หนาทิสยนาสนํ.
โลหกุมฺภี ¶ กฏาโห จ,
โลหภาณกวารโก;
กุารี วาสิ ผรสุ,
กุทฺทาโล จ นิขาทนํ.
วลฺลิ เวฬุ ติณํ ปณฺณํ, มฺุชปพฺพชมตฺติกา;
ทารุมตฺติกภณฺฑานิ, ปฺเจเต อวิภาชิยา.
ถุลฺลจฺจยํ ภาชยโต, ภาชิตาปิ อภาชิตา;
ครุภณฺฑานิ วุจฺจนฺติ, เอเตวิสฺสชฺชิยานิ จ.
วลฺลิฑฺฒพาหุมตฺตาปิ ¶ , เวฬุ อฏฺงฺคุลายโต;
ติณาทิ มุฏฺิมตฺตมฺปิ, ปณฺณํ เอกมฺปิ มตฺติกา.
ปากตา ปฺจวณฺณา วา, สุธากงฺคุฏฺ อาทิกา;
ตาลปกฺกปฺปมาณาปิ, ทินฺนา วา ตตฺถชาตกา.
รกฺขิตา สงฺฆิกา รชฺชุ-โยตฺตาทีปิ อภาชิยา;
นิฏฺิเต ภาชิยา กมฺเม, สงฺฆิเก เจติยสฺส วา.
ปตฺตาทิ ภิกฺขุสารุปฺปํ, ตถา วิปฺปกตากตํ;
ภาชิยํ โลหภณฺเฑสุ, วารกํ ปาทคณฺหกํ.
เวฬุมฺหิ ภาชิยา เตล-นาฬิ กตฺตรทณฺฑโก;
ฉตฺตทณฺฑสลากาโย, ตโถปาหนทณฺฑโก.
อนฺุาตวาสิทณฺโฑ, กรณฺโฑ ปาทคณฺหโก;
อรณฺชนิสิงฺคาทิ, ภิกฺขูปกรณํ ตถา.
ตจฺฉิตานิฏฺิตํ ทารุภณฺฑํ ทนฺตฺจ ภาชิยํ;
ภิกฺขูปกรเณ ปาทฆฏโก มตฺติกามโย.
ภาชิยํ กปฺปิยํ จมฺมํ, เอฬจมฺมมภาชิยํ;
ครุนา ครุภณฺฑฺจ, ถาวรํ ถาวเรน จ.
ถาวรํ ¶ ปริวตฺเตยฺย, ตถา กตฺวา จ ภฺุชตุ;
วลฺลาทึ ผาติกมฺเมน, คณฺเห เสสมภาชิยนฺติ.
๔๑. ปกิณฺณกนิทฺเทโส
ปกิณฺณกนฺติ ¶ –
สทฺวารพนฺธเน าเน, โสทุกฺขลกปาสเก;
สยนฺเตน ทิวา ทฺวารํ, พนฺเธยฺย ปริวฏฺฏกํ.
สนฺเต วิฺุมฺหิ ปุริเส, อาโภโค จาปิ กปฺปติ;
สวเส ตํ วินาการํ, สยนฺโต ทุกฺกฏํ ผุเส.
รตนานิตฺถิรูปานิ, ธฺมิตฺถิปสาธนํ;
ตูริยาวุธภณฺฑานิ, อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
สิตฺถเตโลทเตเลหิ, ผณหตฺถผเณหิ วา;
โกจฺเฉนวาปิ โย เกเส, โอสณฺเยฺยสฺส ทุกฺกฏํ.
เนกปาวุรณา เอกตฺถรณา วา ตุวฏฺฏยุํ;
ตเถกมฺเจ ภฺุเชยฺยุํ, เอกสฺมึ วาปิ ภาชเน.
จตุรงฺคุลโต อูนมธิกฏฺงฺคุลํ ตถา;
ทนฺตกฏฺํ น ขาเทยฺย, ลสุณํ น อกลฺลโก.
หีนุกฺกฏฺเหิ อุกฺกฏฺํ, หีนํ วา ชาติอาทิหิ;
อุชุํ วาฺาปเทเสน, วเท ทุพฺภาสิตํ ทวา.
ทีเฆ นเข จ เกเส จ, นาสโลเม น ธารเย;
น ลพฺภํ วีสติมฏฺํ, สมฺพาเธ โลมหารณํ.
ยถาวุฑฺฒํ น พาเธยฺย, สงฺฆุทฺทิฏฺํว สงฺฆิกํ;
อโธตอลฺลปาเทหิ, นกฺกเม สยนาสนํ;
สุโธตปาทกํ วาปิ, ตเถว สอุปาหโน.
สงฺฆาฏิยา ¶ ¶ น ปลฺลตฺเถ, ภิตฺตาทึ น อปสฺสเย;
ปริกมฺมกตํ สนฺเต, อุทเก โน น อาจเม.
อกปฺปิยสมาทาเน, ทวา สิลาปวิชฺฌเน;
เทสนาย สภาคาย, อาวิกมฺเม จ ทุกฺกฏํ.
ปฏิสฺสววิสํวาเท, สุทฺธจิตฺตสฺส ทุกฺกฏํ;
ปฏิสฺสวกฺขเณ เอว, ปาจิตฺติ อิตรสฺส ตุ.
น รุกฺขมภิรูเหยฺย, สติ กิจฺเจว โปริสํ;
อาปทาสุ ยถากามํ, กปฺปตี อภิรูหิตุํ.
วินาทฺธานํ วชนฺตสฺส, ทุกฺกฏํ ปริสาวนํ;
ยาจมานสฺส อทฺธาเน, อททนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
ถุลฺลจฺจยํ ผุเส องฺคชาตจฺเฉเทน ทุกฺกฏํ;
อาพาธปฺปจฺจยาฺตฺร, เสสงฺเค อตฺตฆาตเน.
จิตฺตโปตฺถกรูปานิ, น กเร น จ การเย;
น วุฏฺาเปยฺย ภฺุชนฺตํ, อารามารฺเคหสุ.
ยานานิ ปุมยุตฺตานิ, สิวิกํ หตฺถวฏฺฏกํ;
ปาฏงฺกิฺจ คิลานสฺส, กปฺปตี อภิรูหิตุํ.
พุทฺธํ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ, อารพฺภ กรเณ ทวํ;
ทุกฺกฏํ ปริสํ วาปิ, อฺสฺส อุปลาฬเน.
กายํ ¶ อูรุํ นิมิตฺตํ วา, ภิกฺขุนีนํ น ทสฺสเย;
วิวริตฺวา น สิฺเจยฺย, ตา กทฺทมุทกาทินา.
น คณฺหโต จ โอวาทํ, น ปจฺจาหรโตปิ จ;
พาลํ คิลานํ คมิยํ, วชฺชยิตฺวาน ทุกฺกฏํ.
โลกายตํ น วาเจยฺย, ปลิตํ น จ คาหเย;
เปฬายปิ น ภฺุเชยฺย, น กีเฬ กิฺจิ กีฬิตํ.
ปารุเป ¶ น นิวาเสยฺย, คิหิปารุตนิวาสนํ;
สํเวลฺลิยํ นิวาเสยฺย, ทายํ นาลิมฺปเยยฺย วา.
วฑฺฒึ ปโยชเย ยาเจ, โนฺาตกปฺปวาริเต;
อตฺตโน ปริโภคตฺถํ, ทินฺนมฺสฺส โน ทเท;
อคฺคํ คเหตฺวา ภุตฺวา วา, กติปาหํ ปุโน ทเท.
อุทฺทิสฺส ยาจเน รกฺขํ, ตฺวาตฺวา ว ทณฺฑินํ;
คีวาสฺส ทณฺฑิเต ทณฺโฑ, สยํ ทณฺฑาปเน ปน;
ทณฺฑสฺส อคฺฆเภเทน, เยฺยา ปาราชิกาทิกา.
หรนฺเตสุ ปริกฺขารํ, ‘‘โจโร โจโร’’ติ ภาสิเต;
อนตฺถาเยสํ คณฺหนฺเต, ทณฺฑํ คีวาสฺส ตตฺตกํ.
วิฆาสุจฺจารสงฺการ-มุตฺตํ ฉฑฺเฑยฺย ทุกฺกฏํ;
พหิ ปาการกุฏฺฏานํ, วฬฺเช นาวโลกิย;
หริเต วาปิ วีหาทิ-นาฬิเกราทิโรปิเม.
โยชาเปตุํ ¶ ปโยเชตุํ, ปยุตฺตานิ จ ปสฺสิตุํ;
น ลพฺภํ ธมฺมยุตฺตมฺปิ, นจฺจํ คีตฺจ วาทิตํ;
‘‘อุปหารํ กโรมา’’ติ, วุตฺเต วา สมฺปฏิจฺฉิตุํ.
ราชาคารํ โปกฺขรณึ, อุยฺยานํ จิตฺตคารกํ;
กีฬตฺถํ คจฺฉโต ทฏฺุํ, อารามํ ทุกฺกฏํ กตํ.
นเว น ปฏิพาเหยฺยา-สเนนุณฺเห น จีวรํ;
นิทเหยฺย ขมาเปยฺย, ครุนา จ ปณามิโต.
อกฺโกสเน ปรมฺมุขา, อาปตฺตีหิ จ สตฺตหิ;
ภิกฺขุํ อุปาสกํ วาปิ, อฺเเนว จ ทุกฺกฏํ.
น ลพฺภํ วินิปาเตตุํ, สทฺธาเทยฺยฺจ จีวรํ;
ลพฺภํ ปิตูนํ เสสานํ, าตีนมฺปิ น ลพฺภติ.
วสฺสํวุตฺโถฺโตฺตฺร ¶ , ภาคํ คณฺเหยฺย ทุกฺกฏํ;
ปฏิเทยฺย นฏฺเ ชิณฺเณ, คีวา โน เทยฺย โจทิโต;
ธุรนิกฺเขปโต เตสํ, โหติ ภณฺฑคฺฆการิโย.
น สนฺตรุตฺตโร คามํ, กลฺโล วา สอุปาหโน;
ปวิเสยฺย น ธาเรยฺย, จามรีมกสพีชนึ.
อคิลาโน น ฉินฺเทยฺย, เกเส กตฺตริยา พหิ;
อารามโต น ธาเรยฺย, ฉตฺตํ ลพฺภติ คุตฺติยา.
คาเหยฺย นุภโตกาชํ, เอกนฺตริกกาชกํ;
สีสกฺขนฺธกฏิภารา, หตฺโถลมฺโพ จ ลพฺภติ.
อาปตฺติยา ¶ อโนกาส-กตํ โจเทยฺย ทุกฺกฏํ;
สุทฺธสฺส จ อวตฺถุสฺมึ, ตถา โอกาสการเณ.
อฏฺงฺคุลาธิกํ มฺจปฏิปาทํ น ธารเย;
ปกตงฺคุเลน สตฺตานํ, มฺจํ วา อุจฺจปาทกํ.
มูคพฺพตาทึ คณฺเหยฺย, ทุกฺกฏํ ติตฺถิยพฺพตํ;
ขุรภณฺฑํ ปริหเร, ตถา นฺหาปิตปุพฺพโก.
ยํ กิฺจิ ยาจิตุํ หตฺถกมฺมํ ตทนุสารโต;
ลทฺธํ คเหตุํ นิกฺกมฺมมยาจิตฺวาปิ กปฺปติ;
กาเรตุมาหราเปตุํ, ยํ กิฺจิปรสนฺตกํ.
คิหีนํ โคปเก เทนฺเต, คเหตุํ เทติ ยตฺตกํ;
ลพฺภํ ยถาปริจฺเฉทํ, สงฺฆเจติยสนฺตเก.
ทฺวีหาปชฺเชยฺย อาปตฺตึ, กายวาจาหิ วา ฉหิ;
อลชฺชิฺาณกุกฺกุจฺจปกตตฺตา สติปฺลวา;
อกปฺปิเย วา กปฺปิเย, กปฺปากปฺปิยสฺิตา.
อลชฺชิฺาณตาปตฺตึ ¶ , กายวาจาหิ ฉาทเย;
ลิงฺเค สงฺเฆ คเณกสฺมึ, จตุธาปตฺติวุฏฺิติ.
ปริกโถภาสวิฺตฺติ, น ลพฺภา ปจฺจยทฺวเย;
วิฺตฺติเยว ตติเย, เสเส สพฺพมฺปิ ลพฺภติ.
น รูหตจฺจเย ทานํ, ปฺจนฺนํ สหธมฺมินํ;
สงฺฆสฺเสว จ ตํ โหติ, คิหีนํ ปน รูหติ.
ภิกฺขุ ¶ วา สามเณโร วา, กาลํ กยิราถูปสฺสเย;
ภิกฺขุสงฺโฆว ทายชฺโช, ตตฺถ เสเสปฺยยํนโย.
ปุริมสฺเสวิมํ ทินฺนํ, เทหิ เนตฺวาสุกสฺสติ;
ปจฺฉิมสฺเสว ทมฺมีติ, ทินฺนํ ตฺวา อิมํ วิธึ;
คณฺเห วิสฺสาสคาหํ วาธิฏฺเ มตกจีวรํ.
โลหภณฺเฑ ปหรณึ, ทารุภณฺเฑ จ ทารุชํ;
ปตฺตํ ปาทุกปลฺลงฺกํ, อาสนฺทึ มตฺติกามเย;
เปตฺวา กปฺปติ สพฺพํ, กตกํ กุมฺภการิกนฺติ.
๔๒. เทสนานิทฺเทโส
เทสนาติ –
จาโค โย ภิกฺขุภาวสฺส, สา ปาราชิกเทสนา;
ยถาวุตฺเตน วุฏฺานํ, ครุกาปตฺติเทสนา.
อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา, ปคฺคณฺหิตฺวาน อฺชลึ;
ถุลฺลจฺจยาทึ เทเสยฺย, เอวเมกสฺส สนฺติเก.
๓๘๔. ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ ถุลฺลจฺจยาปตฺตึ อาปชฺชึ, ตํ ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตํ อาปตฺติ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต, ปสฺสามี’’ติ วตฺวา ปุน เตน ‘‘อายตึ, อาวุโส, สํวเรยฺยาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สุฏฺุ, ภนฺเต, สํวริสฺสามี’’ติ ¶ วตฺตพฺพํ. ‘‘อหํ, ภนฺเต, ทฺเว ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ, อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺตพฺพํ.
นิสฺสคฺคิเยสุ ปน ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ทสาหาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ อายสฺมโต ¶ นิสฺสชฺชามี’’ติ. ‘‘อิมานิ เม, ภนฺเต, จีวรานิ…เป… เอตํ เม, ภนฺเต, จีวรํ…เป… เอตานิ เม, ภนฺเต, จีวรานิ ทสาหาติกฺกนฺตานิ นิสฺสคฺคิยานิ, เอตานาหํ อายสฺมโต นิสฺสชฺชามี’’ติ.
นิสฺสชฺชิตฺวาน เทเสยฺย, อาปตฺตึ เตน ภิกฺขุนา;
ปฏิคฺคเหตฺวา อาปตฺตึ, เทยฺยํ นิสฺสฏฺจีวรํ.
‘‘อิมํ, อิมานิ, เอตํ, เอตานิ จีวรานิ อายสฺมโต ทมฺมี’’ติ.
๓๘๖. (ก) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ รตฺติวิปฺปวุตฺถํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ.
(ข) อิทํ เม, ภนฺเต, อกาลจีวรํ มาสาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ค) อิทํ เม, ภนฺเต, ปุราณจีวรํ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา โธวาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ฆ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต ปฏิคฺคหิตํ อฺตฺร ปาริวตฺตกา นิสฺสคฺคิยํ.
(ง) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาตกํ คหปติกํ อฺตฺร สมยา วิฺาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.
(จ) อิทํ ¶ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาตกํ คหปติกํ ตตุตฺตริ วิฺาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ฉ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อฺาตกํ คหปติกํ อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ช) อิทํ ¶ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อฺาตเก คหปติเก อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ฌ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อติเรกติกฺขตฺตุํ โจทนาย อติเรกฉกฺขตฺตุํ าเนน อภินิปฺผาทิตํ นิสฺสคฺคิยํ.
() อิทํ เม, ภนฺเต, โกสิยมิสฺสกํ สนฺถตํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ฏ) อิทํ เม, ภนฺเต, สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ สนฺถตํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.
() อิทํ เม, ภนฺเต, สนฺถตํ อนาทิยิตฺวา ตุลํ โอทาตานํ ตุลํ โคจริยานํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ฑ) อิทํ เม, ภนฺเต, สนฺถตํ อูนกฉพฺพสฺสานิ การาปิตํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ.
(ฒ) อิทํ เม, ภนฺเต, นิสีทนสนฺถตํ อนาทิยิตฺวา ปุราณสนฺถตสฺส สามนฺตา สุคตวิทตฺถึ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ณ) อิมานิ เม, ภนฺเต, เอฬกโลมานิ ติโยชนปรมํ อติกฺกามิตานิ นิสฺสคฺคิยานิ.
(ต) อิมานิ ¶ เม, ภนฺเต, เอฬกโลมานิ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา โธวาปิตานิ นิสฺสคฺคิยานิ.
(ถ) อหํ, ภนฺเต, รูปิยํ ปฏิคฺคเหสึ, อิทํ เม, ภนฺเต, นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามิ.
(ท) อหํ ¶ , ภนฺเต, นานปฺปการกํ รูปิยสํโวหารํ สมาปชฺชึ, อิทํ เม, ภนฺเต, นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามีติ.
นิสฺสชฺชิตฺวาน อาปตฺตึ, เทเสยฺยาถ คิหึ วเท;
‘‘ชานาหิม’’นฺติ อิมินา, โส วเทยฺยาหรามิ กึ.
อวตฺวามนฺติ เตลาทึ, วเท ภิกฺขูน กปฺปิยํ;
ยํ อาหรติ โส เตน, ปริวตฺเตตฺวาน กปฺปิยํ.
ลพฺภํ เปตฺวา ทฺเวเปเต, เสเสหิ ปริภฺุชิตุํ;
ตโต อฺเน ลทฺโธปิ, ภาโค เตสํ น กปฺปติ.
รุกฺขจฺฉายาปฺยนฺตมโส, ตนฺนิพฺพตฺตา น กปฺปติ;
นิสฺสฏฺํ ปฏิลทฺธมฺปิ, อาทิโต สนฺถตตฺตยํ.
โน เจ ลเภถ เอวํ โส, อิมํ ฉฑฺเฑหิ สํสิโย;
เอวมฺปิ ภิกฺขุ ฉฑฺเฑยฺย, โน เจ ลเภถ สมฺมโต.
เอตานิ ทุติโย ปตฺโต, สงฺเฆ เสสานิ ลพฺภเร;
สงฺเฆกสฺมึ คเณ วตฺตุํ, ลพฺภํ ภาสนฺตเรนปิ.
๓๙๓. (ก) อหํ, ภนฺเต, นานปฺปการกํ กยวิกฺกยํ สมาปชฺชึ, อิทํ เม, ภนฺเต, นิสฺสคฺคิยํ.
(ข) อยํ ¶ เม, ภนฺเต, ปตฺโต ทสาหาติกฺกนฺโต นิสฺสคฺคิโย.
(ค) อยํ เม, ภนฺเต, ปตฺโต อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน เจตาปิโต นิสฺสคฺคิโย, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามีติ.
นิสฺสชฺชิตฺวาน ¶ เทเสยฺย, อาปตฺตึ ปตฺตคาหกํ;
สมฺมนฺนิตฺวาน สงฺฆสฺส, ปตฺตนฺตํ ตสฺส ทาปเย.
๓๙๕. (ก) อิทํ เม, ภนฺเต, เภสชฺชํ สตฺตาหาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ข) อิทํ เม, ภนฺเต, วสฺสิกสาฏิกจีวรํ อติเรกมาเส เสเส คิมฺหาเน ปริยิฏฺํ, อติเรกฑฺฒมาเส เสเส คิมฺหาเน กตฺวา ปริทหิตํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ค) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ภิกฺขุสฺส สามํ ทตฺวา อจฺฉินฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ฆ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ สามํ สุตฺตํ วิฺาเปตฺวา ตนฺตวาเยหิ วายาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ง) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อฺาตกสฺส คหปติกสฺส ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.
(จ) อิทํ เม, ภนฺเต, อจฺเจกจีวรํ จีวรกาลสมยํ อติกฺกามิตํ นิสฺสคฺคิยํ.
(ฉ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อติเรกฉารตฺตํ วิปฺปวุตฺถํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ.
(ช) อิทํ เม, ภนฺเต, ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ อตฺตโน ปริณามิตํ นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ อายสฺมโต นิสฺสชฺชามีติ.
๓๙๖. เสสํ ¶ สพฺพํ ยถาโยคํ, อาทิมฺหิ วิย โยชเย.
๓๙๗. (ก) อหํ ¶ , ภนฺเต, เอกํ ปาจิตฺติยาปตฺตึ อาปชฺชึ. ทฺเว สมฺพหุลา ปาจิตฺติยาปตฺติโย อาปชฺชึ.
(ข) คารยฺหํ, ภนฺเต, ธมฺมํ อาปชฺชึ อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมีติ. เตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตํ ธมฺม’’นฺติ วตฺตพฺพํ.
(ค) อหํ, ภนฺเต, เอกํ ทุกฺกฏาปตฺตึ อาปชฺชึ. ทฺเว สมฺพหุลา ทุกฺกฏาปตฺติโย อาปชฺชึ.
(ฆ) อหํ, ภนฺเต, เอกํ ทุพฺภาสิตาปตฺตึ อาปชฺชึ. ทฺเว สมฺพหุลา ทุพฺภาสิตาปตฺติโย อาปชฺชึ. ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมีติ.
(ง) ‘‘อหํ, ภนฺเต, ทฺเว นานาวตฺถุกา ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ. สมฺพหุลา นานาวตฺถุกา ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตา อาปตฺติโย’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต, ปสฺสามี’’ติ วตฺวา ปุน เตน ‘‘อายตึ, อาวุโส, สํวเรยฺยาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สุฏฺุ, ภนฺเต, สํวริสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ.
อเทสนาคามินิยํ, อนาปตฺติฺจ เทสิตํ;
นานา สํวาสนิสฺสีมฏฺิตานํ จตุปฺจหิ;
มนสา ปกตตฺตานํ, นาเนกาติ น เทสเยติ.
๔๓. ฉนฺททานนิทฺเทโส
ฉนฺททานาทีติ –
เภรึ ฆณฺฏึ ปตาเฬตฺวา, กมฺมปฺปตฺเต สมาคเต;
สงฺเฆ หเรยฺย ฉนฺทํ วา, ปาริสุทฺธึ ปวารณํ.
เอกํ ¶ ¶ ภิกฺขุํ อุปคฺคมฺม, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ;
อฺชลึ ปคฺคณฺหิตฺวาน, ทเท ฉนฺทํ วิจกฺขโณ.
๔๐๑. (ก) ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมิ, ฉนฺทํ เม หร, ฉนฺทํ เม อาโรเจหี’’ติ วตฺตพฺพํ.
(ข) ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ‘‘ปาริสุทฺธึ ทมฺมิ, ปาริสุทฺธึ เม หร, ปาริสุทฺธึ เม อาโรเจหี’’ติ วตฺตพฺพํ.
ปาริสุทฺธิปฺปทาเนน, สมฺปาเทติ อุโปสถํ;
สงฺฆสฺส อตฺตโน จาปิ, เสสกมฺมํ วิพาธติ.
ฉนฺททาเนน สงฺฆสฺส, ทฺวยํ สาเธติ นตฺตโน;
ตสฺมา ฉนฺทํ ททนฺเตน, ทาตพฺพา ปาริสุทฺธิปิ.
หเรยฺเยโก พหูนมฺปิ, ปรมฺปรา น หารเย;
ปรมฺปราหฏา ฉนฺท-ปาริสุทฺธิ น คจฺฉติ.
๔๐๕. สพฺพูปจารํ กตฺวาน, เอวํ เทยฺยา ปวารณา. ‘‘ปวารณํ ทมฺมิ, ปวารณํ เม หร, ปวารณํ เม อาโรเจหิ, มมตฺถาย ปวาเรหี’’ติ.
๔๐๖. อาโรเจตฺวาถ โส สงฺฆํ, ปวาเรยฺเยวมาคโต. ‘‘อิตฺถนฺนาโม, ภนฺเต, สงฺฆํ ปวาเรติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ ตํ สงฺโฆ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตี’’ติ.
คเหตฺวา ปาริสุทฺธึ วา, ฉนฺทํ วาปิ ปวารณํ;
หารโก สงฺฆมปฺปตฺวา, วิพฺภเมยฺย มเรยฺย วา.
สามเณราทิภาวํ ¶ วา,
ปฏิชาเนยฺย นาหฏา;
ปตฺวา สงฺฆํ ตถา เหยฺย,
อาหฏา โหติ หารโก.
สงฺฆปฺปตฺโต ¶ ปมตฺโต วา, สุตฺโต นาโรจเยยฺย วา;
อนาปตฺติว สฺจิจฺจ, นาโรเจนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ.
๔๔. อุโปสถนิทฺเทโส
อุโปสโถติ –
ทุเว อุโปสถา จาตุ-ทฺทโส ปนฺนรโส อิติ;
สุตฺตุทฺเทสมธิฏฺาน-ปาริสุทฺธิวสา ตโย.
สุตฺตุทฺเทโสว สงฺฆสฺส, อธิฏฺานอุโปสโถ;
ปุคฺคลสฺเสว เสสานํ, ปาริสุทฺธิอุโปสโถ.
ปุพฺพกิจฺเจ จ กรเณ, ปตฺตกลฺเล สมานิเต;
สุตฺตํ อุทฺทิสติ สงฺโฆ, ปฺจธา โส วิภาวิโต.
วินานฺตรายํ สงฺเขเป-นุทฺเทโส วินิวาริโต;
‘‘เถโรว อิสฺสโร ทฺวีสุ, อุทฺเทเสสฺเวตฺถ ตีสุ วา;
วิสเทสู’’ติ วุตฺตตฺตา, อวตฺตนฺเตปิ วฏฺฏติ.
อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมา, อุทฺทิสนฺเต ว โถกิกา;
อุทฺทิฏฺํ ยํ สุอุทฺทิฏฺํ, โสตพฺพมวเสสกํ.
อุทฺทิฏฺมตฺเต ¶ สกลา-เยกจฺจายุฏฺิตาย วา;
ปาริสุทฺธึ กเรยฺเยสํ, สนฺติเก พหุกาถ เจ;
กตฺวา สพฺพวิกปฺเปสุ, ปุพฺพกิจฺจํ ปุนุทฺทิเส.
ปนฺนรโสวาสิกานํ, อิตรานํ สเจตโร;
สมาเนตเรนุวตฺตนฺตุ, ปุริมานํ สเจธิกา;
ปุริมา อนุวตฺตนฺตุ, เตสํ เสเสปฺยยํ นโย.
ปาฏิปโทวาสิกานํ, อิตรานํ อุโปสโถ;
สมโถกานํ สามคฺคึ, มูลฏฺา เทนฺตุ กามโต.
พหิ คนฺตฺวาน กาตพฺโพ, โน เจ เทนฺติ อุโปสโถ;
เทยฺยานิจฺฉาย สามคฺคี, พหูสุ พหิ วา วเช.
ปาฏิปเทคนฺตุกานํ ¶ , เอวเมว อยํ นโย;
สาเวยฺย สุตฺตํ สฺจิจฺจ, อสฺสาเวนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
สมฺมชฺชิตุํ ปทีเปตุํ, ปฺาเปตุํ ทกาสนํ;
น กเรยฺย ตถา กลฺโล, มหาเถเรน เปสิโต.
๔๒๑. สมฺมชฺชิตฺวา ปทีเปตฺวา, ปฏฺเปตฺวา ทกาสนํ. คณตฺตึ เปตฺเววํ, กตฺตพฺโพ ตีหุโปสโถ. ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อฺมฺํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยามา’’ติ.
๔๒๒. เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ,. เถเรน อฺชลึ เตวํ, ปคฺคยฺห สมุทีริยา. ‘‘ปริสุทฺโธ ¶ อหํ อาวุโส, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรถา’’ติ, วเท ยาวตตียกํ.
๔๒๓. สมตฺตปุพฺพารมฺเภน, เต นเวเนวมีริยา. ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ ภนฺเต, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรถา’’ติ, วเท ยาวตตียกํ.
๔๒๔. ทฺวีสุ เถเรน กตฺตพฺพํ, กตฺเววมีริโย นโว. ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ อาวุโส, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรหี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺโพ.
นเวน เถโร ติกฺขตฺตุํ, เอวมสฺส อุทีริโย;
‘‘ปริสุทฺโธ อหํ ภนฺเต, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรถา’’ติ.
๔๒๖. ปุพฺพกิจฺจํ ¶ สมาเปตฺวา, อธิฏฺเยฺเยวเมกโก. ‘‘อชฺช เม อุโปสโถ ปนฺนรโสติ วา จาตุทฺทโสติ วา อธิฏฺามี’’ติ วตฺตพฺพํ, โน เจธิฏฺเยฺย ทุกฺกฏํ.
ยตฺถ วสนฺติ จตฺตาโร, ตโย วา ยทิ วา ทุเว;
ปาริสุทฺธึ หริตฺวาน, เอเกกสฺสิตรีตเร;
ตํ ตํ อุโปสถํ กยิรุํ, สิยา อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.
วคฺเค สมคฺเค วคฺโคติ, สฺิโน วิมติสฺส วา;
ทุกฺกฏํ กโรโต เภทา-ธิปฺปาเยน ถุลฺลจฺจยํ;
วคฺเค สมคฺเคนาปตฺติ, สมคฺโค อิติ สฺิโน.
อุกฺขิตฺตสฺส ¶ คหฏฺสฺส, เสสานํ สหธมฺมินํ;
ปาราชิกสฺสาภพฺพสฺส, สิกฺขานิกฺขิตฺตกสฺส จ.
นิสินฺนปริสายฺจ, สภาคาปตฺติโก ตถา;
ฉนฺเทน ปริวุตฺเถน, ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเส.
อเทสยิตฺวานาปนฺนํ, นาวิกตฺวาน เวมตึ;
นุโปสเถปิ วา กาตุํ, โปสโถ น จ กปฺปติ.
อฏฺิโตโปสถาวาสา, น วเช ตทหู วินา;
อนฺตรายํ ว สงฺฆํ วา-ธิฏฺาตุํ สีมเมว วาติ.
๔๕. ปวารณานิทฺเทโส
ปวารณาติ –
ทฺวินฺนํ ติณฺณํ จตุนฺนฺจ, อฺมฺปฺปวารณา;
เอกสฺส จ อธิฏฺานํ, เสสา สงฺฆปฺปวารณา.
ปุพฺพกิจฺเจ จ กรเณ, ปตฺตกลฺเล สมานิเต;
เปตฺวา ตฺตึ สงฺเฆน, กตฺตพฺเพวํ ปวารณา.
‘‘สุณาตุ ¶ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ.
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ;
เถเรน อฺชลึ สงฺโฆ, ปคฺคยฺห สมุทีริโย.
๔๓๖. ‘‘สงฺฆํ, อาวุโส, ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต ¶ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ, อาวุโส, สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.
ปวาเรนฺเตสุ เถเรสุ, นิสชฺชุกฺกุฏิกํ นโว;
ปวาเรติ สยํ ยาว, อุกฺกุฏิโกว อจฺฉตุ.
๔๓๘. ปุพฺพารมฺภํ สมาเปตฺวา, นโว สงฺฆมุทีรเย.
๔๓๙. ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.
ทาเนน ธมฺมสากจฺฉา, กลเหหิ จ รตฺติยา;
เตวาจิกาย โอกาเส-สติ เขปิตภาวโต;
อนฺตราเย ทสวิเธ, ตฺตึ วตฺวานุรูปโต.
๔๔๑. ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, มนุสฺเสหิ ทานํ เทนฺเตหิ, ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ ธมฺมํ สากจฺฉนฺเตหิ, กลหํ กโรนฺเตหิ เยภุยฺเยน รตฺติ เขปิตา. สเจ สงฺโฆ ¶ เตวาจิกํ ปวาเรสฺสติ, อปฺปวาริโตว สงฺโฆ ภวิสฺสติ, อถายํ รตฺติ วิภายิสฺสติ. อยํ ราชนฺตราโย, อยํ โจรนฺตราโย, อยํ อคฺยนฺตราโย, อยํ อุทกนฺตราโย, อยํ มนุสฺสนฺตราโย, อยํ อมนุสฺสนฺตราโย, อยํ วาฬนฺตราโย, อยํ สรีสปนฺตราโย, อยํ ชีวิตนฺตราโย, อยํ พฺรหฺมจริยนฺตราโย. สเจ สงฺโฆ เตวาจิกํ ปวาเรสฺสติ, อปฺปวาริโตว สงฺโฆ ภวิสฺสติ, อถายํ พฺรหฺมจริยนฺตราโย ภวิสฺสติ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ทฺเววาจิกํ, เอกวาจิกํ, สมานวสฺสิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ.
ปวาเรยฺยานุรูเปน ¶ , ยถาปิตตฺติยา;
อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมา, อาทิกา เจตฺถ อาหเร.
๔๔๓. เอวํ ติจตุวคฺโค จ, ตฺตึ วตฺวา ปวารเย. ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อฺมฺํ ปวาเรยฺยามา’’ติ.
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ;
เถเรน อฺชลึ เตวํ, ปคฺคยฺห สมุทีริยา.
๔๔๕. ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.
นเวนาปิ ¶ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.
๔๔๖. ทฺวีสุ เถเรน กตฺตพฺพํ, นโว กตฺเววมีริโย.
๔๔๗. ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.
นเวนาปิ ¶ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.
๔๔๘. ปุพฺพกิจฺจํ สมาเปตฺวา, อธิฏฺเยฺเยวเมกโก. ‘‘อชฺช เม ปวารณา จาตุทฺทสีติ วา ปนฺนรสีติ วา อธิฏฺามี’’ติ วตฺตพฺพํ.
ยสฺมึ วสนฺติ วา ปฺจ, จตฺตาโร วา ตโย ทุเว;
ปวารณํ หริตฺวาน, เอเกกสฺสิตรีตเร.
ตํ ¶ ตํ ปวารณํ กยิรุํ,
สิยา อาปตฺติ ทุกฺกฏํ;
เสสา อุโปสเถ วุตฺตา,
คาถาโย เจตฺถ อาหเร.
ปวาริเตว สงฺฆมฺหิ, ปาริสุทฺธิอุโปสถํ;
กเรยฺย ฉินฺนวสฺโส วา, อวุตฺโถ วานุปคโต.
จาตุมาสินิยา จาปิ, กเต สงฺเฆนุโปสเถ;
วุตฺถวสฺสา ปวาเรยฺยุํ, สเจ อปฺปตรา สิยุนฺติ.
๔๖. สํวรนิทฺเทโส
สํวโรติ –
จกฺขุโสตาทิเภเทหิ, รูปสทฺทาทิโคจเร;
อภิชฺฌาโทมนสฺสาทิ-ปฺปวตฺตึ วินิวารเย.
นิคฺคณฺเหยฺย ¶ สกํ จิตฺตํ, กิฏฺาทึ วิย ทุปฺปสุํ;
สติมา สมฺปชาโน จ, จเร สพฺพิริยาปเถติ.
๔๗. สุทฺธินิทฺเทโส
สุทฺธีติ –
เทสนา สํวโร เอฏฺิปจฺจเวกฺขณ เภทโต;
สุทฺธี จตุพฺพิธา ปาติโมกฺขสํวรสมฺมตํ;
เทสนาย วิสุทฺธตฺตา, เทสนาสุทฺธิ วุจฺจติ.
‘‘น ปุเนวํ กริสฺส’’นฺติ, จิตฺตาธิฏฺานสํวรา;
วุตฺโต สํวรสุทฺธีติ, สุชฺฌตินฺทฺริยสํวโร.
ปหายาเนสนํ ธมฺเมนุปฺปาเทนฺตสฺส เอฏฺิยา;
สุทฺธตฺตา เอฏฺิสุทฺธีติ, วุตฺตมาชีวนิสฺสิตํ.
โยนิโส ¶ ปฏิสงฺขาย, จีวรํ ปฏิเสวติ;
เอวมาทิยถาวุตฺต-ปจฺจเวกฺขณสุชฺฌนา;
ปจฺจเวกฺขณสุทฺธีติ, วุตฺตํ ปจฺจยนิสฺสิตนฺติ.
๔๘. สนฺโตสนิทฺเทโส
สนฺโตโสติ –
อปฺเปน อนวชฺเชน, สนฺตุฏฺโ สุลเภน จ;
มตฺตฺู สุภโร หุตฺวา, จเร สทฺธมฺมคารโว.
อตีตํ ¶ นานุโสจนฺโต, นปฺปชปฺปมนาคตํ;
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺโต, สนฺตุฏฺโติ ปวุจฺจตีติ.
๔๙. จตุรารกฺขนิทฺเทโส
จตุรกฺขาติ –
พุทฺธานุสฺสติ เมตฺตา จ, อสุภํ มรณสฺสติ;
อารกตฺตาทินารหํ, สมฺมา สามฺจ พุทฺธโต.
สมฺมาสมฺพุทฺธอิติ วานุสฺสติ ยา ปุนปฺปุนํ;
นวเภเท ภควโต, พุทฺธานุสฺสติ สา คุเณ.
สีมฏฺสงฺเฆ สีมฏฺเทวตาสุ จ อิสฺสเร;
ชเน โคจรคามมฺหิ, ตตฺถุปาทาย มานุเส.
สพฺพสตฺเตสุ สุขิตา, โหนฺตาเวราติอาทินา;
ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺช, ภาวนา เมตฺตภาวนา.
วณฺณสณฺานโอกาส-ทิสโต ปริจฺเฉทโต;
ววตฺถเปตฺวา เกสาทิ-โกฏฺาเส อนุปุพฺพโต.
นาติสีฆฺจ สณิกํ, วิกฺเขปํ ปฏิพาหยํ;
ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมฺม, มฺุจนฺตสฺสานุปุพฺพโต.
วณฺณอาสยสณฺาน-คนฺโธกาเสหิ ¶ ภาวนา;
ปฏิกฺกูลาติ โกฏฺาเส, อุทฺธุมาตาทิวตฺถุสุ;
คเหตฺวา อสุภาการํ, ปวตฺตา ภาวนาสุภํ.
‘‘มรณํ ¶ เม ภวิสฺสติ, ชีวิตํ อุจฺฉิชฺชิสฺสติ;
มรณํ มรณํ วา’’ติ, ภาวยิตฺวาน โยนิโส.
วธกสฺเสวุปฏฺานา, สมฺปตฺตีนํ วิปตฺติโต;
อุปสํหรโต กายพหุสาธารณา ตถา.
อายุทุพฺพลโต กาลววตฺถานสฺสภาวโต;
อทฺธานสฺส ปริจฺเฉทา, ภาวนา มรณสฺสตีติ.
๕๐. วิปสฺสนานิทฺเทโส
วิปสฺสนาติ –
นามรูปํ ปริคฺคยฺห, ตโต ตสฺส จ ปจฺจยํ;
หุตฺวา อภาวโตนิจฺจา, อุทยพฺพยปีฬนา.
ทุกฺขา อวสวตฺติตฺตา, อนตฺตาติ ติลกฺขณํ;
อาโรเปตฺวาน สงฺขาเร, สมฺมสนฺโต ปุนปฺปุนํ;
ปาปุเณยฺยานุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขยนฺติ.
นิคมนกถา
อธิสีลาธิจิตฺตานํ, อธิปฺาย สิกฺขนา;
ภิกฺขุกิจฺจมโต ขุทฺทสิกฺขายํ สมุทาหฏา.
มหโต กิตฺติสทฺทสฺส, ยสฺส โลกวิจาริโน;
ปริสฺสโม น สมฺโภติ, มาลุตสฺเสว นิจฺจโส.
เตน ¶ ¶ ธมฺมสิรีเกน, ตมฺพปณฺณิยเกตุนา;
เถเรน รจิตา ธมฺมวินยฺุปสํสิตา.
เอตฺตาวตายํ นิฏฺานํ, ขุทฺทสิกฺขา อุปาคตา;
ปฺจมตฺเตหิ คาถานํ, สเตหิ ปริมาณโตติ.
ขุทฺทสิกฺขา นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส