📜
ขุทฺทสิกฺขา-อภินวฏีกา
คนฺถารมฺภกถา
ติโลกติลกํ ¶ ¶ วนฺเท, สทฺธมฺมามตนิมฺมิตํ;
สํสุฏฺุกตสมฺภตฺตึ, ชินํ ชนมโนรมํ.
สาริปุตฺตํ มหาสามึ, เนกสตฺถวิสารทํ;
มหาคุณํ มหาปฺํ, นโม เม สิรสา ครุํ.
ขุทฺทสิกฺขาย ฏีกา ยา, ปุราตนา สมีริตา;
น ตาย สกฺกา สกฺกจฺจํ, อตฺโถ สพฺพตฺถ าตเว.
ตโตเนกคุณานํ ¶ โย, มฺชูสา รตนานว;
สุมงฺคลสนาเมน, เตน ปฺวตา สตา.
อชฺเฌสิโต ยตินฺเทน, สทารฺนิวาสินา;
สวินิจฺฉยเมติสฺสา, กริสฺสามตฺถวณฺณนํ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา
(ก) เอตฺถาห – กิมตฺถมาทิโตวายํ คาถา นิกฺขิตฺตา, นนุ ยถาธิปฺเปตเมว ปกรณมารภนียนฺติ? วุจฺจเต – สปฺปโยชนตฺตา ¶ . สปฺปโยชนฺหิ ตํทสฺสนํ ตาย รตนตฺตยปฺปณามาภิเธยฺยกรณปฺปการปฺปโยชนาภิธานสนฺทสฺสนโต. ตานิ จ ปน สปฺปโยชนานิ อนนฺตราเยน คนฺถปริสมาปนาทิปฺปโยชนานมภินิปฺผาทนโต. ตถา หิ โสตูนมตฺตโน จ ยถาธิปฺเปตตฺถนิปฺผาทนํ รตนตฺตยปฺปณามกรณปฺปโยชนํ. วิทิตาภิเธยฺยสฺส คนฺถสฺส วิฺูนมาทรณียตา อภิเธยฺยกถนปฺปโยชนํ. โสตุชนสมุสฺสาหชนนํ กรณปฺปการปฺปโยชนกถนปฺปโยชนํ. โวหารสุขตา ปน อภิธานกถนปฺปโยชนํ.
ตตฺถ วนฺทิตฺวา รตนตฺตยนฺติ อิมินา รตนตฺตยปฺปณาโม ทสฺสิโต, ขุทฺทสิกฺขนฺติ อิมินา ขุทฺทภูตานํ สิกฺขานํ อิธ ปฏิปาเทตพฺพตาทีปเนน อภิเธยฺยํ, อภิเธยฺโย จ นาเมส สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถติ. อภิธานฺจ ปน อิมินาว ทสฺสิตํ เตน อตฺถานุคตสมฺาปริทีปนโต. สมาติกนฺติ อิมินา กรณปฺปกาโร, ขุทฺทสิกฺขนฺติ อิมินา จ, เตน ขุทฺทภูตานํ สิกฺขานํ อิธ ทสฺเสตพฺพภาวปฺปกาสนโต. อาทิโต อุปสมฺปนฺน สิกฺขิตพฺพนฺติ อิมินา ปโยชนปโยชนํ ปน อิมินาว สามตฺถิยโต ทสฺสิตเมว, ตาสํ สิกฺขิตพฺพปฺปกาสเนน หิ สิกฺขเน สติ ตมฺมูลิกาย ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถนิปฺผตฺติยา สํสิชฺฌนโต. ปกรณปฺปโยชนานํ สาธนสาธิยลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ตนฺนิสฺสยทสฺสเนเนว ทสฺสิโตเยวาติ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถ.
อยํ ปเนตฺถาวยวตฺโถ – รตนตฺตยํ วนฺทิตฺวา ขุทฺทสิกฺขํ ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธ. รติชนนฏฺเน ¶ รตนานิ, พุทฺธธมฺมสงฺฆานเมตํ อธิวจนํ. อถ วา จิตฺตีกตาทินา การเณน รตนานิ, พุทฺธาทโยว รตนานิ. ตถา จ วุตฺตํ –
‘‘จิตฺตีกตํ ¶ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๒๒๓; ขุ. ปา. อฏฺ. ๓; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖; อุทา. อฏฺ. ๔๕; มหานิ. อฏฺ. ๕๐);
ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยํ, สมุทายาเปกฺขํ เอกวจนํ, อวยววินิมุตฺตสฺส ปน สมุทายสฺส อภาวโต ตีณิ เอว รตนานิ วุจฺจนฺติ. รตนานํ ตยํ รตนตฺตยํ. วนฺทิตฺวาติ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมสฺสิตฺวา. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วนฺทนา กาเยน วนฺทติ, วจสา วนฺทติ, มนสา วนฺทตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๕๕) หิ วุตฺตํ. ตตฺถ วิฺตฺตึ อนุปฺปาเทตฺวา เกวลํ รตนตฺตยคุณานุสฺสรณวเสน มโนทฺวาเร พหุลปฺปวตฺตา กุสลเจตนา มโนทฺวารวนฺทนา. ตํ ตํ วิฺตฺตึ อุปฺปาเทตฺวา ปน ปวตฺตา กายวจีทฺวารวนฺทนา. สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขา, อธิสีลอธิจิตฺตอธิปฺาวเสน ติสฺโส สิกฺขา. สิกฺขนฺเจตฺถ ยถากฺกมํ สีลาทิธมฺมานํ สํวรณวเสน, เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ สมาธานวเสน, อารมฺมณชานนลกฺขณปฺปฏิเวธมคฺคปาตุภาวปาปนวเสน จ อาเสวนํ ทฏฺพฺพํ. อฺตฺถ พหุวิธา สิกฺขา, อิธ ตุ สงฺเขปนยตฺตา อปฺปกาทิอเนกตฺถสมฺภเวปิ ขุทฺท-สทฺทสฺส อปฺปกตฺโถเวตฺถ ยุตฺตตโรติ ขุทฺทา อปฺปกา สิกฺขาติ ขุทฺทสิกฺขา. อิธ ปน ขุทฺทสิกฺขาปฺปกาสโก คนฺโถ ตพฺโพหารูปจารโต อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘ขุทฺทสิกฺขา’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘วรุณานคร’’นฺติ. ตํ ขุทฺทสิกฺขํ. ปวกฺขามีติ กเถสฺสามิ.
กีทิสนฺติ อาห ‘‘อาทิโต อุปสมฺปนฺนสิกฺขิตพฺพ’’นฺติอาทิ. อาทิ-สทฺโทยมตฺถิ อวยววจโน ยถา ‘‘สพฺพาทีนิ สพฺพนามานี’’ติ. อตฺถิ อปาทานวจโน ยถา ‘‘ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานี’’ติ. ตตฺถาวยววาจี กมฺมสาธโน ‘‘อาทิยตีตฺยาที’’ติ. อิตโร อปาทานสาธโน ‘‘อาทิยติ เอตสฺมาตฺยาที’’ติ ¶ . ตตฺถ โย อวยววจโน, ตสฺเสทํ คหณํ, ตสฺมา อุปสมฺปนฺนกฺขณมฺปิ อนฺโต กตฺวา อาทิภูตา อุปสมฺปนฺนกฺขณโตเยว ปฏฺายาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอว-สทฺโท ปเนตฺถ สพฺพวากฺยานํ อวธารณผลตฺตา ลพฺภติ. โต-ปจฺจโย อวธิมฺหิเยว ¶ , น อาธาเร. ตตฺถ หิ โตปจฺจเย อาธาเร วตฺตมาเน อาทิมฺหิเยว มชฺฌอนฺตานํ อวยวภูเต อุปสมฺปนฺนกฺขเณเยวาติ อตฺโถ ภเวยฺย, ตถา สติ อวธารณนิจฺฉโย นิยโมติ อตฺถนฺตรตฺตา อาทิกฺขณนิยเมน มชฺฌาทโย นิวตฺติเยยฺยุํ. อปาทานวจนสฺสาปิ คหเณ อวธิภูโต อุปสมฺปนฺนกฺขโณ นิวตฺติเยยฺย ‘‘ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานี’’ติ เอตฺถ อาทิภูตปพฺพตปริจฺจาเคน เขตฺตคฺคหณํ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. ฏีกายํ ปน อาธารตฺโถปิ วุตฺโต, โส ยถาวุตฺตโทสํ นาติคจฺฉติ. สพฺพตฺถ ‘‘ฏีกาย’’นฺติ จ วุตฺเต เอตฺเถว ปุราณฏีกายนฺติ คเหตพฺพํ. อาทิโตติ อิมินา อิทํ ทีเปติ – อติทุลฺลภํ ขณสมวายํ ลภิตฺวา อาลสิยโทเสน อปฺปฏิปชฺชนฺเตหิ จ อฺาณโทเสน อฺถา ปฏิปชฺชนฺเตหิ จ อหุตฺวา อาทิโต ปฏฺาย นิรนฺตรเมว ตีสุ สิกฺขาสุ สมฺมาปฏิปชฺชนวเสน อาทโร ชเนตพฺโพติ.
อุปสมฺปนฺเนน อุปสมฺปนฺนาย จ สิกฺขิตพฺพํ อาเสวิตพฺพนฺติ อุปสมฺปนฺนสิกฺขิตพฺพํ, เอกเสสนเยน อุปสมฺปนฺนตาสามฺเน วา อุปสมฺปนฺนายปิ เอตฺเถวาวิโรโธติ อุปสมฺปนฺเนน สิกฺขิตพฺพนฺติ สมาโส. นนุ อธิสีลาทโยว สิกฺขิตพฺพา, เอวํ สติ กถํ ปกรณํ สิกฺขิตพฺพตฺเตน วุตฺตนฺติ? นายํ โทโส, สิกฺขาย สิกฺขิตพฺพตฺเต สติ ตทฺทีปกคนฺถสฺสาปิ อาเสวิตพฺพตา อาปชฺชตีติ. สุขคฺคหณตฺถํ วตฺตพฺพวินิจฺฉยํ สกลมฺปิ สงฺคเหตฺวา มาติกาย ปนโต สห มาติกายาติ สมาติกํ. ตคฺคุณสํวิฺาโณยํ พหุพฺพีหิ ตสฺส ขุทฺทสิกฺขาสงฺขาตสฺส ¶ อฺปทตฺถสฺส โย คุโณ มาติกาสงฺขาตํ วิเสสนํ, ตสฺส อิธ วิฺายมานตฺตา. สุเขเนว หิ คหณํ สิยา มาติกานุสาเรน ตํ ตํ วินิจฺฉยํ โอโลเกนฺตานํ สํสยาปคมโต.
มาติกาวณฺณนา
(ข-ช) อิทานิ ¶ ‘‘สมาติก’’นฺติ วุตฺตตฺตา มาติกาปทานิ ตาว อุทฺทิสิตุํ ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติอาทิ อารทฺธํ. เอตฺถาห – ตีสุ สิกฺขาสุ อธิสีลสิกฺขาว กสฺมา ปมํ วุตฺตาติ? สพฺพสิกฺขานํ มูลภูตตฺตา. ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ, จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๑.๙) หิ วุตฺตํ. ตตฺราปิ มหาสาวชฺชตฺตา มูลจฺเฉชฺชวเสน ปวตฺตนโต สพฺพปมํ ชานิตพฺพาติ ปาราชิกาว ปมํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. มาติกาปทานํ ปน อตฺโถ ตสฺส ตสฺส มาติกาปทสฺส นิทฺเทสวเสเนว วิฺายตีติ น อิธ วิสุํ ทสฺสยิสฺสาม. อวิฺายมานํ ปน ตตฺถ ตตฺเถว ปกาสยิสฺสาม.
อิทานิ อุทฺทิฏฺปทานุกฺกเมน นิทฺเทสํ อารภนฺโต ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติ ปมํ มาติกาปทํ อุทฺธริ. เอวมุปริปิ. อิทานิ ปาราชิกาโย อุทฺทิสิตฺวา อุทฺทิฏฺปทานุกฺกเมน นิทฺเทสํ อารภนฺโต ‘‘ครุกา นวา’’ติ ทุติยํ ปทํ อุทฺธรีติอาทินา ยถาโยคํ วตฺตพฺพํ. ตตฺถ สิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวา อาปตฺตึ อาปนฺนา ปุคฺคลา ตาย ปราชยนฺตีติ ปราชิยา. เตเยว ปาราชิกา อุปสคฺคสฺส วุทฺธึ กตฺวา ย-การสฺส ก-การกรเณน. เต ปน คณนปริจฺเฉทวเสน จตฺตาโรติ อตฺโถ.
๑. ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา
๑-๒. อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคตฺตเย’’ติอาทิ อารทฺธํ. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ มคฺคตฺตเยติ เอตฺถ ¶ มคฺคา จ นาม ตึส มคฺคา. มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตวเสน หิ ติสฺโส อิตฺถิโย. ตตฺถ ติรจฺฉานคตาย อยํ ปริจฺเฉโท –
‘‘อปทานํ อหี มจฺฉา, ทฺวิปทานฺจ กุกฺกุฏี;
จตุปฺปทานํ มชฺชารี, วตฺถุ ปาราชิกสฺสิมา’’ติ. (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๕);
ตาสํ วจฺจปสฺสาวมุขมคฺควเสน ตโย ตโย กตฺวา นว มคฺคา, ตถา อุภโตพฺยฺชนกานํ, ปุริสานํ ปน วจฺจมุขมคฺควเสน ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ, ตถา ปณฺฑกานนฺติ ตึส. เตสํ ตเย. กีทิเสติ อาห ‘‘สนฺถตสนฺถเต’’ติ. สนฺถเต อสนฺถเตติ ปทจฺเฉโท. น สนฺถตํ อสนฺถตํ. ตสฺมึ อสนฺถเต. น-กาโร เอตฺถ ‘‘อพฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิย ปยิรุทาเส, ตํ กิริยายุตฺตสฺส ตาทิสสฺส อฺสฺส วตฺถุโน วิธาเนน สนฺถตสฺส วตฺถุโน ปยิรุทาสนํ ปริจฺจชนํ ปยิรุทาโสติ. น ปสชฺชปฺปฏิเสเธ, สนฺถตํ ปสชฺช ปตฺวา ตสฺส ‘‘พฺราหฺมโณ น ภวิสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย น นิเสโธติ. วา-สทฺโท ปเนตฺถ วจนยุตฺติพเลเนว ลพฺภติ, ตสฺส ปลิเวเตฺวา, อนฺโต วา ปเวเสตฺวา วตฺถาทินา เกนจิ ปฏิจฺฉนฺเน วา อปฺปฏิจฺฉนฺเน วาติ อตฺโถ. ตถาภูเต อลฺโลกาเส ปกติวาเตน อสมฺผุฏฺเ ตินฺตปฺปเทเส. นิมิตฺตนฺติ องฺคชาตํ. สนฺติอาทิ ตพฺพิเสสนํ. สนฺติ อตฺตนิยํ. สํ-สทฺโท หิ อตฺตนิ อตฺตนิเย จ วตฺตติ. สนฺถตํ อสนฺถตนฺติ ยถาวุตฺตนเยน ปฏิจฺฉนฺนํ วา อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วา. อุปาทิณฺณนฺติ อนฏฺกายปฺปสาทํ. กิตฺตกนฺติ อาห ‘‘ติลมตฺตมฺปี’’ติ. ติลสฺส มตฺตํ สากลฺลํ ยสฺส ตํ ติลมตฺตํ ¶ . ‘‘มตฺตํ สากลฺลํ นิจฺฉเย’’ติ หิ นิฆณฺฑุ. เอตฺถาปิ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ, ติลพีชปฺปมาณมฺปีติ วุตฺตํ โหติ. กึ ตํ? นิมิตฺตํ, ปเวสนํ วา. อปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, ‘‘ติลพีชมตฺตมฺปี’’ติ สมฺภาวียติ, อธิเก กา ¶ นาม กถาติ อิทเมตฺถ สมฺภาวนํ, เอวํภูตํ สํ องฺคชาตํ ยถาวุตฺเต มคฺคตฺตเย ติลมตฺตมฺปิ ปเวสนฺโต ภิกฺขุ จุโต ปริภฏฺโ, ปาราชิโก นาม โหติ สาสนโตติ วิฺายติ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคํ ปติ กามาจารตฺตา. กีทิโสติ อาห ‘‘อนิกฺขิตฺตสิกฺโข’’ติ. นิกฺขิตฺตสิกฺโข ปน อภิกฺขุกตฺตา ปริจฺจตฺโต. ตตฺถ นิกฺขิตฺตา โอหิตา ปริจฺจตฺตา ปจฺจกฺขาตา สิกฺขา เอเตนาติ วิคฺคโห. ยถาลกฺขณํ น นิกฺขิตฺตสิกฺโข อนิกฺขิตฺตสิกฺโข. ตตฺถ จิตฺตเขตฺตกาลปฺปโยคปุคฺคลวิชานนวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ ตฺวา ตทภาเวน อปจฺจกฺขานํ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺตํ จิตฺตํ นาม. ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทีนิ ‘‘คิหีติ มํ ธาเรหิ, อุปาสโก, อารามิโก, สามเณโรติ มํ ธาเรหี’’ติ ‘‘อลํ เม พุทฺเธนา’’ติอาทีนิ ฉ เขตฺตปทานิ เขตฺตํ นาม. ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺโต วตฺตมานกาโลเยว กาโล นาม. ยาย กายจิ ภาสาย วเสน วาจสิกปฺปโยโคว ปโยโค นาม. อนุมฺมตฺตาทิโก ปจฺจกฺขาโต จ มนุสฺสชาติโก โสว ปุคฺคโล นาม. ปจฺจกฺขาตกสฺส วจนสมนนฺตรเมว ‘‘อยํ อุกฺกณฺิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา โสตุโน ชานนํ วิชานนํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ นฏฺกายปฺปสาทํ ปน ปิฬกํ วา จมฺมขิลํ วา โลมํ วา ปเวสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. อกฺขินาสกณฺณจฺฉิทฺทวตฺถิโกเสสุ, สตฺถกาทีหิ กตวเณ วา เมถุนราเคน นิมิตฺตํ ปเวสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ. อวเสสสรีเรสุ อุปกจฺฉกาทีสุ ทุกฺกฏํ. ติรจฺฉานคตานํ หตฺถิอสฺสโคคทฺรภโอฏฺมหึสาทีนํ นาสาย ถุลฺลจฺจยํ, วตฺถิโกเส ถุลฺลจฺจยเมว. สพฺเพสมฺปิ ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ. ตถา อวเสสสรีเร ¶ กายสํสคฺคราเคน, เมถุนราเคน วา ชีวมานกปุริสสฺส วตฺถิโกสํ อปฺปเวสนฺโต นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ทุกฺกฏํ. พหิ นิกฺขนฺตทนฺเตสุ วายมนฺตสฺส ปน ถุลฺลจฺจยนฺติ อยเมตฺถ สวินิจฺฉโย อตฺถวณฺณนกฺกโม.
อิทานิ ปเวสนํ นาม น เกวลํ อตฺตุปกฺกเมเนว, ปรูปกฺกเมนาปิ โหติ, ตตฺราปิ สาทิยนฺโตว ¶ จุโต โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อถ วาติ อยํ นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา ปกฺขนฺตรารมฺเภ. ปเวสนฺจ ิตฺจ อุทฺธาโร จ ปวิฏฺฺจ ปเวสน…เป… ปวิฏฺานิ, อิตรีตรโยคทฺวนฺโท. อิตรีตรโยโค นาม อฺมฺตฺโถปาทานตาติ ปเวสนาทีนิ ิตาทิอตฺถานิปิ โหนฺตีติ ปวิฏฺ-สทฺโทปิ ปเวสนาทิอตฺโถ โหติ, ตโตเยเวตฺถ ตสฺมา พหุวจนสมฺภโว. อฺถา ทฺวนฺเท อวยวตฺถปธานตฺตา เอกตฺถวาจกาปิ ปวิฏฺ-สทฺทา กถํ พหุวจนปฺปสงฺโค. สมาหาเร วา ทฺวนฺโท. ขโณติ กาลวิเสโส. โส จ โยควนฺตานํ ขณนฺตรวินิมุตฺโต นตฺถีติ ปเวสน…เป…ปวิฏฺานิเยว ขโณติ กมฺมธารโย, อเภเท เภทปริกปฺปนาย วา ปเวสน…เป… ปวิฏฺานํ ขโณติ ฉฏฺีตปฺปุริโส. ตสฺส สาทโก, ตสฺมึ วา สาทโก ปเวสน…เป… สาทโก. ขณ-สทฺโท ปเนตฺถ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ทฺวนฺทสมาสตฺตา, ปเวสนกาลํ ิตกาลํ อุทฺธารกาลํ ปวิฏฺกาลํ, ตสฺมึ วา สาทิยนฺโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวํ เสวนจิตฺตปจฺจุปฏฺาเนน สาทโก ภิกฺขุ จุโตติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ยถาวุตฺตปฺปเทสสฺส อนฺโตกรณํ ปเวสนํ นาม. ยาว อุทฺธรณารมฺภา นิวตฺตํ ิตํ นาม. อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๘) ปน มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺึ ปตฺวา สพฺพถา วายมโต โอรมิตฺวา ิตกาลํ สนฺธาย ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิสมเย’’ติ ¶ วุตฺตํ. ยาว อคฺคา นีหรณํ อุทฺธาโร นาม. ยาว ปเวสนารหฏฺานา อนฺโตกตํ ปวิฏฺํ นาม.
ปมํ.
๓-๔. อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อทินฺนํ เถยฺยจิตฺเตน อาทิเยยฺย…เป… สงฺเกตํ วีตินามเย, ปาราชิโก ภเวติ สมฺพนฺโธ. อทินฺนนฺติ มนุสฺสสามิเกหิ กายวาจาหิ น ทินฺนํ. เถยฺยจิตฺเตนาติ เถโนติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ น-การสฺส ย-การํ กตฺวา ทฺวิตฺเตน. ภวนฺติ เอตสฺมา อภิธานพุทฺธีติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ชาติคุณาทิ. อิธ ปน อวหรณจิตฺตสงฺขาตํ ทพฺพํ เถยฺยํ. เถยฺยฺจ ตํ จิตฺตฺจาติ เถยฺยจิตฺตํ, เตน. อาทิเยยฺยาติ อารามาทึ อภิยฺุชิตฺวา คณฺเหยฺย. หเรยฺยาติ หรนฺโต คณฺเหยฺย. อวหเรยฺยาติ อุปนิกฺขิตฺตํ ภณฺฑํ ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ วุจฺจมาโน ‘‘น มยา คหิต’’นฺติอาทีนิ วทนฺโต คณฺเหยฺย. อิริยาปถํ โกเปยฺยาติ ภณฺฑหารกสฺส คมนาทิอิริยาปถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา คณฺเหยฺย. โกปํ กตฺวา คณฺหาตีติ หิ เอตสฺมึ อตฺเถ ‘‘โกปี’’ติ ¶ นามธาตุ. านา จาเวยฺยาติ ปิตฏฺานโต จาเวยฺย. สงฺเกตํ วีตินามเยติ ปริกปฺปิตฏฺานํ วา สุงฺกฆาตํ วา อติกฺกาเมยฺย.
เอตฺถ จ อารามาทิอภิยฺุชเน, สามิกสฺส วิมตุปฺปาทนธุรนิกฺเขเป, ภณฺฑหารกสฺส สีสภารามสนผนฺทาปนขนฺโธโรปเน, อุปนิกฺขิตฺเต ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ โจทิยมานสฺส ‘‘นาหํ คณฺหามี’’ติ ภณนวิมตุปฺปาทนธุรนิกฺเขเป, ถลฏฺสฺส เถยฺยจิตฺเตนามสนผนฺทาปนานาจาวเน จาติ จตูสุ ปจฺเจกํ ยถากฺกมํ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกาโย เวทิตพฺพา. ‘‘สหภณฺฑหารกํ เนสฺสามี’’ติ ¶ ปมทุติยปาทสงฺกามเน, ปริกปฺปิตสุงฺกฆาตฏฺานโต ปมทุติยปาทาติกฺกาเม จาติ ทฺวีสุ ปจฺเจกํ กเมน ถุลฺลจฺจยปาราชิกาโย เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ สวิฺาณกาวิฺาณกมิสฺสกตฺตา นานาภณฺฑวเสน โยชนา. เอกภณฺฑวเสน ปน สสฺสามิกสฺส ทาสสฺส วา ติรจฺฉานคตสฺส วา ยถาวุตฺเตน อภิโยคาทินา นเยน อาทิยนหรณาทิวเสน โยชนา ทฏฺพฺพา.
อปิจ อิมานิ ฉ ปทานิ วณฺณยนฺเตน นานาภณฺฑเอกภณฺฑสาหตฺถิกปุพฺพปฺปโยคเถยฺยาวหารสงฺขาเต ปฺจปฺจเก สโมธาเนตฺวา ปฺจวีสติ อวหารา ทสฺเสตพฺพา ฉปฺปทนฺโตคธตฺตา สพฺเพสมฺปิ อวหารานํ. เต ปน อวหารา เยน เกนจิ อภิโยคาทิอาการนานตฺตมตฺเตน ภินฺนาติ ตํวเสน ปฺจปฺจกํ นาม ชาตํ. เอวํ สํวณฺณิตฺหิ อิทํ อทินฺนาทานปาราชิกํ สุวณฺณิตํ นาม โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ปุริมานิ ทฺเว ปฺจกานิ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทีนํ ปฺจนฺนํ ปทานํ วเสน ลพฺภนฺติ. ยํ ปเนตํ ‘‘สงฺเกตํ วีตินามเย’’ติ ฉฏฺํ ปทํ, ตํ ตติยปฺจเมสุ ปฺจเกสุ นิสฺสคฺคิยปริกปฺปาวหารวเสน โยเชตพฺพํ.
ตตฺถ สาหตฺถิก-สทฺเทน อุปจารโต ตํสหจริตปฺจกํ คเหตฺวา ‘‘สาหตฺถิกฺจ ตํ ปฺจกฺจา’’ติ วา ‘‘สาหตฺถิกาทิ ปฺจก’’นฺติ มชฺเฌปทโลปวเสน วา สาหตฺถิกปฺจกํ. เอวมุปริปิ. ตํ ปน สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโย อตฺถสาธโก ธุรนิกฺเขโป จาติ. ตตฺถ สโก หตฺโถ สหตฺโถ, สหตฺเถน นิพฺพตฺโต สาหตฺถิโก. เอวํ อาณตฺติโก. สุงฺกฆาตปริกปฺปิโตกาสานํ อนฺโต ตฺวา พหิ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, โส เอว นิสฺสคฺคิโย. กาลํ อนิยเมตฺวา อาณตฺตสฺส ภณฺฑคฺคหณโต ¶ จ ปรสฺส เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ เตลํ อวสฺสํ ปิวนกานํ อุปาหนาทีนํ นิกฺขิตฺตานํ เตลปาตนโต จ ปุเรตรเมว ปาราชิกสงฺขาตํ อตฺถํ ¶ สาเธตีติ อตฺถสาธโก. โส ปน อาณาปนปฺปโยโค, อุปาหนาทีนํ นิกฺเขปปฺปโยโค จ. อารามาภิโยเค จ อุปนิกฺขิตฺตภณฺเฑ จ ตาวกาลิกภณฺฑเทยฺยานมทาเน จ ธุรสฺส นิกฺเขโป ธุรนิกฺเขโป.
ปุพฺพปฺปโยคปฺจกํ นาม ปุพฺพปฺปโยโค สหปฺปโยโค สํวิธาวหาโร สงฺเกตกมฺมํ นิมิตฺตกมฺมนฺติ. ตตฺถ อาณาปนํ ภณฺฑคฺคหณโต ปุพฺพตฺตา ปุพฺพปฺปโยโค นาม. านาจาวนขิลสงฺกามนปฺปโยเคน สห วตฺตมาโน สหปฺปโยโค. สํวิธาย สมฺมนฺตยิตฺวา คเตสุ เอเกนาปิ ภณฺเฑ านา จาวิเต สพฺเพสํ อวหาโร สํวิธาวหาโร. สงฺเกตกมฺมนฺติ ปุพฺพณฺหาทิกาลปริจฺเฉทวเสน สฺชานนกรณํ. นิมิตฺตกมฺมํ นาม สฺุปฺปาทนตฺถํ อกฺขินิขณนาทิกรณํ.
เถยฺยาวหารปฺจกํ ปน สยเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. นนุ จ ฉปฺปทนฺโตคธตฺตา ‘‘สพฺเพสมฺปิ อวหาราน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘อถ วา’’ติ ปกฺขนฺตรวเสน วิสุํ วิย อิทํ ปฺจกํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? นนุ อโวจุมฺหา ‘‘เยน เกนจิ อภิโยคาทิอาการนานตฺตมตฺเตน ภินฺนา’’ติ, เอตาทิสสฺส เภทสฺส สมฺภวโต ปกฺขนฺตรวเสนาปิ ยุชฺชตีติ เอวํ วุตฺตํ. อิมสฺส ปฺจกสฺส วิสุํ อุทฺธริตฺวา วจนํ ปน ปสิทฺธิวเสนาติ ทฏฺพฺพํ, กุส-สทฺเทน กุสสงฺกามนมธิปฺเปตํ อเภโทปจาเรน. เถยฺยฺจ พลฺจ กุโส จ ฉนฺนฺจ ปริกปฺโป จ เถยฺยา…เป… ปริกปฺปํ, ทีโฆ สนฺธิวเสน. เตน อวหารโก ปาราชิโก ภเวติ สมฺพนฺโธ. โย ปน ปฏิจฺฉนฺเนน อวหารโก, โส อตฺถโต ¶ ปฏิจฺฉนฺนสฺส อวหารโก โหตีติ ทฺวนฺทสมาสนฺโตคธตฺเตปิจสฺส วิโรธาภาโวภาวสาธโน จายํ ฉนฺน-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ สนฺธิจฺเฉทนาทีนิ กตฺวา วา ตุลากูฏมานกูฏกหาปณกูฏาทีหิ วฺเจตฺวา วา คณฺหนฺโต เถยฺยาวหารโก. พลกฺกาเรน ปรสนฺตกํ คณฺหนฺโต พลาวหารโก. กุสํ สงฺกาเมตฺวา คณฺหนฺโต กุสาวหารโก. ติณปณฺณาทีหิ ยํ กิฺจิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปจฺฉา กสฺส ปฏิจฺฉนฺนสฺส อวหารโก ปฏิจฺฉนฺนาวหารโก. สาฏกาทิภณฺฑวเสน, คพฺภทฺวาราทิโอกาสวเสน วา ปริกปฺเปตฺวา คณฺหนฺโต ปริกปฺปาวหารโก. เอตฺถ ปน ปริกปฺปิตภณฺฑคฺคหเณ ปริกปฺปิตปริจฺเฉทาติกฺกเม จ ปาราชิกํ เวทิตพฺพํ.
อิทานิ ปเนตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภณฺฑกาลคฺฆเทเสหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ อทินฺนาทาเน ภณฺฑฺจ กาโล จ อคฺโฆ จ เทโส จ เตหิ จ ปริโภเคน จ วินิจฺฉโย กาตพฺโพติ อตฺโถ ¶ . ตตฺถ อวหฏภณฺฑสฺส สสฺสามิกสฺสามิกภาวํ สสฺสามิเกปิ สามิกานํ สาลยนิราลยภาวฺจ อุปปริกฺขิตฺวา สาลยกาเล เจ อวหฏํ, ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย ภณฺเฑน วินิจฺฉโย. นิราลยกาเล เจ อวหฏํ, ปาราชิกํ นตฺถิ, สามิเกสุ ปุน อาหราเปนฺเตสุ ทาตพฺพํ. ตเทว หิ ภณฺฑํ กทาจิ มหคฺฆํ, กทาจิ อปฺปคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมึ กาเล ภณฺฑํ อวหฏํ, ตสฺมึเยว กาเล โย ตสฺส อคฺโฆ, เตน กาตพฺโพ วินิจฺฉโย กาเลน วินิจฺฉโย. นวภณฺฑสฺส โย อคฺโฆ, โส ปจฺฉา ปริหายติ, ตสฺมา สพฺพทา ปกติอคฺฆวเสน อกตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย อคฺเฆน วินิจฺฉโย. ภณฺฑุฏฺานเทเส ภณฺฑํ อปฺปคฺฆํ โหติ, อฺตฺถ มหคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมึ เทเส ภณฺฑํ อวหฏํ, ตสฺมึเยว เทเส อคฺเฆน กาตพฺโพ วินิจฺฉโย เทเสน วินิจฺฉโย. ปริโภเคน ¶ สาฏกาทิโน ภณฺฑสฺส อคฺโฆ ปริหายติ, ตสฺมา ตสฺส ปริโภควเสน ปริหีนาปริหีนภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย ปริโภเคน วินิจฺฉโย.
ทุติยํ.
๕-๗. อิทานิ ตติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคห’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มนุสฺสวิคฺคหํ กลลโต ปฏฺาย ชีวมานกมนุสฺสชาติกานํ สรีรํ. จิจฺจ ปาโณติ สฺาย สทฺธึเยว ‘‘วธามิ น’’นฺติ วธกเจตนาย เจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวา. ชีวิตา วา วิโยชเยติ โย ภิกฺขุ ชาติอุณฺณํสุนา สมุทฺธฏเตลพินฺทุมตฺตํ กลลรูปกาเล ตาปนาทีหิ วา ตโต วา อุทฺธมปิ ตทนุรูเปน อุปกฺกเมน รูปชีวิตินฺทฺริโยปกฺกเม สติ ตทายตฺตวุตฺติโน อรูปชีวิตสฺสาปิ โวโรปนสมฺภวโต อุภยชีวิตา โวโรเปยฺย. วา-สทฺโท วิกปฺเป. มรณเจตโนติ มรเณ เจตนา ยสฺส โส มรณาธิปฺปาโย. สตฺถหารกนฺติ ชีวิตํ หรตีติ หารกํ, สตฺถฺจ ตํ หารกฺจาติ สตฺถหารกํ, ตํ. อสฺส มนุสฺสวิคฺคหสฺส. อุปนิกฺขิเปติ สมีเป นิกฺขิเปยฺย วา. เอเตน ถาวรปฺปโยคํ ทสฺเสติ. คาเหยฺย มรณูปายนฺติ ‘‘สตฺถํ วา อาหร, วิสํ วา ขาทา’’ติอาทินา นเยน มรณตฺถาย อุปายํ คาหาเปยฺย วา. เอเตน อาณตฺติปฺปโยโค ทสฺสิโต. วเทยฺย มรเณ คุณนฺติ กายวาจาทูตเลขาหิ ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติอาทินา นเยน มรเณ คุณํ ปกาเสยฺย วา. อุภยตฺถ อธิการวเสน วา-สทฺโท อาหริตพฺโพ. โส ภิกฺขุ จุโตติ สมฺพนฺโธ, สาสนโตติ วิฺายติ.
อิทานิ ปนสฺส ฉพฺพิเธ ปโยเคทสฺเสตุํ ‘‘ปโยคา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สาหตฺถิ…เป… อิทฺธิวิชฺชามยา ¶ ปโยคาติ อิเม ¶ ฉ ปโยคาติ สมฺพนฺโธ. ก-การโลเปน ปเนตฺถ ‘‘สาหตฺถี’’ติ วุตฺตํ. อถ วา อเนกตฺเถ อเนกตทฺธิตสมฺภเวน สหตฺถสฺสายํ ปโยโค สาหตฺถีติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สาหตฺถิ จ นิสฺสคฺโค จ อาณตฺติ จ ถาวโร จาติ ทฺวนฺโท. อิทฺธิ จ วิชฺชา จ, ตาสมิเมติ อิทฺธิวิชฺชามยา, อิทฺธิมโย วิชฺชามโยติ วุตฺตํ โหติ. ปโยคาติ อิเม ฉปฺปโยคา นาม โหนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ สยํ มาเรนฺตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปหรณํ สาหตฺถิโก ปโยโค. ทูเร ิตํ มาเรตุกามสฺส กายาทีหิ อุสุสตฺติอาทีนํ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค. ‘‘อสุกํ นาม มาเรหี’’ติอาทินา อาณาเปนฺตสฺส อาณาปนํ อาณตฺติ, โอปาตขณนํ อปสฺเสนสํวิธานํ อสิอาทีนํ อุปนิกฺขิปนาทิ ถาวโร. มารณตฺถํ กมฺมวิปากชาย อิทฺธิยา ปโยชนํ อิทฺธิมโย. กมฺมวิปากชิทฺธิ จ นาเมสา ราชาทีนํ ราชิทฺธิอาทโย. ตตฺถ ปิตุรฺโ สีหฬินฺทสฺส ทาาโกฏเนน จูฬสุมนกุฏุมฺพิยมารเณ ราชิทฺธิ ทฏฺพฺพา, ตทตฺถเมว อถพฺพณาทิวิชฺชาย ปริชปฺปนํ วิชฺชามโย ปโยโค.
เอวํ ฉปฺปโยเค ทสฺเสตฺวา เตสุ อาณตฺติปฺปโยคสฺส นิยามเก ทสฺเสตุํ ‘‘กาลา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถาวุตฺตํ อาณตฺตึ นิยเมนฺติ สงฺเกตวิสงฺเกตตาวเสน ปริจฺฉินฺทนฺตีติ อาณตฺตินิยามกา. เต ปน กาโล จ วตฺถุ จ อาวุธฺจ อิริยาปโถ จาติ จตฺตาโร, ตถา กิริยาวิเสโส โอกาโสติ คณนปริจฺเฉทวเสน ฉ โหนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ กาโล ปุพฺพณฺหาทิ โยพฺพนาทิ จ. วตฺถุ มาเรตพฺโพ สตฺโต. อาวุธํ อสิอาทิ. อิริยาปโถ มาเรตพฺพสฺส คมนาทิ. กิริยาวิเสโส วิชฺฌนาทิ. โอกาโส คามาทิ. โย หิ ‘‘อชฺช, สฺเว’’ติ อนิยเมตฺวา ‘‘ปุพฺพณฺเห มาเรหี’’ติ วุตฺโต ยทา กทาจิ ปุพฺพณฺเห มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโต. โย ปน ‘‘ปุพฺพณฺเห’’ติ ¶ วุตฺโต มชฺฌนฺหาทีสุ มาเรติ, วิสงฺเกโต โหติ, อาณาปกสฺส อนาปตฺติ. เอวํ กาลสฺส สงฺเกตวิสงฺเกตตาวเสน นิยามกตา เวทิตพฺพา. อิมินาว นเยน วตฺถุอาทีสุปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.
ตติยํ.
๘-๙. อิทานิ จตุตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานาทิเภท’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺตนิ โนสนฺตํ อตฺตุปนายิกฺจ ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺสิตฺจ อฺาปเทสรหิตฺจ ฌานาทิเภทํ โกฏฺาสํ กตฺวา วา เอเกกํ กตฺวา วา กาเยน วา วาจาย วา วิฺตฺติปเถ ทีเปนฺโต นาธิมานิโก าเต จุโต ภเวติ ¶ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อตฺตนิ สกสนฺตาเน โนสนฺตํ อนุปฺปนฺนตฺตาเยว อวิชฺชมานํ, เอตฺถ โนสนฺโตติ อตฺเถ ตปฺปุริโส. ฌานาทิเภทนฺติ ฌานํ อาทิ ยสฺส ‘‘วิโมกฺขสมาธิ สมาปตฺติ าณทสฺสน มคฺคภาวนา ผลสจฺฉิ กิริยากิเลสปฺปหานวินีวรณตาจิตฺตสฺส สฺุาคาเร อภิรตี’’ติ (ปารา. ๑๙๘) วุตฺตสฺส โส ฌานาทิ, โสว เภโท วิเสโสติ สมาโส. ตํ ฌานาทิเภทํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ. อตฺตุปนายิกนฺติ ‘‘อยํ มยิ อตฺถี’’ติ อาโรจนวเสน อตฺตนิ อุปนียติ, ‘‘อหํ วา เอตฺถ สนฺทิสฺสามี’’ติ อตฺตา อุปนียติ เอตฺถ ธมฺเมติ วา อตฺตุปนายิโก, ฌานาทิเภโท, ตํ. ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺสิตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนภโว นาม อิทานิ วตฺตมาโน อตฺตภาโว, ตนฺนิสฺสิโตติ สมาโส, โส จ ฌานาทิเภโทเยว, ตํ.
อฺาปเทสรหิตนฺติ ‘‘โย เต วิหาเร วสิ, โส ภิกฺขุ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชี’’ติอาทินา (ปารา. ๒๒๐) นเยน อฺสฺส อปเทโส, เตน รหิโต จตฺโตติ ตปฺปุริสสมาโส, โส รหิโต เตนาติ วา พหุพฺพีหิ, ฌานาทิเภโทว ¶ , ตํ. โกฏฺาสํ กตฺวา วาติ ‘‘ปมํ ฌานํ ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชึ, ปมํ ฌานํ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา นเยน โกฏฺาสํ กตฺวา วา. เอเกกํ กตฺวา วาติ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชึ, ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา นเยน เอเกกํ กตฺวา วา. เอตฺถ จ เอกนฺติ ิเต วิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํ. เอตฺถ ปน กตฺวาติ กรณกิริยาย เอเกกวเสน ภินฺนสฺส ฌานาทิโน อตฺถสฺส สมฺพนฺธนิจฺฉา วิจฺฉาติ เวทิตพฺพา. ฏีกายํ ปน ‘‘โกฏฺาสํ วาติ เอตฺถ ‘ฌานลาภี, วิโมกฺขลาภี, สมาธิลาภี, สมาปตฺติลาภีมฺหี’ติ เอวมาทินา นเยน โกฏฺาสโต วาติ อตฺโถ’’ติ จ ‘‘เอเกกํ วาติ ‘ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีมฺหี’ติ เอวมาทินา นเยน เอเกกํ วาติ อตฺโถ’’ติ จ วุตฺตํ. โส ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ อวุตฺตกฺกโมติ เวทิตพฺโพ. กาเยน วาติ หตฺถมุทฺทาทิวเสน กาเยน วา. วาจาติ เอตฺถ ย-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ ‘‘อลชฺชิตา’’ติอาทีสุ วิย. วิฺตฺติปเถติ กายวจีวิฺตฺตีนํ คหณโยคฺเย ปเทเส ตฺวาติ อชฺฌาหริตพฺพํ. ทีเปนฺโตติ ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณน อยํ ธมฺโม มยิ อตฺถี’’ติ ปกาเสนฺโต. นาธิมานิโกติ อปฺปตฺเต ปตฺตสฺิตาสงฺขาโต อธิโก มาโน, โส นตฺถิ เอตสฺสาติ นาธิมานิโก, ภิกฺขุ. าเตติ วิฺุนา มนุสฺสชาติเกน สิกฺขาปจฺจกฺขาเน วุตฺตนเยน วิฺาเต สติ จุโต ภเว สาสนโตติ วิฺายติ. อฺาปเทเสน ทีปยโต ปน ถุลฺลจฺจยํ. เอตฺถ จ –
ทุกฺกฏํ ¶ ปมสฺเสว, สามนฺตมิติ วณฺณิตํ;
เสสานํ ปน ติณฺณมฺปิ, ถุลฺลจฺจยมุทีริตนฺติ.
จตุตฺถํ.
๑๐. อิทานิ ¶ จตุนฺนมฺปิ เจเตสมสํวาสตํ อภพฺพตฺจ ทีเปตุํ ‘‘ปาราชิเกเต’’ติอาทิ อารทฺธํ. เอเต จตฺตาโร ปาราชิกา ปุคฺคลา ยถา ปุเร ปุพฺเพ คิหิกาเล, อนุปสมฺปนฺนกาเล จ วิย อสํวาสาติ สมฺพนฺโธ. สห วสนฺติ ยสฺมา สพฺเพปิ ลชฺชิโน เอเตสุ กมฺมาทีสุ น เอโกปิ ตโต พหิทฺธา สนฺทิสฺสตีติ เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตาติ อิเม ตโย สํวาสา นาม. ตตฺถ อปโลกนาทิกํ จตุพฺพิธมฺปิ สงฺฆกมฺมํ สีมาปริจฺฉินฺเนหิ ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต กตฺตพฺพตา เอกกมฺมํ นาม. ตถา ปฺจวิโธปิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอกโต อุทฺทิสิตพฺพตฺตา เอกุทฺเทโส นาม. ปฺตฺตํ ปน สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต สมสิกฺขตา นาม. นตฺถิ เต สํวาสา เอเตสนฺติ อสํวาสา. ‘‘อภพฺพา’’ติอาทีสุ ภิกฺขุภาวายาติ ตุมตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตสฺมา ยถา สีสจฺฉินฺโน ชีวิตุํ อภพฺโพ, เอวํ จตฺตาโรเม ปุคฺคลา ภิกฺขุภาวาย ภิกฺขู ภวิตุํ อภพฺพาติ อตฺโถ.
๑๑. อิทานิ ปริยายาณตฺตีหิ สมฺภวนฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยาโย จา’’ติอาทิมาห. ปริยาโย จ อาณตฺติ จ ตติเย มนุสฺสวิคฺคเห ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กายาทีหิ ยถาวุตฺเตหิ ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติ เอวมาทิวิฺาปโก พฺยฺชนภูโต กายวจีปโยโค ปริยาโย. อิมินา อิทํ ทีเปติ – ยถา อทินฺนาทาเน ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติ (ปารา. ๙๒) วุตฺตตฺตา ปาริยายกถาย มุจฺจติ, น อิธ เอวํ. ‘‘สํวณฺเณยฺยา’’ติ (ปารา. ๑๗๒) ปริยายกยายปิ น มุจฺจตีติ. ‘‘ทุติเย ปนา’’ติอาทีสุ อตฺโถ ปากโฏเยว. เอวมุปริปิ ปากฏมุเปกฺขิสฺสาม.
๑๒. อิทานิ เมถุนธมฺมาทีนํ องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘เสเวตู’’ติอาทิมาห. เสเวตุกามตาจิตฺตนฺติ เมถุนํ เสเวตุํ ¶ กาเมตีติ เสเวตุกาโม, ตสฺส ภาโว นาม ตณฺหา, ตาย เสเวตุกามตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ ตปฺปุริโส. เมถุนธมฺมสฺสาติ มิถุนานํ อิตฺถิปุริสานํ อิทนฺติ เมถุนํ, ตเมว ธมฺโมติ เมถุนธมฺโม. อิธ ปน อุปจารวเสน ปาราชิกาปตฺติ เมถุนธมฺโม นาม. อถ ¶ วา เมถุเนน ชาโต ธมฺโม ปาราชิกาปตฺติ เมถุนธมฺโม, ตสฺส เมถุนธมฺมสฺส เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติยา. องฺคทฺวยนฺติ องฺคานํ การณานํ ทฺวยํ. พุธาติ วินยธรา วิฺุโน.
๑๓. มนุสฺสสนฺติ มนุสฺสานํ สํ มนุสฺสสํ, ตทายตฺตวตฺถุกา จ. เอเตน เปตติรจฺฉานคตายตฺตํ นิวตฺเตติ. ตถาสฺีติ ตถา ตาทิสา สฺา ตถาสฺา, สา อสฺส อตฺถีติ ตถาสฺี. ปรายตฺตสฺิตา จาติ อตฺโถ. ภาวปฺปธานา อิเม นิทฺเทสา, ภาวปจฺจยโลโป วา ‘‘พุทฺเธ รตน’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. ๖.๓) วิย. เอวมุปริปิ อีทิเสสุ. เถยฺยจิตฺตนฺติ เถนภาวสงฺขาตํ จิตฺตฺจ. วตฺถุโน ครุตาติ ภณฺฑสฺส ปาทอติเรกปาทารหภาเวน ครุตา จ. อูนปฺจมาสเก วา อติเรกมาสเก วา ถุลฺลจฺจยํ. มาสเก วา อูนมาสเก วา ทุกฺกฏํ. อวหาโรติ ปฺจวีสติยา อวหารานํ อฺตเรน อวหรณฺจาติ อิเม ปฺจ อทินฺนาทานเหตุโย อทินฺนาทานปาราชิกาปตฺติยา องฺคานิ.
๑๔. ปาโณ มานุสฺสโกติ มนุสฺสชาติสมฺพนฺโธ ปาโณ จ, ปาโณติ หิ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ปน ชีวิตินฺทฺริยํ วุจฺจติ. ปาณสฺิตาติ ปาโณติ สฺิตา จ, ฆาตนํ ฆาโต, โส เอว เจตนา ฆาตเจตนา, ‘‘วธามิ น’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา สา จ, ตํสมุฏฺิโต สาหตฺถิกาทีนํ ฉนฺนมฺตโร ปโยโค จ, เตน ปโยเคน มรณฺจาติ เอเต ยถาวุตฺตา ปฺจ วธเหตุโย ปาณฆาตาปชฺชิตพฺพอาปตฺติยา องฺคานีติ อตฺโถ.
๑๕. อตฺตนิ ¶ อสนฺตตาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส สนฺตาเน อวิชฺชมานตา จ. ปาปมิจฺฉตายาโรจนาติ ยา สา ‘‘อิเธกจฺโจ ทุสฺสีโล สมาโน ‘สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติอาทินา (วิภ. ๘๕๑) นเยน วุตฺตา ปาปอิจฺฉตาย สมนฺนาคตา, ตาย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อาโรจนา จ. ตสฺสาติ ยสฺส อาโรเจติ, ตสฺส. มนุสฺสชาติตาติ มนุสฺสานํ ชาติ ยสฺส, ตสฺส ภาโว มนุสฺสชาติตา, สา จ, นฺาปเทโสติ น อฺาปเทโส อฺาปเทสาภาโว จ, ตเทว ชานนนฺติ ตงฺขณํเยว วิชานนฺจาติ อิมานิ ปฺจ เอตฺถ อสนฺตทีปเน อสฺมึ สนฺตาเน อวิชฺชมานอุตฺตริมนุสฺสธมฺมปฺปกาสนนิมิตฺเต ปาราชิเก องฺคานิ เหตุโยติ อตฺโถ.
๑๖. เอวํ เตสมสํวาสตาภพฺพตาทีนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ น เต จตฺตาโรว, อถ โข สนฺตฺเปีติ ¶ เต สพฺเพปิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อสาธารณา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อสาธารณาติ ปาราชิกา ธมฺมา อธิปฺเปตา. เตเนว เจตฺถ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. ตสฺมา ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณา ปาราชิกา ธมฺมา จตฺตาโร จาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อุปจารวเสน ตุ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาทิกา ปาราชิกาปนฺนา ปริคฺคยฺหนฺติ. ตาสุ ยา อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส มนุสฺสปุริสสฺส อกฺขกานํ อโธ ชาณุมณฺฑลานํ กปฺปรานฺจ อุปริ กายสํสคฺคํ สาทิยติ, อยํ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา. ยา ปน อฺิสฺสา ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํ ปฏิจฺฉาเทติ, สา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา. ยา อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ ตสฺสา ทิฏฺิยา คหณวเสน อนุวตฺตติ, สา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา. กายสํสคฺคราเคน ตินฺตสฺส หตฺถคฺคหณํ สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ กายสํสคฺคตฺถาย ปุริสสฺส หตฺถปาเส านํ ตฺวา สลฺลปนํ สงฺเกตคมนํ ปุริสสฺสาคมนสาทิยนํ ¶ ปฏิจฺฉนฺโนกาสววิสนํ หตฺถปาเส ตฺวา กาโยปสํหรณนฺติ อิมานิ อฏฺ วตฺถูนิ ยสฺสา อวสฺสุตาย, สา อฏฺวตฺถุกา นาม.
อภพฺพกา เอกาทส จาติ เอตฺถ ปณฺฑโก เถยฺยสํวาสโก ติตฺถิยปกฺกนฺตโก ติรจฺฉานคโต มาตุฆาตโก ปิตุฆาตโก อรหนฺตฆาตโก ภิกฺขุนิทูสโก สงฺฆเภทโก โลหิตุปฺปาทโก อุภโตพฺยฺชนโกติ อิเม อภพฺพา เอกาทส จ. เตสุ ปณฺฑโกติ โอปกฺกมิกนปุํสกปณฺฑกา จ ปณฺฑกภาวปกฺเข ปกฺขปณฺฑโก จ อิธ อธิปฺเปตา. อาสิตฺตอุสูยปณฺฑกานํ ปน ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ น วาริตา. เถยฺยสํวาสโก ปน ลิงฺคตฺเถนกาทิวเสน ติวิโธ. ตตฺถ สยํ ปพฺพชิตตฺตา ลิงฺคมตฺตํ เถเนตีติ ลิงฺคตฺเถนโก. ภิกฺขุวสฺสคณนาทิกํ สํวาสํ เถเนตีติ สํวาสตฺเถนโก. สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย เอวํ ปฏิปชฺชนฺเตปิ เอเสว นโย. ยถาวุตฺตมุภยํ เถเนตีติ อุภยตฺเถนโก. เปตฺวา ปน อิมํ ติวิธํ –
ราชทุพฺภิกฺขกนฺตาร-โรคเวริภเยน วา;
จีวราหรณตฺถํ วา, ลิงฺคํ อาทิยตีธ โย.
สํวาสํ นาธิวาเสติ, ยาว โส สุทฺธมานโส;
เถยฺยสํวาสโก นาม, ตาว เอส น วุจฺจตีติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๑๐; กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา);
ติตฺถิยปกฺกนฺตกาทโย ¶ ตุ ตํตํวจนตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพา. ติรจฺฉานคโต ปน เปตฺวา มนุสฺสชาติกํ อวเสโส สพฺโพ เวทิตพฺโพ. อิเม เอกาทส ปุคฺคลา ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตฺตา ปาราชิกาปนฺนสทิสตาย ‘‘ปาราชิกา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนีติ คิหินิวาสนนิวตฺถา ภิกฺขุนี จ. สา หิ เอตฺตาวตา ปาราชิกา. มุทุกา ปิฏฺิ ยสฺส, โส จ. โส หิ อนภิรติยา ปีฬิโต ยทา อตฺตโน ¶ องฺคชาตํ อตฺตโน วจฺจมุขมคฺเคสุ ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติ.
๑๗-๑๘. ลมฺพมานมงฺคชาตเมตสฺสาติ ลมฺพี. โส ยถาวุตฺเตสุ ปเวสิโต ปาราชิโก. มุเขน คณฺหนฺโต องฺคชาตํ ปรสฺส จาติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส สุตฺตสฺส วา มตสฺส วา องฺคชาตํ มุเขน คณฺหาติ, โส ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหนฺโต จ. ตตฺเถวาภินิสีทนฺโตติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ตตฺเถว ปรสฺส องฺคชาเต วจฺจมคฺเคน อภินิสีทติ, โส จาติ เอเต ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติยา อภาเวปิ มคฺเค มคฺคปฺปเวสนเหตุ เมถุนสฺส อนุโลมิกา จตฺตาโร จ. อิธาคตา จตฺตาโรติ อิธ ขุทฺทสิกฺขายํ ยถาวุตฺตา เมถุนธมฺมา ปาราชิกาทโย จตฺตาโร จาติ สโมธานา ปิณฺฑีกรณวเสน จตุวีสติ ปาราชิกา ภวนฺตีติ เสโส. เอตฺถ จ คาถาพนฺธวเสน รสฺสํ กตฺวา ‘‘ปราชิกา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาห – มาตุฆาตกาทโย ตติยํ ปาราชิกํ อาปนฺนา, ภิกฺขุนิทูสโก, มุทุปิฏฺิกาทโย จตฺตาโร จ ปมปาราชิกํ อาปนฺนา เอวาติ กุโต จตุวีสตีติ? วุจฺจเต – มาตุฆาตกาทโย หิ จตฺตาโร อิธ อนุปสมฺปนฺนา เอว อธิปฺเปตา. มุทุปิฏฺิกาทโย จตฺตาโร กิฺจาปิ ปมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา ปน เอเกน ปริยาเยน เมถุนธมฺมํ อปฺปฏิเสวิโน โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตาติ.
ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สงฺฆาทิเสสนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙. วุฏฺานสฺส ครุกตฺตา ครุกาติ สงฺฆาทิเสสา วุจฺจนฺติ. นวาติ เตสํ คณนปริจฺเฉโท. นนุ ‘‘นวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ‘‘เตรสา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? นายํ โทโส, จิเรนาปชฺชิตพฺเพ ¶ ¶ จตฺตาโร ยาวตติยเก เปตฺวา วีติกฺกมกฺขเณเยว อาปชฺชิตพฺพา ปมาปตฺติกา วุจฺจนฺตีติ. อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘โมเจตุกามตา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สุกฺกสฺสาติ อาสยธาตุนานตฺตโต นีลาทิวเสน ทสวิเธ สุกฺเก ยสฺส กสฺสจิ สุกฺกสฺส. โมเจตุกามตาติ โมเจตุกามตาย, ย-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. อิมินา ปน วจเนน โมจนสฺสาท มุจฺจนสฺสาท มุตฺตสฺสาทเมถุนสฺสาท ผสฺสสฺสาท กณฺฑุวนสฺสาท ทสฺสนสฺสาท นิสชฺชนสฺสาท วาจสฺสาท เคหสิตเปม วนภงฺคิย สงฺขาเตสุ เอกาทสสฺสาเทสุ เอกํเยว โมจนสฺสาทํ ทสฺเสติ.
ตตฺถ โมจนาย อสฺสาโท สุขเวทนา โมจนสฺสาโท. มุจฺจเน อตฺตโน ธมฺมตาย มุจฺจเน อสฺสาโท มุจฺจนสฺสาโท. เอวํ สพฺพตฺถ สตฺตมีตปฺปุริเสน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิเมหิ ปน นวหิ ปเทหิ สมฺปยุตฺตอสฺสาทสีเสน ราโค วุตฺโต. เคหนิสฺสิเตสุ มาตาทีสุ เปมํ เคเห สิตํ เปมนฺติ เคหสิตเปมํ, อิมินา สรูเปเนว ราโค วุตฺโต. สนฺถวกรณตฺถาย อิตฺถิยา เปสิตปุปฺผาทิ วนภงฺคิยํ, อิมินา จ วตฺถุวเสน ราโค วุตฺโต. เมถุนสฺสาโทปิ อิตฺถิยา คหณปฺปโยเคน เวทิตพฺโพ. สพฺพตฺเถว จ ปน เจตนานิมิตฺตุปกฺกมโมจเน สติ วิสงฺเกตาภาโว เวทิตพฺโพ. อุปกฺกมฺม หตฺถาทินา นิมิตฺเต อุปกฺกมิตฺวา. อฺตฺร สุปินนฺเตนาติ สุปิโนเยว สุปินนฺโต ‘‘กมฺมเมว กมฺมนฺโต’’ติอาทีสุ วิย อนฺต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติตฺตา. ตํ สุปินนฺตํ วินา วิโมจยํ สุกฺกํ วิโมเจนฺโต สมโณ โย โกจิ ภิกฺขุ ครุกํ ครุกาปตฺติสงฺขาตํ สงฺฆาทิเสสํ ผุเส ผุเสยฺย, อาปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ จ อชฺฌตฺตรูปพหิทฺธารูปอุภยรูปอากาเสกฏิกมฺปนสงฺขาเตสุ จตูสุ อุปาเยสุ สติ ราคูปตฺถมฺภาทีสุ ¶ จ กาเลสุ เยน เกนจิ องฺคชาเต กมฺมฺตํ ปตฺเต ‘‘อาโรคฺยตฺถายา’’ติอาทีสุ เยน เกนจิ อธิปฺปาเยน อธิปฺปายวตฺถุภูตํ ยํ กิฺจิ สุกฺกํ โมจนสฺสาทเจตนาย เอว นิมิตฺเต อุปกฺกมฺม โมเจนฺโต สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชตีติ สพฺพถา อธิปฺปาโย ทฏฺพฺโพ.
ปโม.
๒๐. กายสํสคฺคราควาติ กาเย สํสคฺโค, ตสฺมึ ราโค, โส อสฺส อตฺถีติ วนฺตุ, กายสํสคฺคราคสมงฺคีติ อตฺโถ. สมโณ อิตฺถิสฺีติ สมฺพนฺโธ. อุปกฺกมฺมาติ กาเยน วายมิตฺวา. มนุสฺสิตฺถึ สมฺผุสนฺโตติ อนฺตมโส โลเมนปิ ปรามสนฺโต ครุกํ ผุเสติ โยชนา. มนุสฺสภูตา อมตา อิตฺถี มนุสฺสิตฺถี. ตตฺถ ‘‘กายสํสคฺคราควา’’ติ อิมินา มาตุเปมาทึ ¶ , อิตฺถิยา คหิตโมกฺขาธิปฺปายฺจ ปฏิกฺขิปติ. อิตฺถิยา เวมติกสฺส, ปณฺฑกปุริสติรจฺฉานคตสฺิสฺส จ ถุลฺลจฺจยํ. อิตฺถิยา ปน กาเยน กายปฺปฏิพทฺธามสเน, กายปฺปฏิพทฺเธน กายามสเน จ ยกฺขีเปตีปณฺฑกานํ กาเยน กายามสเน จ ปุริสติรจฺฉานคติตฺถีนํ กาเยน กายามสเนปิ ทุกฺกฏํ, ตถายกฺขีอาทีนํ กาเยน กายปฺปฏิพทฺธาทีสุ จ. มติตฺถิยา ปน ถุลฺลจฺจยํ. อิตฺถิยา ปน ผุสิยมาโน เสวนาธิปฺปาโยปิ สเจ กาเยน น วายมติ, อนาปตฺติ.
ทุติโย.
๒๑. ตถาติ อิตฺถิสฺี. สุณนฺตินฺติ วิฺตฺติปเถ ตฺวา อตฺตโน วจนํ สุณนฺติฺจ. วิฺฺุจาติ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลสลฺลกฺขณสมตฺถฺจ มนุสฺสิตฺถึ. มคฺคํ วาติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ วเสน มคฺคํ วา เมถุนํ วา อารพฺภาติ สมฺพนฺโธ. ทุฏฺุลฺลวาจาราเคนาติ ¶ ทุฏฺา จ สา อสทฺธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตตาย ถูลา จ ลามกชนสาธารณตายาติ ทุฏฺุลฺลา. สาว ปุน วาจา ทุฏฺุลฺลวาจา. ตสฺสํ อสฺสาทสมฺปยุตฺโต ราโคติ สมาโส, เตน. โอภาสิตฺวาติ วณฺณาวณฺณยาจนาทิวเสน อสทฺธมฺมวจนํ วตฺวา. อสุณนฺติยา ปน ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจิเต อนาปตฺติ. ตตฺถ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วเสน วณฺณาวณฺเณหิ, เมถุนยาจนาทีหิ วา ‘‘สิขรณีสิ, สมฺภินฺนาสิ, อุภโตพฺยฺชนกาสี’’ติ อิเมสุ ตีสุ อฺตเรน อกฺโกสวจเนน วา โอภาสนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส, อธกฺขกอุพฺภชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณาทิภณเน ถุลฺลจฺจยํ, ตถา ยกฺขีเปตีปณฺฑกานํ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเค อาทิสฺส วณฺณาทิภณเน เมถุนยาจนาทีสุปิ. เตสํ ปน อธกฺขกาทิเก ทุกฺกฏํ, ตถา มนุสฺสิตฺถีนํ อุพฺภกฺขเก อโธชาณุมณฺฑเล กายปฺปฏิพทฺเธ จ.
ตติโย.
๒๒. อตฺตกามุปฏฺานนฺติ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมน อุปฏฺานํ กามุปฏฺานํ. อตฺตโน อตฺถาย กามุปฏฺานํ อตฺตกามุปฏฺานํ. อถ วา กามียตีติ กามํ, อตฺตโน กามํ อตฺตกามํ, สยํ เมถุนราควเสน ปตฺถิตนฺติ อตฺโถ. อตฺตกามฺจ ตํ อุปฏฺานฺจาติ อตฺตกามุปฏฺานํ. ตสฺส วณฺโณ คุโณ, ตํ. วตฺวาติ ‘‘ยทิทํ กามุปฏฺานํ นาม, เอตทคฺคํ อุปฏฺานาน’’นฺติ กามุปฏฺาเน วณฺณํ ¶ อนฺตมโส หตฺถมุทฺทายปิ อิตฺถีติ สฺี ปกาเสตฺวาติ อตฺโถ. วาจาติ วาจาย ยการโลปวเสน. เมถุนยุตฺเตนาติ เมถุนยุตฺตาย, ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ตาย ‘‘อรหสิ ตฺวํ มยฺหํ เมถุนํ ธมฺมํ ทาตุ’’นฺติอาทิกาย เมถุนธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตาย วาจาย เมถุนยาจเน เมถุนราคิโนติ สมฺพนฺโธ. เมถุเนราโค, โส อสฺส อตฺถีติ เมถุนราคี, ตสฺส. ครุ โหตีติ ครุกาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ. ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. เอตฺถ ¶ ปน ปณฺฑเก ปณฺฑกสฺิโน ถุลฺลจฺจยํ, ตสฺมึเยว อิตฺถิสฺิโน ทุกฺกฏํ.
จตุตฺโถ.
๒๓. อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา สนฺเทสํ ปฏิคฺคเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อิตฺถิยา วาติ ‘‘ทส อิตฺถิโย มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา’’ติอาทินา (ปารา. ๓๐๓) จ ‘‘ทส ภริยาโย ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี’’ติอาทินา (ปารา. ๓๐๓) จ วุตฺตาย วีสติวิธาย อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา ตํสมฺพนฺธวเสน เตสํ มาตาทีนํ วา. สนฺเทสนฺติ อิตฺถิยา วา ปุริเสน วา อุภินฺนํ มาตาทีหิ วา ‘‘เอหิ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อิตฺถึ วา ปุริสํ วา เอวํ ภณาหี’’ติ วุตฺตํ ชายมฺปติภาวสนฺนิสฺสิตํ สนฺเทสวจนํ. ปฏิคฺคเหตฺวาติ ‘‘สาธู’’ติ กาเยน วา วาจาย วา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา. วีมํสิตฺวาติ ยตฺถ เปสิโต, เตสํ อธิปฺปายํ อุปปริกฺขิตฺวา วา อุปปริกฺขาเปตฺวา วา. หรํ ปจฺจาติ อิตฺถี วา ปุริโส วา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉตุ วา, มา วา, เยหิ เปสิโต, เตสํ ปจฺจาหรนฺโต วา หราเปนฺโต วา, ชายมฺปติภาโว โหตุ วา, มา วา, อการณเมตํ. อิมาย ติวงฺคสมฺปตฺติยา สงฺฆาทิเสโส จ, ทฺวีหิ องฺเคหิ ปณฺฑเก จ องฺคตฺตเยนาปิ ถุลฺลจฺจยํ, เอเกน ทุกฺกฏํ. เกจิ ปน ‘‘หรํ ปจฺฉา’’ติ วิปาํ ปริกปฺเปตฺวา ‘‘ปจฺฉา หร’’นฺติ โยเชนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ปจฺจาติ อุปสคฺคตฺตา. ปทสฺส อุปริ อตฺเถ สชฺเชนฺโต ปกาเสนฺโต คจฺฉตีติ หิ อุปสคฺโค นาม, ตสฺมา ‘‘ปติ อา’’ติ อุปสคฺคานํ ‘‘หร’’นฺติมสฺส ปทสฺส อุปริ ภวิตพฺพนฺติ.
ปฺจโม.
๒๔. สํยาจิตปริกฺขารนฺติ สํ อตฺตนา ยาจิโต วาสิอาทิโก ปริกฺขาโร ยสฺสา, ตํ. อเทสิตวตฺถุกนฺติ อุตฺติทุติยกมฺเมน อเทสิตํ วตฺถุ กุฏิกรณปฺปเทโส ยสฺสาติ ¶ วิคฺคโห, ตํ. ปมาณาติกฺกนฺตนฺติ ¶ อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิ นาม, ตาย ‘‘ทีฆโส ทฺวาทส วิทตฺถิโย สุคตสฺส วิทตฺถิยา ติริยํ สตฺตนฺตรา’’ติ (ปารา. ๓๔๘) เอวํ วุตฺตปฺปมาณํ เอกโตภาเคนาปิ อติกฺกนฺตา ปมาณาติกฺกนฺตาติ ตํ ติริยํ จตุหตฺถสงฺขาตเหฏฺิมปฺปมาเณ สติ ทีฆโต วุตฺตปฺปมาณโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ วฑฺเฒตุํ น วฏฺฏติ. ตโต อูนเก, ทีฆโต จ วฑฺฒิเต อยํ กุฏิสงฺขํ น คจฺฉตีติ. ‘‘มยฺหํ วาสาคารํ เอต’’นฺติ เอวํ อตฺตา อุทฺเทโส เอติสฺสาติ อตฺตุทฺเทสา. กุฏินฺติ อุลฺลิตฺตาทิกํ กุฏึ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อุลฺลิตฺตา นาม อนฺโต อุทฺธํมุขํ ลิตฺตา. อวลิตฺตา นาม พหิ อโธมุขํ ลิตฺตา. อุภยถา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตา. กตฺวาติ อนฺโตภูตการิตตฺถวเสน การาเปตฺวา วา.
ตตฺถายํ วตฺถุเทสนกฺกโม – เตน กุฏิการเกน ภิกฺขุนา กุฏิวตฺถุํ โสเธตฺวา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปณาเมตฺวา ปทภาชเน (ปารา. ๓๔๙) วุตฺตนเยน สงฺฆํ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวา สพฺเพ วา สงฺฆปริยาปนฺนา, สงฺเฆน วา สมฺมตา ทฺเว ตโย ภิกฺขู ตตฺถ เนตพฺพา. เตหิ จ กิปิลฺลิกาทีหิ โสฬสหิ อุปทฺทเวหิ วิรหิตตฺตา อนารมฺภํ อนุปทฺทวํ ทฺวีหิ จตูหิ วา พลิพทฺเทหิ ยุตฺเตน สกเฏน เอกจกฺกํ นิพฺโพทกปตนฏฺาเน เอกํ พหิ กตฺวา อาวิฺฉิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย ‘‘สปริกฺกมน’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา สเจปิ สงฺฆปฺปโหนกา โหนฺติ, ตตฺเถว, โน เจ, สงฺฆมชฺฌํ คนฺตฺวา เตน ภิกฺขุนา ยาจิเตหิ ปทภาชเน (ปารา. ๕๐, ๕๑) วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย วตฺถุ เทเสตพฺพนฺติ. อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ กุฏึ กริสฺสามีติ สพฺพปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, อิทานิ ทฺวีหิ ปิณฺเฑหิ นิฏฺานํ คมิสฺสตีติ ปมปิณฺฑทาเน ¶ ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยทาเนน เลเป สงฺฆฏิเต สเจ อเทสิตวตฺถุกา เอว วา โหติ, ปมาณาติกฺกนฺตา เอว วา, เอโก สงฺฆาทิเสโส, สารมฺภอปริกฺกมนตาย ทฺเว จ ทุกฺกฏานีติ สเจ อุภยวิปนฺนา, ทฺเว จ สงฺฆาทิเสสา ทฺเว จ ทุกฺกฏานีติ สพฺพํ เยฺยํ.
ฉฏฺโ.
๒๕. มหลฺลกนฺติ สสฺสามิกภาเวน สํยาจิตกุฏิโต มหนฺตภาเวน, วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกเมนาปิ กาตพฺพภาเวน จ มหนฺตตาย มหตฺตํ ลาติ อาททาตีติ มหลฺลโก. มหตฺตลก อิติ ิเต ตฺตสฺส โลโป ลสฺส จ ทฺวิตฺตํ, ตํ. วสนํ อตฺโถ ปโยชนํ วสนตฺโถ, ตาย ¶ . เอตฺถ ปน อเทสิตวตฺถุภาเว เอโก สงฺฆาทิเสโส. เสสํ อนนฺตรสทิสเมว. อิธ จ ตตฺถ จ เลณคุหาติณกุฏิปณฺณจฺฉทนเคเหสุ อฺตรํ กาเรนฺตสฺส จ กุฏิมฺปิ อฺสฺส วาสตฺถาย วาสาคารํ วา เปตฺวา อุโปสถาคาราทีสุ อฺตรตฺถาย กโรนฺตสฺส จ อนาปตฺติ.
สตฺตโม.
๒๖. อมูลเกน อนฺติเมน วตฺถุนาติ สมฺพนฺโธ. อมูลเกนาติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส, สวนสงฺขาตสฺส, ทิฏฺสุตมุตวเสน ปวตฺตปริสงฺกาสงฺขาตสฺส จ มูลสฺส อภาเวน นตฺถิ มูลเมตสฺสาติ อมูลกํ, เตน. ตํ ปน โส อาปนฺโน วา โหตุ, โน วา, เอตํ อิธ อปฺปมาณํ. ตตฺถ ภิกฺขฺุจ มาตุคามฺจ ตถารูเป าเน ทิสฺวา ปริสงฺกติ, อยํ ทิฏฺปริสงฺกา. อนฺธกาเร วา ปฏิจฺฉนฺเน วา ภิกฺขุสฺส จ มาตุคามสฺส จ วจนํ สุตฺวา อฺสฺส อตฺถิภาวํ อชานนฺโต ปริสงฺกติ, อยํ สุตปริสงฺกา. ธุตฺตานํ อิตฺถีหิ สทฺธึ ¶ ปจฺจนฺตวิหาเรสุ ปุปฺผคนฺธสุราทีหิ อนุภวิตฺวา คตฏฺานํ ทิสฺวา ‘‘เกน นุ โข อิทํ กต’’นฺติ วีมํสนฺโต ตตฺถ เกนจิ ภิกฺขุนา คนฺธาทีหิ ปูชา กตา โหติ, เภสชฺชตฺถาย อริฏฺํ วา ปีตํ, โส ตสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อยํ โส ภวิสฺสตี’’ติ ปริสงฺกติ. อยํ มุตปริสงฺกา นาม. อนฺติเมน จาติ ตโต ปรํ วชฺชาภาเวน อนฺเต ภวตฺตา อนฺติเมเนว. วตฺถุนาติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ ธมฺเมสุ อฺตเรน ปาราชิเกน ธมฺเมน. จ-กาโร ปเนตฺถ อวธารเณ, เตน สงฺฆาทิเสสาทึ นิวตฺเตติ. อถ วา จ-กาโร อฏฺานปฺปยุตฺโต.
โจเทนฺโต วา โจทาเปนฺโตวาจาติ โยเชตพฺโพ. จาเวตุนฺติ พฺรหฺมจริยา จาวนตฺถาย. เอเตน เอกํ จาวนาธิปฺปายํ คเหตฺวา อวเสเส อกฺโกสาธิปฺปายวุฏฺาปนาธิปฺปายาทิเก สตฺตาธิปฺปาเย ปฏิกฺขิปติ. สุณมานนฺติ อิทํ ‘‘โจเทนฺโต’’ติอาทีนํ กมฺมปทํ, อิมินา ปรมฺมุขา โจทนํ ปฏิกฺขิปติ. ปรมฺมุขา ปน สตฺตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. โจเทนฺโตติ ‘‘วตฺถุสนฺทสฺสนา อาปตฺติสนฺทสฺสนา สํวาสปฺปฏิกฺเขโป สามีจิปฺปฏิกฺเขโป’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๘๕-๓๘๖) สงฺเขปโต วุตฺตานํ จตุนฺนํ โจทนานํ วเสน สยํ โจเทนฺโต วา. โจทาเปนฺโต วาติ ปเรน เยน เกนจิ โจทาเปนฺโต วา. ตสฺมา โย ภิกฺขุสฺส สมีเป ตฺวา ‘‘ตฺวํ เมถุนํ ธมฺมํ เสวิ, อสฺสมโณสี’’ติอาทินา วตฺถุสนฺทสฺสนวเสน วา ‘‘ตฺวํ เมถุนธมฺมาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติอาทินา อาปตฺติสนฺทสฺสนวเสน วา ‘‘อสฺสมโณสิ, นตฺถิ ตยา สทฺธึ อุโปสโถ วา ¶ ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา, อสฺสมโณสี’’ติอาทินา สํวาสปฺปฏิกฺเขปวเสน วา อภิวาทนาทิสํวาเส ปฏิกฺขิตฺเต อสฺสมโณติ กสฺมาติ ปุฏฺสฺส ‘‘อสฺสมโณสี’’ติอาทิวจเนหิ สามีจิปฺปฏิกฺเขปวเสน วา อนฺตมโส ¶ หตฺถมุทฺทาย เอว วาปิ เอตมตฺถํ ทีปยโต ‘‘กโรตุ เม อายสฺมา โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โอกาเส อการิเต วาจาย สงฺฆาทิเสโส เจว ทุกฺกฏฺจ, โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทนฺตสฺส ปน สงฺฆาทิเสโสว ทฏฺพฺโพ.
อฏฺโม.
๒๗. อฺสฺสาติ ขตฺติยาทิชาติกสฺส ปรสฺส. กิริยนฺติ เมถุนวีติกฺกมสงฺขาตํ กิริยํ. เตนาติ อฺสฺส วีติกฺกมสงฺขาตสฺส เมถุนวีติกฺกมสนฺทสฺสเนน กรณภูเตน. เลเสนาติ ยสฺส ชาติอาทโย ตโต อฺมฺปิ วตฺถุํ ลิสฺสติ อุทฺทิฏฺเ วิตฺถารํ สิลิสฺสติ โวหารมตฺเตเนวาติ ชาติอาทโยว ‘‘เลสา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตน ชาติเลสนามเลสาทินา เลเสน. อฺนฺติ โย วีติกฺกมนฺโต ทิฏฺโ, ตโต อปรมฺปิ ภิกฺขุํ จาเวตุํ อนฺติเมน วตฺถุนา โจทยนฺติ สมฺพนฺโธ. กถํ? โกจิ ขตฺติยชาติโย วีติกฺกมนฺโต ทิฏฺโ, ตโต อฺํ อตฺตโน เวรึ ขตฺติยชาติกํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตฺวา ตํ ขตฺติยํ ชาติเลสํ คเหตฺวา ‘‘ขตฺติโย มยา ทิฏฺโ วีติกฺกมนฺโต, ตฺวํ ขตฺติโย ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสี’’ติ โจเทติ โจทาเปติ วา. เอวํ นามเลสาทโยปิ เวทิตพฺพา. เสสา วินิจฺฉยกถา อฏฺเม วุตฺตสทิสาเยว.
นวโม.
๒๘. เอตฺตาวตา ‘‘ครุกา นวา’’ติ อุทฺทิฏฺเ วิตฺถารโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อาปนฺเนสุ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉาเทติ ชานมาปนฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อตฺตนา อาปนฺนํ สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ อาปตฺติวเสน วา วตฺถุวเสน วา ชานํ ชานนฺโต ยาวตา ¶ ยตฺตกานิ อหานิ ฉาเทติ ปฏิจฺฉาเทติ, ตาวตา ตตฺตกานิ อหานิ ตสฺส ปริวาโส โหตีติ เอวํ ปทสนฺธิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส สุทฺธนฺตปริวาโส สโมธานปริวาโสติ ติวิโธ ปริวาโส. เตสํ ปน อติสงฺเขปนเยน มุขมตฺเตปิ ทสฺสิเต วิตฺถารวินิจฺฉยปเวโสปายสมฺภโว สิยาติ มุขมตฺตํ ทสฺสยิสฺสาม.
ตตฺถ ¶ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส นาม ยถาปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺโพ, ตสฺมา ปฏิจฺฉนฺนทิวเส จ อาปตฺติโย จ สลฺลกฺเขตฺวา สเจ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา โหติ, ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทินา ขนฺธเก (จูฬว. ๙๘-๙๙) อาคตนเยน ยาจาเปตฺวา ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชิ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทินา ขนฺธเก อาคตนเยเนว กมฺมวาจํ วตฺวา ปริวาโส ทาตพฺโพ. เอกํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วินยกมฺมํ กโรนฺตสฺสาปิ วุฏฺาตีติ ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วุตฺตํ. นานาวตฺถุกาสุปิ เอเสว นโย. อถ ทฺวีหาทิปฺปฏิจฺฉนฺนา โหนฺติ, ปกฺขอติเรกปกฺขมาสอติเรกมาสสํวจฺฉรอติเรกสํวจฺฉรปฺปฏิจฺฉนฺนา วา, ‘‘ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย วา’’ติอาทินา วตฺวา โย โย อาปนฺโน โหติ, ตสฺส ตสฺส นามฺจ คเหตฺวา โยชนา กาตพฺพา.
กมฺมวาจาปริโยสาเน จ สเจ อปฺปภิกฺขุโก อาวาโส โหติ, สกฺกา รตฺติจฺเฉทํ อนาปชฺชนฺเตน วสิตุํ, ตตฺเถว ‘‘ปริวาสํ สมาทิยามิ, วตฺตํ สมาทิยามี’ติ วตฺตํ สมาทาย ตตฺเถว สงฺฆสฺส ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทินา อาโรเจตฺวา ปุน อาคตาคตานํ ภิกฺขูนํ ¶ อาโรเจนฺเตน ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน สหวาโส, เตน จ วินาวาโส, อาคนฺตุกาทีนํ อุปจารคตานํ อนาโรจนาติ เอเตสุ เอเกนาปิ รตฺติจฺเฉทฺจ วตฺตเภทฺจ อกตฺวา ปริวตฺถพฺพํ.
สเจ น สกฺกา โหติ ปริวาสํ โสเธตุํ, นิกฺขิตฺตวตฺเตน วสิตุกาโม โหติ, ตตฺเถว สงฺฆมชฺเฌ วา เอกสฺส ปุคฺคลสฺส วา สนฺติเก ‘‘ปริวาสํ นิกฺขิปามิ, วตฺตํ นิกฺขิปามี’’ติ ปริวาโส นิกฺขิปิตพฺโพ. นิกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺาย ปกตตฺตฏฺาเน ติฏฺติ. อถาเนน ปจฺจูสสมเย เอเกน ภิกฺขุนา สทฺธึ ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปโต, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา มหามคฺคโต โอกฺกมฺม ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน นิสีทิตฺวา อนฺโตอรุเณเยว วตฺตํ สมาทิยิตฺวา อาโรเจตพฺพํ. สเจ พหิ ิตานมฺปิ สทฺทํ สุณาติ, ปสฺสติ วา, ทูรํ คนฺตฺวาปิ อาโรเจตพฺพํ, อนาโรเจนฺเต รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภททุกฺกฏฺจ. สเจ อชานนฺตสฺเสว อุปจารสีมํ ปวิสิตฺวา คจฺฉนฺติ, รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภโท. อรุเณ อุฏฺิเต ตสฺส สนฺติเก วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา วิหารํ คนฺตพฺพํ. เอวํ ยาว รตฺติโย ปูเรนฺติ, ตาว ปริวตฺถพฺพํ. อยํ ตาว ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส.
สุทฺธนฺโต ¶ ทุวิโธ จูฬสุทฺธนฺโต มหาสุทฺธนฺโตติ. ตตฺถ โย ‘‘อุปสมฺปทโต ปฏฺาย ยตฺตกํ นาม กาลํ อหํ สุทฺโธ’’ติ ชานาติ, ตตฺตกํ อปเนตฺวา ตโต อวเสเส รตฺติปริจฺเฉเท เอกโต กตฺวา ทาตพฺพปริวาโส จูฬสุทฺธนฺโต. โย ปน สพฺพโส รตฺติปริยนฺตํ น ชานาติ นสฺสรติ, ตตฺถ จ เวมติโก, ตสฺส ทาตพฺโพ มหาสุทฺธนฺโต. อาปตฺติปริยนฺตํ ชานาตุ วา, มา วา, อการณเมตํ.
สโมธานปริวาโส ¶ นาม ติวิโธ โอธานสโมธาโน อคฺฆสโมธาโน มิสฺสกสโมธาโนติ. ตตฺถ โย นิฏฺิตปริวาโสปิ วา นิฏฺิตมานตฺโตปิ วา อนิกฺขิตฺตวตฺโต อฺํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปุริมาปตฺติยา สมา วา อูนตรา วา รตฺติโย ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺส มูลาย ปฏิกสฺสเนน เต ปริวุตฺถทิวเส จ มานตฺตจิณฺณทิวเส จ โอธุนิตฺวา มกฺเขตฺวา ปุริมาย อาปตฺติยา มูลทิวสปริจฺเฉเท ปจฺฉา อาปนฺนํ อาปตฺตึ สโมทหิตฺวา ปุน อาทิโต ปฏฺาย ทาตพฺพปริวาโส โอธานสโมธาโน นาม. สเจ กสฺสจิ เอกาปตฺติ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา, ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนา, เอวํ ยาว ทสาหปฺปฏิจฺฉนฺนา, ตาสํ อคฺเฆน สโมธาย ตาสํ ทสาหปฺปฏิจฺฉนฺนวเสน อวเสสานํ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาทีนมฺปิ ทาตพฺพปริวาโส อคฺฆสโมธาโน นาม. โย ปน นานาวตฺถุกา อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา ทาตพฺพปริวาโส มิสฺสกสโมธาโน นาม. ทานวิธิ ปน สพฺพตฺถ ขนฺธเก (จูฬว. ๑๓๔ อาทโย) อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
เอวํ ปริวุตฺถปริวาโส ภิกฺขุ มานตฺตํ ภิกฺขูนํ มานนภาวํ ฉ รตฺติโย อขณฺฑํ กตฺวา จเรยฺย กเรยฺย, สมฺปาเทยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สงฺเฆน คเณน ปุคฺคเลน กตํ เตน ภิกฺขุนา สงฺฆมชฺเฌ วตฺตํ สมาทาเปตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชิ’’นฺติอาทินา ขนฺธเก วุตฺตนเยน ยาจาเปตฺวา ตตฺเถว วุตฺตนเยน มานตฺตทานาทโยปิ เวทิตพฺพา. อิมินาปิ วตฺตํ นิกฺขิปิตุกาเมน เจ วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา จตูหิ ปฺจหิ สทฺธึ ปริวาเส วุตฺตปฺปการํ ปเทสํ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว เหฏฺา วุตฺตํ สหวาสาทึ อนฺตมโส จตูหิ อูนตฺตา อูเน คเณ จรณโทสฺจ วชฺเชตฺวา ปฏิปชฺชิตพฺพํ. อปฺปฏิจฺฉนฺนาปตฺติกสฺส ปน ปริวาสํ อทตฺวา มานตฺตเมว ทาตพฺพํ. เอวํ จิณฺณํ กตํ ปรินิฏฺาปิตํ มานตฺตํ เยน ¶ , ตํ ภิกฺขุํ. วีสติ สงฺโฆ คโณ อสฺสาติ วีสตีคโณ ทีฆํ กตฺวา, โส สงฺโฆ อพฺเภยฺย สมฺปฏิจฺเฉยฺย, อพฺภานกมฺมวเสน โอสาเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ, อวฺเหยฺยาติ วา อตฺโถ. เอตฺถาปิ สมาทานอาโรจนยาจนานิ, กมฺมวาจา จ ขนฺธเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.
๒๙. เอวํ ¶ เตสุ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฉาทนสฺส องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อาปตฺตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ น อุกฺขิตฺโต อนุกฺขิตฺโต, นตฺถิ อนฺตราโย อสฺสาติ อนนฺตราโย. สกตฺเถ ตฺตปจฺจยวเสน วา, ปหุโน ภาโว ปหุตฺตํ, ตํ อสฺสตฺถีติ สทฺธาทิวเสน วา ปหุตฺโต. อนุกฺขิตฺโต จ อนนฺตราโย จ ปหุตฺโต จาติ ทฺวนฺโท, เตสํ ภาโว อนุกฺขิตฺตาทิคุโณ อนุกฺขิตฺต…เป… ปหุตฺตตา. อาปตฺติ จ อนุกฺขิตฺต…เป… ปหุตฺตตา จ อาปตฺติ…เป… ปหุตฺตตาโย. ม-กาโร ปทสนฺธิโช. ตถา เตน ปกาเรน อาปตฺติอาทีสุ จตูสุ อาปตฺตาทิปกาเรน สฺี ตถสฺี รสฺสวเสน. ตสฺส ภาโว ตถสฺิตา, ยถาวุตฺตอาปตฺตาทิสฺิตาติ วุตฺตํ โหติ. จ-กาโร วุตฺตสมุจฺจยตฺโถ. กมนํ ปตฺถนํ กาโม, ฉาเทตุํ กาโม ฉาเทตุกาโม. อิติ ยถาวุตฺตา นว, อถ ฉาทนา จาติ เอวํ ทส จ ตานิ องฺคานิ จาติ, เตหิ. อรุณุคฺคมมฺหิ อรุณสงฺขาตสฺส ปมพาลสูริยรํสิโน อุคฺคมเน สติ ฉนฺนา โหติ, อาปตฺตีติ เสโส.
ตตฺถายมธิปฺปาโย – โย ภิกฺขุ ราชโจรอคฺคิอุทกมนุสฺสอมนุสฺสวาฬสรีสปชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายานํ ทสนฺนเมกสฺสาปิ นตฺถิตาย อนนฺตรายิโก สมาโน อนนฺตรายิกสฺี หุตฺวา ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺุเจว อาโรเจตฺุจ สกฺกุเณยฺยตาย ¶ ปหุ สมาโน ปหุสฺี หุตฺวา ติวิธอุกฺเขปนียกมฺมากรเณน อนุกฺขิตฺโต สมาโน อนุกฺขิตฺตสฺี หุตฺวา ครุกาปตฺตีติ สฺี ครุกํเยว อาปตฺตึ ฉาเทตุกาโม หุตฺวา ฉาเทติ, ตสฺสายํ อาปตฺติ จ ฉนฺนา โหตีติ. สเจ ปเนตฺถ อนาปตฺติสฺี วา โหติ อฺาปตฺติกฺขนฺธสฺี วา เวมติโก วา, อจฺฉนฺนา โหนฺติ. อาโรเจนฺเตน ปน ‘‘มม เอกาปตฺตึ อาปนฺนภาวํ ชานาหี’’ติอาทินา นเยน อาโรเจตพฺพํ. สเจ ปน วตฺถุสภาคาปตฺติกสฺส อาโรเจติ, ตาว ตปฺปจฺจยา ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ.
สงฺฆาทิเสสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. จีวรนิทฺเทสวณฺณนา
๓๐. ‘‘โขมฺจ ¶ โกเสยฺยฺจา’’ติอาทินา นปุํสกวิคฺคเหน ทฺวนฺเท กเต โขม…เป… ภงฺคานิ. ตตฺถ โขมนฺติ คจฺฉชาติ. อุปจารโต ปน โขเมน โขมสุตฺเตน วายิตนฺติ ตทฺธิเตน อุปจาเรน วา โขมํ โขมปฏจีวรํ, ตถา อวเสสานิ. สาณํ สาณวากสุตฺเตหิ วายิตํ จีวรํ. ภงฺคํ โขมสุตฺตาทีนิ สพฺพานิ เอกจฺจานิ วา โวมิสฺเสตฺวา วายิตจีวรํ. วากมยเมว วาติ เกจิ. กมฺพลนฺติ มนุสฺสโลมํ วาฬโลมฺจ เปตฺวา เสสโลเมหิ วายิตํ. เอตานีติ โขมาทีนิ ยถาวุตฺตานิ. สห อนุโลเมหีติ สานุโลมานิ. ชาติโต กปฺปิยานิ ฉ จีวรานิ ภวนฺติ.
๓๑. อิทานิ ‘‘ทุกูล’’นฺติอาทินา เตสํ อนุโลมานิ ทสฺเสติ. ตตฺถ ทุกูลนฺติ ทุกูลสงฺขาเตน เกนจิ วากวิเสเสน วายิตํ จีวรํ. เจวาติ สมุจฺจเย, โส อุปริ อากฑฺฒิตพฺโพ. ปฏฺฏุณฺณนฺติ ปฏฺฏุณฺเณสุ ชาตํ ปฏฺฏุณฺณํ. เทสวาจิโน ¶ พหุวจนนฺตาติ พหุวจเนน วิคฺคโห. ตถา โสมารา จ จีนา จ, เตสุ ชาตํ โสมารจีนชํ. อิมานิ ตีณิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยานิ. เอหิภิกฺขูนํ ปฺุิทฺธิยา ชาตํ อิทฺธิชํ, ตํ ปน โขมาทีนํ อฺตรํ. เทวทินฺนนฺติ เทเวหิ ทินฺนํ กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ จีวรํ. ตเทตํ ทุกูลาทิ ตสฺส ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส โขมาทิโน อนุโลมิกํ โหติ. ตตฺถ โลมานิ อนุคตํ อนุโลมํ, ยถา เสสโลมานิ อนุคตํ โลมํ ตทนุกูลตฺตา ‘‘อนุโลม’’นฺติ วุจฺจติ, ตถา ตํชาติยกํ เยสํ เกสฺจิ อนุกูลํ สพฺพมฺปิ รุฬฺหีวเสน ‘‘อนุโลม’’นฺติ วุจฺจติ. ตเมว อนุโลมิกํ, อนุกูลนฺติ อตฺโถ. กถํ? ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมํ, ปฏฺฏุณฺณาทีนิ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ, อิทฺธิชํ เทวทินฺนฺจ โขมาทีนมนุโลมนฺติ.
๓๒-๓. เอวํ สานุโลมานิ จีวรานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อธิฏฺานาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติจีวร’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อวุตฺเตปิ อวสฺสํ วตฺตพฺพตาย สพฺพตฺถ จ-สทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพ, ติจีวรฺจ…เป… กณฺฑุจฺฉาทิฺจ อธิฏฺเยฺย น วิกปฺเปยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ติณฺณํ จีวรานํ สมาหาโร ติจีวรํ. ปริกฺขารฺจ ตํ โจฬฺจาติ ปริกฺขารโจฬํ. วสฺสสฺส โยคฺคา วสฺสิกา, สาว สาฏิกา วสฺสิกสาฏิกา. ปฺุฉติ อเนนาติ ปฺุฉนํ, มุขสฺส ปฺุฉนํ มุขปฺุฉนํ. นิสีทนฺติ เอตฺถาติ นิสีทนํ, มุขปฺุฉนฺจ นิสีทนฺจ มุขปฺุฉนนิสีทนํ ¶ . สยนสุขาทึ ปฏิจฺจ อตฺถรียตีติ ปจฺจตฺถรณํ, ตเทว ปจฺจตฺถรณกํ. กณฺฑุํ ฉาเทตีติ กณฺฑุจฺฉาทิ. อธิฏฺเหติ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติอาทินา นวนฺนํ นามํ คเหตฺวา อธิฏฺเยฺย. น วิกปฺเปยฺยาติ ตสฺส ตสฺส นามํ คเหตฺวา น วิกปฺเปยฺย, ตสฺส ตสฺส ปน นามํ อคฺคเหตฺวา ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วิกปฺเปยฺยาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ อิเมสุ นวสุ ¶ จีวเรสุ. ติจีวรนฺติ ติจีวรนาเมน อธิฏฺิตํ. ตถา หิ อธิฏฺานโต ปุพฺเพ วิสุํ ติจีวรํ นาม นตฺถิ สงฺฆาฏิอาทิปฺปโหนกสฺส ปจฺจตฺถรณาทิวเสนาปิ อธิฏฺาตุํ อนฺุาตตฺตา. ตํ วินา เอกาหํ เอกทิวสมฺปิ. น วเสยฺยาติ อลทฺธสมฺมุติโก ภิกฺขุ อวิปฺปวาสสีมโต อฺตฺถ วาสํ น กเรยฺยาติ อตฺโถ. เอวํ สติ ติจีวรฺจ นิสฺสชฺชิตพฺพํ โหติ, ปาจิตฺติยฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ ทีเปติ. นิสีทนํ วินา จาตุมาสํ น วเสยฺยาติ สมฺพนฺโธ. จตุนฺนํ มาสานํ สมาหาโร จตุมาสํ, ตเมว จาตุมาสํ. ตํ อจฺจนฺตสํโยควเสน.
๓๔. อิทานิ ‘‘อิม’’นฺติอาทินา ‘‘อธิฏฺเยฺยา’’ติ วุตฺตมธิฏฺานํ ทสฺเสติ. สงฺฆาฏึ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ อธิฏฺเหติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อธิฏฺเหติ หตฺถปาเส ิตํ เอวํ อธิฏฺเยฺย. อหตฺถปาสนฺติ หตฺถสฺส ปาโส สมีโป หตฺถปาโส, อฑฺฒเตยฺยหตฺถพฺภนฺตโร. ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตโรติปิ วทนฺติ. นตฺถิ หตฺถปาโส เอติสฺสาติ อหตฺถปาสา, ตํ เอตนฺติ อธิฏฺเหติ สมฺพนฺโธ. กึ วุตฺตํ โหติ? อนฺโตคพฺเภ วา อุปริปาสาเท วา ตทเหว คนฺตฺวา นิวตฺตนโยคฺเค ปเทเส วา ิตํ จีวรํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ อธิฏฺเยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. ตโต ทูเร ิตมฺปิ อธิฏฺาตพฺพนฺติปิ วทนฺติ. เสเสสุปีติ อุตฺตราสงฺคาทิกณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิปริยนฺเตสุปิ อวเสสจีวเรสุ. อยํ นโยติ อยเมว นโย. ยถา สงฺฆาฏิยา, เอวํ ‘‘อิมํ อุตฺตราสงฺคํ อธิฏฺามี’’ติอาทิ วุตฺตนโยวาติ วุตฺตํ โหติ. อธิฏฺหนฺเตน ปน หตฺเถน คเหตฺวา กายวิการํ กโรนฺเตน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ จิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา กาเยน วา อธิฏฺาตพฺพํ, วจีเภทมตฺตํ กตฺวา วาจาย วา. ปริกฺขารโจฬํ นาม ปาเฏกฺกํ นิธานมุขนฺติ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬมฺปิ อธิฏฺาตุํ วฏฺฏตีติ.
๓๕. อิทานิ ¶ เอวํ อธิฏฺหโต อฺํ ลทฺธา อธิฏฺาตุกาเมน ปจฺจุทฺธริตฺวา อธิฏฺาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิฏฺหนฺโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺฆาฏิ ปภุติ อาทิ ยสฺส ตํ สงฺฆาฏิปฺปภุติ. เอตํ ‘‘อธิฏฺหนฺโต’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘อธิฏฺเยฺยา’’ติ เอตฺถาปิ กมฺมปทํ, ‘‘ปุพฺพจีวร’’นฺติ ¶ เอตฺถ ปน วิเสสนํ หุตฺวา ติฏฺติ. ปจฺจุทฺธริตฺวาติ ปริจฺจชิตฺวา. ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺหิตฺวา ปิตวตฺเถหิ สงฺฆาฏิอาทีนิ กโรติ, นิฏฺิเต รชเน จ กปฺเป จ อิมํ ปริกฺขารโจฬํ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพานิ. ปตฺตาธิฏฺหเนติ ปตฺตสฺส อธิฏฺาเน. ตถาติ จ ยถา จีวเร, ตถา ปตฺเตปิ อธิฏฺานาทิกํ สพฺพนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน ‘‘อิมํ ปตฺตํ, เอตํ ปตฺต’’นฺติ วา วิเสโส.
๓๖. อิทานิ ปจฺจุทฺธารวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘เอต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อิมํ ว อิติ วา-สทฺโท รสฺสํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโ, โส อิติ-สทฺทโต ปรํ โยเชตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ วา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ วา สํเสติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. สํเสติ วเทยฺย. เอวนฺติ ยถา นาเมน สงฺฆาฏิ ปจฺจุทฺธริตพฺพา, ตถา อุตฺตราสงฺคาทีนีติ อตฺโถ. วิทูติ ปจฺจุทฺธเรติมสฺส กตฺตุปทํ, ปฺวาติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาปิ ทูราสนฺนตาที วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.
๓๗-๘. อิทานิ สงฺฆาฏิอาทีนํ ฉนฺนํ ปมาณปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ ‘‘สงฺฆาฏี’’ติอาทินา. ปจฺฉิโม อนฺโต ปจฺฉิมนฺโต, เตน, ปจฺฉิมโกฏิยาติ อตฺโถ. ทีฆโสติ ทีฆโต. มุฏฺิยา สหิตํ ปฺจกํ ยสฺสา สา มุฏฺิปฺจกา, ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ปน มุฏฺิปฺจโก. มุฏฺิ-สทฺเทเนตฺถ อุปจารวเสน กตมุฏฺิโก หตฺโถว วุตฺโต. สุคตสฺส จีวรโต อูนาติ สมาโส. อปีติ วุตฺตสมุจฺจเย, เตน ¶ ยถาวุตฺตปจฺฉิมปฺปมาณา จ อยฺจ อุตฺตมปฺปมาณาติ อตฺโถ. ‘‘ปจฺฉิมนฺเตนา’’ติ อิทํ มุฏฺิตฺติกฺจ ติริยนฺติ เอตฺถาปิ อนุวตฺเตตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. จ-สทฺโท ‘‘อุตฺตมนฺเตน สุคตจีวรูนาปิ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ สมุจฺจิโนติ. ตตฺถ อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย เอกา สุคตวิทตฺถิ, ตาย วิทตฺถิยา นว วิทตฺถิโย ทีฆโต สุคตจีวรปฺปมาณํ, ติริยํ ฉ วิทตฺถิโย, ตํ ปน วฑฺฒกิหตฺเถน ทีฆโต เตรส หตฺถา เอกา จ วิทตฺถิ, ติริยโต นว หตฺถา โหนฺติ. ตํวเสน อุภยตฺถ อูนตา วิฺาตพฺพา.
อุตฺตราสงฺโคปิ ตตฺตโกวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา เอกํสิกสฺสปี’’ติ อาห. เอโก อํโส เอกํโส, ตตฺถ กาตพฺพนฺติ ตทฺธิเต เอกํสิกํ. ‘‘อนฺตรวาสโก’’จฺจาทินา นิวาสนํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อนฺตรํ มชฺฌปเทโส, อนฺตเร มชฺเฌ กฏิปฺปเทเส วาโส วตฺถํ อนฺตรวาโส, โสเยว อนฺตรวาสโก. จาปีติ สมุทาโย, เอโก วา สมุจฺจโย. อฑฺเฒน ตติโย ภาโค อฑฺฒเตยฺโย. เอตฺถ ทฺวินฺนํ หตฺถโกฏฺาสานํ สมฺปุณฺณานํ ตติยโกฏฺาสสํสิชฺฌเน กรณภูตา อฑฺฒ-สทฺทนิทฺทิฏฺา ยา วิทตฺถิ ¶ , สาว ตติโยติ นิทฺทิฏฺโติ อุปฑฺฒหตฺถสงฺขาโต ตติโย ภาโค อฑฺฒเตยฺโย. โส จ นานนฺตเรน ทฺวิหตฺถตติยตา ลพฺภตีติ ทฺเว หตฺถา, เอกา จ วิทตฺถิ อฑฺฒเตยฺโย. ตํสนฺนิโยเคน ปเนตฺถ อนฺตรวาสโกว อฑฺฒเตยฺโยติ เวทิตพฺโพ. ทฺเว หตฺถา ยสฺสาติ พาหิรตฺถสมาโส. ปารุปเนนาปิ สกฺกา นาภึ ปฏิจฺฉาเทตุนฺติ ‘‘ทฺวิหตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. วา-สทฺโท อฑฺฒเตยฺยํ วิกปฺเปติ. ติริยสฺส อนฺโตติ ฉฏฺีตปฺปุริโส, ติริยเมว อนฺโตติ วา กมฺมธารโย ‘‘คามนฺโต’’ติอาทีสุ วิย.
๓๙. ‘‘นิสีทนสฺสา’’ติอาทินา ¶ นิสีทนจีวรํ ทสฺเสติ. เอตฺถ นิสีทนํ นาม สเม ภูมิภาเค เอฬกโลมานิ อุปรูปริ สนฺถริตฺวา กฺชิกาทีหิ สิฺจิตฺวา กโต ทฺวีสุ าเนสุ ผาลิตตฺตา ตีหิ ทสาหิ ยุตฺโต ปริกฺขารวิเสโส. วิทตฺถี ทฺเวติ ทฺเว วิทตฺถี. วิสาลโต ปุถุลโต.
๔๐. ‘‘กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาที’’ติอาทินา กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ ทสฺเสติ. ตตฺถ กณฺฑูติ หิ น อตฺถโต นานํ, ตคฺคหเณน ปเนตฺถ ปิฬกสฺสาวถุลฺลกจฺฉาพาธํ คยฺหติ. กณฺฑุํ ยถาวุตฺตํ ปิฬกาทึ ปฏิจฺฉาเทตีติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ. ปฏิจฺฉทนํ วา ปฏิจฺฉาโท, ยถาวุตฺตกณฺฑุยา ปฏิจฺฉาโท กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาโท, โส อสฺส อตฺถีติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาที, ตสฺส. ติริยนฺติ ติริยโต.
๔๑. ‘‘วสฺสิกา’’ติอาทินา วสฺสิกสาฏิกํ ทสฺเสติ, ตํ สุวิฺเยฺยํ.
๔๒. เอวํ ปมาณวนฺตานํ ปมาณํ ทสฺเสตฺวา วุตฺตปฺปมาณาติกฺกเม โทสํ, เกสฺจิ ปมาณาภาวคณนาภาวฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอตฺถาติ วุตฺตปฺปมาณวนฺเตสุ จีวเรสุ. ตทุตฺตริ ตโต วุตฺตปฺปมาณโต อุตฺตริ นิปาเตน อุตฺตริ-สทฺเทน ตปฺปุริโส. กโรนฺตสฺส สมฺปาเทนฺตสฺส. เฉทนปาจิตฺตีติ เฉทเนน สหิตา ปาจิตฺติ, อติเรกํ ฉินฺทิตฺวา ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตปฺปมาณโต ปน อติเรกฺจ อูนกฺจ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ อธิฏฺาตพฺพํ. เยน มุขํ ปฺุฉนฺติ, ตํ มุขสมฺพนฺธีติ มุขสฺส โจฬนฺติ สมาเส ทฺวนฺโท. อากงฺขิตํ อิจฺฉิตํ ปมาณนฺติ กมฺมธารโย. ตเมเตสมตฺถีติ อากงฺขิตปฺปมาณิกา. เอตฺถ จ ติจีวราทีสุ อวุตฺเตปิ คณนวิภาเค ปจฺจตฺถรณมุขปฺุฉนปริกฺขารโจเฬ เปตฺวา อาทิโต ปฏฺาย ¶ ¶ ฉกฺกเมเกกเมว วฏฺฏติ. มุขปฺุฉนโจฬานิ ปจฺจตฺถรณานิ จ พหูนิปีติ วิฺาตพฺพํ.
๔๓. คณนาติ เอตฺถ นปุํสกสฺส อิตฺถิวจเนน โยคาภาวา ‘‘น ทีปิตา’’ติ ลิงฺคํ วิปริณาเมตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, อฏฺกถายํ น ปกาสิตาติ อตฺโถ. ติณฺณํ ปเนเตสํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสเนว วุตฺตํ, วิกปฺปนูปคปจฺฉิเมน ปจฺฉิมปฺปมาณํ อตฺถิเยว. อิทานิ ยสฺมา ตตฺถ ตํ สพฺพํ น ทีปิตํ, ตสฺมา วิกปฺปนูปคถวิกาทิ สพฺพํ เอกํ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ, พหูนิ เอกโต กตฺวา ‘‘ปริกฺขารโจฬานี’’ติปิ วตฺวา อธิฏฺาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาห. อิมินา ปริกฺขารโจฬํ นาม ปาเฏกฺกํ นิธานมุขนฺติ ทสฺเสติ. ถวิกาทึ ถวิกา อาทิ ยสฺส ปริสฺสาวนาทิโนติ สมาโส. วิกปฺปสฺส อุปคํ วิกปฺปิยํ, ตฺจ อุปริ วกฺขติ.
๔๔. อิทานิ ติณฺณํ จีวรานํ ปฏิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อหตา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อหเตน นเวน อโธเตน กปฺปํ สทิสํ อหตกปฺปํ, เอกวารโธตํ. อหตฺจ อหตกปฺปฺจ อหตาหตกปฺปานิ, วตฺถานิ, เตสํ. ทฺเว คุณา ปฏลานิ ยสฺส สาติ ทุคุณา. ‘‘คุโณ ปฏลราสีสู’’ติ หิ อภิธานปฺปทีปิกา. ทุคุณา ทุปฏฺฏา, อุตฺตรสฺมึ เทหภาเค อาสฺชียตีติ อุกฺกราสงฺโค. เอกจฺจํ เอกปฏฺฏํ อสฺส อตฺถีติ เอกจฺจี, เอกปฏฺโฏติ อตฺโถ. นิปาโต วา เอกจฺจีติ. ตถาติ สมุจฺจเย, อนฺตรวาสโก จาติ วุตฺตํ โหติ. อุปมายํ วา, ยถา อุตฺตราสงฺโค เอกจฺจิโย, เอวํ อนฺตรวาสโกติ อตฺโถ.
๔๕. ‘‘อุตู’’ติ อเนกอุตุ คหิตาติ อุตุโต ทีฆกาลโต อุทฺธฏา อุตุทฺธฏา, เตสํ ปิโลติกานนฺติ อตฺโถ. เสสาติ อุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสกา. ปํสุ วิย กุจฺฉิตํ ¶ อุลติ ปวตฺตตีติ ปํสุกูลํ, รถิกาสุสานสงฺการกูฏาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ิตํ โจฬขณฺฑํ, ตสฺมึ. ยา ยา รุจีติ อพฺยยีภาเว ยถารุจิ, ยาวทตฺถํ สตปฏฺฏมฺปิ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.
๔๖. อิทานิ ตีสุ ฉินฺทิตฺวา กาตุํ อปฺปโหนฺเตสุ กาตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีสู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ติจีวรสมุทายโต เอกเทสภูตานํ ทฺวินฺนเมกสฺส จ สงฺขาคุเณน นิทฺธาริยมานตฺตา ตีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เอกวจนสฺส พหฺวตฺเถน โยคาภาวโต ทฺวิจีวรสงฺขาตพหฺวตฺถวเสน ¶ วจนํ วิปริณาเมตฺวา ยานิ ปโหนฺติ, ตานิ ทฺเว วาปิ ฉินฺทิตพฺพานิ, ยํ ปโหติ, ตํ เอกํ วา ฉินฺทิตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํ. ปโหนฺตีติ ปจฺฉิมจีวรปฺปมาณฉินฺนกานิ ปโหนฺติ. อปีติ สมฺภาวเน, ตีสุ กา กถาติ อตฺโถ. อนฺวาธินฺติ อาคนฺตุกปตฺตํ. อนุ ปจฺฉา อาธียตีติ อนฺวาธิ, ยํ จีวรสฺโสปริ สงฺฆาฏิอากาเรน อาโรเปตพฺพํ. อนาทิณฺณนฺติ อนาโรปิตํ อนฺวาธิกํ. น ธาเรยฺยาติ อิมินา ยทิ ธาเรยฺย, ทุกฺกฏนฺติ ทีเปติ.
๔๗-๘. อิทานิ ‘‘ติจีวรํ น วเสยฺย วิเนกาห’’นฺติ วุตฺตานํ ติณฺณํ อวิปฺปวาสลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘คาเม’’ติอาทินา อุโทสิตสิกฺขาปเท (ปารา. ๔๗๑ อาทโย) วุตฺตปริหารมาห. ตตฺถ คาเม วา…เป… วิหาเร วา ติจีวรํ นิกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติอาทีสุ วิย อวยเวปิ สมุทายโวหารวเสน ตีสุ เอกมฺปิ ‘‘ติจีวร’’นฺติ วุตฺตํ. ภิกฺขุสมฺมุติยฺตฺราติ สงฺเฆน คิลานสฺส ภิกฺขุโน ทียมานํ จีวเรน วิปฺปวาสสมฺมุตึ วินา. วิปฺปวตฺถุนฺติ เอกูปจารนานูปจารคามาทิโต พหิ, อถ วา นิเวสนาทีนํ, ตตฺถ จ คพฺโภวรกานํ จีวรสฺส วา หตฺถปาสํ อติกฺกมฺม จีวเรน วิปฺปยุตฺโต ¶ หุตฺวา วสิตุํ. เอตฺถ จ คามาทีนํ เอกูปจารนานูปจารตา เอกกุลนานากุลสนฺตกสฺส คามาทิโน ปริกฺเขปสฺส, ปริกฺเขโปกาสสฺส จ วเสน สตฺถอพฺโภกาสานํ สตฺตพฺภนฺตรวเสน จ เวทิตพฺพา. ตตฺถ เอโก อพฺภนฺตโร อฏฺวีสติหตฺโถ โหติ. เอตฺถ จ นิเวสนาทีนิ คามโต พหิ สนฺนิวิฏฺานีติ ทฏฺพฺพํ วิสุํ คามสฺส คหิตตฺตา, ตถา อุโทสิตาทีหิ อฺํ นิเวสนํ.
ตตฺถ อุโทสิโต นาม ยานาทีนํ ภณฺฑานํ สาลา. ปาสาโท ทีฆปาสาโท. หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. นาวา จ อฏฺโฏ จ มาโฬ จ อาราโม จ นาวา…เป… อารามํ, ตสฺมึ. อฏฺโฏ นาม ปฏิราชาทีนํ ปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโส. มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโท. อาราโม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วา. สตฺโถ จ เขตฺตฺจ ขลฺจาติ ทฺวนฺโท. สตฺโถ นาม ชงฺฆสตฺโถ วา สกฏสตฺโถ วา. ขลํ วุจฺจติ ธฺกรณํ. ทุโม นาม ทุมมูลํ ฉายาย ผุฏฺโกาโส อุปจารวเสน. อพฺโภกาโส ปน อคามเก อรฺเว อธิปฺเปโต.
๔๙. อิทานิ ‘‘เอตํ…เป… สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทินา นวนฺนเมว ปจฺจุทฺธาโร วุตฺโต, น ปน เตสํ ¶ กาลปริจฺเฉโทติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โรคา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เทวทตฺโต ทตฺโตติ นาเมกเทเสนาปิ นามโวหารโต วสฺสิกสาฏิกาว ‘‘สาฏิกา’’ติ ปกรณวเสน คมฺมมานตฺถตฺตา วุตฺตา. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิกา จ โรควสฺสานปริยนฺตา. โรคา จ วสฺสานา จ มาสา โรควสฺสานา, เต ตทติกฺกเมน ปจฺจุทฺธริตพฺพตาย ปริยนฺตา ยาสนฺติ วิคฺคโห.
กึ วุตฺตํ โหติ? วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเม กตฺติกปุณฺณมาย เอว ปจฺจุทฺธริตพฺพา. ตถา กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิกา ¶ อาพาเธสุ วูปสนฺเตสูติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’’ติ หิ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) วุตฺตํ. เอตฺถ ปน เกจิ อาจริยา ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวาติ วสฺสิกสาฏิกภาวโต อปเนตฺวา’’ติ วทึสุ, ตํ น ยุชฺชติ. ปจฺจุทฺธารวินยกมฺมวิสเยเยว ปจฺจุทฺธาร-สทฺทสฺส ทิฏฺตฺตา, ‘‘จาตุมาสํ อธิฏฺาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) ปาฬิวจนโต จ. ‘‘จาตุมาสํ อธิฏฺาตุ’’นฺติ จ จตุนฺนํ มาสานํ อธิฏฺาเนน สห อจฺจนฺตสํโยโค ทสฺสิโตติ น เตน อธิฏฺานเภโท วิฺายติ. เตเนว กุรุนฺทฏฺกถายมฺปิ ‘‘วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) วจนโต กตฺติกปุณฺณมาย เอว ปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต วิกปฺเปตพฺพาติ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนาปิ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมนาปิ อธิฏฺานํ วิชหตี’’ติ (กงฺกา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ. มาติกาฏฺกถายมฺปิ ปจฺจุทฺธารวเสนาปิ อธิฏฺานํ วิชหตีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวฺหิ สติ สพฺพฏฺกถาโย สเมนฺติ, ยุตฺติ จ อวิรุทฺธา โหนฺตีติ. ตโต ปรนฺติ ปจฺจุทฺธารโต อุปริ. วิกปฺเปยฺยาติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปยฺย. วสฺสิกสาฏิกํ กตฺติกปุณฺณมายํ ปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺตสฺส ปมทิวเส วิกปฺเปยฺย, เอวํ อสติ ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโย. เสสาติ อปเร สตฺต จีวรานิ เสสา. นตฺถิ ปริยนฺตํ วุตฺตสทิโส กาลปริจฺเฉโท เอเตสนฺติ อปริยนฺติกา.
๕๐. อิทานิ ปจฺจตฺถรณาทิกํ จีวรจตุกฺกํ สทสาทิกํ วฏฺฏติ, นาปรนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจตฺถรณา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปริกฺขาโร จ มุขปฺุฉนฺจาติ ทฺวนฺโท. ปริกฺขารมุขปฺุฉนเมว โจฬกนฺติ กมฺมธารโย. ทฺวนฺทสมาสนฺเต สุยฺยมานตฺตา ปน โจฬก-สทฺโท ปริกฺขาร-สทฺทโต จ ปรํ ทฏฺพฺโพ ¶ ‘‘ปริกฺขารโจฬก’’นฺติ. ตํ ปน สามฺโชตนาย วิเสเสปิ อวฏฺานโต เปตฺวา ปฺจ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬนาเมนาธิฏฺิตานิ อวเสสํ ¶ ทฏฺพฺพํ. ปจฺจตฺถรณฺจ ปริกฺขารมุขปฺุฉนโจฬกฺจ ปจฺจตฺถรณ…เป… โจฬกฺจ นิสีทนฺจาติ เอตํ จีวรจตุกฺกํ สทสมฺปิ อรตฺตมฺปิ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. สทสนฺติ สห ยาหิ กาหิจิ ทสาหีติ สทสํ. สทสเก ลพฺภมาเน อทสมฺปิ ลพฺภเตวาติ สทสมฺปิ อทสมฺปิ ปุปฺผทสมฺปีติ เอตฺถ อตฺโถ. ปิ-สทฺโท วุตฺตาวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. อรตฺตนฺติ นีลปีตาทิรชเนน อรฺชิตมฺปิ. ปิ-สทฺเทน รฺชิตนีลปีตาทิกมฺปิ อนาทิณฺณกปฺปมฺปีติ. อาทิณฺโณ กปฺโป ยสฺส นตฺถีติ ตํ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ. ปิ-สทฺเทน อาทิณฺณกปฺปมฺปิ.
นนุ จ ‘‘น ภิกฺขเว สพฺพนีลกานิ จีวรานิ ธาเรตพฺพานี’’ติอาทินา (มหาว. ๓๗๒) สพฺพนีลกสพฺพปีตกสพฺพโลหิตกจีวรานิ สามฺเน ปฏิกฺขิตฺตานีติ กถมิทํ จีวรจตุกฺกํ สทสาทิกํ วฏฺฏติ, กถฺจ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ วฏฺฏตีติ? วุจฺจเต – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ กุสจีรํ นิวาเสตฺวา’’ติอาทินา อุปฺปนฺนวตฺถูสุ (มหาว. ๓๗๑) ‘‘น ภิกฺขเว กุสจีรํ…เป… ติตฺถิยทฺธโช ธาเรตพฺโพ. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติอาทินา (มหาว. ๓๗๑) อุปฺปนฺนวตฺถุวเสเนว นิวาสนปารุปนสงฺขาตธารณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา จ ตตฺเถว อฏฺกถายฺจ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๒) ‘‘สพฺพนีลกาทีนิ รชนํ โธวิตฺวา ปุน รชิตฺวา ธาเรตพฺพานิ, น สกฺกา เจ โหนฺติ โธวิตุํ, ปจฺจตฺถรณานิ วา กาตพฺพานิ, ทุปฏฺฏจีวรสฺส วา มชฺเฌ ทาตพฺพานิ, อจฺฉินฺนทสทีฆทสานิ ทสา ฉินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพานิ, กฺจุกํ ลภิตฺวา ผาเลตฺวา รชิตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, เวเนปิ เอเสว นโย’’ติ นิวาสนปารุปนวเสเนว ธารณปริโภคานํ ¶ วุตฺตตฺตา จ ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปเท (ปาจิ. อฏฺ. ๓๖๘) ‘‘ยํ นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา สกฺกา โหติ, ตเทว จีวรนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ ปฺจนฺนํเยว กปฺปพินฺทุโน อนฺุาตตฺตา จ ติจีวรกณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิวสฺสิกสาฏิกสงฺขาตานิ ปฺจ จีวรานิ กายปริหาริยาเนว อทสานิ อสพฺพนีลกาทีนิ กปฺปิยรชนรชิตานิ อาทิณฺณกปฺปานิเยว โหนฺติ, น นิยเมน นิวตฺติตานิ ปรานิ จตฺตารีติ จีวรจตุกฺกเมว สทสาทิกํ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ วฏฺฏตีติ.
๕๑. เสสจีวรปฺจกํ อทสํเยว รชิตํเยว อาทิณฺณกปฺปํว กปฺปตีติ โยชนา. รชิตนฺติ กปฺปิยรชเนน รชิตํ. นิสีทนสฺส ยถาวุตฺเตนตฺเถน สพฺพตฺถ อทสตฺถํ นิเสเธตุํ ‘‘สทสํว นิสีทน’’นฺติ วุตฺตํ. สติ หิ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ โหติ.
๕๒. อิทานิ ¶ อนธิฏฺิเต อนิสฺสฏฺเ จ กา ปวตฺตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนธิฏฺิต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อนธิฏฺิตนฺติ ติจีวราทิวเสน อนธิฏฺิตํ. อนิสฺสฏฺนฺติ ยสฺส กสฺสจิ ทานลกฺขเณน อทินฺนํ. วิกปฺเปตฺวา ปริภฺุชเยติ วกฺขมานนเยน เอกพหุภาวํ, สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวฺจ สลฺลกฺเขตฺวา วิกปฺเปตฺวา ปจฺจุทฺธริตฺวา ปริภฺุเชยฺย. วกฺขมานนเยน ปน วิฺายตีติ ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวา’’ติ น วุตฺตํ.
อิทานิ ‘‘วิกปฺเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ กีทิสํ ตํ เหฏฺิมนฺเตน วิกปฺปิยนฺติ อาห ‘‘หตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ หตฺโถ ทีเฆน ยสฺส ตํ หตฺถทีฆํ. ตโตติ ตสฺมา หตฺถโต. อุปฑฺโฒ หตฺถสฺส ทุติโย ภาโค วิทตฺถิสงฺขาโต วิตฺถาเรน ยสฺส ตํ อุปฑฺฒวิตฺถารํ.
๕๓. อิทานิ ยถาวุตฺตวิธานํ เตจีวริกสฺเสว วเสน, อปโร ปน อฺถา ปฏิปชฺชตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติจีวรสฺสา’’ติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ นาเมนาธิฏฺิตานิ ตีณิ จีวรานิ เอตสฺสาติ ติจีวโร. ตสฺส วินยเตจีวริกสฺสาติ อตฺโถ, น ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺิตจีวรสฺส. วินยเตจีวริกสฺส ปน อุโทสิตสิกฺขาปเท วุตฺตปริหาโร นตฺถิ. ปริกฺขารโจฬิโยติ ปริกฺขารโจฬมสฺส อตฺถีติ ณิเกน ย-กาโร. สพฺพนฺติ สกลํ นววิธมฺปิ จีวรํ. ตถา วตฺวาติ เอกพหุภาวํ, สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวฺจ ตฺวา ‘‘อิมํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺามี’’ติอาทินา วตฺวา. อธิฏฺตีติ อธิฏฺาติ.
๕๔. อธิฏฺิตจีวรํ ปน ปริภฺุชโต กถํ อธิฏฺานํ วิชหตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจฺเฉทา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อจฺเฉโท จ วิสฺสชฺชนฺจ คาโห จ วิพฺภโม จาติ ทฺวนฺโท. อจฺเฉโท นาม โจราทีหิ อจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ. วิสฺสชฺชนํ ปเรสํ ทานํ. คาโห วิสฺสาเสน คหณํ. วิพฺภโม สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย คิหิภาวูปคมนํ. ตทาปิ ตสฺส อฺสฺส ทาเน วิย จีวรสฺส นิราลยภาเวน ปน ปริจฺจาโคติ. ฏีกายํ ปน ภาทิโส ภิกฺขุเยวาติ อธิฏฺานํ น วิชหตีติ อตฺถํ วิกปฺเปตฺวา ภิกฺขุนิยา คิหิภาวูปคมนํ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพํ, การณํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ครูหิเยว สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๖๙) ‘‘ภิกฺขุนิยา ‘หีนายาวตฺตเนนา’ติ วิเสเสตฺวา อวุตฺตตฺตา ภิกฺขุนิยา หิ คิหิภาวูปคมเน อธิฏฺานวิชหนํ วิสุํ วตฺตพฺพํ นตฺถิ ตสฺสา วิพฺภมเนเนว อสฺสมณีภาวโต’’ติ วุตฺตํ. นนุ จ ภิกฺขุโน อปฺปจฺจกฺขาตสิกฺขสฺส คิหิภาวูปคมเนน อธิฏฺานวิชหเนน นิราลยภาโว การณภาเวน ¶ วุตฺโต, เอวํ สติ ปริวตฺตลิงฺคสฺส นตฺถิ นิราลยภาโวติ กถมสฺส อธิฏฺานํ วิชหตีติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ พุทฺธมตฺูหิ อฏฺกถาจริเยหิ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๖๙) ‘‘ยํ ปนสฺส ภิกฺขุภาเว ¶ อธิฏฺิตํ ติจีวรฺจ ปตฺโต จ, ตํ อธิฏฺานํ วิชหติ, ปุน อธิฏฺาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา นตฺเถตฺถ โทโสติ.
มารณลิงฺคสิกฺขาติ อุตฺตรปทโลเปน อุปจาเรน วา ลิงฺคปริวตฺตนํ สิกฺขาปจฺจกฺขานฺจ ‘‘ลิงฺคสิกฺขา’’ติ จ วุตฺตํ. อิติ เอเต อฏฺ สพฺเพสุ นวสุ จีวเรสุ อธิฏฺานสฺส วิโยโค วิปฺปวาโส, ตสฺส การณา โหนฺตีติ ปาเสโส. ติจีวรสฺส ปน น เกวลํ อิเมเยว อฏฺ, วินิวิทฺธฉิทฺทฺจ อธิฏฺานวิโยคการณนฺติ ลิงฺควจนฺจ ปริวตฺเตตฺวา โยเชตพฺพํ. ตตฺถ อพฺภนฺตเร เอกสฺสปิ ตนฺตุโน อภาเวน วินิวิทฺธํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตฉิทฺทํกนิฏฺงฺคุลินขปิฏฺิปฺปมาณํ วินิวิทฺธฉิทฺทํ. ตตฺถ สงฺฆาฏิยา จ อุตฺตราสงฺคสฺส จ ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺส, ติริยนฺตโต อฏฺงฺคุลปฺปมาณสฺส, อนฺตรวาสกสฺส ปน ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺเสว ติริยนฺตโต จตุรงฺคุลปฺปมาณสฺส ปเทสสฺส โอรโต ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ ภินฺทติ, สูจิกมฺมํ กตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพํ. สูจิกมฺมํ กโรนฺเตน จ ฉินฺทิตฺวา ทุพฺพลฏฺานาปนยเนน ฉิทฺทํ อทสฺเสตฺวา กาตพฺพํ.
๕๕. อิทานิ อกปฺปิยานิ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กุสา จ วากา จ ผลกานิ จ, เตสํ จีรานิ กุส…เป… จีรานิ. ตตฺถ กุเสน คนฺเถตฺวา กตํ กุสจีรํ. ตถา วาเกน คนฺเถตฺวา กตํ วากจีรํ, ตาปสานํ วกฺกลํ. ผลกสณฺานานิ ผลกานิ สิพฺพิตฺวา กตํ ผลกจีรํ. เกสวาลชนฺติ เกเสหิ จ วาเลหิ จ ชาตํ วายิตํ กมฺพลนฺติ สมฺพนฺโธ. อุลูกปกฺขาชินกฺขิเปติ อุลูกานํ โกสิยสกุณานํ ปกฺขํ ปกฺเขน กตํ นิวาสนฺจ อชินกฺขิปํ สโลมํ สขุรํ อชินมิคานํ จมฺมฺจ ธารยโต ถุลฺลจฺจยนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๖. กทเลรกกฺกทุสฺเสสูติ กทลิโย จ เอรโก จ อกฺโก จ, เตสํ ทุสฺสานิ วตฺถานิ, เตสุ เจว มกจิวาเกหิ ¶ กเต โปตฺถเก จาปิ ทุกฺกฏํ. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ. กทลิทุสฺสาทิสทฺเทน ตํธารณมธิปฺเปตํ, ตสฺมา ตํธารณนิมิตฺตํ ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ. ‘‘นีลโก จา’’ติอาทินา ทฺวนฺโท. สพฺพา นีลก…เป… กณฺหกาติ กมฺมธารโย. นีลาทิวณฺณโยเคน ¶ วตฺถํ นีลาทิ. นีลกํ อุมาปุปฺผวณฺณํ. มฺเชฏฺํ มฺเชฏฺิกวณฺณํ. ปีตํ กณิการปุปฺผวณฺณํ. โลหิตํ ชยสุมนปุปฺผวณฺณํ. กณฺหกํ อทฺทาริฏฺกวณฺณํ. สพฺพ-สทฺโท ปเนตฺถ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ.
๕๗. มหา…เป… รตฺเตติ มหารงฺโค จ มหานามรงฺโค จ, เตหิ รตฺเต. เอตฺถาปิ ปุน สุยฺยมานํ สพฺพสทฺทมนุวตฺติยํ, ‘‘สพฺพมหารงฺครตฺเต’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมินา จ อสพฺพนีลกาทิ กปฺปิยรชนรชิตํ ปริภฺุชนฺตสฺส นตฺถิ โทโสติ ทีเปติ. ตตฺถ มหารงฺโค สตปทิปิฏฺิวณฺโณ. มหานามรงฺโค สมฺภินฺนวณฺโณ, โส ปน ปณฺฑุปลาสวณฺโณ โหติ, ปทุมวณฺโณติปิ วทนฺติ. ติรีฏเกติ ตํ นามก รุกฺขตเจ. อจฺฉินฺนทีฆทสเกติ สพฺพโส อจฺฉินฺนตฺตา อจฺฉินฺนา จ มชฺเฌ ฉินฺนตฺตา ทีฆา จ สา ทสา จ วตฺถโกฏิ ยสฺสาติ อฺปทตฺถสมาโส. ผลปุปฺผทเสติ อฺมฺํ สํสิพฺพิตฺวา กตา ผลสทิสา ทสา ‘‘ผลา’’ติ วุจฺจนฺติ, เกตกาทิ ปุปฺผสทิสานิ ‘‘ปุปฺผานี’’ติ จ, ผลา จ ปุปฺผา จ ทสา ยสฺส, ผลสทิเส ทเส, ปุปฺผสทิเส ทเส จาติ อตฺโถ. เวเนติ สีสเวเน. ตถาติ อิมินา สพฺพนีลกาทีสุ ทุกฺกฏํ อติทิสติ. สพฺพนฺติ กุสจีราทิกํ สกลํ. อจฺฉินฺนํ จีวรํ ยสฺส โส ลภตีติ สมฺพนฺโธ.
จีวรนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. รชนนิทฺเทสวณฺณนา
๕๘. มูลฺจ ¶ ขนฺโธ จ ตโจ จ ปตฺตฺจ ผลฺจ ปุปฺผฺจ, เตสํ ปเภโทติ ฉฏฺีตปฺปุริโส. อถ วา ปเภท-สทฺทสฺส กมฺมสาธนตฺเต ตานิเยว ปเภโทติ กมฺมธารโย, ตโต. รชนฺติ เอเตหีติ รชนานิ, มูลาทีนิ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฉ รชนานิ มูลรชน’’นฺติอาทินา (มหาว. ๓๔๔) ภควตา อนฺุาตตฺตา วุตฺตํ ‘‘รชนา ฉปฺปการานิ, อนฺุาตานิ สตฺถุนา’’ติ.
๕๙. มูเลติ ¶ มูลรชเน หลิทฺทึ วิวชฺชิย สพฺพํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ. มฺเชฏฺิ จ ตุงฺคหารโก จาติ ทฺวนฺโท. อลฺลิ-สทฺเทน นีลิ-สทฺเทน จ เตสํ คจฺฉชาตีนํ ปตฺตานิ คหิตานิ อุปจาเรน, ตถา โลทฺท-สทฺเทน กณฺฑุล-สทฺเทน จ ตโจ, กุสุมฺภ-สทฺเทน กึ สุก-สทฺเทน จ ปุปฺผานิ. เตเนว จ ตานิ นปุํสกานิ. ตุงฺคหารโก นาม เอโก กณฺฏกรุกฺโข, ตสฺส หริตาลวณฺณํ ขนฺธรชนํ โหติ. อลฺลิปตฺเตน เอกวารํ คิหิปริภุตฺตํ รชิตุํ วฏฺฏติ. ผลรชเน สพฺพมฺปิ วฏฺฏติ.
รชนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๖๐. อโยปตฺโต นาม อยสา กาฬโลเหน นิพฺพตฺโต ปตฺโต. ชาติยา อุกฺกฏฺาทีนํ สามฺวเสน. ปมาณโตติ ปริจฺเฉทโต. ตโย ปตฺตาติ ปาเสโส.
๖๑. ‘‘มคเธสู’’ติ วตฺตพฺเพ มคเธติ วจนวิปลฺลาเสน วา ‘‘ปจฺจาสา สตี’’ติอาทีสุ วิย สุ-สทฺทโลเปน วา ¶ วุตฺตํ. นาฬิทฺวยตณฺฑุลสาธิตนฺติ เอตฺถ มคธาเปกฺโขปิ นาฬิ-สทฺโท ทฺวย-สทฺเทน สมาโส โหติ คมฺมกตฺตาติ นาฬิยา ทฺวยํ นาฬิทฺวยํ. ตตฺถ มคธนาฬิ นาม อฑฺฒเตรสปลา โหติ. เอตฺถ จ อฑฺฒเตรสปลานิ มาสานนฺติ วทนฺติ. นาฬิทฺวเยน ปมิตา ตณฺฑุลา สุโกฏฺฏิตปริสุทฺธา อนุปหตปุราณสาลิตณฺฑุลา นาฬิทฺวยตณฺฑุลา, เตหิ สาธิตํ ปจิตนฺติ อตฺโถ. โอทนนฺติ สมฺมา สมฺปาทิตํ อวสฺสาวิโตทนํ. สูปนฺติ โอทนสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ นาติฆนํ นาติตนุกํ หตฺถหาริยํ สพฺพสมฺภารสงฺขตํ มุคฺคสุปํ. พฺยฺชนฺจ ตทูปิยนฺติ ตสฺส โอทนสฺส อุปิยํ อนุรูปํ ยาว จริมาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยฺชนฺจ อุกฺกฏฺโ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ.
๖๒. ตสฺสาติ ยถาวุตฺตโอทนาทิโน. อุปฑฺโฒติ อุปฑฺฒํ นาฬิโกทนาทิ อสฺส อตฺถีติ อุปฑฺโฒ. เอว-กาเรน อติเรกํ นิวตฺเตติ. ตโตติ ยถาวุตฺตนาฬิโกทนาทิโต. อุกฺกฏฺโต อุกฺกฏฺโ ¶ จ โอมโกมโก จ อปตฺโตติ โยชนา. โอมกโต โอมโก โอมโกมโก. อิมินา ปุน ปตฺตทฺวยทสฺสเนน ปมาณโต ตโยปิ ปตฺตา วิภาคโต นว โหนฺตีติ ทีเปติ. ตตฺถ ยสฺมึ มคธนาฬิทฺวยตณฺฑุโลทนาทิกํ สพฺพมฺปิ วฑฺฒนปกฺเข ิตํ ปกฺขิตฺตํ สเจ ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, สุตฺเตน วา หีเรน วา ฉินฺทนฺตสฺส สุตฺตสฺส วา หีรสฺส วา เหฏฺิมนฺตํ ผุสติ, อยํ อุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฏฺติ, อยํ อุกฺกฏฺโมโก นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ น สมฺปาปุณาติ อนฺโตคตเมว, อยํ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. ‘‘เอกํ นาฬิโกทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ วุตฺตนเยเนว เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, อยํ มชฺฌิโม นาม ปตฺโต’’ติอาทินา มชฺฌิมมชฺฌิโมมกมชฺฌิมุกฺกฏฺา จ ‘‘ยตฺถ อุปฑฺฒนาฬิโกทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ ¶ , อยํ โอมโก นาม ปตฺโต’’ติอาทินา โอมกโอมโกมกโอมกุกฺกฏฺา จ ปตฺตา อุกฺกฏฺเ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เตสุ ทฺเว อปตฺตา ภาชนปริโภเคน ปริภฺุชิตพฺพา, นาธิฏฺานูปคา, น วิกปฺปนูปคา.
๖๓. กปฺโป สโก อติเรกปตฺโต ทสาหปรมํ ธาเรยฺยาติ โยชนา. ตตฺถ กปฺโปติ กปฺปิโย. สโกติ อตฺตโน สนฺตโก. กปฺปิยตฺตา ปน อตฺตสนฺตกตฺตา จ สตฺตนฺนมฺปิ อธิฏฺานวิกปฺปนูปคตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อโยปตฺโต ปฺจหิ ปาเกหิ, มตฺติกาปตฺโต ทฺวีหิ ปาเกหิ ปกฺโก อธิฏฺานูปโค จ วิกปฺปนูปโค จ, ตถา อุโภปิ กากณิกมตฺตสฺสาปิ มูลสฺส อนวเสเสตฺวา ทินฺเน, สพฺพโส อตฺตสนฺตกตฺเต วิฺาเต จ อธิฏฺานวิกปฺปนูปคาติ ทฏฺพฺพํ. อติเรกปตฺโตติ อนธิฏฺิตาวิกปฺปิตตาย อติเรกปตฺโต. อธิฏฺานปจฺจุทฺธารา ปเนตฺถ จีวเร วุตฺตาว. วิกปฺเปนฺเตน ปน ปตฺตานํ เอกพหุภาวํ, สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวฺจ ตฺวา ‘‘อิมํ ปตฺต’’นฺติ วา ‘‘อิเม ปตฺเต’’ติ วา ‘‘เอตํ ปตฺต’’นฺติ วา ‘‘เอเต ปตฺเต’’ติ วา วตฺวา ‘‘ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วตฺตพฺพํ. สมฺมุขาทิเภโท ปเนตฺถ จีวเร วกฺขมานนเยน เวทิตพฺโพ. ทสาหปรมนฺติ ทส อหานิ ปรโม ปริจฺเฉโท อสฺสาติ ทหาหปรโม, กาโล, ตํ. อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ธาเรยฺโยติ ปริโภควเสน ธาเรตพฺโพ. ตสฺมึกาเล อตินามิเต ปตฺโต นิสฺสคฺคิโย โหตีติ โยชนา. อตินามิเตติ อติกฺกามิเต นิสฺสคฺคิโย โหติ, เอกาทเส อรุณุคฺคมเน สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ปทภาชนีเย (ปารา. ๖๐๒) วุตฺตนเยน ปตฺโต นิสฺสชฺชิตพฺโพ โหติ, ตถา สติ ปาจิตฺติยาปตฺติ จสฺส โหตีติ อธิปฺปาโย.
๖๔. ‘‘อจฺเฉทา’’ติอาทิ ¶ จีวเร วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว. อยํ ปน วิเสโส – มรณุทฺธฏาติ ¶ อุทฺธรณํ อุทฺธฬํ, ปจฺจุทฺธาโร. มรณฺจ อุทฺธฏฺจ มรณุทฺธฏา, ตสฺมา. ฉิทฺเทนาติ เยน กงฺคุสิตฺถํ นิกฺขมติ เจว ปวิสติ จ, เตน มุขวฏฺฏิโต เหฏฺา ทฺวงฺคุลฉิทฺเทน. ปตฺตาธิฏฺานมุชฺฌตีติ ปตฺโต อธิฏฺานํ อุชฺฌติ วิสฺสชฺชติ.
๖๕. อิทานิ ‘‘ปตฺต’’นฺติอาทินา อฺถา ปริหรเณ ทุกฺกฏํ ทสฺเสติ. ตตฺถ โสทกํ ปตฺตํ น ปฏิสาเมยฺยาติ โยชนา. น ปฏิสาเมยฺยาติ คุตฺตฏฺาเน น นิกฺขิเปยฺย, ‘‘โสทกํ ปตฺตํ อุณฺเห น จ โอตเป’’ติอาทินา จ โยชนียํ. น จ โอตเปติ เนว อีสกํ ตาเปยฺย. น นิทเหติ นิรุทกํ กตฺวาปิ ภุสํ น นิทเหยฺย, โวทกํ กตฺวา อีสกํ ตาเปยฺยาติปิ พฺยติเรกตฺโถ. ภูมฺยา น เปติ ขราย ภูมิยา น เปยฺย. ยตฺถ ปน วณฺโณ น ทุสฺสติ, เอวรูปาย มตฺติกาย ปริภณฺฑกตาย ภูมิยา วา ตถารูปาย เอว วาลิกาย วา นิกฺกุชฺชิตฺวา อุกฺกุชฺชิตฺวา เปตุํ วฏฺฏติ. โน จ ลคฺคเยติ ภิตฺติขิลาทีสุ น โอลมฺเพยฺย.
๖๖. ‘‘มิฑฺฒนฺเต วา’’ติอาทินา วตฺวา ปตฺตํ เปตุํ น จ กปฺปตีติ โยเชตพฺพํ. มิฑฺฒนฺเตติ อาฬินฺทกมิฑฺฒิกาทีนํ มิฑฺฒีนํ อนฺเต. สเจ ปน ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺาติ, เอวรูปาย วิตฺถิณฺณาย มิฑฺฒิยา เปตุํ วฏฺฏติ. ปริภณฺฑนฺเต วาติ พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกาย มิฑฺฒิกาย อนฺเต วา. เอตฺถ วา-สทฺโท สมุจฺจเย, โส จ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. องฺเก ปน อํสพทฺธเกน อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา เปตฺุจ วฏฺฏติ. ฉตฺเตปิ ภณฺฑเกน สทฺธึ พนฺธิตฺวา วา อฏฺฏํ กตฺวา วา เปตุํ วฏฺฏติ. มฺเจปิ อฺเน สทฺธึ พนฺธิตฺวา เปตุํ, อฏนิยํ พนฺธิตฺวา โอลมฺเพตุํ วฏฺฏติ.
๖๗. ปตฺเตน อุจฺฉิฏฺโทกฺจ จลกฏฺิกฺจ น นีหเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อุจฺฉิฏฺโทกนฺติ มุขวิกฺขาลโนทกํ. จลกานิ จ ¶ จพฺเพตฺวา อปวิทฺธามิสานิ อฏฺิกานิ มจฺฉมํสอฏฺิกานิ จ จลกฏฺิกํ. ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺถํ โธวิตุมฺปิ หตฺถโธตาทิ อุทกมฺปิ ปตฺเต อากิริตฺวา นีหริตุมฺปิ อนุจฺฉิฏฺํ สุทฺธปตฺตํ อุจฺฉิฏฺหตฺเถน คณฺหิตุมฺปิ น วฏฺฏติ. มจฺฉมํสผลาผลาทีนิ ขาทนฺโต ยํ ตตฺถ อฏฺึ วา จลกํ วา ฉฑฺเฑตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต เปตุํ น ลภติ. มุขโต นีหฏํ ปน ยํ กิฺจิ ปุน อขาทิตุกาโม ปตฺเต เปตุํ น ลภติ. สิงฺคิเวราทีนิ ฑํสิตฺวา ปุน เปตุํ ลภติ. ปตฺตหตฺโถติ ปตฺโต หตฺเถ ยสฺสาติ วิคฺคโห. ‘‘ปตฺตหตฺโถ, กวาฏ’’นฺติ จ อุปลกฺขณเมตํ. ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเว ปน ปตฺตสฺมึ ¶ สติ เยน เกนจิ สรีราวยเวน กวาฏํ ปณาเมตุํ, ฆฏิกํ วา อุกฺขิปิตุํ, สูจึ วา กฺุจิกาย อวาปุริตุํ น ลภติ. อํสกูเฏ ปน ปตฺตํ ลคฺเคตฺวา ยถาสุขํ อวาปุริตุํ ลภติ.
๖๘. ภูมิยา ภูมิสมฺพนฺธี อาธารโก, ตสฺมึ ทนฺตวลฺลิเวตฺตาทีหิ กเต วลยาธารเก จ เอกทารุนา กเต ทารุอาธารเก จ พหูหิ ทณฺเฑหิ กเต ทณฺฑาธารเก จ ยตฺถ ปิโต ปตฺโต ยถา ปริวตฺติตฺวา น ปริปตติ, ตถา สุฏฺุ สชฺชิเต ตสฺมึ ปตฺตสฺสุปริ ปตฺโตติ เอวรูเป ทุเว ปตฺเต เปยฺยาติ ปทตฺถโยชนา. ภมโกฏิสทิโส ปน ทารุอาธารโก ตีหิ ทณฺฑเกหิ พทฺโธ ทณฺฑาธารโก จ เอกสฺสปิ ปตฺตสฺส อโนกาโส, ตตฺถ เปตฺวาปิ หตฺเถน คเหตฺวา นิสีทิตพฺพํ. ภูมิยนฺติ กฏสารกาทินา อตฺถตาย ภูมิยา ปน นิกฺกุชฺชิตฺวา วา ปฏิกุชฺชิตฺวา วา เอกํ ปตฺตํ เปยฺยาติ โยชนา.
๖๙. อิทานิ อกปฺปิยปตฺเต ทสฺเสติ ‘‘ทารู’’ติอาทินา. ตตฺถ สุวณฺณเมว โสวณฺณํ. ทารุ จ รูปิยฺจ โสวณฺณฺจ มณิ จ เวฬุริยฺจ ทารุ…เป… เวฬุริยานิ, เตหิ นิพฺพตฺตา ทารุ…เป… มยา ¶ . ทีโฆ ปน ‘‘เวฬุริยามยา’’ติ คาถาพนฺธสุขตฺถํ กโต. เอวมุปริปิ ตาทิสํ วิฺเยฺยํ. ตตฺถ อินฺทนีลาทิ มณิ นาม. กํโส จ กาโจ จ ติปุ จ สีสฺจ ผลิกา จ ตมฺพโลโห จาติ ทฺวนฺโท, เตหิ ชาตา กํส…เป… ชา. ตตฺถ กํส-สทฺเทน วฏฺฏโลโหปิ สงฺคหิโต. เสตํ ติปุ, กณฺหํ สีสํ.
๗๐. ฉวสีสมโยติ ฉวสฺส มตมนุสฺสสฺส สีสํ สีสกปาลํ, เตน นิพฺพตฺโต ฉวสีสมโย. ฆฏิ จ ตุมฺพฺจ, เตสํ กฏาโห, เตหิ ชาตาติ ฆฏิตุมฺพกฏาหชา. ตตฺถ ฆฏีติ ฆโฏเยว. ตุมฺพํ อลาพุ. อิติ อิเม สพฺเพ ปตฺตา อกปฺปิยา วุตฺตา, ทุกฺกฏวตฺถุกา จ วุตฺตาติ โยชนา. ตตฺถ รูปิยาทีสุ จตูสุ สเจ คิหี ภตฺตคฺเคสุ สุวณฺณตฏฺฏกาทีสุ พฺยฺชนํ กตฺวา อุปนาเมนฺติ, อามสิตุํ น วฏฺฏติ. กํสกาจผลิกชานิ ปน ตฏฺฏกาทีนิ ภาชนานิ ปุคฺคลิกปริโภเคเนว น วฏฺฏนฺติ, สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏานิ วา วฏฺฏนฺติ. ฆฏิตุมฺพกฏาหชา ปน ลภิตฺวา ปริหริตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตาวกาลิกํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏนฺติ.
ปตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ถาลกนิทฺเทสวณฺณนา
๗๑-๒. ทารุ ¶ …เป… เวฬุริยามยา อกปฺปิยา, ผลิกากาจกํสชา ถาลกา คิหิสนฺตกา สงฺฆิกา จ กปฺปิยา, ตุมฺพฆฏิชา ตาวกาลิกา กปฺปิยาติ สมฺพนฺโธ. กปฺปนฺติ ปริกปฺปนฺติ อวิโรธิภาเวเนวาติ กปฺปา, ตถา กปฺปิยา. น กปฺปา อกปฺปา. สงฺฆสฺส อิเม สงฺฆิกา. ตาว-สทฺโท อวธิมฺหิ. ตาว โภชนาวธิภูโต กาโล เอตาสนฺติ ตาวกาลิกา ¶ , ภฺุชิตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพา, น ปริหริตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
ถาลกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา
๗๓. เยน อิริยาปเถน อุปลกฺขิโต ปฺจนฺนํ โภชนานํ ยํ กิฺจิ โภชนํ ภฺุชมาโน อยํ ภิกฺขุ กปฺปิยานํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ หตฺถปาโสปนีตานํ ปวาริโต, ตโต อิริยาปถโต อฺเน อิริยาปเถน อนติริตฺตกํ ยาวกาลิกํ ภฺุเชยฺย เจ, อิมสฺส ปาจิตฺติ โหตีติ ปทตฺถโยชนา. ภฺุชนตฺถาย ปฏิคฺคหเณ ปน ทุกฺกฏํ. ตตฺถ อิริยาย กายิกกิริยาย ปโถ ปวตฺตนูปาโย อิริยาปโถ, านคมนนิสชฺชนสยนานิ. ปวาเรติ ปฏิกฺขิปตีติ ปวาริโต, อถ วา ปวารณํ ปฏิกฺขิปนํ ปวาริตํ, ตมสฺส อตฺถีติ ปวาริโต, กตปฺปวารโณ กตปฺปฏิกฺเขโปติ อตฺโถ, อถ วา ปริเวสเกน วารียตีติ ปวาริโต ปฏิกฺเขปิโต. อนติริตฺตกนฺติ ยํ ปวาเรตฺวา อาสนา วุฏฺหนฺตสฺส ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ เอวํ อติริตฺตกรณาทีหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ กปฺปิยํ กตํ, ตฺจ ‘‘อชฺช วา ยทา วา อิจฺฉติ, ตทา ขาทิสฺสตี’’ติ อาหฏํ, คิลานาติริตฺตฺจ อติริตฺตํ อธิกนฺติ วุจฺจติ, ตโต อฺํ อนติริตฺตกํ อนธิกนฺติ อตฺโถ. กุสลํ จิตฺตํ ปาเตตีติ ปาจิตฺติ, ตสฺมา อิตฺถิยํ ติมฺหิ ต-การสฺส จ-กาเร, ทฺวิตฺเต จ ปาจิตฺติ. ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ อาหารตฺถาย ปฏิคฺคณฺหโต อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส.
๗๔. อิทานิ ¶ ¶ ยาย ปวาริตา, สา ปฺจงฺคสมฺปนฺนาเยว ปวารณา นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อสน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อสนนฺติ ภฺุชมานสฺส ภฺุชนํ. อิมินา ยํ วิปฺปกตํ โภชนํ, ตํ ทสฺเสติ. โภชนฺเจวาติ ปวารณปฺปโหนกํ โภชนฺเจว โหตีติ. อภิหาโรติ ทายกสฺส กาเยน ปวารณปฺปโหนกสฺส อภิหรณํ, น วาจาย. สมีปตาติ อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณสงฺขาตา สมีปตา จ. เอตฺถ ปน สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อาสนสฺส ปจฺฉิมนฺตโต ปฏฺาย, สเจ ิโต, ปณฺหิอนฺตโต ปฏฺาย, สเจ นิปนฺโน, เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺาย ทายกสฺส ิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา นิปนฺนสฺส วา เปตฺวา ปสาริตหตฺถํ ยํ อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส โอริมนฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อฑฺฒเตยฺยหตฺถปาโส เวทิตพฺโพ. กายวาจาปฏิกฺเขโปติ ตสฺส อภิหฏโภชนสฺส องฺคุลิจลนาทิกายวิกาเรน วา ‘‘อล’’นฺติอาทินา วจีวิกาเรน วา ปฏิกฺขิปนํ. อิติ อิเมหิ ปฺจหงฺเคหิ ปวารณา ปการยุตฺตวารณา ปฺจองฺคาติ สมฺพนฺโธ. ปฺจ องฺคานิ ยสฺสา สา ปฺจองฺคา.
๗๕. อิทานิ เอเตสุ โอทนาทิปฺจวิธํ โภชนํ ทสฺเสตฺวา ตานิ จ ปุน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โอทโน’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สาลีติ รตฺตสาลิอาทิกา สพฺพาปิ สาลิชาติ. วีหีติ สพฺพาปิ วีหินามิกา วีหิชาติ. กงฺคูติ เสตรตฺตกาฬเภทา สพฺพาปิ กงฺคุชาติ. กุทฺรูโส นาม กาฬโกทฺรโว. วรโก นาม เสตวณฺโณ โกทฺรโว. ยวโคธุเมสุ ปน เภโท นตฺถิ. เอวํ ยถาวุตฺตานํ สานุโลมานํ สตฺตนฺนํ ธฺานํ โภชฺชยาคุ จาติ สมฺพนฺโธ. โภชฺชยาคุ จาติ อุณฺหํ วา สีตลํ วา ภฺุชนฺตานํ โภชนกาเล คหิตฏฺาเน โอธิ ปฺายติ, สา โภชฺชยาคุ. จ-สทฺเทน โอทโน จาติ สมฺพนฺโธ ¶ , โอทโน นามาติ อตฺโถ. สเจ ปน ภตฺเต อุทกกฺชิกขีราทีนิ อากิริตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ เทนฺติ, กิฺจาปิ ตนุกา โหติ, ปวารณํ ชเนติ. สเจ ปน อุทกาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา เทนฺติ, ยาคุสงฺคหเมว คจฺฉติ. สเจ ปน ตนุกายปิ ยาคุยา สาสปมตฺตมฺปิ มจฺฉมํสขณฺฑํ วา นฺหารุ วา ปกฺขิตฺตํ โหติ, ปวารณํ ชเนติ.
๗๖. สามากาทิติณํ กุทฺรูสเก สงฺคหํ คตํ, วรกโจรโก วรเก สงฺคหํ คโต, นีวาโร เจว สาลิยํ สงฺคหํ คโตติ โยชนา. สามากาทิติณนฺติ สามาโก อาทิ ยสฺส, ตเมว ติณํ ติณธฺนฺติ สมาโส.
๗๗. ภฏฺธฺมโยติ ¶ ขรปากภชฺชิเตหิ สตฺตวิเธหิ ธฺเหิ โกฏฺเฏตฺวา กโต, อนฺตมโส จุณฺณมฺปิ กุณฺฑกมฺปิ สตฺตุ นามาติ อตฺโถ. สมปากภชฺชิตานํ ปน อาตปสุกฺขานํ วา ตณฺฑุลานํ สตฺตุ วา กุณฺฑกานิ เอว วา น ปวาเรนฺติ. ยเวน สมฺภโว อุปฺปตฺติ อสฺสาติ ยวสมฺภโว, กุมฺมาโส กุมฺมาโส นาม. มุคฺคาทีหิ กโต ปน ปวารณํ น ชเนติ. กปฺปิโย จาติ กปฺปิโยเยว มํโส ‘‘มํโส’’ติ วุตฺโตติ โยชนา. จาติ อวธารเณ. อกปฺปิโย ปน ปฏิกฺขิปิตพฺโพว. ปฏิกฺขิตฺโตปิ น ปวาเรติ. อุทเก สมฺภโว ยสฺส โส มจฺโฉ นาม. ทฺวีสุ ปเนเตสุ สเจ ยาคุํ ปิวนฺตสฺส ยาคุสิตฺถมตฺเตสุปิ มจฺฉขณฺเฑสุ วา มํสขณฺเฑสุ วา เอกํ ขาทิตํ เอกํ หตฺเถ วา ปตฺเต วา โหติ, โส เจ อฺํ ปฏิกฺขิปติ, ปวาเรติ. ทฺเวปิ ขาทิตานิ โหนฺติ, มุเข สาสปมตฺตมฺปิ อวสิฏฺํ นตฺถิ, สเจปิ อฺํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ.
๗๘. อิทานิ ‘‘กีทิสํ ภฺุชนฺโต กินฺติ วตฺวา อุปนีตํ กึ นาม นิเสเธนฺโต ปวาเรติ นามา’’ติ โจทนํ มนสิ นิธายาห ‘‘ภฺุชนฺโต’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถ กปฺปํ วา อกปฺปํ วา ปฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิฺจิ โภชนํ ภฺุชนฺโต ภิกฺขุ ตนฺนาเมน เตสํ ปวารณาชนกโภชนานํ นาเมน วา ‘‘อิม’’นฺติ สามฺเน วา วตฺวา อภิหฏํ หตฺถปาโสปนีตํ กปฺปํ กปฺปิยํ ยถาวุตฺตโภชนํ นิเสธยํ นิเสธยนฺโต ปวาเรยฺยาติ ปทตฺถสมฺพนฺโธ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – เยน เจ อกปฺปิยมํสฺจ กุลทูสนเวชฺชกมฺมอุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนสาทิตรูปิยาทีหิ นิพฺพตฺตํ อกปฺปิยโภชนฺจ ตถา อฺฺจ กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา เอกสิตฺถมตฺตมฺปิ อชฺโฌหฏํ โหติ, โส สเจ ปตฺตมุขหตฺเถสุ ยตฺถ กตฺถจิ โภชเน สติ สาเปกฺโขว อฺํ หตฺถปาเส ิเตน ‘‘โอทนํ คณฺหถา’’ติอาทินา ปวารณปฺปโหนกสฺเสว นาเมน วา ‘‘อิม’’นฺติ สามฺวเสเนว วา กาเยเนว อภิหฏํ วุตฺตลกฺขณํ กปฺปิยเมว โภชนํ เกวลํ วา มิสฺสํ วา กาเยน วา วาจาย วา ปฏิกฺขิปติ ปวาเรตีติ. ‘‘อากิร อากิร, โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา ปูเรหี’’ติ ปน วตฺตุํ วฏฺฏติ.
๗๙-๘๐. อิทานิ เย ปวารณํ น ชเนนฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘ลาชา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ลาชา…เป… ผลาทีนิ ปวารณํ น ชเนนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ลาชาติ สาลิอาทีหิ กตา ลาชา. ตํสตฺตุภตฺตานีติ เตหิ ลาเชหิ กตา สตฺตุ เจว ภตฺตานิ จ. โครโสติ คุนฺนํ รโส ขีราทิ. สุทฺธขชฺชโกติ มจฺฉมํเสหิ อสมฺมิสฺสตาย สุทฺธขชฺชโก. สตฺตุโย ปิณฺเฑตฺวา กโต อปกฺโก สตฺตุคุโฬ ปน สตฺตุโมทกสงฺขาโต ปวาเรติ. ตณฺฑุลาติ สมปากภชฺชิตานํ สาลิอาทีนํ ¶ ตณฺฑุลา, ภชฺชิตตณฺฑุลา เอว วา. ภฏฺปิฏฺนฺติ สุทฺธํ ยํ กิฺจิ ภชฺชิตํ ปิฏฺํ. ปุถุกาติ สาลิอาทีนํ ปุถุกา. ปุถุกา หิ ตนฺติอาคมยุตฺติยา วิสุมฺปิ คยฺหติ, เอกโตปิ, ตสฺมา วุตฺตาวเสสานํ ปุถุกาเวฬุอาทีนํ ภตฺตนฺติ จ สมฺพนฺโธ. เวฬูติ เตสํ ¶ ตณฺฑุลา วุจฺจนฺติ. ปุถุกา จ เวฬุ จ, เต อาทโย เยสนฺติ สมาโส. จ-สทฺโท ปเนตฺถ สพฺพตฺถาปิ โยเชตพฺโพ. อาทิ-สทฺเทน กนฺทมูลผลานิปิ คยฺหนฺติ. วุตฺตาวเสสานนฺติ วุตฺเตหิ สตฺตวิเธหิ ธฺเหิ อวเสสานํ. รสยาคูติ รเสหิ ปกฺกมํสาทีหิ สมฺมิสฺสา ยาคุ. รโสปิ ตาทิโสว. สุทฺธยาคูติ มํสาทีหิ อมิสฺสา สุทฺธยาคุ. ผลาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน กนฺทาทีนมฺปิ คหณํ. อปิ จาติ นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา สมุจฺจเย, โส ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ.
๘๑. อิทานิ ยสฺมา สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ ยํ อติริตฺตํ อกตํ, ตตฺถ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, พฺยติเรกโต อติริตฺตกเต นตฺถิ, ตสฺมา อติริตฺตํ กโรนฺเตน เอวํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปวาริเตนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปวาริเตน วุฏฺาย อติริตฺตํ น กาตพฺพํ, โภชนํ อภุตฺเตน จ อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. โภชนนฺติ ปวารณปฺปโหนกโภชนํ. อภุตฺเตนาติ เอกสิตฺถมตฺตมฺปิ อภุตฺตาวินา. เยน ยํวา ปุเร กตนฺติ เอตฺถ จ เอว-สทฺโท ทีฆํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโ, โส จ อชฺฌาหเฏน ตํ-สทฺเทน สมฺพนฺธียติ, ตสฺมา เยน ภิกฺขุนา ยํ โภชนํ ปุเร ปุพฺเพ อติริตฺตํ กตํ, เตเนว ตเมว อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตสฺมา กปฺปิยํ กาเรตฺวา ภฺุชนฺตสฺส อฺํ อามิสํ อากิรนฺติ, ตํ โส ปุน กาตุํ น ลภติ, ตสฺมึ โภชเน กริยมาเน ปมกเตน สทฺธึ กตํ โหตีติ. อฺสฺมึ ปน เตน วา อฺเน วา กาตุํ วฏฺฏติ.
๘๒. ‘‘กปฺปิย’’นฺติอาทีนิ ‘‘กโรนฺโต’’ติ เอตสฺส กมฺมปทานิ. กปฺปิยฺเจว คหิตฺเจว อุจฺจาริตฺเจว หตฺถปาสคฺเจว ยาวกาลิกํ อติริตฺตํ กโรนฺโต ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ เอวํ ภาสตูติ ¶ โยชนา. ตตฺถยํ ผลํ วา กนฺทมูลาทิ วา ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ กปฺปิยํ กตํ, ยฺจ กปฺปิยมํสํ วา กปฺปิยโภชนํ วา, เอตํ กปฺปิยํ นาม. คหิตนฺติ ภิกฺขุนา ปฏิคฺคหิตํ. อุจฺจาริตนฺติ กปฺปิยํ กาเรตุํ อาคเตน ภิกฺขุนา อีสกมฺปิ อุกฺขิตฺตํ วา อปนามิตํ วา, ตํ ปน อติริตฺตการเกน ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วุตฺเตน กาตพฺพํ. หตฺถปาสคนฺติ กปฺปิยํ กาเรตุํ อาคเตน หตฺถปาสํ คตํ. อติริตฺตํ กโรนฺโตติ อีทิสํ จตุพฺพิธาการสมฺปนฺนํ โภชนํ อติริตฺตํ กโรนฺโต ปวาเรตฺวา อาสนา อวุฏฺิโต วา อปฺปวาเรตฺวาปิ ¶ สพฺพถา ภุตฺโต วาติ เอวํ ทุวิธวินยกมฺมาการสมฺปนฺโน ภิกฺขุ. อลเมตํ สพฺพนฺติ เอวํ ภาสตูติ อลเมตํ สพฺพํ อิติ เอวํ ภาสตุ. เอวํ สตฺตวิธํ วินยกมฺมาการํ สมฺปาเทนฺโต วจีเภทํ กตฺวา สกิมฺปิ เอวํ วเทยฺยาติ อตฺโถ.
๘๓. กปฺปิยํ กโรนฺเตน ปน อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ ิตํ น กาตพฺพํ. เตนาห ‘‘น กเร…เป… หตฺถค’’นฺติ. อุปสมฺปนฺนโต อฺโ อนุปสมฺปนฺโน, ตสฺส หตฺเถ คตํ อนุปสมฺปนฺนหตฺถคํ. เปสยิตฺวาปีติ สเจ ตตฺถ อฺโ พฺยตฺโต ภิกฺขุ นตฺถิ, ยตฺถ อตฺถิ, ตตฺถ เปสยิตฺวาปิ. ตํ อติริตฺตกตํ อการโก อติริตฺตการกโต อฺโ สพฺโพ ปวาริโตปิ อปฺปวาริโตปิ ภฺุชิตุํ ลพฺภเตติ สมฺพนฺธนียํ. ปวาริเตน ปน มุขฺจ หตฺถฺจ โสเธตฺวา ภฺุชิตพฺพํ.
ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. กาลิกนิทฺเทสวณฺณนา
๘๔. กาลิกาติ มชฺฌนฺหิกปจฺฉิมยามสตฺตาหยาวชีวปฺปวตฺติสงฺขาโต กาโล เอเตสมตฺถีติ กาลิกา, สพฺเพปิ ¶ ขชฺชโภชฺชเลยฺยเปยฺยสงฺขาตา อตฺถา. เต ปน คณนปริจฺเฉทโต จตฺตาโร โหนฺติ. กึ เต อปฺปฏิคฺคหิตาปิ สภาเวเนว กาลิกโวหารํ ลภนฺติ, อุทาหุ อฺถาปีติ อาห ‘‘ปฏิคฺคหิตา’’ติ, ปฏิคฺคหิตาเยว เต ยาวกาลิกาทิ กาลิกโวหารลาภิโน, โน อฺถาติ อธิปฺปาโย. อิทานิ เต ทสฺเสติ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทินา. ตตฺถ อรุณุคฺคมนโต ยาว ิตมชฺฌนฺหิโก, ตาว ปริภฺุชิตพฺพตฺตา ยาว มชฺฌนฺหิกสงฺขาโต กาโล อสฺสาติ ยาวกาลิกํ, ปิฏฺขาทนียาทิกํ วตฺถุ, ิตมชฺฌนฺหิกโต ปฏฺาย ตํ ปริภฺุชิตุํ น สกฺกา, กาลปริจฺเฉทชานนตฺถํ กาลตฺถมฺโภ วา โยเชตพฺโพ, กาลนฺตเร วา ภตฺตกิจฺจํ กาตพฺพํ. ยาว รตฺติยา ปจฺฉิมสงฺขาโต ยาโม, ตาว ปริภฺุชิตพฺพโต ยาโม กาโล อสฺสาติ ยามกาลิกํ. ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ นิเธตพฺพโต สตฺตาโห กาโล อสฺสาติ สตฺตาหกาลิกํ. เปตฺวา อุทกํ อวเสสํ สพฺพมฺปิ ปฏิคฺคหิตํ ยาวชีวํ ¶ ปริหริตฺวา สติ ปจฺจเย ปริภฺุชิตพฺพโต ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ ยาวชีวิกํ.
นนุ จ อฺตฺถ วิย ‘‘ยาวชีวิก’’นฺติ เอตฺถ กาลสุติยา อภาเว กถํ ‘‘จตฺตาโร กาลิกา’’ติ ยุชฺชตีติ? ยุชฺชติ, โสคตานํ ขนฺธวินิมุตฺตสฺเสว กาลสฺสาภาวโต ชีวสงฺขาตสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส ขนฺธสงฺคหิตตฺตา โสปิ กาโลเยวาติ. นนุ เจตฺถ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทินา นิทฺทิฏฺาเนว ‘‘กาลิกา’’ติ วุตฺตานิ, ‘‘กาลิกานี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ? เนทเมวํ วิฺเยฺยํ, ‘‘กาลิก’’นฺติอาทีนิ วตฺถุสมฺพนฺเธน วุตฺตานิ, ‘‘กาลิกา’’ติ ปน สามฺนฺตรวเสน อตฺถสทฺทสมฺพนฺเธน วุตฺตนฺติ นตฺถิ วิโรโธติ.
๘๕. อิทานิ เตสุ ‘‘ปิฏฺ’’นฺติอาทินา ยาวกาลิกํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปิฏฺํ มูลํ ผลนฺติ ปิฏฺขาทนียํ มูลขาทนียํ ผลขาทนียฺจ ¶ . ตตฺถ สตฺตนฺนํ ตาว ธฺานํ ธฺานุโลมานํ อปรณฺณานฺจ ปิฏฺํ ปนสลพุชอมฺพาฏกโธตตาลปิฏฺาทิกฺเจติ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน ๐๓ มนุสฺสานํ ขาทนียโภชนียกิจฺจสาธกํ ปิฏฺํ ปิฏฺขาทนียํ. ‘‘อโธตํ ตาลปิฏฺํ ขีรวลฺลิปิฏฺ’’นฺติอาทินา คณิยมานานํ คณนาย อนฺโต นตฺถิ, ขาทนียโภชนียกิจฺจสาธกภาโวเยว ปเนเตสํ ลกฺขณํ, สุพหุํ วตฺวาปิ อิมสฺมึเยว ลกฺขเณ าตพฺพนฺติ น วิตฺถารยาม. เอวํ สพฺพตฺถ. ตมฺพกตณฺฑุเลยฺยาทิมูลํ มูลขาทนียํ. ปนสลพุชนาฬิเกราทิผลํ ผลขาทนียํ. ขชฺชนฺติ สกฺขลิโมทกาทิปุพฺพณฺณาปรณฺณมยํ ขาทนียฺจ. โครโสติ ขีรทธิตกฺกสงฺขาโต คุนฺนํ รโส จ. ธฺโภชนนฺติ สานุโลมานํ ธฺานํ โอทนสตฺตุกุมฺมาสสงฺขาตโภชนฺจ. ฏีกายํ ปน ‘‘สานุโลมานิ สตฺตธฺานิ จ ปฺจวิธโภชนฺจา’’ติ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ, ธฺานํ วิสุํ คหเณ ปโยชนาภาวา, ปโยชนสมฺภเว จ ผลคฺคหเณเนว เตสํ คหณสมฺภวโต.
ยาคุสูปปฺปภุตโยติ ยาคุ จ สูปฺจ, ตํ ปภุติ เยสํ เตติ เอเต ยาวกาลิกา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ปภุติ-สทฺเทน มจฺฉมํสสงฺขาตํ ธฺโภชนโต อวสิฏฺํ โภชนฺจ ปิฏฺมูลผลขาทนียโต อวสิฏฺํ กนฺทขาทนียํ, มุฬาลขาทนียาทิฺจ สงฺคณฺหาติ. เตสุ ทีโฆ จ ภิสกนฺทาทิ วฏฺโฏ จ อุปฺปลกณฺฑาทิ กนฺทขาทนียํ, ปทุมมูลาทิ จ ตํสทิสํ เอรกมูลาทิ จ มุฬาลขาทนียํ, ตาลาทีนํ กฬีรสงฺขาตา มตฺถกา มตฺถกขาทนียํ, อุจฺฉุกฺขนฺธาทโย ¶ นีลุปฺปลาทีนํ ทณฺฑกฺขนฺธกาทิ ขนฺธขาทนียํ, ตมฺพกตณฺฑุเลยฺยาทีนํ ปณฺณํ ปตฺตขาทนียํ, อุจฺฉุตโจว เอโก สรโส ตจขาทนียํ, ตมฺพกสิคฺคุปุปฺผาทิ ปุปฺผขาทนียํ, ลพุชฏฺิปนสฏฺิอาทิกํ อฏฺิขาทนียํ.
๘๖. ‘‘มธู’’ติอาทินา ¶ ยามกาลิกํ ทสฺเสติ. มธุ จ มุทฺทิกา จ สาลูกฺจ โจจฺจ โมจฺจ อมฺพฺจ ชมฺพุ จาติ ทฺวนฺโท. มุทฺทิกา ผเลปิ อิตฺถิยํ, ผเล เสสา นปุํสเก, ‘‘ชมฺพุ’’ อิติ ผลวาจี นปุํสกสทฺทนฺตรํ, ตโต ชาตํ มธุปานาทิ มธุ…เป… ชมฺพุชํ, ตฺจ ผารุสฺจ ปานกนฺติ โยชนา. ตตฺถ มธุชํ ปานํ นาม มุทฺทิกานํ ชาติรสํ อุทกสมฺภินฺนํ กตฺวา กตปานํ. ตํ อตฺตนา กตํ ปุเรภตฺตเมว สามิสํ นิรามิสมฺปิ วฏฺฏติ. อนุปสมฺปนฺเนหิ กตํ ลภิตฺวา ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ ปน นิรามิสเมว วฏฺฏติ. เอส นโย สพฺพปาเนสุ. มุทฺทิกชํ ปานํ นาม มุทฺทิกานํ อุทเก มทฺทิตฺวา กตปานํ. ตถา เสสปานานิ ยถานุรูปํ เวทิตพฺพานิ, สาลูกํ รตฺตุปฺปลาทีนํ สาลูกํ. โจจํ อฏฺิกกทลิผลํ. โมจํ อนฏฺิกํ. อิมานิ อฏฺ ปานานิ สีตานิปิ อาทิจฺจปากานิปิ วฏฺฏนฺติ, อคฺคิปากานิ ปน น วฏฺฏนฺติ. เตนาห ‘‘นาคฺคิสนฺตตฺต’’นฺติ.
๘๗-๘. อวเสสานิ ปน เวตฺตตินฺติณิกมาตุลุงฺคกปิตฺถกรมนฺทาทิขุทฺทกผลปานานิ อฏฺปานคติกาเนว. เตนาห ‘‘สานุโลมานิ ธฺานิ, เปตฺวา ผลโช รโส’’ติ. เอกสฺส ปน วกฺขมานานฺจ ‘‘ปุปฺผรโส’’ติอาทีนํ ‘‘สีโตทมทฺทิตาทิจฺจปาโก วา ยามกาลิโก’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตาลนาฬิเกรปนสลพุชอลาพุกุมฺภณฺฑปุสฺสผลติปุสเอฬาลุกผลานีติ นว มหาผลานิ, สพฺพฺจ อปรณฺณํ สตฺตธฺานิ อนุโลเมนฺตีติ สห อนุโลเมหีติ สานุโลมานิ. สานุโลมธฺานํ ปน รโส ยาวกาลิโก. ‘‘สานุโลมานิ ธฺานี’’ติ ผลานิ วิฺายนฺติ. ผลสุติยา ‘‘เสสผลโช’’ติ วตฺตพฺเพ คมฺยมานตฺตา น วุตฺตํ. มธุกปุปฺผมฺตฺราติ มธุกปุปฺผํ เปตฺวา. ปกฺกฑากชนฺติ ปกฺเกหิ ยาวกาลิเกหิ ฑาเกหิ ชาตํ รสํ. สีตมุทกํ สีโตทํ, ขีโรเท วิย สีโตเท ¶ มทฺทิโตติ ตปฺปุริโส. อาทิจฺจ-สทฺโท อาตเป วตฺตติ อุปจารโตติ อาทิจฺเจ ปาโก ยสฺสาติ สมาโส.
๘๙. สตฺตาหกาลิกํ ทสฺเสติ ‘‘สปฺปี’’ติอาทินา. ตตฺถ สตฺตาหกาลิกาติ ยถาวุตฺตานิ สปฺปิอาทีนิ สตฺตาหกาลิกานิ. อิทานิ สปฺปิอาทีนิ วิภชติ ‘‘สปฺปี’’ติอาทินา. ตตฺถ เยสํ ¶ โคมหึ สาทีนํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ สปฺปิ นามาติ ‘‘สปฺปี’’ติอาทินา สปฺปิลกฺขณมาห. อกปฺปิยมํสสปฺปิโนปิ กปฺปิยสมฺภเว ตตฺถ สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏสฺส วกฺขมานตฺตา นิสฺสคฺคิยวตฺถุเมว เจตฺถ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ มํสมวาริต’’นฺติ วุตฺตํ. ขีราทีสุ หิ เตสมกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. นวนีตสฺส สปฺปิสทิสตาย นวนีตลกฺขณํ วิสุํ น วุตฺตํ. อุปริ สปฺปิปิณฺฑํ เปตฺวา สีตลปายาสํ เทนฺติ, ยํ ปายาเสน อสํสฏฺํ, ตํ สตฺตาหกาลิกํ, มิสฺสิตํ ปน อาทิจฺจปากํ กตฺวา ปริสฺสาวิตํ, ตถา ขีรํ ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกเตลมฺปิ, เตสุ นวนีตํ นาม นวุทฺธฏํ. เตน กตํ ปน สปฺปิ.
๙๐. ติลา จ วสา จ เอรณฺฑานิ จ มธุกานิ จ สาสปา จาติ ทฺวนฺโท. เตหิ สมฺภโว ยสฺสาติ พาหิรตฺโถ, ตํ เตลํ นามาติ อตฺโถ. ขุทฺทา ขุทฺทมธุมกฺขิกา จ ภมรา จ ขุทฺทภมรํ, ขุทฺทชนฺตุกตฺตา นปุํสเกกวจนํ. มธุํ กโรนฺตีติ มธุกริโย, ตา เอว มกฺขิกา มธุกริมกฺขิกา, ขุทฺทภมรเมว มธุกริมกฺขิกาติ กมฺมธารโย. ตาหิ กตํ มธุ มธุ นามาติ อตฺโถ. ฏีกายํ ปน วิสุํ มธุกรี-สทฺทํ วิกปฺเปตฺวา ‘‘ทณฺฑเกสุ มธุกรา มธุกริมกฺขิกา นามา’’ติ วุตฺตํ. มธุปฏลํ วา มธุสิตฺถกํ วา สเจ มธุนา มกฺขิตํ, มธุคติกเมว. ตุมฺพลกานํ จีริกานฺจ นิยฺยาสสทิสํ มธุ ปน ¶ ยาวชีวิกํ. รโส นิกฺกสโฏ อาทิ ยสฺสา สา รสาทิ. อาทิ-สทฺเทน ผาณิตาทีนํ คหณํ, สา อุจฺฉุวิกติ. ปกฺกาติ อวตฺถุกปกฺกา วา, ผาณิตํ ผาณิตํ นามาติ อตฺโถ. สีตูทเกน กตมธุกปุปฺผผาณิตํ ปน ผาณิตคติกเมว. อมฺพผาณิตาทีนิ ยาวกาลิกานิ. เอตานิ ยถาวุตฺตานิ สปฺปิอาทีนิ ปุเรภตฺตํ สามิสปริโภเคนาปิ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย ปน ตานิ จ ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตานิ จ สตฺตาหํ นิทหิตฺวา นิรามิสปริโภเคน ปริภฺุชิตพฺพานิ.
๙๑. อิทานิ โอทิสฺส อนฺุาตวสาย ปากโต วิภาคํ ทสฺเสตฺวา ตโต สปฺปิอาทีนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวตฺถู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปุเรภตฺตํ สามํ วา อตฺตนา เอว. วา-สทฺเทน ปเรหิ วา. อมานุสา มนุสฺสวสารหิตา. วสา อจฺฉาทีนํ อกปฺปิยานํ, สูกราทีนํ กปฺปิยานฺจ สตฺตานํ วสา. สวตฺถุปกฺกา สตฺตาหกาลิกา โหตีติ เสโส. สวตฺถุปกฺกาติ สวตฺถุกํ กตฺวา ปกฺกา. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – สเจ ปน วสํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตฺวา เตลํ ปริสฺสาวิตํ สตฺตาหานิ นิรามิสปริโภเคน ปริภฺุชิตพฺพํ. อถ ปเรหิ กตํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ, ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ ¶ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย นิรามิสเมว, โน เจ, ทุกฺกฏํ โหตีติ. การิเย การโณปจาเรน ปเนตฺถ ‘‘วสา’’ติ เตลเมว วุตฺตํ, วสา ปน ยาวกาลิกาว.
ฏีกายํ ปน วสาย ‘‘สตฺตาหกาลิเก อาคตฏฺานํ นตฺถีติ วทนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตํ อุปปริกฺขิตพฺพ’’นฺติ วสาย สตฺตาหกาลิกตฺตมาสํกิยํ วุตฺตํ. กิเมตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพํ? เภสชฺชํ อนุชานตา ภควตา ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ – สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ, ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภฺุชิตพฺพานี’’ติ (ปารา. ๖๒๒) สปฺปิอาทีนเมว สตฺตาหกาลิกตฺตํ วุตฺตํ. เภสชฺชกฺขนฺธเกปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตานิ ปฺจ เภสชฺชานิ ปฏิคฺคเหตฺวา กาเลปิ วิกาเลปิ ปริภฺุชิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๖๐) ตานิ ปฺเจว ‘‘เภสชฺชานี’’ติ วตฺวา เตลํ นิยมโต ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวสํ กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺํ เตลปริโภเคน ปริภฺุชิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตํ. เภสชฺชสิกฺขาปทฏฺกถายฺจ (กงฺขา. อฏฺ. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘เปตฺวา มนุสฺสวสํ อฺํ ยํ กิฺจิ วส’’นฺติอาทินา วสาเตลสฺส วิธานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อฺเสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ วตฺถุํ ปจิตุํ น วฏฺฏติเยวา’’ติ วทตา อฏฺกถาจริเยน ยาวกาลิเกสุ วสํ เปตฺวา อฺเสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ วตฺถุํ ปจิตุํ น วฏฺฏตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทีปิโตติ วสา ‘‘ยาวกาลิกาเยวา’’ติ วิฺายตีติ โก เอตฺถ สุขุโม นโยติ.
อฺเสํ วสาเตลโต ปเรสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ เยสํ เตสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ สปฺปิอาทีนํ วตฺถุํ ยาวกาลิกสงฺขาตํ ขีราทิกํ น ปเจติ สมฺพนฺโธ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา สตฺตาหปริโภคตฺถาย วสํ กาเล ปฏิคฺคเหตฺวา กาเล ปจิตุํ วฏฺฏติ, น เอวํ สปฺปิอาทีนํ วตฺถุภูตํ ขีราทิยาวกาลิกํ, ตํ ปน สตฺตาหปริโภคตฺถาย กาเลปิ น วฏฺฏติ. ตานิ หิ ยทิ ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา สยํ กตานิ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย น วฏฺฏนฺติ สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหิตตฺตา, สามิสํ น วฏฺฏนฺติ สามํปกฺกตฺตา, ปุเรภตฺตมฺปิ น วฏฺฏนฺติ ยาวกาลิกวตฺถุโต วิเวจิตตฺตา. ปเรหิ กตานิ ปน ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ ¶ วฏฺฏนฺติ อตฺตนา อปกฺกตฺตา. ยาวชีวิกานิ ตุ สาสปมธุกเอรณฺฑอฏฺีนิ เตลกรณตฺถํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตทเหว กตํ เตลํ สตฺตาหกาลิกํ, ทุติยทิวเส กตํ ฉาหํ วฏฺฏติ, เอวํ ยาว สตฺตมทิวเส กตํ ตทเหว วฏฺฏติ, อุคฺคเต อรุเณ นิสฺสคฺคิยํ ¶ , อฏฺเม ทิวเส อนชฺโฌหรณียํ, อุคฺคหิเตน เยน เกนจิ วตฺถุนา กตสทิสํ โหติ. เตลตฺถาย ปฏิคฺคหิตสาสปาทีนํ สตฺตาหาติกฺกเมน ทุกฺกฏํ. นิพฺพตฺติตํ สปฺปิ วา นวนีตํ วา กาเลปิ วิกาเลปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตุํ วฏฺฏติ. ตํ ปน ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ น วฏฺฏติ, สํสคฺคโต ยาวกาลิกมฺปิ สามํปกฺกํ สิยาติ นิรามิสํ ปน สตฺตาหมฺปิ วฏฺฏติ.
๙๒. อิทานิ ‘‘หลิทฺทิ’’นฺติอาทินา ยาวชีวิกํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ‘‘หลิทฺทิ นาม นิสา’’ติอาทินา วุจฺจมาเนปิ ปริยายวจเน สมฺโมโห สิยาติ น ตํวจเนน ภุสํ สมฺโมหยิสฺสาม, ตสฺมา ตานิ อุปเทสโตว เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ ‘‘หลิทฺทิ’’นฺติ พินฺทุอาคเมน วุตฺตํ. อุปจาเรน ตุ มูลาทีนิ หลิทฺทาทิสทฺเทน วุตฺตานิ. ตา หลิทฺทาทโย เกจิ อิตฺถิลิงฺคาเยว. มูลผเล วจตฺตฺจ…เป… ภทฺทมุตฺตฺจ อติวิสาติ ปทจฺเฉโท. ปฺจมูล-สทฺเทน จูฬปฺจมูลมหาปฺจมูลานิ คหิตานิ. อาทิ-สทฺเทน วชกลิมูเล ชรฏฺนฺติ เอวมาทีนํ สงฺคโห.
๙๓-๕. โคฏฺผลนฺติ มทนผลนฺติ วทนฺตีติ. ตีณิ ผลานิ ยสฺสํ สงฺคหิตํ สา ติผลา. เอรณฺฑกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ชาติรุกฺขาทีนํ คหณํ. สุลสาทีนํ ปณฺณนฺติ สมฺพนฺโธ. อาทิ-สทฺเทน อโสกาทีนํ คหณํ. สูเปยฺยปณฺณนฺติ ตมฺพกตณฺฑุเลยฺยาทิสูปโยคฺคปณฺณํ. อุจฺฉุนิยฺยาสํ เปตฺวา สพฺโพ ¶ นิยฺยาโส จ สรสํ อุจฺฉุชํ ตจฺจ เปตฺวา สพฺโพ ตโจ จาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ หิงฺคุกณิการนิยฺยาสาทิ สพฺโพ นิยฺยาโส นาม. นิรสอุจฺฉุตจาทิ สพฺโพ ตโจ นาม. โลณํ สามุทฺทาทิ. โลหํ อยตมฺพาทิ. สิลา กาฬสิลาทิ.
๙๖. สุทฺธสิตฺถนฺติ มธุนา อมกฺขิตํ. มธุมกฺขิตํ ปน สตฺตาหกาลิกํ. ยฺจ กิฺจิ สุฌาปิตนฺติ ทุชฺฌาปิตํ อกตฺวา สุชฺฌาปิตํ ยํ กิฺจิ จ. วิกฏาทิปฺปเภทนฺติ วิกฏํ คูถมตฺติกามุตฺตฉาริกาสงฺขาตํ อาทิ ยสฺส, โส ปเภโท ยสฺสาติ พาหิรตฺโถ, ตํ. ยํ กิฺจิ จาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปน อาทิ-สทฺเทน กนฺทขาทนีเย ขีรกาโกลาทโย, มุฬาลขาทนีเย หลิทฺทิสิงฺคิเวรมูลาทโย, มตฺถกขาทนีเย หลิทฺทิสิงฺคิเวรกฬีราทโย, ขนฺธขาทนีเย อุปฺปลปณฺณทณฺฑาทโย, ปุปฺผขาทนีเย จมฺปกปุปฺผาทโย, อฏฺิขาทนีเย มธุกฏฺิเอรณฺฑสาสปาทโย, ปิฏฺขาทนีเย อโธตตาลปิฏฺาทโย จ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา.
๙๗. อิทานิ ¶ สพฺพโส ยาวชีวิกํ ทสฺเสตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตานิ จ อวุตฺตานิ จ เอกโต สมฺปิณฺเฑตฺวา ตตฺถ ลกฺขณํ เปนฺโต ‘‘มูล’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘สาโร’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สาร’’นฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสนาห. ‘‘สาโร พเล ถิรํเส จา’’ติ หิ นิฆณฺฑุ. อาหารฏฺนฺติ อาหาเรน ชาโต อตฺโถ ปโยชนํ อาหารตฺโถ, โสว อาหารฏฺโ, ตํ อาหารกิจฺจนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๙๘. อิทานิ จตูสุ กปฺปิยากปฺปิยาทิวิภาคํ ทสฺเสติ ‘‘สพฺพา’’ติอาทินา. ตตฺถ สพฺเพ กาลิกา, เตสํ สมฺโภโค อนุภโวติ สมาโส. กาเลติ ปุพฺพณฺหกาเล. สพฺพสฺสาติ คิลานาคิลานสฺส. สติ ปจฺจเยติ ตีสุ ¶ ยามกาลิกํ ปิปาสาทิการเณ สติ, สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกฺจ เคลฺการเณ สตีติ อตฺโถ, กาลโต วิคโต วิกาโล, ตสฺมึ, ยามกาลิกํ วิกาเล อาหารตฺถาย อชฺโฌหรเณ, สตฺตาหกาลิกํ ปน ยาวชีวิกฺจ ตทตฺถาย ปฏิคฺคหณมตฺเตปิ ทุกฺกฏํ.
๙๙. อุโภติ ยาวกาลิกํ ยามกาลิกฺจ. ตตฺถ ยาวกาลิกํ อตฺตโน กาลาติกฺกนฺตํ วิกาลโภชนภิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ ชนยติ, ยามกาลิกํ ยามาติกฺกนฺตํ สนฺนิธิสิกฺขาปเทน. เอเต อุโภปิ อนฺโตวุตฺถฺจ สนฺนิธิฺจ ชนยนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนฺโตวุตฺถํ สนฺนิธิ’’นฺติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, อนฺโตวุตฺถตฺตํ สนฺนิธิตฺตฺจาติ อตฺโถ.
๑๐๐. อตินามิเตติ อติกฺกามิเต. ปาจิตฺตีติ สตฺตาหาติกฺกนฺตํ เภสชฺชสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยาปตฺติ จ โหตีติ อตฺโถ. สเจ ทฺวินฺนํ สนฺตกํ เอเกน ปฏิคฺคหิตํ อวิภตฺตํ โหติ, สตฺตาหาติกฺกเม ทฺวินฺนมฺปิ อนาปตฺติ, ปริภฺุชิตุํ ปน น วฏฺฏติ. ปาฬินารุฬฺเหติ ปาฬิยํ อนารุฬฺเห สปฺปิอาทิมฺหิ สตฺต อหานิ อตินามิเตติ สมฺพนฺโธ. สปฺปีติ มนุสฺสาทีนํ สปฺปิ. อาทิ-สทฺเทน เตสํเยว นวนีตํ, นาฬิเกราทิเตลํ, สีโตทเกน กตํ มธุกปุปฺผผาณิตฺจ สงฺคหิตํ.
๑๐๑. นิสฺสฏฺลทฺธนฺติ นิสฺสฏฺํ วินยกมฺมวเสน นิสฺสชฺชิตฺจ ตํ ลทฺธฺจ ปุน ตเถวาติ นิสฺสฏฺลทฺธํ. ตํ คเหตฺวาติ เสโส. นิสฺสชฺชนวิธานํ ปน วกฺขมานนเยน เวทิตพฺพํ. ‘‘นงฺค’’นฺติอาทิ อุปลกฺขณมตฺตํ. เตน มกฺขิตานิ กาสาวาทีนิ จ ปน อปริโภคานิเยว ¶ . อฺสฺส ปน กายิกปริโภโค วฏฺฏติ. วิกปฺเปนฺตสฺส สตฺตาเห สามเณรสฺสาติ เอตฺถ ¶ ฏีกายํ ‘‘อิทํ สปฺปึ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติอาทินา เตสํ เตสํ นามํ คเหตฺวา สมฺมุขาปรมฺมุขาวิกปฺปนวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตํ สาธยนฺเตหิ อวิกปฺปิเต วิกปฺปิตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ อาปตฺติวาเร ปาฬิ อาหฏา. ‘‘สเจ อุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺเปติ, อตฺตโน เอว สนฺตกํ โหติ, ปฏิคฺคหณมฺปิ น วิชหตี’’ติ โทสํ วตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺปเน อตฺตสนฺตกตฺตาภาโว, ปฏิคฺคหณวิชหนฺจ ปโยชนํ วุตฺตํ. ตตฺถ วทาม – อาปตฺติวาเร ‘‘อวิกปฺปิเต’’ติอาทิปาฬิเยว นตฺถิ, ‘‘อนธิฏฺิเต อธิฏฺิตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, อวิสฺสชฺชิเต วิสฺสชฺชิตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทินา (ปารา. ๖๒๔) ปาฬิยา อาคตตฺตา ตทนุรูปเมว อนาปตฺติวาเร ‘‘อธิฏฺเติ, วิสฺสชฺเชตี’’ติอาทินาว ปาฬิ อาคตา. ยทิ ภเวยฺย, วณฺณนียฏฺานตาย อฏฺกถาย ภวิตพฺพํ, น เจตฺถ อฏฺกถายํ วิชฺชติ. อนุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺปเน จ กถํ ปฏิคฺคหณํ วิชหติ สิกฺขาปจฺจกฺขานาทีสุ ฉสุ ปฏิคฺคหณวิชหนการเณสุ วิกปฺปนสฺส อนนฺโตคธตฺตา, ตสฺมา นายเมตฺถ อตฺโถติ.
มยเมตฺถ เอวมตฺถํ ภณาม – วิกปฺเปนฺตสฺสาติ เอตฺถ วิกปฺปนํ สํวิทหนํ ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ วิย, อุภยตฺถ ปน อุปสคฺเคหิ นานตฺตมตฺตํ, ตสฺมา อนฺโตสตฺตาเห สามเณรสฺส ยสฺส กสฺสจิ วิกปฺเปนฺตสฺส สํวิทหนฺตสฺส ปริจฺจาคสฺํ ปริจฺจาคเจตนํ ปริจฺจาคาธิปฺปายํ อุปฺปาเทนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ. อิทฺจ มหาสุมตฺเถรวาทโมลุพฺภ วุตฺตํ. วุตฺตฺหิ ‘‘เตน จิตฺเตนา’’ติอาทีสุ ปาฬิวจเนสุ อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺเตน, ‘‘อิทํ กสฺมา วุตฺตํ. เอวฺหิ อนฺโตสตฺตาเห ทตฺวา ปจฺฉา ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติทสฺสนตฺถ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๕). มหาปทุมตฺเถโร ปนาห ‘‘สตฺตาหาติกฺกนฺตสฺส ปน ¶ ปริโภเค อนาปตฺติทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺต’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๕). อยเมว วาโท เตสุ สุนฺทรตโร. สตฺตาเห มกฺขนาทึ อธิฏฺโต จ อฺสฺส ททโตปิ จ อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. อาทิ-สทฺเทน อพฺภฺชนาทึ สงฺคณฺหาติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – สปฺปิอาทึ อพฺภฺชนาทึ มธุํ อรุมกฺขนํ, ผาณิตํ ฆรธูปนํ อธิฏฺโต อนาปตฺตีติ. อฺสฺสาติ อุปสมฺปนฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส วา.
๑๐๒. ยาวกาลิกอาทีนิ อตฺตนา สห สํสฏฺานิ สพฺภาวํ คาหาปยนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สพฺภาวนฺติ สสฺส อตฺตโน ภาโว ทฺวิตฺเต สพฺภาโว, ตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ, ตสฺมา. เอวมุทีริตนฺติ ¶ เอวํ ‘‘วิกปฺเปนฺตสฺส สตฺตาเห’’ติอาทินา วุตฺตํ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา อตฺตนา สํสฏฺานิ อตฺตโน ภาวํ คาหาปยนฺติ ยาวกาลิกาทีนิ, ตสฺมา สตฺตาหาติกฺกามิตานิ สตฺตาหกาลิกานิ ปาจิตฺติยชนกานิ สํสฏฺานิ อตฺตสํสฏฺานิปิ ปาจิตฺติยชนกานิ กโรนฺตีติ อวิกปฺปนาทิมฺหิ สติ พฺยติเรกโต ปาจิตฺติยาปตฺติปริทีปกํ ‘‘วิกปฺเปนฺตสฺสา’’ติอาทิกํ วากฺยตฺตยํ วุตฺตนฺติ. ฏีกายํ ปน ‘‘อิทานิ วกฺขมานํ สนฺธาย เอวนฺติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ วกฺขมานสฺส อตีตอุทีริตตฺตาโยคโต กถํ ยุชฺชตีติ. เอวมุทีริตนฺติ วา ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ เอวเมว วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เอว-สทฺโท อวธารเณ.
๑๐๓-๕. อิทานิ อตฺตสํสฏฺานํ ยาวกาลิกาทีนํ สพฺภาวคาหาปนํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปุเร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สตฺตาหนฺติ สตฺต อหานิ ยสฺส ตํ สตฺตาหํ, สตฺตาหกาลิกํ. จ-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, โส สตฺตาหฺจ ยาวชีวิกฺจาติ โยเชตพฺโพ. เสสกาลิกสมฺมิสฺสนฺติ เสเสหิ ตทหุ ปฏิคฺคหิเตหิ กาลิเกหิ ยาวกาลิกยามกาลิกสงฺขาเตหิ สมฺมิสฺสํ. ปาจิตฺตีติ ¶ สนฺนิธิสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติ. ตทหุ ปฏิคฺคหิตนฺติ ตสฺมึเยว ทิเน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ. ตทเหวาติ ตสฺมึเยว ทิเน ปุเรภตฺตเมว. เสสนฺติ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกฺจ. เอวนฺติ ยาเม เอว ปริภฺุชเยติ วิชานียนฺติ สมฺพนฺโธ. อิตรนฺติ สตฺตาหกาลิกโต อฺํ ยาวชีวิกํ.
กาลิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปฏิคฺคาหนิทฺเทสวณฺณนา
๑๐๖. ทาตุํ กาเมตีติ ทาตุกาโม, ตสฺส อภิหาโร อีสกมฺปิ โอณมนาทินาภิหรณนฺติ ตปฺปุริโส, หตฺถสฺส ปาโส หตฺถปาโส. รุฬฺหีวเสน ตุ อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ หตฺถปาโส นาม. โส จ สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อาสนสฺส ปจฺฉิมนฺตโต ปฏฺาย, สเจ ิโต, ปณฺหิอนฺตโต ปฏฺาย, สเจ นิปนฺโน, เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺาย ทายกสฺส นิสินฺนสฺส ิตสฺส วา เปตฺวา ปสาริตหตฺถํ ยํ อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส โอริมนฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา เวทิตพฺโพ. เอรณกฺขมนฺติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน เอรณสฺส อุกฺขิปนสฺส ¶ ขมํ โยคฺคํ. วตฺถุสทฺทาเปกฺขํ นปุํสกตฺตํ. ติธา เทนฺเตติ กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ วเสน ตีหิ ปกาเรหิ ทายเก ททมาเน. ตตฺถ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อนฺตมโส ปาทงฺคุลิยาปิ ทียมานํ กาเยน ทินฺนํ นาม โหติ, กฏจฺฉุอาทีสุ เยน เกนจิ ทียมานํ กายปฺปฏิพทฺเธน, กายโต ปน กายปฺปฏิพทฺธโต วา โมเจตฺวา หตฺถปาเส ิตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปาติยมานํ นิสฺสคฺคิเยน ปโยเคน ทินฺนํ นาม. ทฺวิธา คาโหติ กายกายปฺปฏิพทฺธานํ วเสน ทฺวีหิ ปกาเรหิ เยหิ เกหิจิ ¶ ทียมานสฺส คหณํ. เอวํ ปฏิคฺคโห ปฺจงฺโคติ โยชนา. ปฺจงฺโคติ ปฺจ องฺคานิ ยสฺสาติ พหุพฺพีหิ.
๑๐๗. อิทานิ อเนรณกฺขเม จ กิสฺมิฺจิ กายปฺปฏิพทฺเธ จ ปฏิคฺคหณาโรหนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสํหาริเย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อสํหาริเยติ อาเนตุมสกฺกุเณยฺเย ผลกปาสาณาทิมฺหิ. ตตฺถชาเตติ เตสุเยว รุกฺขาทีสุ ชาเต กึสุกปทุมินิปณฺณาทิเก. จิฺจอาทีนํ สุขุเม ปณฺเณติ สมฺพนฺโธ. ตานิ หิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ. เตสํ ปน สาขาสุ วฏฺฏติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘องฺค’’นฺติอาทิกํ สงฺคณฺหาติ. วา-สทฺโท สมุจฺจเย. อสยฺหภาเรติ ถามมชฺฌิมปุริเสน สหิตุํ สนฺธาเรตุํ อสกฺกุเณยฺเย ภาเร. สพฺเพสํ ปฏิคฺคโห ‘‘น รูหตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ.
๑๐๘. อิทานิ ปฏิคฺคหณวิชหนํ ทสฺเสติ ‘‘สิกฺขา’’ติอาทินา. ตตฺถ สิกฺขามรณลิงฺเคหีติ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน จ มรเณน จ ลิงฺคปริวตฺตเนน จ. อนเปกฺขวิสคฺคโตติ นตฺถิ อเปกฺโข เอตสฺสาติ อนเปกฺโข, โสว วิสคฺโค, ตโต จ. อจฺเฉทาติ โจราทีหิ อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน. อนุปสมฺปนฺนทานาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทาเนน. จ-สทฺโท สพฺพตฺถ อาเนตพฺโพ. คาโหติ ปฏิคฺคหณํ. อุปสมฺมตีติ วิชหติ.
๑๐๙-๑๐. อิทานิ อปฺปฏิคฺคหิตํ ปริโภเค โทสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปฏิคฺคหิต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพนฺติ จตุกาลิกปริยาปนฺนํ สกลมฺปิ. อิทานิ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺธ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สุทฺธํ นาติพหลํ อุทกฺจ ตถา องฺคลคฺคํ อวิจฺฉินฺนํ ทนฺต…เป… คูถกฺจ โลณ…เป… กรีสกฺจ กปฺปเตติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ สุทฺธนฺติ รชเรณูหิ อฺรเสน ¶ จ อสมฺมิสฺสตาย ปริสุทฺธํ. นาติพหลนฺติ ยํ กสิตฏฺาเน พหลมุทกํ วิย มุเข วา หตฺเถ วา น ลคฺคํ, ตํ. อวิจฺฉินฺนนฺติ องฺคโต วิจฺฉินฺทิตฺวา ¶ น คตํ. ทนฺตานิ จ อกฺขีนิ จ กณฺณฺจ ทนฺตกฺขิกณฺณํ ปาณฺยงฺคตฺตา, ตสฺส คูถกนฺติ ตปฺปุริโส. โลณํ สรีรุฏฺิตํ. สิงฺฆาณีติ สิงฺฆาณิกา. วิจฺฉินฺนํ น ปฏิคฺคเหตพฺพํ.
๑๑๑. อิทานิ ‘‘คูถา’’ติอาทินา กาโลทิสฺสํ ทสฺเสติ. ตถาวิเธติ สปฺปทฏฺกฺขณาทิเก ตถาวิเธ กาเล. ตถา ตาทิโส วิโธ กาโล เอตสฺสาติ พหุพฺพีหิ. เสเวยฺยาติ เสวนํ กเรยฺย, ปริภฺุเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. อสนฺเต กปฺปการเกติ เอตฺถ ทุพฺพโจปิ อสมตฺโถปิ กปฺปิยการโก อสนฺตปกฺเขเยว ติฏฺตีติ เวทิตพฺโพ. กาโลทิสฺสตฺตา ปน ฉาริกาย อสติ อลฺลทารุํ รุกฺขโต ฉินฺทิตฺวา กาตุํ, มตฺติกาย อสติ ภูมึ ขณิตฺวาปิ มตฺติกํ คเหตุํ วฏฺฏติ.
๑๑๒. ทุรูปจิณฺเณติ ทุฏฺุํ อุปจิณฺณํ อามฏฺํ ทุรูปจิณฺณํ. สเจ ภิกฺขุ อปฺปฏิคฺคหิตํ สามิสํ ภาชนํ ิตฏฺานโต อปเนตฺวา อามสติ, ปิธานํ อามสติ, อุปริ ิตกจวราทึ ฉฑฺเฑติ, ตตฺถชาตกผลินิยา สาขาย วา วลฺลิยา วา คเหตฺวา วา จาเลติ, ทุรูปจิณฺณํ นาม โหติ. ตสฺมึ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ผลรุกฺขํ ปน อปสฺสยิตุํ วา ตตฺถ กณฺฏกํ วา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ. อรฺเ ปติตอมฺพผลาทึ ‘‘สามเณรสฺส ทสฺสามี’’ติ อาหริตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ. รโชกิณฺเณติ รชสา โอกิณฺเณ, ตสฺมึ ปตฺตาทิเก ยํ กิฺจิ ปฏิคฺคณฺหโต วินยทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. สเจ ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส ปตฺเต รชํ ปตติ, ปฏิคฺคเหตฺวา ภิกฺขา คณฺหิตพฺพา ¶ . ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา เทถา’’ติ วุตฺเตปิ อากิรนฺติ, หตฺถโต อโมเจนฺเตเนว ปฏิคฺคาหาปกสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพํ. สเจ มหาวาโต ตโต ตโต รชํ ปาเตติ, น สกฺกา โหติ ภิกฺขํ คเหตุํ, ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทสฺสามี’’ติ สุทฺธจิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. ตํ ปน เตน ทินฺนํ วา วิสฺสาเสน วา ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
อถาติ วกฺขมานารมฺเภ. อุคฺคหปฺปฏิคฺคเหติ อุคฺคหิตฺถาติ อุคฺคโห, อุคฺคหิตํ, ตสฺส ปฏิคฺคโห, ตสฺมึ. อปฺปฏิคฺคหิตภาวํ ชานโต อตฺตนา เอว อุคฺคเหตฺวา คหเณติ อธิปฺปาโย. มาตาปิตูนํ อตฺถาย ปน อปฺปฏิคฺคเหตฺวา เตลาทีนิ, ฉายตฺถาย สาขาทีนิ วา คเหตฺวา ปจฺฉโต ภฺุชิตุกามตาย ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อุจฺฉุอาทีสุ ผาลิเตสุ มลํ น ปฺายติ, มูลเภสชฺชาทีนิ ปิสนฺตานํ วา โกฏฺเฏนฺตานํ วา นิสทนิสทโปตกอุทุกฺขลมุสลานิ ขียนฺติ, ทนฺตนฺตเร ลคฺคํ สุขุมอามิสํ โหติ, รโส น ปฺายติ, อพฺโพหาริกํ. อนฺโตวุตฺเถติ ¶ อกปฺปิยกุฏิยา ฉทนพฺภนฺตเร วุตฺเถติ อตฺโถ. สยํปกฺเกติ อตฺตนา ยตฺถ กตฺถจิ ปกฺเก. สเจ วาสิอาทึ ตาเปตฺวา ตกฺกาทีสุ ปกฺขิปติ, เอตฺตาวตาปิ สามปากโต น มุจฺจติ. ปุริมกาลิกทฺวเย ปุนปากฺหิ เปตฺวา ยํ กิฺจิ อามิสํ ภิกฺขุโน ปจิตุํ น วฏฺฏติ. สเจปิสฺส อุณฺหยาคุยา สุลสิปณฺณาทีนิ วา สิงฺคิเวรํ วา ปกฺขิปนฺติ, จาเลตุํ น วฏฺฏติ. อุตฺตณฺฑุลํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ปิทหิตุํ น วฏฺฏติ. อนฺโตปกฺเกติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโต ปกฺเก. สพฺพตฺถ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ.
ปฏิคฺคาหนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อกปฺปิยมํสนิทฺเทสวณฺณนา
๑๑๓-๔. มนุสฺสหตฺถิอสฺสานฺจ ¶ …เป… อุรคสฺส จ ยํ มํสฺจ, ยํ อุทฺทิสฺสกตมํสฺจ, อปฺปฏิเวกฺขิตํ ยฺจ มํสํ, เตสุ มํเสสูติ เอวํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สีสคีวาตรงฺเคน จรนฺตา อจฺฉวิเสสาว ตรจฺฉา. อุรคสฺสาติ อิมินา สพฺพาปิ ทีฆชาติ สงฺคหิตา. อุทฺทิสฺสกตมํสนฺติ ภิกฺขุํ อุทฺทิสิตฺวา กตํ อุทฺทิสฺสกตํ, ตฺจ ตํ มํสฺจ. เอตฺถ จ มํส-คฺคหเณน มจฺฉานมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํ อุปลกฺขณวเสน, จ-สทฺเทน วา. ปฺจสุปิ สหธมฺมิเกสุ ยํ กิฺจิ อุทฺทิสฺสกตํ สพฺเพสมฺปิ น กปฺปติ, ตมฺปิ อทิฏฺอสุตอปริสงฺกิตตาย ติโกฏิปริสุทฺธํ วฏฺฏติ. อปฺปฏิเวกฺขิตนฺติ อนุปปริกฺขิตํ, อนาปุจฺฉิตนฺติ อตฺโถ. อาปตฺติภีรุเกน หิ รูปํ สลฺลกฺเขนฺเตนาปิ ปุจฺฉิตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพํ ปริภฺุชิตพฺพฺจ. มนุสฺสานํ มํเสสุ ถุลฺลจฺจยนฺติ โยชนา. ถูโล อจฺจโย เอตฺถาติ รสฺเส, ทฺวิตฺเต จ ถุลฺลจฺจยํ. ปาราชิกสงฺฆาทิเสเสหิ เปตฺวา อิโต อธิกํ วชฺชํ นตฺถิ. เสเสสูติ อวเสเสสุ เอกาทสสุ.
๑๑๕. อิทานิ มนุสฺสาทีนํ อฏฺิอาทีนิปิ อกปฺปิยานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺิปี’’ติอาทิมาห. ปิ-สทฺโท ‘‘โลหิต’’นฺติอาทีสุปิ อนุวตฺเตตพฺโพ. เอสนฺติ มนุสฺสาทีนํ ทสนฺนํ. วสาสุ ปน เอกา มนุสฺสวสา น วฏฺฏติ. ขีราทีสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. อุทฺทิสฺสกตํเยว ¶ สจิตฺตกนฺติ โยชนา. สจิตฺตกนฺติ อุทฺทิสฺสกตภาวชานนจิตฺเตน สห วตฺตตีติ สจิตฺตกํ. วตฺถุวีติกฺกมวิชานนจิตฺเตน หิ สจิตฺตกตฺตํ. เอตฺถ จ สจิตฺตกตฺตํ อาปตฺติยา เอว, น จ มํสสฺส, ตถาปิ มํสสีเสน อาปตฺติ เอว วุตฺตาติ วิฺาตพฺพนฺติ.
อกปฺปิยมํสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. นิสฺสคฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๑๖-๗. รูปิเยน ¶ อรูปิยํ รูปิยฺจ อิตเรน รูปิยฺจ ปริวตฺเตยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ รูปิเยนาติ รูปิยสงฺขาเตน นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา. อรูปิยนฺติ อรูปิยสงฺขาตํ ทุกฺกฏวตฺถุํ กปฺปิยวตฺถฺุจ. อิตเรนาติ อรูปิเยน. นิสฺสคฺคีติ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพสฺส วินยกมฺมสฺเสตํ นามํ. นิสฺสคฺโค อสฺส อตฺถีติ นิสฺสคฺคิ, กึ ตํ? ปาจิตฺติยํ. รูปิยสฺส มูลคฺคหเณ ปน รูปิยปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อิทานิ รูปิยาทึ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กหา…เป… มาสกํ อิธ รูปิยนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กหาปโณ นาม สุวณฺณมโย วา รชตมโย วา เอตรหิ ปกติกหาปโณ วา. สชฺฌูติ รชตํ. สิงฺคีติ สุวณฺณเภโท, ตถาปิ เจตฺถ สามฺเน สุวณฺณมธิปฺเปตํ. โวหารูปคมาสกนฺติ โวหารํ กยวิกฺกยํ อุปคจฺฉตีติ โวหารูปคํ, ตฺจ ตํ มาสกฺจ. ตํ ปน สมุฏฺาปิตรูปฺจ อสมุฏฺาปิตรูปฺจ โลหทารุอาทิมยํ วุจฺจติ. อิธ รูปิยนฺติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท รูปิยํ นามาติ อตฺโถ. วตฺถมุตฺตาทิ กปฺปํ ทุกฺกฏวตฺถฺุจ อิตรนฺติ โยชนา. ตตฺถ วตฺถฺจ มุตฺตา จ อาทิ ยสฺสาติ สมาโส. อาทิ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘วตฺถาทิ มุตฺตาที’’ติ. ตตฺถ ปเมน อาทิ-สทฺเทน กปฺปาสสุตฺตาปรณฺณาทิกํ ยํ กิฺจิ กปฺปิยวตฺถุํ, ทุติเยน มณิ สงฺโข สิลา ปวาฬํ โลหิตงฺโก มสารคลฺลํ สตฺตธฺานิ ทาสิทาสเขตฺตวตฺถุปุปฺผารามผลารามาทโยติ อิทํ ทุกฺกฏวตฺถุํ สงฺคณฺหาติ. วตฺถาทิกปฺปิยวตฺถุํ, มุตฺตาทิทุกฺกฏวตฺถฺุจ อิตรํ อฺํ อรูปิยํ นามาติ อตฺโถ.
๑๑๘. เอตฺตาวตา ¶ รูปิยสํโวหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กปฺปิยภณฺเฑ กยวิกฺกยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ¶ ‘‘อิมํ คเหตฺวา อิมํ เทหิ, อิมํ กร, อิมํ อานยา’’ติ วา ‘‘อิมํ ภุตฺวา อิมํ เทหิ, อิมํ กร, อิมํ อานยา’’ติ วา ‘‘อิมํ เทมิ, อิมํ เทหิ, อิมํ กร, อิมํ อานยา’’ติ วา กยวิกฺกเย สมาปนฺเน นิสฺสคฺคีติ โยชนา. ตตฺถ อิมนฺติ ตณฺฑุลาทึ. ภุตฺวาติ โอทนาทึ ภฺุชิตฺวา. อิมํ เทหีติ เอตํ วตฺถาทิกํ เทหิ. อิมํ กราติ เอตํ รชนปจนาทึ กโรหิ. อิมํ อานยาติ เอตํ รชนกฏฺาทึ อาเนหิ. อิมํ เทมีติ เอตํ วตฺถาทิกํ ตว เทมิ. สมาปนฺเนติ กเต. ตสฺมา กปฺปิยํ ภณฺฑํ ปริวตฺเตนฺเตน อฺาตเกหิ สทฺธึ ‘‘อิมํ เทหี’’ติ วทโต วิฺตฺติ, ‘‘อิมํ คณฺหาหี’’ติ วทโต สทฺธาเทยฺยวินิปาตนํ, ‘‘อิมินา อิมํ เทหี’’ติ วทโต กยวิกฺกยนฺติ วุตฺตา ติสฺโส อาปตฺติโย. มาตาปิตูหิ ปน สทฺธึ กยวิกฺกยมตฺตํ โมเจนฺเตน ปริวตฺเตตพฺพํ. อยฺหิ กยวิกฺกโย เปตฺวา ปฺจสหธมฺมิเก อวเสเสหิ คิหิปพฺพชิเตหิ น วฏฺฏติ. สเจ ปน นวกมฺมานิ กาเรติ, อฏฺกถาปมาเณน ปาจิตฺติยมตฺตํ เทเสตพฺพํ.
๑๑๙-๑๒๐. อิทานิ ปริณามนวเสน อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – สงฺฆสฺส นตํ ลาภํ อตฺตโน ปริณาเมยฺย, นิสฺสคฺคิ. อฺโต ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺย, ปาจิตฺติ. อฺสฺส สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณาเมยฺย, ทุกฺกฏํ. อฺสฺส ปุคฺคลสฺส วา เจติยสฺส วา นตํ ลาภํ อตฺตโน วา สงฺฆสฺส วา อฺปุคฺคลสฺส วา อฺเจติยสฺส วา ปริณาเมยฺย, ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. ตตฺถ นตนฺติ กาเยน วา วจสา วา นินฺนํ กตํ. ลาภนฺติ ลภิตพฺพํ จีวราทิ. อฺโต อฺสฺมึ ปุคฺคเล วา เจติเย วา, เจติเย ปน ทุกฺกฏํ. อฺสฺสาติ เจติยาทิโน อนฺตมโส สุนขสฺส. อฺโต วาติ เจติยาทิมฺหิ วา. สงฺฆสฺสาติ ปน อิทํ กากกฺขิโคฬกาเยน ‘‘นตํ ปริณาเมยฺยา’’ติ อุภยตฺถ ปริวตฺตติ. นิสฺสฏฺํ สกสฺาย น ¶ ทเทยฺย วา, ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺถา อฺเน ปกาเรน, เถยฺยสฺาย น ทเทยฺย เจติ วุตฺตํ โหติ. อิตรนฺติ วตฺถุวเสน อฺํ ปาราชิกํ ถุลฺลจฺจยํ ทุกฺกฏฺจ โหตีติ อตฺโถ.
นิสฺสคฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๑. มุสา ¶ …เป… หรเณติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ตสฺส ‘‘ปาจิตฺติ วุตฺตา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ. มุสาวาเทติ นิปาเตน สทฺธึ ตปฺปุริโส. ปุพฺเพปิ ชานิตฺวา วจนกฺขเณปิ ชานนฺตสฺส มุสาภณนนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. ภณนฺจ นาม อิธ อภูตสฺส วา ภูตตํ, ภูตสฺส วา อภูตตํ กตฺวา กาเยน วา วาจาย วา วิฺาปนปฺปโยโค. ปาราชิกสงฺฆาทิเสสาจารวิปตฺติโย อมูลิกาย โจเทนฺตสฺส ยถากฺกมํ สงฺฆาทิเสสปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ. อนุปธาเรตฺวา สหสา ภณนฺตสฺส, ‘‘อฺํ ภณิสฺสามี’’ติ อฺํ ภณนฺตสฺส ยสฺส ภณติ, โส น สุณาติ, ตสฺส จ อนาปตฺติ.
โอมสติ อมนาปตาย กณฺเณสุ วิชฺฌติ วิย เอเตน, โอมสติ วาติ โอมโส, โส จายํ วาโทจ, ตสฺมึ. ทีโฆ ปน คาถาพนฺธวเสน. เอวํ สพฺพตฺถ. หีนุกฺกฏฺเสุ จ ชาตินามโคตฺตวยกมฺมสิปฺปอาพาธลิงฺคกิเลสอาปตฺติอกฺโกสสงฺขาเตสุ ทสสุ ภูเตน วา อภูเตน วา ‘‘ขตฺติโยสิ, จณฺฑาโลสี’’ติอาทินา กาเยน วา วาจาย วา อนฺาปเทเสน ภิกฺขุโน ขุํเสตุกามตาย อกฺโกสวจเนติ อตฺโถ. ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา’’ติอาทินา อฺาปเทเสน วา ‘‘โจโรสิ, วิการีสิ, มาตุฆาตโกสี’’ติอาทีหิ ปาฬิมุตฺตปเทหิ วา ภิกฺขุสฺส, ยถา วา ¶ ตถา วา อนุปสมฺปนฺนํ, ปรมฺมุขา ปน สพฺพมฺปิ อกฺโกสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. เกวลํ ทวกมฺยตาย วทโต ปน สพฺพตฺถ ทุพฺภาสิตํ.
เปสฺุหรเณติ ปิสุณสฺส ภาโว เปสฺุํ. อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา ปรสฺส ปเรสุ เภทาธิปฺปาเยน วา ชาติอาทีหิ โอมสนฺตสฺส ภิกฺขุโน วจนํ สุตฺวา ภิกฺขุสฺส ตสฺส เปสฺุสฺส หรเณ. อนุปสมฺปนฺนสฺส หรเณ ทุกฺกฏํ. ปทํ ปทํ ปทโส, วิจฺฉายํ โส, โกฏฺาเสน โกฏฺาเสนาติ อตฺโถ. สงฺคีติตฺตยารุฬฺโห ติปิฏกธมฺโม, อนารุฬฺโห จ ราโชวาทาทิโก ธมฺโม นาม, เตน สห ปทโสติ นิปาตสฺส ตติยาตปฺปุริโส. ปทโสธมฺเมติ เอกกฺขราทินา โกฏฺาเสน โกฏฺาเสน อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ ยถาวุตฺตธมฺมภณเนติ อตฺโถ. ปทโสธมฺมภณนฺหิ ปทโสธมฺม-สทฺเทน อุปจาเรน วุตฺตํ. อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ เอกโต อุทฺเทสคฺคหเณ สชฺฌายกรเณ, ตํสนฺติเก อุทฺเทสคฺคหณาทิเก จ เตน สทฺธึ เอกโต เยภุยฺเยน ปคุณํ คนฺถํ ภณนฺตสฺส โอสาเรนฺตสฺส ขลิตฏฺาเน ‘‘เอวํ ภณาหี’’ติ เอกโต ภณนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ.
อนฺตมโส ¶ วตฺถาทินา เยน เกนจิ สพฺพจฺฉนฺนํ ฉทนํ อนาหจฺจ ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธนาปิ สพฺพปริจฺฉินฺนํ เยภุยฺเยนฉนฺนํ เยภุยฺเยนปริจฺฉินฺนฺจ เสนาสนํ อคารนฺติ อธิปฺเปตํ. ตตฺรฏฺโ ปน ภิกฺขุํ เปตฺวา อนฺตมโส ปาราชิกวตฺถุภูโต ติรจฺฉานคโตปิ อนฺตมโส ตทหุชาตา อิตฺถีปิ อุปจารโต อคาร-สทฺเทน วุจฺจติ. สห อคาเรนาติ สาคาโร, ภิกฺขุ. อุปจาเรเนว จ ปน อนุปสมฺปนฺเนน, มาตุคาเมน จ สห เสยฺยกปฺปนํ สาคารภาโว นามาติ คเหตพฺพํ. สงฺฆสมฺมตํ เสนาสนปฺาปกาทิเภทํ อุปสมฺปนฺนํ อยสกามา หุตฺวา ภิกฺขูหิ เยน จ อุชฺฌาเปนฺติ อวชานาเปนฺติ อวฺาย โอโลกาเปนฺติ, ลามกโต ¶ วา จินฺตาเปนฺติ, ตํ วจนํ อุชฺฌาปนกํ. เยน ขียนฺติ สพฺพตฺถ ตสฺส อวณฺณํ ปกาเสนฺติ, ตํ ขียนํ.
๑๒๒. ตลนฺติ หตฺถตลมธิปฺเปตํ. ตคฺคหเณน ปน กาโยว ตลํ. สตฺตีติ กายปฺปฏิพทฺธา สตฺติ อาวุธวิเสโส, อุปลกฺขณตฺตา ปน สพฺพมฺปิ กายปฺปฏิพทฺธํ สตฺติ. ตลฺจ สตฺติ จ ตลสตฺติ. อิธ ปน โกเปน ภิกฺขุสฺส ตลสตฺติอุคฺคิรณํ ตลสตฺติ. สเจ ปน วิรทฺโธ ปหารํ เทติ, น ปหริตุกามตาย ทินฺนตฺตา ทุกฺกฏํ, ปหริตุกามตาย ปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ทุกฺกฏํ, โมกฺขาธิปฺปายสฺส อนาปตฺติ.
ปฺตฺเตน วทโต อุปสมฺปนฺนสฺส วา เตน วุจฺจมานธมฺมสฺส วา อนาทรกรณํ อนาทโร. อนุปสมฺปนฺนสฺส เตน วุจฺจมานสฺส วา อุปสมฺปนฺเนน, ปเรน วา อปฺตฺเตน วา วุจฺจมานสฺส อนาทเร ทุกฺกฏํ.
‘‘อูนวสฺโส ตฺวํ มฺเ’’ติอาทินา ภิกฺขุโน กุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทนํ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุกฺกฏํ.
อนาปุจฺฉา คามปฺปเวสเนติ ปกติวจเนน ปุจฺฉิตุมนุรูปํ อนฺโตอุปจารสีมาย ทสฺสนูปจาเร ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติ อนาปุจฺฉิตฺวา วิกาเล คามปฺปเวสเน. ทีโฆ ปน สนฺธิวเสน. อาปทาสุ อนาปตฺติ.
ปรมฺปรโภชเนติ ปโร จ ปโร จ ปรมฺปรา ม-กาโร สนฺธิวเสน, ตสฺมา ปรมฺปรา อุปฺปตฺตวิสยอปาทานวจนํ, ปรโต ปรโต ลทฺธา ภฺุชเนติ อตฺโถ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ปฺจหิ ¶ โภชเนหิ นามํ คเหตฺวา นิมนฺติตสฺส เยน เยน ปมํ นิมนฺติโต, ตสฺส ตสฺส โภชนโต อุปฺปฏิปาฏิยา, ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ วา ‘‘วิกปฺเปมี’’ติ ¶ วา อาทินา สมฺมุขา วา ปรมฺมุขา วา อวิกปฺเปตฺวา วา อฺโต อฺโต ปฺจโภชนาทีนิ ลทฺธา ภฺุชมาเนติ. คิลานจีวรทานจีวรการสมเย อนาปตฺติ.
๑๒๓. เสยฺยํ เสนาสนานิ วา อนุทฺธริตฺวา คมเนติ สมฺพนฺโธ. วา-สทฺโท สมุจฺจเย. ตตฺถ ‘‘ภิสิ จิมิลิกา อุตฺตรตฺถรณํ ภูมตฺถรณํ ตฏฺฏิกา จมฺมกฺขณฺโฑ นิสีทนํ ปจฺจตฺถรณํ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร’’ติ (ปาจิ. ๑๑๖) วุตฺตาสุ ทสสุ เสยฺยาสุ เอกมฺปิ อตฺตโน วสฺสคฺคเน คเหตฺวา สงฺฆิเก สพฺพปฺปฏิจฺฉนฺเน คุตฺเต เสนาสเน สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา ยถา ปิตํ อุปจิกาทีหิ น ขชฺชติ, ตถา ปนวเสน อนุทฺธริตฺวา ปริกฺขิตฺตสฺส อารามสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ อติกฺกมิตฺวา คมเน จ, ตถา มฺจปีติสิโกจฺฉสงฺขาตานิ เสนาสนานิ วสฺสกาเล อชฺโฌกาเส สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา อนุปสมฺปนฺเนน อนุทฺธริตฺวา ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกมิตฺวา คมเน จาติ อตฺโถ. ยถาวุตฺตโต ปน อฺตฺถ ทุกฺกฏํ.
อิตฺถิยา อทฺธานคมเนติ ‘‘คจฺฉาม ภคินิ, คจฺฉาม อยฺยา’’ติ อฺมฺํ สํวิทหิตฺวา ‘‘อชฺช วา สฺเว วา’’ติอาทินา นิยมิตกาลวิสงฺเกตํ อกตฺวาปิ ทฺวารวิสงฺเกตํ มคฺควิสงฺเกตํ กตฺวาปิ อิตฺถิยา สทฺธึ อทฺธานมคฺคคมเนติ อตฺโถ.
เอเกกาย นิสีทเนติ เอเกน เอกาติ เอเกกา, ตสฺสา นิสชฺชายาติ อตฺโถ. เอเกน สห เอกิสฺสา นิสชฺชํ วินา เอกาย สห เอกสฺส นิสชฺชํ นาม นตฺถีติ เอกาย สห เอกสฺส นิสชฺชายํ สติ นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอกาเยกนิสีทเน’’ติ วา ปาโ.
๑๒๔. รูปาทีนํ ¶ อุปสํหาเรน, ภยานกกถากถเนน วา อุปสมฺปนฺนสฺส ภึสาปเน. อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุกฺกฏํ.
อาโกฏเน ¶ อุปสมฺปนฺนสฺส อนฺตมโส อุปฺปลปตฺเตนาปิ ปหารทาเน. อนุปสมฺปนฺนสฺส อนฺตมโส ติรจฺฉานคตสฺสปิ ทุกฺกฏํ. โมกฺขาธิปฺปายสฺส อนาปตฺติ.
สงฺฆมชฺเฌ วินยธเรน อนุยฺุชิยมานสฺส ปุจฺฉิตโต อฺสฺส วาโท อฺเน อฺํ ปฏิจรณํ อฺวาโท. ตเถว ปุจฺฉิยมานสฺส อกเถตุกามตาย วิเหสนํ ตุณฺหีภาโว วิเหสา. อฺวาทกสฺส วิเหสกสฺส จ ตฺติทุติยกมฺเมน อฺวาทกวิเหสกกมฺเม กเต ปุน อฺวาเท วิเหสาย ปาจิตฺติยํ. อนาโรปิเต ปน กมฺเม ทุกฺกฏํ. กิฺจิ วีติกฺกมํ ทิสฺวา ‘‘อาวุโส, อิทํ นาม ตยา กต’’นฺติ วุตฺเต ตํ น กเถตุกาโม ตุณฺหีภูโต สงฺฆํ วิเหเสตีติ วิเหสโก. อนาจารํ อาจริตฺวา สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา, วตฺถุนา วา อนุยฺุชิยมาเน ตํ อกเถตุกาโม ‘‘โก อาปนฺโน, กิสฺมึ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน อฺเหิ วจเนหิ ตํ วจนํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต โย อฺํ วทติ, อยํ อฺวาทโก นาม.
ทุฏฺุลฺลํ นาม ปาราชิกสงฺฆาทิเสสา, อิธ ปน สงฺฆาทิเสโสว. ปกาโส จ ฉาโท จ ปกาสฉาโท, ทุฏฺุลฺลสฺส ปกาสฉาโทติ ตปฺปุริโส. อภิณฺหาปตฺติกสฺส ภิกฺขุโน อายตึ สํวรตฺถาย อาปตฺติปริยนฺตํ กุลปริยนฺตฺจ กตฺวา วา อกตฺวา วา ติกฺขตฺตุํ อปโลเกตฺวา กาตพฺพํ. ภิกฺขุสมฺมุตึ เปตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส ‘‘อยํ อสุจึ โมเจตฺวา สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน วตฺถุนา สทฺธึ อาปตฺตึ ฆเฏตฺวา ตสฺส ทุฏฺุลฺลสฺส ปกาสเน อาโรจเน จ, ตสฺเสว เยน เกนจิ อุปาเยน ตฺวา ฉาทเน จ, อทุฏฺุลฺลาโรจเน ฉาทเน ¶ จ, อนุปสมฺปนฺนสฺส ปน ปุริมปฺจมสิกฺขาปเท อิตรา ทุฏฺุลฺเลปิ ทุกฺกฏํ.
หาโสทเกติ เอตฺถ หาเส อุทเกติ ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ. เยน เกนจิ สรีราวยเวน หสาธิปฺปายสฺส อุปกจฺฉกาทีสุ หาเส ผุสเน. หาสนิมิตฺตฺหิ ผุสนํ หาโส. อนุปสมฺปนฺเน ทุกฺกฏํ. อุทเก หาเสติ อุปริโคปฺผเก อุทเก หสาธิปฺปายสฺส อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชเนน กีฬาย. กีฬา หิ อิธ หาโสติ วุตฺโต. นาวาย กีฬโต, หตฺถาทินา กฏฺาทินา วา อุทกํ หนโต อนฺตมโส ภาชนคตกฺชิกาทีนิปิ ขิปนกีฬาย กีฬโต ทุกฺกฏํ. อหสาธิปฺปายสฺส อนาปตฺติ.
นิจฺฉุภเน วิหาราติ สงฺฆิกวิหารโต ภิกฺขุโน นิกฺกฑฺฒนนิกฺกฑฺฒาปเน. เอตฺถ จ เอกปฺปโยเค ¶ เอกา, นานาปโยเค ทฺวารคณนาย อาปตฺติโย. ปุคฺคลิกนิกฺกฑฺฒเน, ตสฺส ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน, อนุปสมฺปนฺนสฺส ปน ตสฺส ปริกฺขารสฺส วา นิกฺกฑฺฒเน ทุกฺกฏํ. น สมฺมาวตฺตนฺตานํ อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกานํ วา นิกฺกฑฺฒเน, อตฺตโน วิสฺสาสิกสฺส วิหารา นิกฺกฑฺฒเน, ภณฺฑนการกสฺส ปน สกลสงฺฆารามโต นิกฺกฑฺฒเน อนาปตฺติ.
อนุปขชฺช สยเนติ ‘‘วุฑฺโฒ, คิลาโน, สงฺเฆน ทินฺโน’’ติ ชานิตฺวา มฺจปีานํ วา ตสฺส ภิกฺขุโน ปวิสนฺตสฺส วา นิกฺขมนฺตสฺส วา อุปจารํ อนุปขชฺช อนุปวิสิตฺวา สงฺฆิเก วิหาเร ‘‘ยสฺส สมฺพาโธ ภวิสฺสติ, โส ปกฺกมิสฺสตี’’ติ อธิปฺปาเยน นิสีทนนิสชฺชนวเสน สยเน. ปุคฺคลิเก ทุกฺกฏํ.
เอตฺถ จ ปาจิตฺตีติ อุทฺทิสิตฺวา กานิจิ ปสิทฺธานิ ทสฺสิตานิ. อวุตฺตานิ ปน ตาทิสานิ อิมินาว สามฺวจเนน สงฺคเหตฺวา ¶ เวทิตพฺพานิ. กถํ? อเจลกาทิอฺติตฺถิยานํ ยสฺส กสฺสจิ อามิสสฺส สหตฺถา ทาเน จ, สปฺปินวนีตเตลมธุผาณิตมจฺฉมํสขีรทธิสงฺขาตานํ ปณีตโภชนานํ อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชเน, ราคปริยุฏฺิตอิตฺถิปุริสสฺส โยคฺเค กุเล อนุปวิสิตฺวา นิสชฺชนกปฺปเน, ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน นิมนฺติโต ตสฺมึ ภุตฺเต วา อภุตฺเต วา สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉิตฺวา ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ วา ยสฺมึ กุเล นิมนฺติโต, ตโต คิลานจีวรทานการสมยํ เปตฺวา อฺสฺมึ อฺกุลปฺปเวสเน, เปตฺวา เอกทิวสํ อฺสฺมึ ทิเน อาวสถปิณฺฑสฺส อคิลาเนน หุตฺวา ภฺุชเน, รตฺติปริจฺเฉทํ วา เภสชฺชปริจฺเฉทํ วา กตฺวา ปวาริตโต อุตฺตริ อฺตฺร ปุน ปวารณาย อฺตฺร นิจฺจปฺปวารณาย วิฺาปเน, อฺตฺร ตถารูปปจฺจยา คามโต นิกฺขนฺตเสนาทสฺสนาย คมเน, ปจฺจเยนปิ คนฺตฺวา ติรตฺตโต อุตฺตริ เสนาย วาเส, ตสฺส จ วสนฺตสฺส ยุทฺธฏฺานพลคณฏฺานเสนานิเวสอนีกทสฺสนตฺถํ คมเน, ปิฏฺาทีหิ กตมชฺชสงฺขาตสุราย, ปุปฺผาทีหิ กตอาสวสงฺขาตเมรยสฺส จ ปาเน, ปทีปุชฺชลปตฺตปจนาทิการณํ วินา วิสิพฺพิตุกามตาย อคิลานสฺส อคฺคิโน ชาลนชาลาปเน, กปฺปพินฺทุํ อนาทาย นวจีวรปริโภเค, สามํ จีวรํ วิกปฺเปตฺวา อปจฺจุทฺธาย ปริโภเค, ภิกฺขุสนฺตกปตฺตาทิโน อนฺตมโส หสาธิปฺปาเยนปิ อปนิธาเน อปนิธาปเน, สฺจิจฺจ ติรจฺฉานคตสฺส ชีวิตโวโรปเน, สฺจิจฺจ ยถาธมฺมํ นิหตาธิกรณสฺส ปุนกมฺมาย อุกฺโกฏเน, สฺจิจฺจ เถยฺยสตฺเถน สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานคมเน, ภิกฺขูหิ สิกฺขาปเทหิ วุจฺจมานสฺส อฺํ อวิจาเรตฺวา ¶ ‘‘น ตตฺถ สิกฺขิสฺสามี’’ติ ภณเน, สิกฺขาปทวิวณฺณเน, อิเมสํ ‘‘สุตฺวา โอรมิสฺสามี’’ติ อธิปฺปายํ วินา วิวาทาปนฺนานํ อุปสฺสุติฏฺาเน, ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมาปชฺชเน, สงฺเฆ วินิจฺฉเย วตฺตมาเน ฉนฺทํ อทตฺวา ¶ ปกฺกมเน, สมคฺเคน สงฺเฆน จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมาปชฺชเน, อฺตฺร อชฺฌารามา อชฺฌาวสถา วา รตนสฺส วา รตนสมฺมตสฺส วา อุคฺคณฺหนอุคฺคหาปเน ปาจิตฺติยนฺติ.
ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. สมณกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๕. สมณกปฺปาติ สมณโวหารา. ภวนฺติ, อเหสุนฺติ วา ภูตา, วตฺตมาเน, ภูเต วา ตปฺปจฺจโย. วิรุฬฺหมูลาทิภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานกานํ, วฑฺฒิตฺวา มหนฺตภาวํ ปตฺตานฺจ รุกฺขลตาทิสงฺขาตานํ ภูตานํ คาโม, ภูตา เอว วา คาโม สมูโห ภูตคาโม. ตสฺส สมารมฺโภ เฉทนผาลนาทิ, ตสฺมึ. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ, ตํเหตุ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถ. กตกปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ ภเวติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กตํ กปฺปิยํ ยสฺสาติ พหุพฺพีหิ. เกนาติ อาห ‘‘นเขนา’’ติอาทิ.
๑๒๖. อิทานิ ยสฺส สมารมฺโภ, ตํ ภูตคามํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ส มูลา’’ติอาทิ อารทฺธํ. โสติ ภูตคาโม. ภวิตุํ อุปฺปชฺชิตุํ ปโยเชตีติ การิตนฺตา ตปฺปจฺจโย, ปภาวิโต อุปฺปาทิโตติ อตฺโถ. อถ วา ปภวนํ ปภโว, อุปฺปตฺติ, โสว ปภโว, ปภาวํ กโรตีติ นามธาตุโต กตฺตริ ตปฺปจฺจโย, ปภาวิโต อุปฺปนฺโนติ อตฺโถ. มูลฺจ ขนฺโธ จ พีชฺจ อคฺคฺจ ผฬุ จ มูล…เป… ผฬูนิ. ผฬุ นาม ปพฺพํ. ตานิเยว พีชานิ, เตหิ ปภาวิโต อุปฺปาทิโต, อถ วา เตหิ อวธิภูเตหิ, การณภูเตหิ วา ปภาวิโต อุปฺปนฺโนติ กเมน วิกปฺปทฺวเย สมาสทฺวยํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ มูลพีชํ นาม หลิทฺทิสิงฺคิเวราทิ.
ขนฺธพีชํ ¶ นาม อสฺสตฺถนิคฺโรธาทิ. พีชพีชํ นาม ปุพฺพณฺณาปรณฺณาทิ. อคฺคพีชํ นาม ¶ หิริเวราทิ. ผฬุพีชํ นาม อุจฺฉุนฬาทิ. ตตฺถ มูลพีชาทีนิ ปฺจ พีชคาโม. ตนฺนิพฺพตฺโต รุกฺขลตาทิ ภูตคาโม.
อิทานิ เตสุ พีชคามสมารมฺเภ ทุกฺกฏํ ทสฺเสติ อปรทฺเธน. ภูตคามวิโยชิตํ พีชํ อารมฺเภ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ภูตคามโต วิโยชิตนฺติ ตปฺปุริโส. พีชนฺติ ภูมิยํ โรปิตมโรปิตมฺปิ นิคฺคตวิทตฺถิมตฺตปตฺตวฏฺฏิปิ มูลพีชานิ. ‘‘อารมฺเภ’’ติ กิตกปจฺจยสฺส โยเค อวุตฺเต กมฺมนิ ฉฏฺุปฺปตฺติยํ วิกปฺเปน อุภยตฺถ ทุติยา. อารมฺเภติ สมารมฺเภ. ตสฺมา ‘‘อิมํ ปุปฺผํ ผลํ วา ชาน, อิมํ กปฺปิยํ กโรหี’’ติอาทินา กปฺปิยวจเนน ภูตคามโต วิโยชิตํ พีชชาตํ พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปริภฺุชิภพฺพํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภฺุชิตุํ อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพตฺตพีชฺเว ปฺจม’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๐) วุตฺเตสุ ปฺจสุ นขปริชิตาทีนิ ตีณิ ทสฺสิตานิ.
๑๒๗. อิทานิ อวสิฏฺานิ ทฺเว ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพตฺตพีช’’นฺติอาทิกํ ปมทฺธํ อาห. ตตฺถ นิพฺพตฺตพีชนฺติ นิพฺพตฺตนิยนฺติ นิพฺพตฺตํ, นิปุพฺพ วตุ วตฺตเนติมสฺมา ตปฺปจฺจโย, นิพฺพตฺตํ พีชํ ยสฺส ตํ นิพฺพตฺตพีชํ, พีชํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิสุํ กตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ อมฺพปนสาทิ. โนพีชํ นาม ตรุณมฺพผลาทิ. อิทานิ พีชคามภูตคาเมสุ กปฺปิยกรณปฺปการาทิวิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กฏาหา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กฏาเหน พทฺธํ พีชํ เยสนฺติ พาหิรตฺโถ.
๑๒๘. ภาชเน ภูมิยมฺปิ วา เอกาพทฺเธสุ พีเชสุ เอกสฺมิฺจ กปฺปิเย กเตติ โยชนา. พีเชสูติ พีชคามภูตคาเมสุ ¶ . ภูตคาโมปิ หิ อิธ ‘‘พีช’’นฺติ รุฬฺหีวเสน วุจฺจติ.
๑๒๙. นิกฺขิตฺเตติ ปิเต. กปฺปิยํ ปุน กเรยฺยาติ ชาตมูลปณฺณภาวโต ภูตคามตฺตา ภูตคามโต ปริโมจิตํ พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ กาเรยฺยาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ภูตคาโม หิ โส ตทา’’ติ. หิ-สทฺโท เหตุมฺหิ. ตทาติ มูเล จ ปณฺเณ จ ชาตกาเล สเจ มูลมตฺตํ สฺชายติ, อุปริภาเค สเจ องฺกุโร ชายติ, เหฏฺาภาเค ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. มูลมตฺเตสุ วา ¶ ปน ปณฺณมตฺเตสุ วา นิคฺคเตสุ สเจปิ รตนปฺปมาณาปิ สาขา นิกฺขมนฺติ, พีชคามสงฺคหิตา โหนฺติ.
๑๓๐. อุทกสมฺภโว เสวาโล จ เจติยาทีสุ เสวาโล จ ภูตคาโมวาติ สมฺพนฺโธ. อาทิ-สทฺเทน ปาการาทิคฺคหณํ. ยทิ ทฺเว ตีณิ ปณฺณานิ น ชายนฺติ, อคฺคพีชสงฺคหํ คจฺฉติ. สุกฺโข ปน สมฺมชฺชิตพฺโพ. มูลปณฺเณ วินิคฺคเต พีโชปิ ภูตคาโมวาติ สมฺพนฺโธ. ปณฺเณติ อิมินา องฺกุรมตฺตํ ปฏิกฺขิปติ.
๑๓๑. ฆฏาทิปิฏฺเ เสวาโล จ อหิฉตฺตกมกุฬฺจ ทุกฺกฏสฺเสว วตฺถูนีติ สมฺพนฺโธ. ปิฏฺเติ อิมินา อนฺโต อพฺโพหาริโกติ ทสฺเสติ. ผุลฺลนฺติ ผุลฺลิตํ อหิฉตฺตกํ. อพฺยวหาริกนฺติ อาปตฺติโวหารโยคฺคํ น โหตีติ อตฺโถ.
๑๓๒. อลฺลรุกฺเข ลาขานิยฺยาสฉตฺตานิ วิโกปิย คณฺหโต ตตฺถ อกฺขรํ ฉินฺทโต วาปิ ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อลฺลรุกฺเข. ‘‘วิโกปย’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโ ทิสฺสติ, โส อปาโ ปมนฺตตาย การณาภาวโต. ‘‘วิโกปิยา’’ติ ปน ปาโ คเหตพฺโพ. วิโกปิยาติ ¶ อิมินา อวิโกเปตฺวา คหเณ อนาปตฺตีติ ทีเปติ.
๑๓๓. ทารุมกฺกฏกาทินาติ อาณึ โกฏฺเฏตฺวา ทารุยนฺตํ กตฺวา ตตฺถ กณฺฏกํ โอลมฺเพนฺติ, เอตํ ทารุมกฺกฏกํ นาม. อาทิ-สทฺเทน กณฺฏกพนฺธนาทีนํ คหณํ. ติณาทึ ฉินฺทิตุํ, คณฺิกํ กาตฺุจ น กปฺปตีติ โยชนา. ฉินฺทิตุนฺติ ฉินฺทนํ.
๑๓๔. ภูตคามํ วาติ ภูตคามํ วา. พีชํ วาติ พีชคามํ วา. ‘‘ฉินฺท วา’’ติอาทินา สพฺพตฺถ วา-สทฺโท โยเชตพฺโพ. ปจ วาติ ปจนํ กโรหีติ วา. ‘‘ปฏ’’ อิติ วา ปาโ, ตสฺส อุปฺปาเทหีติ อตฺโถ. ‘‘อิมํ รุกฺขํ ฉินฺทาหี’’ติอาทินา ปน อวตฺวา ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทา’’ติอาทินา อนิยเมตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติ.
๑๓๕. อิมนฺติ ¶ เอตํ รุกฺขาทึ. อิมํ โสเธหีติ เอตฺถ อิติ-สทฺทํ กตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพติ.
สมณกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. ภูมินิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๖. ยาสุ วุตฺถํ ปกฺกฺจ กปฺปติ, ตา กปฺปิยา ภูมิโย สมฺมุติ จ สมฺมุติกุฏิ จ…เป… คหปติ จ คหปติกุฏิ จาติ อิมา จตสฺโส โหนฺตีติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ เภสชฺชกฺขนฺธเก (มหาว. ๒๙๕) วุตฺตาย อุตฺติทุติยกมฺมวาจาย, อปโลกนกมฺมวเสน วา สาเวตฺวา สมฺมา อุตฺติสมฺปนฺนํ กรียตีติ สมฺมุติ, ถมฺภานํ ภิตฺติปาทานํ วา อุคฺคมนํ อุทฺธํ กตฺวา ปนํ, ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ วาจาย สาวนฺจ ¶ อนฺตํ ยสฺสา สา อุสฺสาวนนฺตา. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ถมฺภปฺปติฏฺานฺจ วจนปริโยสานฺจ สมกาลํ วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๙๕). นิสาทนํ ปวิสนํ สนฺนิเวสนํ นิสาโท, คุนฺนํ วิย นิสาโท เอติสฺสาติ โคนิสาทิ. ภิกฺขุํ เปตฺวา เสสสหธมฺมิกา สพฺเพ จ เทวมนุสฺสา อิธ คหปตีติ สามฺเน อธิปฺเปตา. เอตฺถ ปน คหปติสมฺพนฺธินี กุฏิ ทีเฆน คหปตี.
‘‘ยํ ปน อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห วุตฺถ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๒๙๕) อฏฺกถาวจนโต ยํ สงฺโฆ อากงฺขติ วิหารํ วา อฑฺฒโยคํ วา ปาสาทํ วา หมฺมิยํ วา คุหํ วา เลณาทึ วา, เตสมฺปิ สามฺวจนํ วิฺายตีติ ตํตํลกฺขณปฺปตฺตา สหเสยฺยปฺปโหนกา เลณาทโย จตูสฺเวว กุฏีสุ อนฺโตคธาติ เวทิตพฺพํ. อิมาสุ จตูสุ สหเสยฺยปฺปโหนเก ปเทเส ยํ สงฺฆิกํ ปุคฺคลิกํ วา ภิกฺขุสนฺตกํ เอกรตฺตมฺปิ อนฺโตวุตฺถํ อนุปสมฺปนฺเนน ปกฺกฺจ ยาวกาลิกํ ยามกาลิกฺจ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกสงฺขํ น คจฺฉติ, โก ปน วาโท อิตรทฺวเย. ตํ ปน อกปฺปิยภูมิยมฺปิ วุตฺถํ ปกฺกฺจ วฏฺฏติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยาสุ วุตฺถํ ปกฺกฺจ กปฺปตี’’ติ.
๑๓๗. วาสตฺถาย กเต สงฺฆิเก วา เอกสนฺตเก วา สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห กปฺปิยากุฏิ ¶ ลทฺธพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ วาสตฺถายาติ อิมินา อวาสตฺถาย กตํ นิวตฺเตติ. เอกสนฺตเกติ เอกสฺส ภิกฺขุโน สนฺตเก. กปฺปิยากุฏีติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, น หิ เคเห เคหํ ลทฺธุํ ยุชฺชตีติ กปฺปิยกุฏิตาติ อตฺโถ. ทีโฆ ปน คาถาวเสน, กปฺปิยา กุฏิตาติ วา วิเสสนวเสน ทฏฺพฺพํ. สหเสยฺยปฺปโหนเกติ เอตฺถ สหเสยฺยปฺปโหนกํ ¶ วาสาคารลกฺขเณ วุตฺตลกฺขณํ เสนาสนํ.
๑๓๘. อิทานิ ตา กุฏิโย กเมน ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ, ตาสํ สพฺพถาปคมฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เคเห’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรม, กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ เอวมีรยนฺติ สมฺพนฺโธ. อิฏฺกา จ ถมฺภา จ ‘‘อิฏฺกาถมฺภา’’ติ วตฺตพฺเพ รสฺโส. อิฏฺกถมฺภา อาทิ ยสฺส ภิตฺติปาสาทสฺสาติ พหุพฺพีหิ. ปจฺฉา ปมสทฺเทน กมฺมธารโย. ‘‘เปยฺย เจ, สา อุสฺสาวนนฺติกา’’ติ เอวํ เจ-สา-สทฺเท โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๓๙. สกโล อปริกฺขิตฺโต อาราโมปิ วาติ สมฺพนฺโธ. เสนาสนํ ปริกฺขิตฺตํ วา โหตุ, อปริกฺขิตฺตํ วา, น ตํ ปมาณํ.
๑๔๐. อฺเหิ กปฺปิยกุฏิยา อตฺถาย ทินฺโน วา เตสํ สนฺตโก วาติ โยชนา.
๑๔๑. อวิโรธภาเวน กปฺปนียา กปฺปา, กปฺป สามตฺถิยมิจฺเจตสฺมา อิตฺถิยํ อาปจฺจเย รูปํ, น กปฺปา อกปฺปา, อกปฺปา จ สา กุฏิ เจติ อกปฺปกุฏิ, ตาย. สปฺปิอาทีติ อิมินา สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกฺจ คหิตํ.
๑๔๒. เตเหวาติ อกปฺปกุฏิยํ วุตฺถสปฺปิอาทีหิ เอว สทฺธึ สตฺตาหกาลิกสํสฏฺตาย ‘‘สตฺตาหํ กปฺปเต’’ติ วุตฺตํ. สามิเสติ อามิสสงฺขาเตน ปุริมทฺวเยน สหิเต. สามปากตาติ สามํ อตฺตนา ปาโก เอตสฺสาติ สามปากํ, สตฺตาหกาลิเกน สห ปกฺกํ สามิสํ ยาวชีวิกํ, ตสฺส ภาโว สามปากตา. สยํ ปกฺกํ ตํ อตฺตนา สํสฏฺตาย ตมฺปิ อามิสํ สามปากคติกํ กโรตีติ ตสฺส สามปากตา โหตีติ อธิปฺปาโย.
๑๔๓. อธิฏฺิตาติ ¶ ปติฏฺิตา. เอว-สทฺโท ติฏฺติสทฺทสฺส อนฺเต ทฏฺพฺโพ.
๑๔๔. สพฺเพสูติ ¶ ถมฺภาทีสุ สกเลสุ. ชหิตํ วตฺถุ กุฏิภูมิ ยสฺสา ชหิตวตฺถุกา. ปริกฺขิตฺเต ชหิตวตฺถุกาติ สมฺพนฺโธ. เสสาติ อิตรา ทฺเว กุฏิโย. ฉทนวิพฺภมาติ ฉทนสฺส วินาสา. เอตฺถาปิ ‘‘ชหิตวตฺถุกา’’ติ อาเนตพฺพนฺติ.
ภูมินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๑๔๕. ‘‘อิทํ ตยา ทุกฺกตํ, ทุพฺภาสิต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา โจทนโต, อตฺตโน วชฺชํ อสฺสรนฺตสฺส สตุปฺปาทวเสน สารณโต, สมฺมา ปฏิปตฺติยํ สารณโต ปวตฺตาปนโต วา วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายติ ภุสํ จินฺเตตีติ อุปชฺฌา. อุปชฺฌา เอว อุปชฺฌาโย. ‘‘เอวํ ตยา พุทฺธวจนํ สชฺฌายิตพฺพํ, เอวํ อติกฺกมิตพฺพํ, เอวํ ปฏิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อาจารสิกฺขาปเน อาจรติ ปวตฺตตีติ อาจริโย. โส จ นิสฺสยปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมาจริยวเสน จตุพฺพิโธ. อุปชฺฌา จ อาจริโย จ อุปชฺฌาจริยา, เต. นิสฺสาย วสมาโนติ อิมินา นิสฺสยปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมนฺเตวาสิเกสุ โย นิสฺสาย วสติ, ตํ ทสฺเสติ. จตูสุ หิ เตสุ นิสฺสยนฺเตวาสิเกน ยาว อาจริยํ นิสฺสาย วสติ, ตาวสพฺพํ อาจริยวตฺตํ กาตพฺพํ, เนตเรหิ. อิตเรหิ, นิสฺสยมุตฺตเกหิปิ ยาว จีวรรชนํ, ตาว จ อรติวิโนทนาทิกฺจ วตฺตํ กาตพฺพํ. อนาปุจฺฉิตฺวา ปตฺตจีวรทานาทิมฺหิ ปน เอเตสํ อนาปตฺติ. สทฺธิวิหาริกสฺส ปน อุปชฺฌายานํ ยาว จีวรรชนํ, ตาว จ อรติวิโนทนาทิกฺจ อกโรนฺตสฺส นิสฺสยมุตฺตกสฺสาปิ อมุตฺตกสฺสาปิ อาปตฺติเยว. เอกจฺจสฺส ปตฺตทานาทิโต ¶ ปฏฺาย อมุตฺตนิสฺสยสฺเสว อาปตฺติ. เตสุ มชฺเฌ ทฺเว อาจริยสฺส ยาวชีวํ ภารา. อิตเร ปน ยาว สมีเป วสนฺติ, ตาวเทว, ตสฺมา อาจริเยนาปิ เตสุ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, อุปชฺฌาเยน สทฺธิวิหาริเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สุเปสโลติ ปิยํ สีลมสฺสาติ เปสโล, วุทฺธิ, ย-โลเปน อี-การสฺส อตฺตกรเณน, สุฏฺุ เปสโล สุเปสโล, สิกฺขากาโมติ อตฺโถ. ‘‘ทนฺตกฏฺ’’นฺติอาทิ ‘‘ทเท’’ติมสฺส กมฺมํ. ทเทติ สมฺมา อาทเรน ยถาธิปฺปายํ ทเทยฺยาติ อตฺโถ. กาเลติ ตทนุรูเป กาเล.
๑๔๖. ปตฺเต ¶ จ…เป… จีวเร จ วตฺตํ จเรติ สมฺพนฺโธ. จเรติ กเรยฺย. ตตฺถ นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปริฆํสนฺเตน โธวนํ, มุหุตฺตํ อุณฺเห โอตาปนํ, ปนฏฺานํ อุปปริกฺขิตฺวา จมฺมาทินา เกนจิ อนฺตรหิตาย นิกฺขิปนํ ปตฺเต วตฺตํ. คามํ ปวิสนฺตานํ นิวาสนกายพนฺธนสงฺฆาฏิทานํ, โธวิตฺวา โสทกปตฺตสฺส ทานํ คามปฺปเวเส วตฺตํ. ยทิ อากงฺขนฺติ, ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ นาติทูรนจฺจาสนฺเน คมนํ, ปตฺตปริยาปนฺนคฺคหณฺจ คมเน วตฺตํ. นิวตฺเตนฺเต ปน ปมตรํ อาคนฺตฺวา อาสนปฺาปนํ, ปาโททกาทิอุปนิกฺขิปนํ, ปตฺตจีวรปฺปฏิคฺคหณํ อาคเม อาคมเน วตฺตํ. ภณนฺตานํ อนฺตรา กถาอโนปาตนํ สพฺพตฺถ วตฺตํ. อาสนปฺาปนํ, อุฏฺิเตสุ อาสนอุทฺธรณํ, ปาทปีกถลานํ อุปนิกฺขิปนํ, ปฏิสามนฺจ อาสเน ปาทปีเ ปาทกถเล จ วตฺตํ. โธตปาทฏฺปนกํ ปาทปีํ. อฺํ กถลํ. อุปาหนา จ จีวรฺจาติ ทฺวนฺโท, ตสฺมึ. สุกฺขอลฺลโจเฬหิ ปฺุฉนํ อุปาหนาย วตฺตํ. สินฺนจีวรสฺส มุหุตฺตํ โอตาปนํ, จตุรงฺคุลํ กณฺณํ อุสฺสาเรตฺวา จีวรสํหรณฺจ จีวเร วตฺตํ.
๑๔๗. ปริโภชนีย…เป… ปสฺสาวฏฺานิสุ จ วิหารโสธเน จ ปุน ปฺาปเน จ วตฺตํ ตถาติ สมฺพนฺโธ. วจฺจฺจ ¶ ปสฺสาโว จ วจฺจปสฺสาวา. ติฏฺติ เอตฺถาติ านี, กุฏิ. วจฺจปสฺสาวานํ านีติ ตปฺปุริโส. อถ วา ติฏฺติ เอตฺถาติ านํ, โสเยว สมาโส, วจฺจปสฺสาวสฺส จ ปตนฏฺานํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อิฏฺเคหาทิ. ปริโภชนียฺจ ปานียฺจ วจฺจปสฺสาวฏฺานี จ ปริ…เป… ฏฺานี. ตาสุ เตสุ วา. ปาโททกอุณฺหสีตนหาโนทกปฺปฏิยาทาปนํ ปริโภชนีเย วตฺตํ. ปาตพฺพปานีเยน ปุจฺฉนํ อุปฏฺาปนฺจ ปานีเย วตฺตํ. สมฺมชฺชนปานียอุปฏฺาปนํ วจฺจปสฺสาวฏฺานีสุ วตฺตํ. ปมํ ปตฺตจีวราทีนิ หราเปตฺวา เอกมนฺเต นิกฺขิปนาทิ, อุลฺโลกโต ปฏฺาย มกฺกฏสนฺตานํ โอหาเรตฺวา สมฺมชฺชนฺจ วิหารโสธเน วตฺตํ. โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาาเน ภูมตฺถรณาทิปฺาปนํ ปุน ปฺาปเน วตฺตํ. ตถาติ อิมินา ‘‘จเร’’ติ อิทํ อติทิสติ.
๑๔๘. วิหารํ โสเธนฺโต ภิกฺขุ ปฏิวาเต วา สงฺคเณ วา ปานียสามนฺตา วา สยนาสนํ น ปปฺโผเฏยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ปานีย-สทฺเทน ปริโภชนียฺจ สงฺคหิตํ. ปฏิวาเตติ อุปริวาเต. สงฺคเณติ พหูนํ สโมสรเณ วิวฏปฺปเทเส. สยนาสนํ นาม ภูมตฺถรณมฺจาทิ.
๑๔๙. นฺหาเน วตฺตํ จเร, นฺหาตสฺส กาตพฺเพ จเรติ สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตาย สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ¶ . จีวรปฺปฏิคฺคหณคตฺตปริกมฺมกรณํ นหาเน วตฺตํ. กาตพฺเพ จเรติ คตฺตโต อุทกสมฺมชฺชนนิวาสนทานาทิกิจฺเจ ปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติอาทีสุ วิย สิสฺส เอ-การาเทสํ รูปํ, ตสฺมา กาตพฺพํ วตฺตํ จเรยฺยาติ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. พุธา ปน ‘‘นฺหาเน นฺหาตสฺส กาตพฺเพ วตฺตํ จเร’’ติ โยเชตฺวา อตฺถํ วทนฺติ. เอวํ สติ กาตพฺพ-สทฺทสฺส กมฺมสาธนตฺตา วตฺตเมว กาตพฺพํ นามาติ ‘‘วตฺเต วตฺตํ จเร’’ติ วุตฺตํ ¶ วิย โหตีติ วิรุชฺฌติ. ‘‘นหาเตน นหาตสฺสา’’ติ วา ปาโ, อุทเก คตฺตปริกมฺเมน เถรํ ปมํ นหาเปตฺวา สยมฺปิ นหาเตนาติ อตฺโถ. ปาฬิยมฺปิ ‘‘นหาเตน ปมตรํ อุตฺตริตฺวา’’ติ (มหาว. ๖๗) อตฺถิ. อถ รงฺคปาเก โธวเน สิพฺพเน จ วตฺตํ จเรติ สมฺพนฺโธ, รชนปาเก จีวรโธวเน จีวรสิพฺพเน จาติ อตฺโถ. รชนฺโต จีวเร เถเว ิเต น วเชติ สมฺพนฺโธ. รชนฺโตติ จีวรํ รชนฺโต. เถเวติ รชนพินฺทุมฺหิ.
๑๕๐. เอกจฺจสฺสาติ อาจริยุปชฺฌายานํ เวริโน ปุคฺคลสฺส ปตฺตํ วา จีวรานิ วา กิฺจนํ ปริกฺขารํ วา น ทเทยฺย น คณฺเหยฺย วาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ น ทเทยฺย น คณฺเหยฺยาติ ปฏิสามนตฺถายปิ น ทเทยฺย, น คณฺเหยฺย วาติ อตฺโถ. ‘‘อากิฺจน’’นฺติอาทีสุ วิย กิฺจน-สทฺโท ทฏฺพฺโพ, ตสฺส กิฺจีติ อตฺโถ. กิฺจินนฺติ วา ปาโ, กิฺจิ นํ ปริกฺขารนฺติ โยชนา. ปทสิทฺธิวเสเนตฺถ นนฺติ ต-สทฺทปฺปโยโค กโต.
๑๕๑-๒. ปจฺฉโต กาตุนฺติ ปจฺฉาสมณํ กาตุํ. ตสฺสาติ เอกจฺจสฺส. ปจฺฉโตติ ปจฺฉาสมโณ หุตฺวา. นินฺเนตุนฺติ เอกจฺจสฺส นีหริตุํ. สพฺพตฺถ อนาปุจฺฉา น วฏฺฏตีติ โยเชตพฺพํ. กิจฺจยํ วาติ เวยฺยาวจฺจาทิ ยํ กิฺจิ กิจฺจํ วา. กิจฺจเมว กิจฺจยํ, กสฺส โย ‘‘เสนิโย’’ติอาทีสุ วิย. ปริกมฺมํ วาติ ปิฏฺิปริกมฺมาทิปริกมฺมํ. อตฺตโน การาเปตุํ วาติ เอกจฺเจน อตฺตโน การาเปตุํ วา. กาตุํ วาติ ตสฺส อตฺตนา กาตุํ วา.
๑๕๓. สีมโต นิคฺคตา พหิภูตา นิสฺสีมา, ตํ. อาจริยุปชฺฌาเยสุ อวตฺวา ทูรํ ภิกฺขาจารํ คเตสุปิ อปสฺสนฺเตน ¶ คาโม ปวิสิตพฺโพ. ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย ปน อาปุจฺฉิตุํเยว วฏฺฏติ. อตฺตโน กิจฺจยํ วาปีติ อตฺตโน สีมายปิ ปตฺตปจนจีวรรชนาทิกํ สกํ กรณียํ วาปิ กาตุํ.
๑๕๔. อรตินฺติ ¶ สาสเน อนภิรตึ. สงฺฆายตฺเตสุ กมฺเมสูติ ปริวาสาทิตชฺชนียาทีสุ สงฺฆปฺปฏิพทฺเธสุ กมฺเมสุ. อุสฺสุกฺกํ วาปีติ อาจริยุปชฺฌาเยสุ ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺเนสุ, กมฺมารเหสุ จ ‘‘กินฺติ นุ โข สงฺโฆ ปริวาสํ ทเทยฺยา’’ติอาทินา อุสฺสาหํ วาปิ.
๑๕๕. คิลาเนสุ อุปฏฺเยฺยาติ ‘‘ปฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต คิลานุปฏฺาโก อลํ คิลานํ อุปฏฺาตุํ, ปฏิพโล โหติ เภสชฺชํ สํวิธาตุํ, สปฺปายาสปฺปายํ ชานาติ, อสปฺปายํ อปนาเมติ, สปฺปายํ อุปนาเมติ, เมตฺตจิตฺโต คิลานํ อุปฏฺาติ โน อามิสนฺตโร, อเชคุจฺฉี โหติ อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา เขฬํ วา วนฺตํ วา นีหาตุํ, ปฏิพโล โหติ คิลานํ กาเลน กาลํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตุํ สมาทเปตุํ สมุตฺเตเชตุํ สมฺปหํเสตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๖๖) เอวํ วุตฺตปฺจงฺคสมนฺนาคเตน หุตฺวา คิลาเนสุ อุปฏฺเหยฺยาติ อตฺโถ. อิมินา สพฺเพหิปิ อาจริตพฺพํ คิลานวตฺตํ อุปทิสติ. วุฏฺานนฺติ เคลฺา วุฏฺิตํ. อาคเมติ อาคเมยฺย, โอโลเกยฺยาติ อตฺโถ. อุปชฺฌาจริเยหิ จ สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิเกสุ ยทิ เต คิลานา โหนฺติ, อาทิโต ปฏฺาย จีวเร รชนปริโยสานฺจ อรติวิโนทนาทิกฺจ วตฺตํ, อคิลาเนสุ ปน อุทฺเทสปริปุจฺฉา โอวาทานุสาสนิยา อนุคฺคโหปตฺตจีวราทิทานฺจาติ สพฺพํ กาตพฺพํ. เตเนว เหฏฺา วุตฺตํ ‘‘ตสฺมา อาจริเยนาปิ ¶ เตสุ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, อุปชฺฌาเยน สทฺธิวิหาริเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถี’’ติ.
อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. วจฺจปสฺสาวฏฺานิกนิทฺเทสวณฺณนา
๑๕๖. วจฺจปสฺสาวฏฺานิกนฺติ านมฺหิ าเน วา ภวํ วจฺจปสฺสาวฏฺานิกํ. ยถาวุฑฺฒํ วจฺจํ น กเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ. เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ, อาคตปฺปฏิปาฏึ หิตฺวา วุฑฺฒปฺปฏิปาฏิยาติ อตฺโถ. วจฺจนฺติ อุปลกฺขณมตฺตํ, ปสฺสาวฺจ นหานฺจ น กเรยฺยาติ อธิปฺปาโย. ตเทว สมตฺเถติ ‘‘ยาตานุปุพฺพิยา’’ติอาทินา. ยาตานุปุพฺพิยาติ ยาตานํ คตานํ อนุปุพฺพิ ¶ อนุกฺกโม ยาตานุปุพฺพิ, ตาย. วจฺจ…เป… ติตฺถฺจาติ เอตํ ตยํ ลพฺภตีติ อตฺโถ, ภิกฺขุนาติ วิฺายติ.
๑๕๗. อุพฺภชิตฺวา จ สหสา จ โน ปวิเสยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อุพฺภชิตฺวาติ จีวรํ ทูรโตว อุกฺขิปิตฺวา. สหสาติ สีฆํ. อุกฺกาสิตฺวา ปวิเสยฺยาติ โยชนา.
๑๕๘. วจฺจปสฺสาวโทณีนํ พหีติ สมฺพนฺโธ. อุภยนฺติ วจฺจมฺปิ ปสฺสาวมฺปิ.
๑๕๙. กูเปติ วจฺจาวาเฏ. กฏฺนฺติ อวเลขนกฏฺํ. ผรุเสนาติ ขเรน อวเลขนกฏฺเน. อุหตฺจาปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา อุหตฺจาปิ วจฺจมกฺขิตฺจาปีติ อตฺโถ. โธวเยติ สติ อุทเก, อุทเก อสติ กฏฺเนปิ โสเธยฺย.
๑๖๐. น นิกฺขเมติ น นิกฺขเมยฺย. จปุ จปูติ อนุกรณํ, วิจฺฉายํ ทฺวิตฺเต จปุ จปุ กตฺวาติ กิริยาวิเสสนํ. นาจเมยฺยาติ น โธเวยฺย. สติ ปน อุทเก อาจมิตพฺพํ, อสติ เยน ¶ เกนจิ ปฺุฉิตฺวา คนฺตพฺพํ, สพฺพสาธารณฏฺาเน จ อาจมนกุมฺภิยา อุทกํ น เสเสตพฺพํ. อุกฺลาปนฺติ กจวรํ. วิโสธเยติ วิหารโสธเน วิย วจฺจปสฺสาวกุฏิโย, ปริเวณโกฏฺเก จ สมฺมชฺเชยฺย. สพฺพตฺเถว จ ปน วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ.
วจฺจปสฺสาวฏฺานิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๗. อาปุจฺฉกรณนิทฺเทสวณฺณนา
๑๖๑. อาปุจฺฉกรณนฺติ อาปุจฺฉาย กรณํ. อนชฺฌิฏฺโวาติ อนาณตฺโตว, อยาจิโต เอว วา. น จ วิสฺสเชติ ปุจฺฉิตปฺหํ น วิสฺสชฺเชยฺย จ, อาปุจฺฉิตฺวา วา ยาจิโต วา ยถาวุตฺตเมตํ กาตุํ ลภตีติ อธิปฺปาโย.
๑๖๒. อาปุจฺฉิตฺวา ¶ กเถนฺตสฺสาติ อตฺตโน วุฑฺฒํ อาปุจฺฉิตฺวา ธมฺมาทิกํ ภาสนฺตสฺส. ปุน วุฑฺฒตราคเมติ ปุน อฺสฺส วุฑฺฒตรสฺส อาคมเน สตีติ อตฺโถ. ปุนอาปุจฺฉนํ นตฺถีติ ภาสิตพฺพํ เปตฺวา ปุน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถีติ อตฺโถ. สงฺฆตฺเถเร อสติ อารทฺธมฺปิ อฏฺเปตฺวา กเถนฺตสฺสาปิ เอเสว นโย. ภตฺตคฺเค อนุโมทโต จ อาปุจฺฉนํ นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. อนุโมทโตติ ทายเกหิ ยาจิตสฺส ตํตํปฺุานุโมทนวเสน ธมฺมกถํ กโรโต จ. อนุโมทนฺจ เถราเธยฺยํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว เถเรน ภิกฺขุนา ภตฺตคฺเค อนุโมทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๖๒) หิ วุตฺตํ. ‘‘สเจ มนุสฺสา อตฺตโน อภิรุจิเกน เอเกน อนุโมทนํ กาเรนฺติ, เนว ตสฺส อนุโมทโต อาปตฺติ, น มหาเถรสฺส ภาโร โหติ. อุปนิสินฺนกถายเมว หิ มนุสฺเสสุ ¶ กถาเปนฺเตสุ มหาเถโร อาปุจฺฉิตพฺโพ’’ติ อฏฺกถายํ (จุฬว. อฏฺ. ๓๖๒) วุตฺตํ.
๑๖๓. วุฑฺเฒน เอกวิหารเก วสนฺโต จาติ สมฺพนฺโธ. วุฑฺเฒนาติ วุฑฺเฒน สทฺธึ. เอกวิหารเกติ สวนูปจาเร ขุทฺทกวิหาเร, น มหาวิหาเร. กุจฺฉิตตฺเถ หิ กปฺปจฺจโย. น สชฺฌาเยยฺยาติ สชฺฌายนํ น กเรยฺย.
๑๖๔. ‘‘ธมฺมํ น ภาสเย’’ติอาทีสุ อนาปุจฺฉาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. น จ วิชฺฌเปติ น จ นิพฺพาเยยฺย. วาตปานฺจ อาโลกสนฺธิผลกํ กวาฏฺจ ทฺวารผลกํ วาตปานกวาฏํ วา น วิวเรยฺย น ถเกยฺย จาติ น-กาโร สพฺพตฺถ โยเชตพฺโพ.
๑๖๕. เอกจงฺกเม วุฑฺเฒน จงฺกมนฺโตปิ เยน วุฑฺโฒ, เตน ปริวตฺตเยติ โยชนา. เยน เตนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, ยตฺถ วุฑฺโฒ, ตตฺถาติ อตฺโถ, วุฑฺฒํ โอหาย อฺโต น คนฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. โสติ นวโก. เอนนฺติ วุฑฺฒํ. สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ. อยฺหิ ขนฺธกธมฺมตา ยตฺถ น-กาเรน ปฏิเสโธ, ตตฺถ ทุกฺกฏนฺติ.
อาปุจฺฉกรณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๘. นคฺคนิทฺเทสวณฺณนา
๑๖๖. ‘‘วเช’’ติอาทีสุ ¶ น-สทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพ. ตตฺถ ปน ยถานุรูปโภชนาทิกํ กมฺมวจนํ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘โภชนํ น ภฺุเช’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๖๗. น ¶ กเรติ หตฺถกมฺมาทิกํ ปริกมฺมํ สยมฺปิ น กเรยฺยาติ อตฺโถ. ปฏิจฺฉาทีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ชนฺตาฆรุทกวตฺถปฺปฏิจฺฉาทีนํ มชฺเฌติ อตฺโถ. ปริกมฺเม ทุเว กปฺปิยาติ สมฺพนฺโธ. ปริกมฺเมติ ชนฺตาฆเร อุทเกปิ อุปชฺฌายาทีนํ กตฺตพฺพปริกมฺมวิสเย, น อภิวาทนาทีสุ. ทุเวติ ชนฺตาฆรอุทกปฺปฏิจฺฉาทโย. ฉาเทนฺติ เอตายาติ ฉาทิ, วตฺถสฺส ฉาทิ วตฺถจฺฉาทิ. สพฺพตฺถาติ สพฺพกมฺเมสูติ.
นคฺคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๙. นฺหานกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา
๑๖๘. กปฺปนํ กปฺปิยตา กปฺโป, นฺหาเน กปฺโป นฺหานกปฺโป. นวโก เถรานํ ปุรโต อุปริ วา น จ นฺหาเยยฺยาติ สมฺพนฺโธ. น จาติ นเยว. ปุรโตติ อภิมุเข. อุปรีติ นทิยา อุปริ.
๑๖๙-๑๗๑. กุฏฺฏตฺถมฺภตรุฏฺฏาเน กายํ น ฆํสเยติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กุฏฺฏํ นาม อิฏฺกทารุสิลาภิตฺติ. ถมฺโภ นาม นหานติตฺเถ นิขนิตฺวา ปิโต. ตรูติ รุกฺโข. อฏฺฏานํ นาม ตจฺเฉตฺวา อฏฺปทากาเรน ราชิโย ฉินฺทิตฺวา นหานติตฺเถ นิขาตผลกํ. คนฺธพฺพหตฺเถน วา…เป… มลฺลเกน วา กายํ สรีเรน วา อฺมฺํ น ฆํสเยติ สมฺพนฺโธ. คนฺธพฺพหตฺเถนาติ ทารุมยหตฺเถน. กุรุวินฺทกสุตฺติยาติ กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานิ ลาขาย พนฺธิตฺวา กตคุฬิกาวลิยา สุตฺเตน อาวุณิตสุตฺติยา. มลฺลเกนาติ มกรทนฺตเก ฉินฺทิตฺวา ปทุมกณฺณิกสณฺาเนน กตมลฺลเกน. สรีเรนาติ อตฺตโน กาเยน. อฺมฺสฺส อฺมฺํ กิริยากรณสงฺขาเต ¶ กิริยาพฺยภิหาเร ทฺวิตฺตํ. กปาล…เป… ปุถุปาณิ จ สพฺเพสํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. กปาลฺจ อิฏฺกา จ, ตาสํ ขณฺฑานิ. ปุถุปาณีติ ปุถุ นานา ¶ ปาณิ ปุถุปาณิ, หตฺถปริกมฺมํ รุฬฺหีวเสน. สพฺเพสนฺติ คิลานาคิลานานํ. คิลานสฺส อกตมลฺลกํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. อกตมลฺลกํ นาม กตมลฺลกวิปรีตํ. เผณํ นาม สมุทฺทเผณนฺติ.
นฺหานกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๐. อวนฺทิยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๗๒. อุกฺขิตฺโตติ อาปตฺติยา อทสฺสเน อปฺปฏิกมฺเม จ อุกฺขิตฺตโก ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อุกฺขิตฺตโกติ ติวิโธ อุกฺขิตฺตโก. นานาสํวาสโก นาม ลทฺธินานาสํวาสโกปิ กมฺมนานาสํวาสโกปิ. ครุกฏฺโ จาติ ปาริวาสิโก มูลายปฏิกสฺสนารโห มานตฺตารโห มานตฺตจารี อพฺภานารโห จ อิธ ครุกฏฺโติ อธิปฺเปโต. อิเมหิ ปน อฺมฺํ วนฺทิตุํ วฏฺฏตีติ.
อวนฺทิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๑. จมฺมนิทฺเทสวณฺณนา
๑๗๓. มิคา จ อชา จ เอฬกา จ, เตสํ จมฺมานีติ สมาโส. อโช ฉคลโก. เอฬโก เมณฺฑโก. มิเค ทสฺเสติ ‘‘โรหิเต’’ติอาทินา. โรหิตา-ทิคฺคหณํ อุปลกฺขณมตฺตํ, วาตมิคมิคมาตุกาทีปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหนฺติ.
๑๗๔. อนฺุาตตฺตยาติ ¶ อนฺุาตา ยถาวุตฺตจมฺมตฺตยโต. อมานุสํว สพฺพํ จมฺมํ ถวิโกปาหเน กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ. ถวิกา สตฺถกโกสกาทีติ.
จมฺมนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๒. อุปาหนนิทฺเทสวณฺณนา
๑๗๕. นวา ¶ คุณงฺคุณูปาหนา มชฺฌเทเส น กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นวาติ เอกวารมฺปิ อปฺปฏิมุกฺกา. ตตฺถ คุณงฺคุณูปาหนา จตุปฏลโต ปฏฺาย วุจฺจนฺติ. สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ ภวตีติ ‘‘มชฺฌเทเส’’ติ วิเสสนํ อมชฺฌเทสํ พฺยภิจรตีติ อมชฺฌเทเส คุณงฺคุณูปาหนา กปฺปนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ตถา นวาติ อิมินา อนวา มชฺฌเทเสปิ. อิมินา ปน วากฺเยน มชฺฌเทเสปิ เอกวารมฺปิ ปฏิมุกฺกา, อฺตฺถ ตุ สพฺพาปิ คุณงฺคุณูปาหนา วฏฺฏนฺติ, น เสสาติ อาปนฺนํ, ตถาปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอกปลาสิกํ อุปาหน’’นฺติ (มหาว. ๒๔๕) วุตฺตตฺตา เอกปฏลิกาปิ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. สพฺพสฺสาติ มชฺฌเทเส ปจฺจนฺติเมปิ คิลานาคิลานสฺส สพฺพสฺส. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อชฺฌาราเม อุปาหนํ ธาเรตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๔๙) หิ สามฺเน อนฺุาตํ. สพฺพตฺถาติ คาเม วา อรฺเ วา อารามโต อฺตฺร. อกลฺลกสฺส จาติ คิลานสฺเสว.
๑๗๖-๙. สพฺพ…เป… รตฺตา จ อุปาหนา สพฺพ…เป… วิจฺฉิกาฬิกา จ…เป… ทีปีนํ จมฺเมหิ จ มชฺชาร…เป… จมฺเมหิ จ ปริกฺขฏา จ อุปาหนา สงฺกมนียา ปาทุกา จ โกจิ ธาเรยฺย, ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. โอทาตาย ปาฬิยา อฏฺกถาย จ อภาเวปิ อนุโลมวเสเนตฺถ วุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. นีลโก จ โอทาโต จาติอาทินา ทฺวนฺโท. สพฺเพว นีลก…เป… กณฺหกา ยาสนฺติ สมาโส. ‘‘มหารงฺคา’’ติอาทีสุ อปฺปยุตฺเตปิ สพฺพ-สทฺเท ปกรณวเสน โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
‘‘อตฺถา ¶ ปกรณา ลิงฺคา, โอจิตฺยา กาลเทสโต;
สทฺทตฺถา วิภชียนฺติ, น สทฺทาเยว เกวลา’’ติ. –
หิ ¶ วุตฺตํ. จิตฺราติ วิจิตฺรา. นีลปีตาที วทฺธาเยว ยาสนฺติ สมาโส. อาทิ-สทฺเทน โอทาตาทีนํ คหณํ. ติตฺติรปตฺตสทิโส วิจิตฺโต วณฺโณ ติตฺติรปตฺต-สทฺเทน คหิโต. ตเมเตสมตฺถีติ ติตฺติรปตฺติกา. เมณฺฑสฺส จ อชสฺส จ วิสาณสทิสา วทฺธา ยาสนฺติ พาหิรตฺโถ. ตา ปน กณฺณิกฏฺาเน เมณฺฑกอชวิสาณสณฺาเน วทฺเธ โยเชตฺวา กตา. เอส นโย วิจฺฉิกาฬิกาทีสุ. ปณฺหิปิธานตฺถํ ตเล ขลฺลํ พทฺธํ ยาสนฺติ วิคฺคโห. ชงฺฆโต สพฺพปาทปฺปฏิจฺฉาทนกํ ปุฏํ พทฺธํ ยาสนฺติ พหุพฺพีหิ. ตูลํ ปิจุ ปุณฺณํ ยาสนฺติ อฺปทตฺโถ. ปลิคุณฺเตีติ ปลิคุณฺโ, อุปริปาทตลมตฺตปฺปฏิจฺฉาทกพนฺโธ, เตน โยเชตฺวา กตา ปาลิคุณฺิมา, วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติ. วิจฺฉิกานํ อฬสทิสํ นงฺคุฏฺสทิสํ พทฺธเมตาสนฺติ วิจฺฉิกาฬิกา. สีหพฺยคฺฆุทฺทาชินทีปีนํ จมฺเมหิ จาติ ปกรณโต อชินา นาม มิคา. อุลูกา ปกฺขิพิฬารา. สงฺกมนฺติ คจฺฉนฺติ เอตาหีติ สงฺกมนียา. ตา ปน ตาลปณฺณาทีหิ กตา สํหาริยา.
๑๘๐. สกลํ เอกเทสํ วา ปฺุฉิตฺวาวาติ โยชนา. ขลฺลกาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน เมณฺฑวิสาณวทฺธิกาทิกํ สพฺพํ สงฺคณฺหาตีติ.
อุปาหนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๓. อโนโลกิยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๘๑. สารตฺโตติ สํรตฺโต, สฺชาตราคจิตฺโตติ อตฺโถ. อิตฺถิยาติ ตทหุชาตายปิ ปฏสตนิวตฺถาย อโนกาสุปนิชฺฌายเน อนฺตมโส ติรจฺฉานคตานมฺปิ ทุกฺกฏเมว. ภิกฺขาทายิยาติ อุปลกฺขณมตฺตํ, อิตฺถี วา โหตุ ปุริโส วา, ภิกฺขาทานสมเย อสารตฺเตนาปิ มุขํ ¶ น อุลฺโลเกตพฺพํ. อุชฺฌานํ ลามกโต สํจินฺตนํ, โกโป, ตตฺถ สฺา อสฺสาติ ¶ อุชฺฌานสฺี. อิธ ปน คิลาโนปิ น มุจฺจติ. อาทาเส อุทกปตฺเตติ อิมินา เสเสสุ กํสปตฺตาทีสุ กฺชิยาทีสุ จ มุขนิมิตฺตํ ปฺายติ, เตสํ สงฺคโห. ‘‘สฺฉวิ นุ โข เม วณฺโณ, โน, ชิณฺโณ นุ โขมฺหิ, โน’’ติ ปน โอโลเกตุํ วฏฺฏติ. อสฺสาติ ภิกฺขุโน.
อโนโลกิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๔. อฺชนีนิทฺเทสวณฺณนา
๑๘๒. วฏฺฏา วา อฏฺโสฬสํสา วา มฏฺา อฺชนี วฏฺฏตีติ โยชนา. อฏฺ จ โสฬส จ อํสา โกณา ยสฺสา สาติ วิคฺคโห. โสฬสํสปเทสวิภตฺตาย อฏฺํสาสุติยา อฏฺํสปเทสวิภตฺตา จตุรํสาปิ สามตฺถิยา คยฺหตีติ าตพฺพํ. ‘‘อุชุกเมว ปน จตุรํสาวา’’ติ หิ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) วุตฺตํ. อฺชนีติ อฺชนนาฬิ. มูเล ติสฺโสปิ เลขา วฏฺฏนฺตีติ โยชนา. มูเลติ พุนฺเท, เหฏฺโตติ วุตฺตํ โหติ. เลขาติ วฏฺฏเลขา. พนฺธิตุํ คีวายํ เอกา เอว เลขา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. พนฺธิตุนฺติ ปิธานพนฺธนตฺถํ.
๑๘๓. ยํ กิฺจิ รูปนฺติ อิตฺถิรูปาทิ ยํ กิฺจิ รูปํ. มาลาทิกมฺมนฺติ มาลากมฺมํ ลตากมฺมํ. อฑฺฒจนฺทาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อคฺฆิยาทิกํ คหิตํ. เอตฺถาติ อฺชนิยํ.
๑๘๔. ถวิกาติ อฺชนิถวิกา. สิปาฏีติ ขุรสิปาฏิกา. สลากาปิ อจิตฺตกา ลพฺภาติ สมฺพนฺโธ. สลากาติ อฺชนิสลากา. นตฺถิ จิตฺตเมติสฺสาติ อจิตฺตกา. ตาทิสํ ¶ ปน ลภิตฺวา อุปาหนาโย วิย นาเสตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ.
๑๘๕. อฏฺิ-สทฺเทน มนุสฺสฏฺึ เปตฺวา ยํ กิฺจิ อฏฺิ คหิตํ.
๑๘๖. ธูมเนตฺตาติ ธูมนาฬิกา, นิสฺส อา-การาเทสวเสน วุตฺตํ. สตฺถกทณฺฑานีติ สตฺถทณฺฑา ¶ . นตฺถุํ เทนฺติ เอตายาติ นตฺถุทานา. อนิยเมน หิ นทาทิโต วา อี. เตหิ สงฺขนาภิอาทีหิ นิพฺพตฺตา ตมฺมยา.
อฺชนีนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๕. อกปฺปิยสยนนิทฺเทสวณฺณนา
๑๘๗-๙. อกปฺปิยานิ สยนานีติ อุจฺจาสยนมหาสยนานิ. ปธานวเสน ปน ‘‘สยนานี’’ติ วุตฺตํ, ปีาทโยปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหนฺติ อฺชนี-สทฺเทน อวเสสานิ วิย. อาสนฺทิ จ…เป… อุภโตรตฺตูปธานกฺเจติ เอตานิ อกปฺปิยานีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อาสนฺทีติ สุคตงฺคุเลน อติเรกฏฺงฺคุลปาทกานิ มฺจปีานิ. ตตฺถ ปีํ นาม มฺโจ วิย นาติทีฆํ วุจฺจติ. ติวิธํ ตูลเมติสฺสา อตฺถีติ ตูลี, ปกติตูลิกา. ‘‘ปลฺลงฺโกติ ปาเทสุ วาฬรูปานิ เปตฺวา กโต’’ติ ปนสฺส อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๒๕๔) วุตฺตตฺตา ปนฺจ ยถากถฺจิ โหติ, ยุตฺติ จ โหตีติ, ‘‘ตตฺเถว สีหรูปาทึ ทสฺเสตฺวา กโต ปน วฏฺฏตีติ วทนฺตี’’ติ ยํ ฏีกายํ วุตฺตํ, ตํ ‘‘กิมิติ เอวํ วทนฺตี’’ติ วตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. ‘‘อกปฺปิยรูปกโต อกปฺปิยมฺโจ ปลฺลงฺโก นามา’’ติ หิ ¶ สารสมาเสปิ. อาสนฺที ปลฺลงฺโก อุจฺจาสยนํ, เสสา มหาสยนํ. ปฏิกา อุณฺณามโย เสตตฺถรโณ. โคโน จตุรงฺคุลาธิกโลโม มหาโกชโว. จิตฺตกํ วานวิจิตฺโร อุณฺณามยตฺถรโณ. อุณฺณา เอฬกโลมํ. ปฏลิกา ฆนปุปฺผิกา. วิกตีติ สีหพฺยคฺฆาทิรูปวิจิตฺโต. อุทฺทโลมีติ เอกโต อุคฺคตโลโม. เอกนฺตโลมิกาติ อุภโต อุคฺคตโลโม.
กุตฺตํ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ตฺวา นจฺจนโยคฺโค. โกเสยฺยํ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยสุตฺตมยํ ปจฺจตฺถรณํ, กฏฺฏิสฺสํ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยํ. หตฺถิโน จ อสฺสา จ รถา จาติ เสนงฺคานํ พหุตฺเต สมาหารทฺวนฺโท, หตฺถิอสฺสรเถ เตสํ ปิฏฺีสุ อตฺถราติ ตปฺปุริโส. อชินปฺปเวณีติ อชินานํ อชินมิคจมฺมานํ มฺจปฺปมาเณน ทุปฏฺฏติปฏฺฏานิ กตฺวา สิพฺพิตา ปเวณี. กทลิมิคานํ อิทํ กทลิมิคํ, กึ ตํ? จมฺมํ, ปวโร จ โส ปจฺจตฺถโร จาติ ¶ ปวรปจฺจตฺถโร, โส จ ตํ เสตวตฺถสฺส อุปริ อตฺถตฺจ, กทลิมิคฺจ ตํ ปวรปจฺจตฺถรฺจาติ สมาโส, ปวรปจฺจตฺถรณสงฺขาตํ เสตวตฺถสฺส อุปริ ปตฺถริตํ กทลิมิคปฺปวรปจฺจตฺถรณนฺติ อตฺโถ. ตํ กิร เอวํ กโรนฺติ. ฏีกายํ ปน ยถาวุตฺตทฺวเยน อตฺถตํ อฺเมว กิฺจิ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ ‘‘อชินปฺปเวณี ธาเรตพฺพา’’ติอาทินา (มหาว. ๒๕๔) วิสุํ อตฺถรณานเมว วุตฺตตฺตา. เตสุ หิ วุตฺเตสุ ตทตฺถตํ วุตฺตเมว สิยา, ตถา จ วุตฺตํ เหฏฺา วิสุํ ปฏิกาทิกนฺติ.
สโลหิตวิตานนฺติ เอตํ ‘‘อุภโตรตฺตูปธานก’’นฺติมสฺส วิเสสนํ. โลหิตวิตาเนน สห วตฺตมานนฺติ สมาโส. เสตวิตานมฺปิ เหฏฺา อกปฺปิยปจฺจตฺถรเณ สติ น วฏฺฏติ. รตฺตํ อุปธานํ สีสูปธานํ ปาทูปธานฺจ รตฺตูปธานกํ, อุภโต มฺจสฺส สีสปาทนิกฺเขปนฏฺาเน รตฺตูปธานกนฺติ ¶ อโลปสมาโส. ยํ ปน เอกเมว อุปธานํ อุภยปสฺเสสุ รตฺตาทิวณฺณํ วิจิตฺรํ, ตํ ปมาณยุตฺตเมว วฏฺฏติ. ตตฺริทํ ปมาณํ – วิตฺถารโต ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานํ อนฺตรํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ, มชฺเฌ มุฏฺิรตนํ, ทีฆโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ วา ทฺวิรตนํ วา. ปริภฺุชโตติ อิมินา กโรนฺตสฺส การาเปนฺตสฺส กตฺถจิ เฉทนกํ ปาจิตฺติยนฺติ ทีเปติ.
๑๙๐. ธมฺมาสเน จ ภตฺตคฺเค จ ฆเร จาปิ อาสนฺทาทิตฺตยา เสเส คิหิสนฺตเก คิหิวิกเฏ สติ นิสีทิตุํ ลพฺภตีติ อชฺฌาหาโร ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. คิหิสนฺตเกติ อิมินา สงฺฆิกมฺปิ อุปลกฺเขติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เปตฺวา ตีณิ อาสนฺทึ ปลฺลงฺกํ ตูลิกํ คิหิวิกฏ’’นฺติ (จูฬว. ๓๑๔) สามฺเน วุตฺตํ. สามฺโชตนาย ปน วิเสเสปิ อวฏฺานโต อาสนฺทาทิตฺตยาติ เอตฺถ ธมฺมาสเน อาสนฺทาทิตฺตยา เสเสติ โยเชตฺวา อตฺโถ คเหตพฺโพ. อฏฺกถายฺหิ ‘‘อาสนฺที ปลฺลงฺโก โคนโก’’ติอาทิปาฬิกฺกเม อาสนฺทาทิทฺวยมาทิโต หิตฺวา ‘‘โคนกาทีนิ สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วา มฺจปีเกสุ อตฺถริตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏนฺติ, ธมฺมาสเน ปน คิหิวิกฏนีหาเรน ลพฺภนฺติ, ตตฺราปิ นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๐) วุตฺตํ. ภตฺตคฺคํ นาม วิหาเร ทานฏฺานํ. ธมฺมาสนํ ปน ยตฺถ กตฺถจิ. ฆเรติ อนฺตรฆเร. นิสีทิตุํ ลพฺภเตติ อิมินา นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. สํขิปนํ อนฺโตกรณํ สงฺเขโป, ภูมตฺถรเณ สงฺเขโป อสฺส สยนสฺสาติ สมาโส. ตสฺมึ ภูมตฺถรเณ อนฺโตกรณภูมตฺถรโต ภูมตฺถรณเมวาติ ทฏฺพฺพํ. สยิตฺุจาติ อตฺตโน กปฺปิยปจฺจตฺถรณํ อตฺถริตฺวา สยิตฺุจ นิสีทิตฺุจ. ‘‘ปริภณฺฑกตํ ภูมึ วา ภูมตฺถรณเสนาสนํ ¶ วา สงฺฆิกมฺจปีํ วา อตฺตโน สนฺตเกน ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถริตฺวาว ¶ นิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ หิ อฏฺกถายํ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๔) วุตฺตํ. อิทฺจ อาสนฺทาทีนมฺปิ อฺถตฺตกรเณ ปริโภเค ลกฺขณวจนํ. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว, อาสนฺทิยา ปาเท ฉินฺทิตฺวา ปริภฺุชิตุํ, ปลฺลงฺกสฺส วาเฬ ภินฺทิตฺวา ปริภฺุชิตุํ, ตูลิกํ วิชเฏตฺวา พิพฺโพหนํ กาตุํ, อวเสสํ ภูมตฺถรณํ กาตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๐).
๑๙๑. จตุรํสปีา จ…เป… ปฺจงฺคา จ อุจฺจปาทกา กปฺปนฺตีติ อตฺถโต วจนํ วิปลฺลาเสตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ‘‘กปฺปิยา’’ติ อิมินา วา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ จตฺตาโร อํสา โกณา เยสํ, เต จ เต ปีา จาติ สมาโส. ติณฺณํ อปสฺสยานํ, จตุนฺนฺจ ปาทานํ วเสน สตฺต องฺคานิ เยสนฺติ สมาโส. เอกาปสฺสยสฺส วเสน ปฺจงฺคา. จตุรํสปีานํ วิสุํ กปฺปิยภาวสฺส วุตฺตตฺตา สตฺตงฺคาทโย ปน ทีฆาติ วิฺายนฺติ. ปาฬิยํ ภตฺตคฺคสฺส เอกโยคนิทฺทิฏฺตฺตา เอกโยคนิทฺทิฏฺานํ สห วา ปวตฺติ, สห วา นิวตฺตีติ ฆเรติ อิมินา ภตฺตคฺคสฺสปิ คหณํ. เอว-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, ตสฺมา ตูโลนทฺธา มฺจปีา ฆเร วา ภตฺตคฺเค วา นิสีทิตุเมว กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน มนุสฺสา ภตฺตคฺเค อนฺตรฆเร ตูโลนทฺธํ มฺจมฺปิ ปีมฺปิ ปฺเปนฺติ. ภิกฺขู กุกฺกุจฺจายนฺตา นาภินิสีทนฺติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิหิวิกฏํ อภินิสีทิตุํ, น ตฺเวว อภินิปชฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๑๔). เต ปน กโรนฺตสฺส วา การาเปนฺตสฺส วา อุทฺทาลนกํ ปาจิตฺติยํ.
๑๙๒. สานุโลมานํ ฉนฺนํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ ฉวิ เอตาสนฺติ วิคฺคโห. ปฺจ ภิสีติ โจฬาทิตูลคณนาย ปฺจกา วุตฺตา. สพฺพตฺถาติ วิหารมฺจปีาทีสุ สพฺพตฺถ.
๑๙๓. ตูลตฺตยนฺติ ¶ สิมฺพลิรุกฺขาทีนํ ขีรวลฺลิอาทีนํ เอรกาทีนํ ติณานํ ตูลตฺตยํ. ภิสิคพฺโภ โจฬาทิโก ปฺจวิโธ ภิสิคพฺโภ. มิคปกฺขินํ โลมานีติ เอตํ สพฺพนฺติ เสโส. มิค-สทฺเทเนว สพฺเพปิ สีหาทโย จตุปฺปทา, ปกฺขิ-สทฺเทน สพฺเพปิ หํสโมราทโย คหิตา. นนุ จ ภิสิคพฺภสทฺทนฺโตคธาย อุณฺณาย มิคปกฺขิโลมานมฺปิ คหณสพฺภาเวปิ เตสํ วิสุํ คหเณ สติ ปุนรุตฺติโทโส อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ มนุสฺสโลมปริจฺจาควิภาวนปฺปโยชนสพฺภาวโต. นนุ จ เอวมฺปิ โทโสเยว, ‘‘มนุสฺสโลมมุณฺณาย’’นฺติอาทินา ¶ ภิสิคพฺภานํ อุปริ นียมานตฺตา คมฺยเต พิพฺโพหเนปิ อยเมว ภิสิคพฺโภติ? สจฺจํ, ตถาปิ น โทโส, คมฺยมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคํ ปติ กามจาโรติ. มสูรเก ตูลวชฺชา อนฺุาตาติ วิปริณาเมตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. มสูรกํ นาม จมฺมฉวิกา ภิสีติ วทนฺติ.
๑๙๔. อุณฺณายํ มนุสฺสโลมฺจ ปณฺเณ สุทฺธํ ตมาลกฺจ ปุปฺผฺจ อปฺปฏิเวกฺขิตํ อาสนฺเจว น ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺสโลมนฺติ อิมินา น เกวลํ อิธ เอฬกโลมเมว อุณฺณา, อถ โข กปฺปิยากปฺปิยมํสชาตีนํ ปกฺขิจตุปฺปทานํ โลมมฺปีติ ทสฺเสติ. ปุปฺผนฺติ ปิยงฺคุพกุลปุปฺผาทิ. ตมาลกสทฺเทเนว อุปจารโต ปตฺตํ คเหตฺวา ‘‘ตมาลก’’นฺติ วุตฺตํ. อปฺปฏิเวกฺขิตนฺติ อนุปปริกฺขิตํ. กีทิสํ ปน ปฏิเวกฺขิตพฺพํ, กีทิสํ น ปฏิเวกฺขิตพฺพนฺติ? ยํ วินิจฺฉยโต วิฺาตํ, ตํ น ปฏิเวกฺขิตพฺพํ, อิตรํ หตฺเถน ปรามสนฺเตน ปฏิเวกฺขิตพฺพํ.
อกปฺปิยสยนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๖. สมานาสนิกนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๕. ติวสฺสนฺตรเมกมาสนํ ¶ ภิกฺขูนํ อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ เอกสฺมึ อาสเน มฺจาทิเก ทฺวินฺนํ อาสนํ นิสีทนํ เอกมาสนํ. ม-กาโร สนฺธิโช. กีทิสนฺติ อาห ‘‘ติวสฺสนฺตร’’นฺติ. ติณฺณํ วสฺสานมนฺตรเมตสฺสาติ ติวสฺสนฺตโร, ทฺวีหิ วสฺเสหิ มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา ภิกฺขุ, โส อสฺส อตฺถีติ ติวสฺสนฺตรํ, ติวสฺสนฺตรวนฺตนฺติ อตฺโถ. โย ปน เอเกน วสฺเสน มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา เอกวสฺโสเยว วา, ตพฺพนฺตตาย วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อถ วา ติวสฺสนฺตรนฺติ กรณตฺเถ อุปโยควจนํ, ติวสฺสนฺตเรน สทฺธินฺติ อตฺโถ. ตเมว สมตฺเถติ ‘‘สตฺตวสฺเส’’จฺจาทินา.
๑๙๖. มุนิ ¶ อนฺุาสีติ สมฺพนฺโธ. สพฺเพเหวาติ สมานาสนิกอสมานาสนิเกหิ สพฺเพเหว สทฺธึ.
๑๙๗. ทีฆาสนํ ทสฺเสติ ‘‘อนฺต’’นฺติอาทินา. ยํ ติณฺณํ นิสีทิตุํ ปโหติ, ตํ อนฺตํ ทีฆาสนนฺติ สมฺพนฺโธ. อนฺตนฺติ ปจฺฉิมํ. อทีฆาสเน ปน สมานาสนิกา นิสีทิตุํ ลพฺภนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มฺจเก’’ติอาทิมาห. สพฺพตฺถ อยถากรณโต ทุกฺกฏนฺติ.
สมานาสนิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๗. อสํวาสนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๘. อุกฺขิตฺโตติ กมฺมนานาสํวาสกสงฺขาโต อาปตฺติยา อทสฺสเน, อปฺปฏิกมฺเม, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อุกฺขิตฺตโก. อนุปสมฺปนฺโนติ สิกฺขมานสามเณรสามเณริสิกฺขาปจฺจกฺขาตสงฺขาโต อนุปสมฺปนฺโน. ฉินฺนมูลโกติ ¶ อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺโน. อุกฺขิตฺตเกสุ ‘‘ธมฺมวาทิโน เอเต’’ติ อุปฺปนฺนาย ลทฺธิยา นานาภูโต สํวาโส เอตสฺสาติ นานาสํวาโส, อุกฺขิตฺตานุวตฺตกสงฺขาโต ลทฺธินานาสํวาสโก. สีมโต นิคฺคตา นิสฺสีมา, สีมนฺตริกา พหิสีมา จ, ตตฺถ หตฺถปาเส เจปิ ิโต, สีมานานาสํวาสโก นิสฺสีมฏฺิโต. เวหายเส อากาเส ิโต เวหายสณฺิโต พินฺทาคเมน. ตตฺถ ‘‘นานาสํวาโส จา’’ติอาทินา สมาหารทฺวนฺเทปิ กฺวจิ นปุํสกลิงฺคํ พฺยภิจรตีติ นปุํสกตฺตาภาโว ยถา ‘‘มคฺคามคฺโค’’ติ. เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตาติ อยํ ติวิโธปิ สํวาโส นาม. โส เยสํ นตฺถิ, เต อสํวาสา. เอเต หตฺถปาสโต พหิกรณวเสน วชฺเชตพฺพา. เอเตสุ หิ ติวิเธ อุกฺขิตฺตเก สติ อุโปสถาทิกํ กมฺมํ กโรนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, อิตเรสุ ทุกฺกฏนฺติ.
อสํวาสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๘. กมฺมนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๙. วคฺเคน ¶ อธมฺมกมฺมฺจ สมคฺเคน อธมฺมกมฺมฺจ วคฺเคน ธมฺมกมฺมฺจ สมคฺเคน ธมฺมกมฺมฺจาติ จตฺตาริ กมฺมานิ โหนฺตีติ เสโส. ตตฺถ วคฺเคน อธมฺมกมฺมนฺติ วคฺเคน สงฺเฆน กรณียํ อธมฺมกมฺมํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. วคฺโคติ จ สมูโห วุจฺจติ, โส จ จตุวคฺคาทิกรณียาทีสุ ยาวติกานํ กมฺมปฺปตฺตานํ อสมฺมุขีภาเวน, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทานาหรเณน, สมฺมุขีภูตานฺจ ปฏิกฺโกสเนน, เตสุ เอเกนาปิ วา อิธ อธิปฺเปโต. อธมฺมกมฺมนฺติ เอตฺถ ปน ธมฺโม นาม ‘‘อุตฺติทุติเย เจ, ภิกฺขเว, กมฺเม เอกาย อุตฺติยา กมฺมํ กโรติ, น จ กมฺมวาจํ อนุสฺสาเวติ, อธมฺมกมฺม’’นฺติอาทินา (มหาว. ๓๘๗) เอกาเยว ตฺติยา ¶ , ตถา ทฺวีหิ ตฺตีหิ เอกาเยว วา กมฺมวาจาย, ตถา ทฺวีหิ กมฺมวาจาหีติ อาคตาย จ ตถา หาปนอฺถากรณภาเวน ตฺติกมฺมํ เปตฺวา ตฺติจตุตฺเถ จ กมฺเม อาคตาย จ อกมฺมารหสฺส ตชฺชนียปพฺพาชนียปฏิสารณียนิยสฺสติวิธอุกฺเขปนียานํ สตฺตนฺนํ กมฺมานํ กรณวเสน, กมฺมารหสฺส จ วิราเธตฺวา กรณวเสน อาคตาย จ ปาฬิยา วิปรีตา จ ปาฬิ, อุปสมฺปทาทิกมฺมวเสน อาคตา จ ปาฬิ, สมฺมุขาวินยสติวินยอมูฬฺหวินยปฏิฺากรณเยภุยฺยสิกาตสฺสปาปิ- ยสิกาติณวตฺถารกสงฺขาตานํ สตฺตนฺนํ กมฺมานํ ยถาลาภกรณวเสน อาคตา จ ปาฬิ, เตน กรณียํ อปโลกนตฺติตฺติทุติยตฺติจตุตฺถสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ กมฺมํ ธมฺมกมฺมํ, ตปฺปฏิปกฺขํ อธมฺมกมฺมํ. ตพฺพิปริยาเยน สมคฺโค ธมฺมกมฺมฺจ เวทิตพฺพํ. ธมฺโม ยถาวุตฺตา ปาฬิ อสฺส อตฺถิ, ธมฺเมน กตํ วาติ ธมฺมิกํ. ตพฺพิปรีตํ อธมฺมิกํ. จตุตฺถํเยวาติ เตสุ จตูสุ กมฺเมสุ จตุนฺนํ ปูรณํ สมคฺเคน ธมฺมิกํ. เสสกมฺมานํ ภาเวน ภิกฺขุนา ทุกฺกฏสฺส ภวนํ ลกฺขียตีติ เสสกมฺเมสูติ ภาวลกฺขเณ สตฺตมี. ทุกฺกฏนฺติ กุปฺปานํ อธมฺมกมฺมวคฺคกมฺมานํ กตตฺตา ทุกฺกฏํ.
๒๐๐. อิทานิ ยทิทํ สมคฺเคน ธมฺมิกํ นาม, ตํ เยหิ สงฺเฆหิ กาตพฺพํ, เตสํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุวคฺโค’’ติอาทิมาห. จตฺวาทีนํ สงฺขฺเยยวุตฺติตฺตา จตุนฺนํ วคฺโคติอาทินา วิคฺคโห. ทสวีสติวคฺคิโกติ ทสนฺนํ วีสติยา จ วคฺคเภทวเสน ทสวีสตีนํ วคฺโคติ วิคฺคโห, ณิโก สกตฺเถ. วีสติยา วคฺโค, อติเรเกน สหิโต วีสติวคฺโคติ วิคฺคโห.
๒๐๑-๒. ปฺจนฺนํ กมฺมานํ นิยเมติ ‘‘จตู’’ติอาทินา. อพฺภานํ อุปสมฺปทํ ปวารณํ เปตฺวา ¶ จตุวคฺโค จาติอาทินา โยเชตฺวา ¶ สพฺพกมฺเมสุ กมฺมปฺปตฺโตติ ทีปิโตติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ตตฺถ จ-สทฺโท จตุวคฺคาทโย กมฺมปตฺติกิริยายํ สมุจฺจิโนติ. อิธ ปน สพฺพ-สทฺโท อพฺภานาทีนํ เกสฺจิ ปิตตฺตา ปเทสสพฺเพ คยฺหติ. กมฺมปตฺโตติ กมฺมสฺส ปตฺโต ยุตฺโต อนุรูโป. อิตโรติ วีสติวคฺโค อติเรกวีสติวคฺโค. สพฺพกมฺเมสูติ เอตฺถ ปน สพฺพ-สทฺโท สพฺพสพฺเพ. นนุ จ วีสติวคฺคสฺส กมฺมปฺปตฺตภาเวสติ อติเรกวีสติวคฺคสฺส ปเควาติ วิฺายติ. ตถา สติ โส กสฺมา วุตฺโตติ? สจฺจํ, ตถาปิ โส จตุวคฺคาทินา สงฺเฆน กตฺตพฺพกมฺมํ อูนกตเรน น วฏฺฏติ, อติเรเกน ปน วฏฺฏตีติ าปนตฺถํ วุตฺโต.
๒๐๓. อิทานิ จตุวคฺคาทิเกน ฉนฺทาหรเณน ปูเรตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘จตู’’ติอาทินา. ปาราชิกาทิภาวมนาปนฺนตฺตา ปกติยา สภาเวเนว ิโต อตฺตา เยสํ, ปกโต วา ตโตเยว กมฺเมสุ อวิคโต อตฺตา เยสํ เตติ ปกตตฺตกา, ปาราชิกอุกฺขิตฺตกลทฺธินานาสํวาสเกหิ อฺเ. ปเรติ เอกสีมฏฺา ตาทิสาเยว อฺเ. เสเสปีติ อวเสเส ปฺจวคฺคาทิกรณีเยปิ.
๒๐๔. อิทานิ วตฺถุตฺติอนุสฺสาวนสีมาทิวิปตฺติโต, กมฺมวิปตฺตีสุ ปริสโต จ ปฏิกฺโกสโต จ กมฺมสฺส กุปฺปากุปฺปภาวํ ตตฺถ จ อาปตฺติอาทึ ทสฺเสตุํ ‘‘จตู’’ติอาทิ มาห. จตุวคฺคาทิกตฺตพฺพํ อสํวาสคณปูรํ วา กมฺมารหคณปูรํ วา กมฺมฺจ ครุกฏฺคณปูรํ วา ปริวาสาทิกมฺมฺจาติ โยชนา. เอตฺถ จ กมฺมารโห ครุกฏฺโต อฺโ, นิกฺขิตฺตวตฺโต ปน ครุกฏฺโ คณปูรโก โหติเยว. กตนฺติ จตุวคฺคาทินา กตํ.
๒๐๕. วาเรยฺยาติ อนฺตราเย อสติ อนฺตมโส เอโกปิ วาเรยฺยาติ อตฺโถ. อนฺตราเยติ ปาเปหิ กริยมาเน ¶ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเย สติ. อนนฺตรายิกา เจ น วาเรนฺติ, ทุกฺกฏํ. ทิฏฺาวินฺติ อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺึ ลทฺธึ ‘‘อธมฺมกมฺมํ อิทํ, น เมตํ ขมตี’’ติ อฺมฺํ อาวิ กเรยฺยุนฺติ เสโส. เอโกธิฏฺานนฺติ เอโก ภิกฺขุ ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ อธิฏฺานํ กเรยฺยาติ เสโส. ตโตธิกาติ ตีหิ อธิกา. เต ปน สงฺฆตฺตา ปโหนฺติ อตฺตโน กมฺมํ นิตฺถริตุํ.
๒๐๖. ขิตฺตจิตฺโต นาม อุมฺมตฺตโก. ทุขฏฺฏิโตติ เวทนฏฺโฏ. น รูหตีติ คยฺหตฺตํ น โรหตีติ อตฺโถ.
๒๐๗. อนฺตมโส ¶ อนนฺตรสฺสาปิ อาโรเจนฺตสฺส ปกต…เป… ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธ. เอกสีมายํ ติฏฺตีติ เอกสีมฏฺโ. สโม สํวาโส อสฺสาติ สมสํวาโส. เอกสีมฏฺโ จ โส สมสํวาโส จ, ปกตตฺโต จ โส เอกสีมฏฺสมสํวาโส จ, โส จายํ ภิกฺขุ จาติ สพฺพตฺถ กมฺมธารโย, ตสฺส. เอตฺถ ปน อวิปนฺนสีโล ปกตตฺโตติ อธิปฺเปโต. อาโรเจนฺตสฺสาติ อตฺตโน ลทฺธึ ปกาเสนฺตสฺส. รูหตีติ ปฏิกฺเขโป รุหติ.
๒๐๘. ธมฺมิกํ กมฺมนฺติ ธมฺเมน กตฺตพฺพํ อปโลกนาทิกมฺมํ. ปฏิกฺโกเสยฺยาติ นิวาเรยฺย. ติโรกฺขา กายสามคฺคึ วา ฉนฺทํ วาติ วา-สทฺทํ เนตฺวา อตฺโถ เนตพฺโพ. ติโรกฺขาติ ปรมฺมุขา. โส สมฺมุขา-สทฺโท วิย นิปาโต, อถ วา อกฺขา อินฺทฺริยวิสยโต ติโร พหีติ อตฺโถติ.
กมฺมนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๙. มิจฺฉาชีววิวชฺชนานิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๙. อาคมฺม ชีวนฺติ เอเตนาติ อาชีโว, โก โส? ปจฺจยปริเยสนวายาโม. มิจฺฉาย อาชีโว, ตสฺส ¶ วิวชฺชนา มิจฺฉาชีววิวชฺชนา. สา ปนายํ อตฺถโต ‘‘อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ (วิภ. ๕๐๘) เอวํ ปาติโมกฺขสํวรสมฺปตฺติยา ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน อาคโต อาจาโร เจว ยถากฺกเมน ปาราชิกสงฺฆาทิเสสถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุพฺภาสิตทุกฺกฏานํ การณภูตสฺส อาชีวเหตุปฺตฺตานํ อภูตาโรจนสฺจริตฺตอฺาปเทสภูตาโรจนปณีตโภชนวิฺตฺติ ภิกฺขุนิโภชนวิฺตฺติสูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปทานํ วีติกฺกมสฺส จ กุหนลปนเนมิตฺติกตา นิปฺเปสิกตา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาติ เอวมาทีนฺจ ปาปธมฺมานํ วเสน ปวตฺตํ มิจฺฉาชีววิรติสงฺขาตํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลฺจ. ตสฺสา ปน กสฺสจิ อิธ ทสฺสนํ ยถา ทสฺเสตุมารทฺธํ ปาติโมกฺขสํวรสงฺขาตาย อธิสีลสิกฺขาย, จตุรารกฺขวิปสฺสนาวเสน อาคตานํ อธิจิตฺตอธิปฺาสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ สิกฺขานฺจ อุปการกธมฺมปริทีปนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ, เอวมีทิสํ ¶ วิฺเยฺยํ, ตํ ทสฺเสติ ‘‘ทารุ’’นฺติอาทินา. ตตฺถ ‘‘ทารุ’’นฺติอาทีนิ ‘‘ทเท’’ติ เอตสฺส ปตฺติกมฺมํ. จุณฺณํ สิรีสจุณฺณาทินหานิยจุณฺณํ. นฺหานมุโขทกนฺติ นฺหานฺจ มุขฺจ, ตสฺส อุทกนฺติ สมาโส. อาทิ-สทฺเทน ปณฺณาทึ สงฺคณฺหาติ. กุลสงฺคหาติ กุลสงฺคหกรเณน.
๒๑๐. ปริภฏติ ปเรสํ ทารเก ปริหรตีติ ปริภโฏ, ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏโก, สกตฺเถ ตเมว ปาริภฏกตา. อลงฺกรณาทินา กุลทารกปริหรณสฺเสตํ นามํ. มุคฺคสฺส สูโป มุคฺคสูโป, โสเยว มุคฺคสุปฺโป. ยถา มุคฺคสูเป ปจฺจมาเน โกจิเทว มุคฺโค น ปจฺจติ, อวเสสา ปจฺจนฺติ, เอวํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส วจเน กิฺจิเทว สจฺจํ โหติ, เสสํ อลิกํ, อยํ ปุคฺคโล มุคฺคสูปสทิสตาย อุปจาเรน ‘‘มุคฺคสุปฺโป’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส ภาโว มุคฺคสุปฺปตา ¶ . สจฺจาลิเกน ชีวิตกปฺปนสฺเสตํ อธิวจนํ. ฆรวตฺถุอาทิสมฺพนฺธินี วิชฺชา วตฺถุวิชฺชา. ปาริภฏกตา จาติอาทินา ทฺวนฺโท นปุํสกตฺตาภาเว ปาริ…เป… วิชฺชา, ตาย. รสฺโส ปน คาถาพนฺธวเสน, ตถา ทีโฆ. ปหิณานํ ตสฺมึ ตสฺมึ กมฺเม เตสํ เตสํ นิยฺุชนํ ปเหณํ. อาทเรน ทูเตน กาเรตพฺพํ ยํ กิฺจิ กมฺมํ ทูตกมฺมํ. ปิสนํ เปสนํ, ชงฺฆาย ปาเทน เปสนํ ชงฺฆเปสนํ, ตมสฺส อตฺถีติ ชงฺฆเปสนิยํ. เตสํ เตสํ คิหีนํ คามนฺตรเทสนฺตราทีสุ สาสนปฏิสาสนหรณสฺเสตมธิวจนํ.
๒๑๑. ลาภาสาย ลฺชทานํ อนุปฺปทานํ. สมฺพุทฺธปฺปฏิกุฏฺเน พุทฺธครหิเตน องฺควิชฺชานกฺขตฺตวิชฺชาสุปินวิชฺชาภูตวิชฺชาทินา อฺเน วา.
๒๑๒. อฺาตกานํ อปฺปวาริตานํ วิฺาปนํ วิฺตฺติ, ยาจนวเสน ปวตฺโต กายวจีปโยโค. พุทฺธปฺปฏิกุฏฺเน มิจฺฉาชีเวน ปจฺจยปริเยสนา อเนสนา. อภูตสฺส อตฺตนิ อวิชฺชมานสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อุลฺลปนํ กถนํ อภูตุลฺลปนา. กุหนาทีหีติ กุหนาลปนาทีหิ. ตตฺถ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปจฺจยปฺปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนอิริยาปถสณฺาปนวเสน ชนวิมฺหาปนา กุหนา. วิหารํ อาคเต มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา, กึ ภิกฺขู นิมนฺเตตุ’’นฺติ วา ‘‘มยิ ราชา ปสนฺโน, อสุโก จ อสุโก จ ราชมหามตฺโต ปสนฺโน’’ติ วา อาทินา นเยน อาลปนา ลปนา. ขาทนียํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘กึ ขาทนียํ ลภิตฺถา’’ติอาทินา นเยน นิมิตฺตกรณาทิ เนมิตฺตกตา. ‘‘อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน’’ติอาทินา นเยน ครหณานิ จ ‘‘เอตํ เอตฺถ กเถถา’’ติอาทินา นเยน วาจาย ¶ ¶ อุกฺขิปนาทิ จ นิปฺเปสิกตา. อปฺเปน ลาเภน พหุกํ วฺเจตฺวา คเหตุํ อิจฺฉนํ ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา. กุลทูสาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน รูปิยปฺปฏิคฺคหณรูปิยสํโวหารา สงฺคยฺหนฺตีติ.
มิจฺฉาชีววิวชฺชนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓๐. วตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๒๑๓. สอุปาหโน…เป… จีวรํ สีเส กริตฺวา วา อาคนฺตุโก อารามํ น ปวิเสติ สมฺพนฺโธ. สฉตฺโตติ สีเส กตฉตฺเตน สฉตฺโต. โอคุณฺิโตติ สสีสํ ปารุปิโต. ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขโป, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ อุปจารสีมาสมีปํ ปตฺวา อุปาหนาโอมฺุจนาทิสพฺพํ กตฺวา อาราโม ปวิสิตพฺโพติ อยเมตฺถ พฺยติเรกลทฺโธ อตฺโถ.
๒๑๔. ปานีเยน ปาเท น โธเวยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ปฏิกฺกมนํ ปตฺวา เอกมนฺเต ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ปติรูเป นิสชฺช ปุจฺฉิตฺวา ปานียํ ปาตพฺพํ, ปริโภชนีเยน ยถาวุตฺตํ ปาทา โธวิตพฺพาติ อธิปฺปาโย. วุฑฺฒตเร อาวาสิเกปิ จ อภิวาเทยฺยาติ อิมินา วสฺสํ ปุจฺฉิตฺวา นวเกน อาวาสิเกน อภิวาทาเปตพฺพนฺติ ทีเปติ. ปุจฺเฉยฺย สยนาสนนฺติ ‘‘กตมํ เสนาสนํ ปาปุณาติ, อชฺฌาวุตฺถํ อนชฺฌาวุตฺถํ วา’’ติ เสนาสนํ ปุจฺเฉยฺย. อิทฺจ ปุจฺฉาย ลกฺขณวจนํ. ตสฺมา อาวาสิกวตฺเต วุตฺตมชฺฌาวุตฺถาทิกฺจ ปุจฺฉิตพฺพํ. สเจ ‘‘อนชฺฌาวุตฺถ’’นฺติ วทนฺติ, กวาฏํ อาโกเฏตฺวา มุหุตฺตํ อาคเมตฺวา ฆฏิกํ อุคฺฆาเฏตฺวา กวาฏํ ปณาเมตฺวา พหิ ิเตน อุลฺโลเกตฺวา ปวิสิตฺวา สพฺพํ เสนาสนวตฺตํ กาตพฺพํ. อาคนฺตุกวตฺตํ.
๒๑๕-๖. คมิโก ¶ ปกฺกเมยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปฏิสาเมตฺวา’’ติอาทีนิมสฺส ปุพฺพกิริยาปทานิ. ทารุมตฺติกภณฺฑกนฺติ เอตฺถ มฺจปีาทิทารุภณฺฑํ รชนภาชนาทิมตฺติกาภณฺฑํ. ปฏิสาเมตฺวาติ อตฺถิ เจ อโนวสฺสเก สณฺเปตฺวา. ถเกตฺวานาติ ทฺวารวาตปาเนหิ ปิธาย ¶ . สาธุกํ สงฺโคเปตฺวานาติ จตูสุ ปาสาเณสุ มฺจํ ปฺเปตฺวา มฺเจ มฺจสฺส, ปีเ ปีสฺส อาโรปเนน เสนาสนสฺส อุปรูปริ ปฺุชกรเณน สาธุกํ สงฺโคปนํ กตฺวา. น จาติ เนว. คมิกวตฺตํ.
๒๑๗-๘. อาวาสิโกติ อิทํ ‘‘ปฺเปยฺยา’’ติอาทีนํ กตฺตุปทํ. นวกมฺมกรณาทิภารนิตฺถรณตาย อาวาโส วิหาโร อสฺส อตฺถีติ อาวาสิโก. ยสฺส ปน เกวลํ วิหาเร นิวาสนมตฺตํ อตฺถิ, โส เนวาสิโก. อุโภปิ เต อิธ อาวาสิก-สทฺเทน สงฺคหิตา. ปาโททปฺปภุตินฺติ เอตฺถ ปภุติ-สทฺเทน ปาทปีปาทกถลิกานํ คหณํ. ปจฺจุคฺคนฺตฺวาน ปตฺตจีวรํ คณฺเหยฺยาติ โยชนา. ปฺเป สยนาสนนฺติ ‘‘เอตํ ตุมฺหากํ เสนาสนํ ปาปุณาตี’’ติ เอวํ สยนาสนํ ปฺเปยฺย, ปกาเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.
๒๑๙. อชฺฌาวุตฺถนฺติ ปุพฺเพ ภิกฺขูหิ นิวุตฺถํ. โคจราโคจรํ วเทติ ‘‘ภิกฺขาจารคาโม ทูโร, อาสนฺโน’’ติ วา, ‘‘กาลสฺเสว ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, ทิวา วา’’ติ เอวํ โคจรฺจ, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกานํ วา คาโม, ปริจฺฉินฺนภิกฺโข วา’’ติอาทินา อโคจรฺจ วเทยฺยาติ อตฺโถ. วจฺจปสฺสาวฏฺานานีติอาทีนิปิ ‘‘วเท’’ติ อิมสฺเสว กมฺมวจนานิ. เสขสมฺมุตินฺติ ยสฺส สทฺธสฺส กุลสฺส สงฺโฆ เสขสมฺมุตึ เทติ, ตํ กุลฺจ.
๒๒๐. ปเวสนิกฺขเม กาลนฺติ ‘‘เกสุจิ าเนสุ วาฬมิคา วา อมนุสฺสา วา โหนฺติ, อิมํ กาลํ ปวิสิตพฺพํ นิกฺขมิตพฺพฺจา’’ติ ¶ เอวํ ปเวสนิกฺขเม จ กาลํ. เอตํ ปน อาสนปฺปนาทิกํ สพฺพํ วตฺตํ วุฑฺฒตเร อาคเต จีวรกมฺมาทึ วา นาติคิลานสฺส เภสชฺชํ วา เปตฺวาปิ กาตพฺพํ. มหาคิลานสฺส ปน เภสชฺชเมว กาตพฺพํ. เจติยงฺคณวตฺตํ กโรนฺเตนาปิ ตสฺส วตฺตํ กาตุํ อารภิตพฺพํ. ปณฺฑิโต หิ อาคนฺตุโก ‘‘กโรหิ ตาว เภสชฺชํ, เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชาหี’’ติ จ วเทยฺย. อปิจ พีชเนน พีชิตพฺโพ, ปาทาปิสฺส โธวิตพฺพา, เตเลน มกฺขิตพฺพา. ปิฏฺิ เจ อาคิลายติ, สมฺพาเธตพฺพา. นวกสฺส ปน อาคนฺตุกสฺส ‘‘อิทมาสนํ, เอตฺถ นิสีทา’’ติอาทินา อาจิกฺขิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิสินฺโนเยวา’’ติอาทิมาห. นิสินฺโนเยวาติ อิมินา ‘‘ิโตเยวา’’ติอาทึ อุปลกฺเขติ. สมุทฺทิเสติ อาทเรน วเทยฺย. อาวาสิกวตฺตํ.
‘‘วตฺต’’นฺติ ¶ ปน สามฺเน นิทฺทิฏฺตฺตา น เถเร ภิกฺขู อติอลฺลียิตฺวา นิสีทิตพฺพํ, มหาเถรสฺส นิสินฺนาสนโต เอกํ ทฺเว อาสนานิ เปตฺวา ‘‘นิสีทา’’ติ วุตฺเต นิสีทิตพฺพํ, น นวาปิ ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหิตพฺพา, น สงฺฆาฏึ โอตฺถริตฺวา นิสีทิตพฺพํ, สทฺทํ อกตฺวา อุทกกิจฺจํ กาตพฺพํ, ยถา สูปสฺส โอกาโส โหติ, เอวมตฺตาย โอทโน คณฺหิตพฺโพ, เถเรน ภิกฺขุนา ‘‘เปตฺวา อปฺปกํ โอทนาทิกํ สพฺพํ สพฺเพสํ สมกํ สมฺปาเทหี’’ติ วตฺตพฺพํ, น ตาว เถเรน ภฺุชิตพฺพํ, ภุตฺตาวินา น ตาว อุทกํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ภตฺตคฺคโต นิวตฺตนฺเตหิ ยถานุรูปํ นิกฺขมิตฺวา วิรฬาย ปาฬิยา คนฺตพฺพนฺติ เอวมาทิกฺจ ตทนุรูปํ เสขิยวตฺตฺจ สมฺปาเทตพฺพนฺติ อิทํ ภตฺตคฺควตฺตฺจ สาธุกํ อตรมาเนน คาโม ปวิสิตพฺโพ, ‘‘อิมินา ปวิสิสฺสามิ, อิมินา นิกฺขมิสฺสามี’’ติ นิเวสนํ ปวิสนฺเตน สลฺลกฺเขตพฺพํ, นาติสหสา ปวิสิตพฺพํ, นาติสหสา นิกฺขมิตพฺพํ, นาติทูเร นจฺจาสนฺเน ¶ าตพฺพํ, นาติจิรํ าตพฺพํ, นาติลหุกํ นิวตฺติตพฺพํ, ทาตุกามตาการํ ตฺวา าตพฺพํ, โย ปมํ คามโต ปฏิกฺกมติ, เตน อาสนปฺปนาทิ สพฺพํ กาตพฺพํ, โย ปจฺฉา, เตน อาสนุทฺธรณาทิ สพฺพํ กาตพฺพนฺติ เอวมาทิกฺจ ตทนุรูปํ เสขิยวตฺตฺจ สมฺปาเทตพฺพนฺติ อิทํ ปิณฺฑจาริกวตฺตฺจ กาตพฺพํ.
เสนาสนฏฺาเน สพฺพํ วตฺตฺจ สมฺปาเทตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา สาธุกํ นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ อตรมาเนน คาโม ปวิสิตพฺโพติอาทิ สพฺพํ ปิณฺฑจาริกวตฺตํ กาตพฺพํ. ปานียปริโภชนียอคฺคิอรณิสหิตกตฺตรทณฺฑา อุปฏฺเปตพฺพา, นกฺขตฺตปทานิ สกลานิ วา เอกเทสานิ วา อุคฺคเหตพฺพานิ, ทิสากุสเลน ภวิตพฺพนฺติ อิทํ อารฺิกวตฺตฺจ อุทฺทิฏฺํเยว โหตีติ อวคนฺตพฺพนฺติ.
วตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓๑. วิกปฺปนานิทฺเทสวณฺณนา
๒๒๑. สมฺมุขา ปรมฺมุขาติ สสฺส มุขํ, ปรสฺส มุขนฺติ วิคฺคโห, สมฺมุเขน ปรมฺมุเขนาติ อตฺโถ. สมฺมุขาวิกปฺปนา ปรมฺมุขาวิกปฺปนาติ เภทา ทุเว วิกปฺปนา วุตฺตาติ โยชนา ¶ . เภทาติ วิเสสโต. อถ วา สสฺส มุขํ มุขสมฺพนฺธิวจนํ อสฺสา วิกปฺปนายาติ สมาโส. ตถา ปรมฺมุขา. สมฺมุขา จ ปรมฺมุขา จ, ตสฺสา เภโท, ตโต. สมฺมุขาย สมฺมุขวิกปฺปนาย. พฺยตฺตสฺสาติ วิกปฺปนวิธานํ ปจฺจุทฺธารวิธานฺจ ชานนฺตสฺส.
๒๒๒. เตนาติ ยสฺส สนฺติเก วิกปฺเปติ, เตน ภิกฺขุนา. ปริโภคาทิกนฺติ ปริโภคํ วิสฺสชฺชนํ อธิฏฺานฺจ.
๒๒๔-๕. อปรา ¶ สมฺมุขาเวกาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ปกฺขนฺตเร, อถ วาติ อตฺโถ, อปิ-สทฺทตฺโถ วา วา-สทฺโท, โส อปรา-สทฺทโต ปรํ ทฏฺพฺโพ, อปราปิ เอกา สมฺมุขาวิกปฺปนา อตฺถีติ อตฺโถ. กถนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘ปฺจนฺนํ สหธมฺมีน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน’’ติอาทีสุ ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา ติสฺสาย สิกฺขมานาย ติสฺสาย สามเณริยา ติสฺสสฺส สามเณรสฺสาติปิ วิฺาตพฺพํ.
๒๒๖. ปรมฺมุขาวิกปฺปนาติ ปรมฺมุเขน วิกปฺปเนน, ปรมฺมุขาวิกปฺปนาติ วา คเหตพฺพํ, ปรมฺมุขาวิกปฺปนา กถนฺติ อตฺโถ.
๒๒๗. มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต. สนฺทิฏฺโติ ทิฏฺมตฺตมิตฺโต. เอตฺถ ปน ทฺวินฺนํ วิกปฺปนานํ กึ นานากรณนฺติ? สมฺมุขาวิกปฺปนาย ตาว สยํ วิกปฺเปตฺวา ปเรน ปจฺจุทฺธราเปติ, เตเนว สา สมฺมุขาวิกปฺปนา นาม ชาตา. ปรมฺมุขาวิกปฺปนาย ปเรเนว วิกปฺปาเปตฺวา ปเรเนว ปจฺจุทฺธราเปติ, เตเนว สา ปรมฺมุขาวิกปฺปนา นาม ชาตาติ อิทเมตฺถ นานากรณนฺติ.
๒๒๘. ทูรสนฺติกตฺเตกตฺตนฺติ เอตฺถ อาสนฺนทูรภาโว อธิฏฺาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๒๒๙. ทสาหํ…เป… ปจฺจาสาย สติ มาสกํ นาธิฏฺิตวิกปฺปิตํ นิสฺสคฺคึ นุปฺปาทยตีติ สมฺพนฺโธ. ทส อหานิ สมาหฏานิ ทสาหํ. สพฺพตฺถ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา. ตตฺถ ยํ ทิวสํ จีวรํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส โย อรุโณ, โส อุปฺปนฺนทิวสนิสฺสิโต, ตสฺมา จีวรุปฺปาททิวเสน สทฺธึ เอกาทเส อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ อาห ‘‘ทสาห’’นฺติ. มาสเมกํ วาติ ‘‘อนตฺถเต กถิเน เอกํ ¶ ปจฺฉิมกตฺติกมาส’’นฺติ (ปารา. ๖๔๙ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตตฺตา ¶ กถินตฺถเต ปฺจ มาเสติ ลพฺภติ. กถินํ อตฺถตํ ยสฺมึ วิหาเรติ สมาโส. ปาริปูรตฺถนฺติ ปาริปูริ อตฺโถ ยสฺสาติ วิคฺคโห. กิริยาวิเสสนํ, ปาริปูริปฺปโยชนํ กตฺวาติ อตฺโถ. อูนสฺสาติ ยตฺตเกน กยิรมานํ อธิฏฺานํ จีวรํ ปโหติ, ตตฺตกตาภาวโต อูนสฺส เอกาทสมาสสตฺตมาสสงฺขาเต ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนสฺส มูลจีวรสฺส. ปจฺจาสา สตีติ ‘‘สงฺฆาทิโต ยโต กุโตจิ ลจฺฉามี’’ติ เอวํ สติยา ปจฺจาสายาติ อตฺโถ. อุภยมฺปิ ย-การโลเปน นิทฺทิฏฺํ. สตีติ วา นิปาโต, ลิงฺควิปลฺลาเสน วาห. เอตฺถ ปน พฺยติเรกวเสน ทสาหาติกฺกมนาทีสุ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพนฺติ.
วิกปฺปนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓๒. นิสฺสยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓๐. พฺยตฺตสฺสาติ ‘‘การิย’’นฺติ กิตกโยเค กตฺตริ ฉฏฺี. พฺยตฺโต จ นาม ‘‘ปฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา อนิสฺสิเตน วตฺถพฺพํ, อาปตฺตึ ชานาติ, อนาปตฺตึ ชานาติ, ลหุกํ อาปตฺตึ ชานาติ, ครุกํ อาปตฺตึ ชานาติ, อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรน สฺวาคตานิ โหนฺติ สุวิภตฺตานิ สุปฺปวตฺตีนิ สุวินิจฺฉิตานิ สุตฺตโส อนุพฺยฺชนโส. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา อนิสฺสิเตน วตฺถพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๑๐๓) เอวํ วุตฺตพฺยตฺโต จ พหุสฺสุตพฺยตฺโต จ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ สุวิภตฺตานีติ สุฏฺุ วิภตฺตานิ ปทปจฺจาภฏฺสงฺกรโทสวิรหิตานิ. สุปฺปวตฺตีนีติ ปคุณานิ วาจุคฺคตานิ. สุวินิจฺฉิตานิ ¶ สุตฺตโสติ ขนฺธกปริวารโต อาหริตพฺพสุตฺตวเสน สุฏฺุ วินิจฺฉิตานิ. อนุพฺยฺชนโสติ อกฺขรปทปาริปูริยา สุวินิจฺฉิตานิ อกฺขณฺฑานิ อวิปรีตกฺขรานิ. เอเตน อฏฺกถา ทีปิตา. อฏฺกถาโต หิ เอส วินิจฺฉโย โหตีติ. พหุสฺสุตพฺยตฺโต ปน เยน สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ทฺเว มาติกา ปคุณา วาจุคฺคตา, ปกฺขทิวเสสุ ธมฺมสวนตฺถาย สุตฺตนฺตโต จตฺตาโร ภาณวารา, สมฺปตฺตานํ ปริสานํ ปริกถนตฺถาย อนฺธกวินฺทมหาราหุโลวาทอมฺพฏฺสทิโส เอโก กถามคฺโค, สงฺฆภตฺตมงฺคลามงฺคเลสุ อนุโมทนตฺถาย ติสฺโส ¶ อนุโมทนา, อุโปสถปฺปวารณาทิชานนตฺถํ กมฺมากมฺมวินิจฺฉโย, สมณธมฺมกรณตฺถํ สมาธิวเสน วิปสฺสนาวเสน วา อรหตฺตมคฺคปริโยสานเมกํ กมฺมฏฺานํ เอตฺตกํ อุคฺคหิตํ, สฺวายํ วุจฺจติ. นตฺถิ นิสฺสาย การิยนฺติ อาจริยาทึ นิสฺสาย วาเสน กตฺตพฺพํ นตฺถิ. ‘‘นิสฺสยการิย’’นฺติ วา ปาโ, นิสฺสเยน การิยนฺติ สมาโส. ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ.
๒๓๑. เตน นิสฺสาย วสนฺเตน เอวํ นิสฺสโย คเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอกํสนฺติ เอโก อํโส อสฺส จีวรสฺสาติ วิคฺคโห. กิริยาวิเสสนํ วา ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยควจนํ, เอกสฺมึ อํเสติ อตฺโถ. อฺชลิ กรปุโฏ. ยาวตติยกํ วเทติ อุปสมฺปทาย สฏฺิวสฺเสน สตฺตติวสฺเสน วาปิ พฺยตฺตสฺส นวกสฺส สนฺติเก ยาวตติยกํ วจนํ กเรยฺย. ยาวตติโย วาโร อสฺสาติ กิริยาวิเสสนสมาโส. อายสฺมโตติ อายสฺมนฺตํ. วจฺฉามีติ วสามิ. อุปชฺฌํ คณฺหนฺเตนาปิ ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, โหหี’’ติ คเหตพฺพํ. ตํ ปน ‘‘อาจริโย’’ติ เอตฺถ ‘‘อุปชฺฌาโย’’ติ วจนํ วิเสโสติ เอตฺถ วาจาเภทโต ¶ น วิสุํ วุตฺตํ. น เกวลเมตฺถ นิสฺสยุปชฺฌายคหเณ, คามปฺปเวสนาทีสุปิ เอวเมว กตฺวา ‘‘อหํ อาวุโส’’ติ วา ‘‘ภนฺเต’’ติ วา วตฺวา ‘‘คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ.
๒๓๒. นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธึ ทสฺเสติ ‘‘ปกฺกนฺเต’’ติอาทินา. ปกฺกนฺเตติ อุปชฺฌาเย อาจริเย สทฺธิวิหาริเก อนฺเตวาสิเก จ คามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ อาปุจฺฉิตฺวา วา อนาปุจฺฉิตฺวา วา คเต. เตสุ เยน เกนจิ ‘‘อสุกํ นาม คามํ คจฺฉามี’’ติ วุตฺเต เตสุเยว เยน เกนจิ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิเตปิ ตํ ตํ นิยมํ อติกฺกมิตฺวา ปกฺกนฺเตปิ อนาปุจฺฉา ปน อุปจารสีมาติกฺกเมน ปกฺกนฺเตปิ นิสฺสโย สมฺมติ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. ปกฺขสงฺกนฺเตติ ติตฺถิยปกฺขสงฺกนฺเต จาปิ วิพฺภนฺเต จาปิ มรเณน จ ตงฺขณฺเว ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อาณตฺติ นาม ‘‘ปณาเมมิ ต’’นฺติ วา ‘‘มา อิธ ปวิสา’’ติอาทิกา นิสฺสยปฺปณามนา. ตาย ปณามิเตน อาจริยุปชฺฌายา ขมาเปตพฺพา. อขมนฺเตสุ ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา ตสฺมึ วิหาเร มหาเถเร คเหตฺวาปิ สามนฺตวิหาเร ภิกฺขู คเหตฺวาปิ ขมาเปตพฺพา. น ขมนฺติ เจ, อาจริยุปชฺฌายานํ สภาคานํ สนฺติเก วสิตพฺพํ. เยน เกนจิ การเณน น สกฺกา โหติ ตตฺร อาจริยุปชฺฌายานํ สภาคานํ สนฺติเก วสิตุํ, ตํเยว วิหารํ อาคนฺตฺวา อฺสฺส สนฺติเก นิสฺสยํ คเหตฺวา วสิตพฺพํ. ตตฺถ ‘‘ปฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตํ สทฺธิวิหาริกํ ¶ อปฺปณาเมนฺโต อุปชฺฌาโย สาติสาโร โหติ, ปณาเมนฺโต อนติสาโร โหติ. อุปชฺฌายมฺหิ นาธิมตฺตํ เปมํ โหติ, นาธิมตฺโต ปสาโท โหติ, นาธิมตฺตา หิรี โหติ, นาธิมตฺโต คารโว โหติ, นาธิมตฺตา ภาวนา โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจหงฺเคหิ…เป… โหติ (มหาว. ๖๘). ปฺจหิ, ภิกฺขเว ¶ , องฺเคหิ สมนฺนาคตํ อนฺเตวาสิกํ อปฺปณาเมนฺโต อาจริโย…เป… โหตี’’ติ (มหาว. ๘๑) วุตฺตตฺตา ปน อสมฺมาวตฺตนฺเต อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริเก อปฺปณาเมนฺตา อาจริยุปชฺฌายา ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ภาวนาติ เมตฺตาภาวนา. อุปชฺฌายสโมธานํ ปน ตสฺส ทสฺสนสวนวเสน เวทิตพฺพํ.
‘‘สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชติ;
อาปตฺตึ ปริคูหติ;
อคติคมนฺจ คจฺฉติ;
เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชิปุคฺคโล’’ติ. (ปริ. ๓๕๙) –
เอวํ วุตฺตลกฺขณํ อลชฺชึ. นิสฺสยํ เทนฺเตนาปิ ลชฺชิโนเยว ทาตพฺพํ. ‘‘น ภิกฺขเว อลชฺชีนํ นิสฺสโย ทาตพฺโพ. โย ทเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๒๐) หิ วุตฺตํ. อทิฏฺปุพฺพสฺส กติปาหํ อาจารํ อุปปริกฺขิตฺวา ทาตพฺพํ. อปุพฺพนฺติ เอตฺถ สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา ปุพฺพ-สทฺเทน ปุพฺพวาโส คหิโต, นตฺถิ ปุพฺโพ อสฺสาติ อปุพฺพํ, นวนฺติ วุตฺตํ โหติ. จตฺตาริ ปฺจ วา ปริมาณเมเตสนฺติ วิคฺคโห. เอตฺถ ปน ปริมาณ-สทฺทสนฺนิธาเนน สงฺขฺเยยฺยวาจิโนปิเต สงฺขฺยามตฺตวาจิโน โหนฺตีติ จตุปฺจสงฺขฺยาปริมาณเมว สงฺขฺเยยฺยมาห, ตสฺมา วิคฺคหปทตฺเถหิ ภินฺโน อฺปทตฺโถ สมฺภวตีติ สมาโส. วา-สทฺทสฺส โย วิกปฺปตฺโถ, ตตฺถ จายํ สมาโส, จตฺตาริ วา ปฺจ วา, จตุปฺจ อหานิ, เตสํ อหานํ สมาหาโร จตุปฺจาหํ. ภิกฺขุสภาคตนฺติ สมาโน ภาโค ลชฺชิตาสงฺขาโต โกฏฺาโส เยสํ, ภิกฺขูหิ สภาคา, เตสํ ภาโว ภิกฺขุสภาคตา, ตํ, เปสลภาวนฺติ อตฺโถ. ‘‘เถโร ลชฺชี’’ติ ชานนฺเตน ปน ปกติยา นิสฺสยทานฏฺานํ ¶ คเตน จ ตทเหว คเหตพฺโพ, เอกทิวสมฺปิ ปริหาโร นตฺถิ. สเจ ¶ ‘‘โอกาเส อลภนฺเต ปจฺจูสสมเย คเหสฺสามี’’ติ สยติ, อรุณํ อุคฺคตมฺปิ น ชานาติ, อนาปตฺติ. ลทฺธปริหาเรนาปิ วสิตุํ วฏฺฏตีติ.
๒๓๔. ‘‘ลพฺภตี’’ติ กมฺมนิ นิปฺผนฺนตฺตา อวุตฺตกตฺตาติ ‘‘อทฺธิกสฺสา’’ติอาทีสุ กตฺตริ สามิวจนํ, ‘‘อทฺธิเกนา’’ ติอาทิ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สลฺลกฺเขนฺเตนา’’ติ ปน สรูเปเนว นิทฺทิฏฺํ. วสิตุนฺติ วุตฺตกมฺมํ. ภาเว หิ ตุํ-ปจฺจโย, วาโสติ อตฺโถ. ยาจิตสฺสาติ ‘‘คิลานุปฏฺากสฺส จา’’ติ เอตฺถ วิเสสนํ. สเจ ปน ‘‘ยาจาหิ ม’’นฺติ วุจฺจมาโนปิ คิลาโน มาเนน น ยาจติ, คนฺตพฺพํ. อรฺเ วา สลฺลกฺเขนฺเตน ผาสุกนฺติ ยตฺถ วสนฺตสฺส ปฏิลทฺธตรุณสมถวิปสฺสนาวิเสสภาคิตาวเสน ผาสุ โหติ, ตสฺมึ อรฺเ ตาทิสํ ผาสุวิหารํ สลฺลกฺเขนฺเตน อารฺเกน. ทายเก อสนฺเตติ ปทจฺเฉโท. ตาวาติ อวธิมฺหิ, อทฺธิกาทีหิ ยาว นิสฺสยทายโก ลพฺภติ, ตาว, อารฺเกน ปน ‘‘ปฏิรูเป นิสฺสยทายเก สติ นิสฺสาย วสิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา ยาว อาสาฬฺหิปุณฺณมา, ตาวาติ อตฺโถ. ‘‘สเจ ปน อาสาฬฺหิมาเส อาจริโย นาคจฺฉติ, ยตฺถ นิสฺสโย ลพฺภติ, ตตฺถ คนฺตพฺพํ (มหาว. อฏฺ. ๑๒๑). อนฺโตวสฺเส ปน นิพทฺธวาสํ วสิตพฺพํ, นิสฺสโย จ คเหตพฺโพ’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๒๑) หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
อมฺหากํ ปน เกจิ อนฺเตวาสิกตฺเถรา ‘‘น ภิกฺขเว วสฺสํ น อุปคนฺตพฺพํ. โย น อุปคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติ (มหาว. ๑๘๖) จ ‘น ภิกฺขเว ตทหุ วสฺสูปนายิกาย วสฺสํ อนุปคนฺตุกาเมน สฺจิจฺจ อาวาโส อติกฺกมิตพฺโพ. โย อติกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติ (มหาว. ๑๘๖) ปาฬิวจนโต เกนจิ การเณน ¶ นิสฺสยํ อลภมาเนนปิ น สกฺกา อนฺโตวสฺเส วสฺสํ อนุปคนฺตุํ. ‘อนฺโตวสฺเส ปนา’ติอาทีสุ ปน จ-สทฺโท อนฺวาจยตฺโถ, ตสฺมา เตนาปิ วสฺสํ อุปคนฺตพฺพเมวา’’ติ วทึสุ.
มยํ ปเนตฺถ เอวมโวจุมฺห ‘‘ภควตา อนุปคมเน ทุกฺกฏํ อนนฺตรายิกสฺเสว วุตฺตํ, เตเนว ‘เกนจิ อนฺตราเยน ปุริมิกํ อนุปคเตน ปจฺฉิมิกา อุปคนฺตพฺพา’ติ อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๑๘๕) วุตฺตํ. อนฺตราโย จ นาม อนฺตรา เวมชฺเฌ เอตีติ อนฺตราโย, โย โกจิ พาธกปฺปจฺจยตาย อธิปฺเปโต วุจฺจติ ‘น ลภนฺติ ปติรูปํ อุปฏฺากํ, เอเสว อนฺตราโยติ ปกฺกมิตพฺพ’นฺติอาทีสุ (มหาว. ๒๐๑) วิย, ตสฺมา พาธกปฺปจฺจยตา อธิปฺเปตา ¶ . นิสฺสยาลาโภปิ อนฺตราโยตฺเวว วิฺายติ. สกฺกา หิ วตฺตุํ ‘อนฺตราโย วสฺสูปคโม สนฺนิสฺสยตฺตา ตรุณสมถวิปสฺสนาลาภีนํ กโตกาโส วิยา’ติ. ตรุณสมถวิปสฺสนาลาภีนมฺปิ หิ กโตกาเสปิ ‘สเจ ปน อาสาฬฺหิมาเส อาจริโย นาคจฺฉติ, ยตฺถ นิสฺสโย ลพฺภติ, ตตฺถ คนฺตพฺพ’นฺติ ทฬฺหํ กตฺวา อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๑๒๑) วุตฺตํ. อมฺหากํ ครูหิ จ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๑๒๑) ‘อาจริยํ อาคเมนฺตสฺเสว เจ วสฺสูปนายิกทิวโส โหติ, โหตุ, คนฺตพฺพํ ตตฺถ, ยตฺถ นิสฺสยทายกํ ลภตี’ติ วสฺสูปนายิกทิวเสปิ นิสฺสยตฺถาย คมนเมว วุตฺตํ. อถ จ ปน มหาการุณิโกปิ ภควา ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานุปฏฺาเกน ภิกฺขุนา นิสฺสยํ อลภมาเนน ยาจิยมาเนน อนิสฺสิตเกน วตฺถุ’นฺติ (มหาว. ๑๒๑) คิลานวิสเยปิ นิสฺสยํ ครุกํ กตฺวา ปฏฺเปสิ. ยํ ปน อนิสฺสยํ, ตํ อนนฺตรายํ นิสฺสยมุตฺตกสฺส วสฺสูปคมนํ วิย. อปิจ นาวาย คจฺฉนฺตสฺส ปน วสฺสาเน อาคเตปิ นิสฺสยํ อลภนฺตสฺส อนาปตฺตีติ นาวาย ¶ คจฺฉโตเยว อาเวณิกา อนาปตฺติกตา วุตฺตา. ตสฺมา นิสฺสยาลาโภ พาธกปฺปจฺจโย วสฺสูปคมนสฺส, น วสฺสูปคมนํ นิสฺสยสฺสาติ อนฺตราโยเยว นิสฺสยาลาโภ. ตโตเยว ฏีกายํ ‘อนฺโตวสฺเส ปน อนิสฺสิเตน วตฺถุํ น วฏฺฏตี’ติ วุตฺตํ. ตสฺมาเยว จ ‘อนฺโตวสฺเส ปนา’ติอาทีสุ นิสฺสยทายเก สติ นิพทฺธวาสํ วสิตพฺพฺจ นิสฺสโย คเหตพฺโพ จ โหตีติ คมนกิริยาย ขียมานตาวเสน จ-สทฺโท สมุจฺจโย คเหตพฺโพ’’ติ.
นิสฺสยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓๓. กายพนฺธนนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓๕. พนฺธียติ อเนนาติ พนฺธนํ, กายสฺส พนฺธนํ กายพนฺธนํ, นตฺถิ กายพนฺธนเมตสฺสาติ อกายพนฺธโน. ทุกฺกฏนฺติ สฺจิจฺจ วา อสฺจิจฺจ วา ปวิเสยฺย เจ, ทุกฺกฏํ. อสติยา คโต ยตฺถ สรติ, ตตฺเถว พนฺเธยฺยาติ สมฺพนฺโธ. คโตติ อนฺโตคามํ คโต. สริตฺวา ยาว น พนฺธติ, น ตาว ปิณฺฑาย จริตพฺพํ.
๒๓๖. ‘‘ปฏฺฏิกา’’ติอาทินา ¶ สพฺพสงฺคาหกํ กายพนฺธนํ นิทฺทิสติ. ปฏฺฏิกาติ ปกติวีตา วา มจฺฉกณฺฏกขชฺชูริปตฺตวายิมา วา. สูกรานํ อนฺตํ สูกรนฺตํ. อิธ ปน ตํสทิสํ วุจฺจติ. จตุรสฺสํ อกตฺวา สชฺชิตํ มุทฺทิกกายพนฺธนมฺปิ สงฺคเหตฺวา ‘‘เอกา รชฺชู’’ติ วุตฺตํ. ตํ ปน รชฺชุกํ พนฺธนฺเตน เอกคุณเมว กตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทิคุณํ กตฺวา พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ. ทิคุณํ ปน อกตฺวา สตวารมฺปิ ปุนปฺปุนํ อาวิชฺฌิตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, ปามงฺคสณฺานํ ปน เอกมฺปิ น วฏฺฏติ ¶ . พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเตฺวา กตํ ‘‘พหุรชฺชุก’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ วฏฺฏติ. ตทนุโลมิกาติ เตสํ ปฏฺฏิกาสูกรนฺตานํ ทฺวินฺนํ ทฺเว อิเม ยถากฺกมมนุโลมิกา.
๒๓๗-๘. ปฏฺฏิกา กีทิสี วฏฺฏตีติ อาห ‘‘มจฺฉา’’ติอาทิ. ปฏฺฏิกา มจฺฉกณฺฏกขชฺชูริปตฺตา วา มฏฺา วา ลพฺภาติ สมฺพนฺโธ. กณฺฏก-สทฺเทน ปตฺต-สทฺเทน จ ตทากาโร วุจฺจติ, อุปจารโต หิ มจฺฉานํ กณฺฏกากาโร จ ขชฺชูรีนํ ปตฺตากาโร จ เอติสฺสาติ สมาโส. มฏฺาติ ปกติวีตา. ฏีกายํ ปน ‘‘เอเต มจฺฉกณฺฏกาทโย มฏฺา วิการรหิตา ปฏฺฏิกา จ ตทนฺโตคธาติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํ. กถํ เตสมนฺโตคธตา? ยโต ตานิเยว ปฏฺฏิกา นามาติ. ตถา จ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘ปกติวีตา วา มจฺฉกณฺฏกวายิมา วา ปฏฺฏิกา วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๗๘). เอตฺถ ปน มจฺฉกณฺฏเกเยว ขชฺชูริปตฺตํ ปวิฏฺํ. จตสฺโสปิ ทสา ลพฺภาติ สมฺพนฺโธ. จตสฺโสติ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน วุตฺตํ, ตสฺมา ตโต อูนาปิ วฏฺฏนฺติ. อนฺเตติ กายพนฺธนสฺส อุภยนฺเต ทิคุณสุตฺตกํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. คุโณ พนฺธนภูตํ สุตฺตกํ คุณสุตฺตกํ. ‘‘คุโณ ปฏลราสีสุ, อานิสํเส จ พนฺธเน’’ติ หิ อภิธานปฺปทีปิกา. ทฺวินฺนํ คุณสุตฺตกานํ สมาหาโร ทิคุณสุตฺตกํ. ตํ ทสามุขสฺส ถิรภาวาย โกฏฺเฏตุํ วฏฺฏติ, น โสภนตฺถํ. เตนาห ‘‘มาลาทิ’’นฺติอาทิ.
มาลาทึ กกฺกฏจฺฉาทึ กฺุชรจฺฉาทิฺจ ทสฺเสตฺวา คุณสุตฺตกโกฏฺฏิตา ปฏฺฏิกา น กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘มาลาทิ’’นฺติอาทีสุ อาทิ-สทฺเทน ตาทิสํ ยํ กิฺจิ วิการรูปํ คยฺหติ. กกฺกฏานํ วิย อจฺฉีนิ, ตานิ อาทีนิ ยสฺสาติ สมาโส. ตถา กฺุชรจฺฉาทินฺติ.
๒๓๙. ฆฏกนฺติ ¶ ฆฏกาการวฏฺฏเลขารูปํ. มกรมุขาทินฺติ เอตฺถ มกรมุขํ นาม มกรมุขสณฺานํ ¶ . พินฺทุ ปน อาคมวเสน วุตฺโต. อาทิ-สทฺเทน เทฑฺฑุภสีสาทิวิการรูปํ ยํ กิฺจิ สงฺคยฺหติ. ทสามุเขติ ทสานํ มุขภูเต อนฺเต เอตานิ น กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วิเธ อุภนฺเต ฆฏกา เลขา อฺํ จิตฺตกฺจ น กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ฆฏกาติ ฆฏกโต. เลขาติ เลขาย. ปฺจมิยา โลโป. วิเธติ กายพนฺธนสฺส ปาสนฺเต ทสามูเล ตสฺส ถิรภาวตฺถํ กตฺตพฺเพ ทนฺตวิสาณาทิมเย วิเธ.
๒๔๐. เทฑฺฑุภกนฺติ อุทกสปฺปสีสสทิสํ. มุรชนฺติ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ มุรชวฏฺฏิสณฺานํ เวเตฺวา กตํ. ฏีกายํ ปน ‘‘มุรชนฺติ พหุรชฺชุเก เอกโต สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกาย รชฺชุยา ปลิเวเตฺวา กตรชฺชู’’ติ วุตฺตํ, ตํ ‘‘พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา’’ติอาทินา เหฏฺา วุตฺตอฏฺกถาวจเนน วิรุชฺฌติ. มทฺทวีณนฺติ ปามงฺคสณฺานํ. กลาพุกนฺติ พหุรชฺชุกํ. เตสํ ‘‘น กปฺปตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ทฺเว มชฺฌิมาติ มชฺเฌ ภวา มุรชมทฺทวีณสงฺขาตา ทฺเว.
๒๔๑. คณฺิโย จาปีติ จีวรสฺส คณฺิโย จาปิ. ตมฺมยาติ เตหิ เวฬุอาทีหิ นิพฺพตฺตา. ปสงฺเคน ปเนตํ วุตฺตนฺติ.
กายพนฺธนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุมงฺคลปฺปสาทนิยา นาม ฏีกาย
ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓๔. ปถวีนิทฺเทสวณฺณนา
๒๔๒. ชาตาชาตาติ ¶ ทุวิธาติ ชาตา ปถวี อชาตา ปถวีติ ปถวี ทุวิธาติ อตฺโถ. อิมินา ชาตปถวิฺจ อชาตปถวิฺจ ทสฺเสติ. ตาสํ วิภาคํ ทสฺเสติ ‘‘สุทฺธา’’ติอาทินา. สุทฺธมตฺติกปํสุกา จ อทฑฺฒา จ พหุมตฺติกปํสุกา จ จาตุมาสาธิโกวฏฺปํสุมตฺติกราสิ จ ชาตา ปถวีติ สมฺพนฺโธ. มตฺติกา จ ปํสุ จาติ ทฺวนฺโท. สุทฺธา อปฺปสกฺขราทิตาย มตฺติกา ปํสโว ยสฺสาติ พาหิรตฺโถ. อทฑฺฒาติ อุทฺธนปจนาทิวเสน ตถา ตถา ¶ อทฑฺฒา. สา ปน วิสุํ นตฺถิ, สุทฺธมตฺติกาทีสุ อฺตราว เวทิตพฺพา. จตฺตาโร มาสา, เตหิ สหิโต อติเรโก กาโล, ตสฺมึ โอวฏฺโติ สมาโส. โอวฏฺโติ เยน เกนจิ อุทเกน โอวฏฺโ. พุธา ปน ‘‘อากาสโต วุฏฺอุทเกเนว, น อฺตฺถ ปหริตฺวา ปติตพินฺทุนา’’ติ วทนฺติ, ‘‘โอวฏฺโ’’ติ สามฺเน วุตฺตตฺตา จ ‘‘โปกฺขรณิยา ิตตนุกทฺทโม วฏฺฏติ, พหโล ตุ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๖) วุตฺตตฺตา จ ‘‘วินยวินิจฺฉเย สมฺปตฺเต ครุเก าตพฺพ’’นฺติ วินยลกฺขณโต จ น ตํ ยุชฺชตีติ อมฺหากํ ขนฺติ. ปํสุมตฺติกานํ ราสิ ปํสุมตฺติกราสิ. จตุ…เป… วฏฺโ ปํสุมตฺติกราสิ ยสฺสาติ อฺปทตฺโถ, กมฺมธารโย วา.
๒๔๓. วาลุกา จ ทฑฺฒา จ เยภุยฺยสกฺขราทิมหีปิ จ จาตุมาโสมวฏฺโก วุตฺตราสิ จ ทุติยา ภูมีติ สมฺพนฺโธ สกฺขรา จ ปาสาณา จ มรุมฺพา จ กถลา จ วาลุกา จาติ ทฺวนฺโท. สุทฺธา สกฺขร…เป… วาลุกา ยสฺสาติ วิคฺคโห. หตฺถมุฏฺินา คเหตพฺพปฺปมาณา สกฺขรา, ตโต อุปริ ปาสาณา, กฏสกฺขรา มรุมฺพา, กปาลขณฺฑานิ กถลาติ เวทิตพฺพา. ทุติยาติ อชาตา. วุตฺตราสีติ วุตฺโต มตฺติกปํสุสิรา.
๒๔๔. กีทิสี ¶ เยภุยุมตฺติกาทีติ อาห ‘‘ทฺเว ภาคา’’ติอาทิ. ยสฺส ภูมิยาติ ยสฺสา ภูมิยา. เสเสสุปีติ เยภุยฺยปํสุเยภุยฺยสกฺขรเยภุยฺยปาสาณาทีสุ.
๒๔๕. ‘‘ปาจิตฺตี’’ติอาทินา ตตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสติ. ชาเต ชาตสฺิสฺส ขณเน ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ชาเตติ ชาเต ภูมิภาเค, ลิงฺควิปลฺลาโส วา, ชาตายาติ วุตฺตํ โหติ. ชาเต ทฺเวฬฺหสฺส วิมติสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ชาเต อชาตสฺิสฺส อนาปตฺติ. ตถา อาณาปเน อนาปตฺตีติ โยชนา. อชาตสฺิสฺสาติ อชาตาติ สฺา อชาตสฺา, สา อสฺส อตฺถีติ อชาตสฺี, ตสฺส.
๒๔๖. เอกายาณตฺติยา เอกาติ สเจ สกึ อาณตฺโต ทิวสมฺปิ ขณติ, อาณาปกสฺส เอกา เอว อาปตฺตีติ อตฺโถ. วาจโส อาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. วาจโสติ วิจฺฉายํ โส, วาจาย วาจายาติ อตฺโถ.
๒๔๗. ‘‘อิมํ านํ ขณ วา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ. ‘‘เอตฺถ อคฺคึ ชาเลหิ วา’’ติ โยชนา ¶ . ‘‘วตฺตุ’’นฺติ อิทํ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อิมสฺส กตฺตุปทวจนนฺติ อตฺโถ. อถ วา ‘‘อิมํ านํ ขณา’’ติอาทิปฺปกาโร วจนาย น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. นิยเมตฺวาติ อิมินา ‘‘อาวาฏํ ขณ, กนฺทํ ขณา’’ติอาทินา อนิยเมตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ.
๒๔๘. ‘‘อิมสฺส ถมฺภสฺส อาวาฏํ ชาน วา, กปฺปิยํ กโรหิ วา’’ติ จ ‘‘มตฺติกํ ชาน วา, มตฺติกํ อาหร วา, มตฺติกํ กปฺปิยํ กโรหิ วา’’ติ จ เอทิสํ วจนํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. เอตํ วิย ทิสฺสตีติ เอทิสํ, กึ ตํ? ‘‘มตฺติกํ เทหี’’ติอาทิกํ อุปเมยฺยํ. ‘‘มตฺติกํ ชานา’’ติอาทิกํ ปน ¶ อุปมานํ, เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ยา กปฺปิยสงฺขาตา สมานธมฺมตา, สา อุปมา. ตถา จ วุตฺตํ อมฺเหหิ สุโพธาลงฺกาเร ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโยปมา’’ติ. อฺถา อุปมานภูตอกฺขราวฬิสทิสีเยว, อกฺขราวฬิ อุปเมยฺยํ สิยา. วากฺเย วิย-สทฺโทเยว ปน อุปมานํ โชเตตีติ เวทิตพฺพํ.
๒๔๙. ปถวิยา อสมฺพทฺธํ สุกฺขกทฺทมอาทิกฺจ ตนุกํ อุสฺสิฺจนียกทฺทมฺจ โกเปตุํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. กทฺทมอาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อุทเกน คตฏฺาเน อุทกปปฺปฏโก นาม โหติ, ยํ วาตปฺปหาเรน จลติ, ตํ สงฺคณฺหาติ. อุสฺสิฺจนียกทฺทมนฺติ ฆเฏหิ อุสฺสิฺจิตุํ สกฺกุเณยฺยกทฺทมํ.
๒๕๐. ‘‘จาตุมาสาธิโกวฏฺํ คณฺฑุปฺปาท’’นฺติอาทินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. คณฺฑํ ปถวิยา คณฺฑสทิสํ มตฺติกราสึ อุปฺปาเทนฺตีติ คณฺฑุปฺปาทา. อิธ ปน เตหิ อุฏฺาปิโต คูโถ ‘‘คณฺฑุปฺปาท’’นฺติ นิทฺทิฏฺโ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘คณฺฑุปฺปาโท’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. ตํ ‘‘น โกปเย’’ติ เอตฺถ กมฺเมน ภวิตพฺพนฺติ น ยุชฺชติ. มูสิกุกฺกิรนฺติ มูสิกานํ อุกฺกิโร ขณิตฺวา พหิ กตํ ปํสุราสิ มูสิกุกฺกิโรติ. เลฑฺฑาทินฺติ เอตฺถ เลฑฺฑุนฺติ กสิตฏฺาเน นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑํ. อาทิ-สทฺเทน คาวีนํ ขุรจฺฉินฺนํ กทฺทมํ สงฺคณฺหาติ.
๒๕๑-๒. อุทกสนฺติเก ปติเต วาปิอาทีนํ กูเล จ ปาสาเณ ลคฺเค รเช จ นวโสณฺฑิยา ปติเต รเช จ อพฺโภกาสุฏฺิเต วมฺมิเก จ มตฺติกากุฏฺเฏ จ ตถาติ สมฺพนฺโธ. ตถาติ อิมินา กูลาทิเก จาตุมาสาธิโกวฏฺํ วา สพฺพํ น โกปเยติ อิทํ อติทิสติ. อิฏฺกกุฏฺฏโก วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เยภุยฺยา’’ติอาทิ. เยภุยฺเยน กถลา เอตฺถาติ เยภุยฺยกถลา, ภูมิ ¶ , ติฏฺติ เอตฺถาติ านํ ¶ , เยภุยฺยกถลาย านํ, ตสฺมึ. อิฏฺกกุฏฺฏโก เยภุยฺยกถลา วิย โหตีติ อธิปฺปาโย. กุฏฺฏกํ โกเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย. อิฏฺกาย กโต กุฏฺฏโกติ สมาโส.
๒๕๓-๕. สฺจาเลตฺวา ภูมึ วิโกปยํ ถมฺภาทึ คณฺหิตุํ วาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ วิโกปยนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, วิโกปยตาติ อตฺโถ. อฺถา กถเมตฺถ ปมาปสงฺโค. ปมา หิ ‘‘ภว’’นฺติ วุตฺเต สิยา, น จ ‘‘คณฺหิตุ’’นฺติอาทีสุ ตุํ-ปจฺจเยหิ วุตฺโต โกจิ อตฺถิ, ยทา ภาเว ตุํ-ปจฺจโย, ตทา น กิฺจิ วุตฺตํ โหตีติ, ‘‘น กปฺปตี’’ติ ปธานกิริยายปิ เหฏฺา วุตฺตนเยน กตฺตา อฺโเยวาติ เอวํ สพฺพตฺถ. ตติยตฺเถ ตุ สติ อิโต จิโต สฺจาเลตฺวา ภูมึ วิโกปยตา ถมฺภาทึ คณฺหิตุํ น กปฺปตีติ อตีว ยุชฺชติ. ธารายาติ ปสฺสาวธาราย. วิสมํ สมํ กาตุํ สมฺมฺุชนีหิ ฆํสิตุํ วาติ โยชนา. วิสมนฺติ วิสมฏฺานํ. ‘‘ปทํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ ภูมึ ภินฺทนฺโต จงฺกมิตุํ วาติ สมฺพนฺโธ. ภินฺทนฺโตติ ภินฺทตา. กณฺฑุโรคี วา ตฏาทีสุ องฺคปจฺจงฺคํ ฆํสิตุนฺติ โยชนา. กณฺฑุโรคีติ กณฺฑุโรคินา. จ-สทฺโท อวธารเณ.
๒๕๖-๗. สุทฺธจิตฺตสฺสาติ ปถวิเภทาธิปฺปายวิรเหน ปริสุทฺธจิตฺตสฺส.
๒๕๘. อคฺคิสฺส อนุปาทาเน กปาเล วา อนุปาทานาย อิฏฺกาย วา อคฺคึ ปาเตตุํ วา อวเส สติ ภูมิยํ ปาเตตุํ วา ลพฺภเตติ สมฺพนฺโธ. อุปาทานํ อินฺธนํ, น อุปาทานํ อนุปาทานํ, ตสฺมึ. วโส ปภุตฺตํ. ‘‘วโส ปภุตฺเต อายตฺเต’’ติ หิ นิฆณฺฑุ. น วโส อวโส, ตสฺมึ อปภุตฺเตติ ¶ อตฺโถ. ปติตฏฺาเนเยว อุปาทานํ ทตฺวา อคฺคึ กาตุํ วฏฺฏติ. สุกฺขขาณุกสุกฺขรุกฺขาทีสุ จ อคฺคึ ทาตุํ น วฏฺฏติ. สเจ ปน ‘‘ปถวึ อปฺปตฺตเมว นิพฺพาเปตฺวา คมิสฺสามี’’ติ เทติ, วฏฺฏติ, ปจฺฉา นิพฺพาเปตุํ น สกฺโกติ, อวิสยตฺตา อนาปตฺติ. ‘‘ภูมิยํ ปาเตหี’’ติ เอวมฺปิ วตฺตุํ น วฏฺฏตีติ.
ปถวีนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓๕. ปริกฺขารนิทฺเทสวณฺณนา
๒๕๙-๖๐. ฉตฺเต ¶ อนฺโต พหิ จ ปฺจวณฺเณหิ สุตฺเตหิ สิพฺพิตฺุจ ปณฺเณ คิริกูฏอฑฺฒจนฺทาทึ ฉินฺทิตฺุจ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ฉตฺเตติ ตาลปณฺเณ ฉตฺเต. คิริกูฏํ นาม มกรทนฺตกํ, อาทิ-สทฺเทน ตาทิสํ อฺํ วิการรูปํ สงฺคหิตํ. ฆฏกนฺติ เคหตฺถมฺเภสุ วิย กยิรมานํ ฆฏกํ. ทณฺเฑติ ฉตฺตทณฺเฑ. เลขาติ ตหึ ตหึ ทินฺนา เลขา. สาทิสนฺติ ทีเฆน นิทฺทิฏฺํ. พุนฺทมฺหิ มูเล.
๒๖๑. ถิรตฺถํ ฉตฺเต เอกวณฺเณน สิพฺพิตุํ วา ปฺชรํ วินนฺธิตุํ วา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. สิพฺพิตุนฺติ อนฺโต พหิ จ สิพฺพิตุํ. เอกวณฺเณนาติ นีลาทินา เอกวณฺเณน. ปฺชรนฺติ ฉตฺตทณฺฑคาหกสลากปฺชรํ. ถิรตฺถนฺติ อิมินา น วณฺณมฏฺตฺถายาติ ทสฺเสติ. พนฺธิตุํ ทณฺเฑ เลขา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. พนฺธิตุนฺติ วาตปฺปหาเรน อจลนตฺถํ ฉตฺตมณฺฑลิกํ รชฺชุเกหิ คเหตฺวา พนฺธนตฺถาย. เลขาวาติ วลยมิว อุกฺกิริตฺวา กตา เลขา เอว. วฏฺฏตีติ ยทิปิ น พนฺธติ, รชฺชุเกหิ พนฺธิตุํ ยุตฺตฏฺานตฺตา วฏฺฏติ.
๒๖๒. จีวเร อนฺเต วาปิ ปฏฺฏมุเข วาปิ เวณิปิ วา สงฺขลิกาปิ วา อฺํ สูจิวิการํ วา ปาฬิกณฺณิกอาทิกํ กปฺปพินฺทุวิการมฺปิ ¶ วา น จ กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ. อนฺเตติ จีวรปริยนฺเต, อนุวาเตติ วุตฺตํ โหติ. ปฏฺฏมุเขติ ปฏฺฏโกฏิยํ, ทฺวินฺนํ ปฏฺฏานํ สงฺฆฏิตฏฺานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เวณีติ วรกสีสากาเรน สิพฺพนํ. สงฺขลิกาติ พิฬาลพนฺธนากาเรน สิพฺพนํ. อฺํ สูจิวิการํ วาติ จีวรมณฺฑนตฺถาย กยิรมานํ อฺํ ยํ กิฺจิ สูจิกมฺมวิการํ วา. ฏีกายํ ปน ‘‘สตปทิสทิสํ อฺํ วา สูจิวิการํ น กปฺปตี’’ติ สามฺเน วุตฺตํ. ‘‘จีวรมณฺฑนตฺถาย นานาสุตฺตเกหิ สตปทิสทิสํ สิพฺพนฺตา อาคนฺตุกปฏฺฏํ เปนฺติ, อฺมฺปิ ยํ กิฺจิ สูจิกมฺมวิการํ กโรนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏตี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ปน นานาวณฺเณหิ วา โหตุ, เอกวณฺเณน วา โหตุ, จีวรมณฺฑนตฺถาย สํสิพฺพนฺตานํ สูจิกมฺมวิการํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ จีวเรสุ ผาลิตฏฺานสฺส ถิรภาวตฺถํ สตปทิสทิสมฺปิ สิพฺพิตุํ วฏฺฏตีติ อมฺหากํ ขนฺติ. ปาฬิ-สทฺเทน, กณฺณิก-สทฺเทน จ กปฺป-สทฺทโลเปน วา อุปจาเรน วา ปาฬิกปฺปาทโยว คหิตา. ปาฬิ จ กณฺณิกา จ ปาฬิกณฺณิกาโย, ตา อาทิ ยสฺส อฺสฺส ตาทิสสฺสาติ วิคฺคโห. ตตฺถ นีลาวฬิอาทิสณฺานาย ¶ พินฺทุปนฺติยา ยถา โสภติ, ตถา กยิรมาโน ปาฬิกปฺโป. ตเถว พินฺทุสมูเห กตฺถจิ ทสฺเสตฺวา กยิรมาโน กณฺณิกกปฺโป.
๒๖๓. คณฺิปาสกปฏฺฏาติ คณฺิโน จ ปาสกสฺส จ ปติฏฺานฏฺาเน เปตพฺพา ปฏฺฏา. วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘คณฺิปาสกา’’ติ กตฺวา ‘‘จตุโกณาว วฏฺฏนฺตี’’ติ อตฺถโต วจนํ วิปลฺลาเสตฺวา โยเชตพฺพํ. อคฺฆิยนฺติ เจติยสณฺาเนน สิพฺพนํ. มูเล จ อคฺเค จ เอกสทิสํ กตฺวา มุคฺครากาเรน สิพฺพนํ มุคฺคโร. วิการนฺติ วิกาโร, ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. เอตฺถาติ คณฺิปาสกปฏฺเฏสุ.
๒๖๔. โกณสุตฺตาติ ¶ นปุํสกนิทฺเทโส, คณฺิปาสกปฏฺฏานํ โกเณหิ นีหฏสุตฺตโกฏิโย. ปีฬกาติ ตานิเยว นิวตฺเตตฺวา ปีฬกากาเรน กตานิ. ทุวิฺเยฺยาวาติ เตสํ อนฺเตสุ เอกวารํ คณฺิกรเณน วา ปุน นิวตฺเตตฺวา สิพฺพเนน วา ทุวิฺเยฺยา เอว. คนฺธํ เตลํ วาติ คนฺธํ วา เตลํ วา. กฺจิกปิฏฺขลิกอาทีนิปิ วฏฺฏนฺติ.
๒๖๕. มณินาติ มสารคลฺลาทิปาสาเณน. น จ ฆฏฺเฏยฺยาติ เนว ฆฏฺเฏยฺย. อฺเน วาติ มุคฺครมุสลาทินา. อํสพทฺธกกายพนฺธนานิ ปน ตถา กาตุํ วฏฺฏติ. โทณิยํ กตฺวา น จ ฆํเสยฺยาติ ปกฺกรชนากิรณโทณิยํ เปตฺวา ภูมิยํ ชณฺณุกานิ นิหนฺตฺวา อิโต จิโต จ อาวิชฺฌิตฺวา เนว ฆํเสยฺยาติ อตฺโถ.
๒๖๖-๗. กณฺณโกณกสุตฺตานีติ จีวรรชนกาเล ลคฺคนตฺถาย อนุวาเต จตูสุ โกเณสุ จ ปาสกํ กตฺวา พนฺธิตานิ สุตฺตานิ, ยานิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กณฺณสุตฺตก’’นฺติ (มหาว. ๓๔๔) เอวํ อนฺุาตานิ. กณฺณสงฺขาตา โกณา กณฺณโกณกา, เตสุ สุตฺตานิ. คณฺิกปาสกปฏฺเฏสุ ปน กณฺณโกณกสุตฺตานํ ทุวิฺเยฺยานเมว กปฺปิยตา เหฏฺา วุตฺตาติ จีวเร รตฺเตเยว เตสํ ฉินฺทิตพฺพตา นตฺถิ, กณฺณโกณกสุตฺตานํ ฉินฺทิตพฺพตาย วุตฺตตฺตา อนุวาเตหิ นิกฺขมิตสุตฺตานิปิ ฉินฺทิตพฺพานีติ เวทิตพฺพํ. ธมฺมกรเณ ฉตฺตวฏฺฏิยํ เลขํ เปตฺวา เลขา น วฏฺฏตีติ โยชนา. ฉตฺตวฏฺฏิยนฺติ ฉตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยํ. เลขาติ อุปริ วา เหฏฺา วา กุจฺฉิยํ วา อฺา เลขา. กฺุจิกาย จ ปิปฺผเล จ มณิกา จ ปีฬกา จ น วฏฺฏนฺตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. มณิกาติ เอกา วฏฺฏมณิ. ปีฬกาติ สาสปมตฺติกา มุตฺตราชิสทิสา พหุวฏฺฏเลขา. ทณฺฑมฺหีติ ปิปฺผลทณฺฑเก.
๒๖๘-๙. อรณิยํ ¶ มาลาทิ จ ปตฺตมณฺฑเล ภิตฺติกมฺมฺจ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อรณิยนฺติ อุตฺตรารณิ อธรารณิ อรณิธนุกฺจ สามฺเน คหิตํ. ปตฺตมณฺฑเลติ ติปุสีสาทิมเย ปตฺตมณฺฑเล. เอตฺถ ปน มกรทณฺฑกํ วฏฺฏติ. เหฏฺาติ กตฺตรยฏฺิยา เหฏฺา. อุทฺธนฺติ ตสฺสาเยว อุปริ.
๒๗๐-๓. สมฺมฺุชนิมฺหีติ สมฺมฺุชนิยา ลิงฺควิปลฺลาโส. อวาริตนฺติ อิตฺถิรูปํ ปน วาริตํ. โสวณฺณมยมฺปีติ สุวณฺณมยมฺปิ. วิสาณนาฬิ นาม วิสาณมยา นาฬิ. เอตฺถ ปน อวุตฺตานิปิ ยานิ กานิจิ อารกณฺฑกทนฺตกฏฺเฉทนปานียฆฏปานียอุฬุงฺกจุณฺณภาชนาทีนิ วุตฺตานํ อนุโลมานีติ เวทิตพฺพานิ. โย ปเนตฺถ วินยฺู ตาทิสํ ปริกฺขารํ ทิสฺวา ฉินฺเทยฺย วา ฉินฺทาเปยฺย วา, อนุปวชฺโช โสติ เวทิตพฺพนฺติ.
ปริกฺขารนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓๖. เภสชฺชนิทฺเทสวณฺณนา
๒๗๔-๕. ชนสฺส เภสชฺชํ กาตุํ ทาตุํ วตฺตฺุจ น ลพฺภตีติ สมฺพนฺธิยํ. ลพฺภตีติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ กตฺตา ‘‘เภสชฺช’’นฺติ วุตฺตกมฺมํ. นนุ จ กาตุนฺติ ภาวสาธนตฺตา ตสฺส อวุตฺตกมฺเมนาปิ ภวิตพฺพํ ภาเว วิหิตกิตกปฺปจฺจยานํ ปโยเค กมฺมการกสฺสาปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปธานภูตกมฺมสตฺติยา อภิธาเน สติ อปฺปธานกิตกกิริยาภิสมฺพนฺเธน คุณีภูตา กมฺมสตฺติ อภิหิตา วิย วิฺายติ. ตถา จ วุตฺตํ อมฺเหหิ โยควินิจฺฉเย ‘‘ปธานานุยายิตาย ชนโวหาราย ปธานสตฺยาภิธาเน คุณสตฺติ อภิหิตา วิย ปกาสตี’’ติ. ชนสฺสาติ อาคตาคตชนสฺส. สหธมฺมีนฺจ ปิตูนฺจ ตทุปฏฺากภิกฺขุนิสฺสิตภณฺฑูนฺจ เวยฺยาวจฺจกรสฺส จ ภิกฺขาจริยวิฺตฺติสเกหิ ¶ เภสชฺชกรณํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . ตตฺถ สหธมฺมินนฺติ สห จริตพฺโพ ธมฺโม สีลสทฺธาปฺาสงฺขาโต สหธมฺโม, โส เอเตสมตฺถีติ สหธมฺมิโน, ภิกฺขุ ภิกฺขุนี สิกฺขมานา สามเณโร สามเณรีติ ปฺจ, เตสํ. ปิตา จ มาตา จ ปิตโร เอกเสสนเยน, อุภินฺนํ สามฺนิทฺเทโส วา, เตสํ. ภิกฺขุนิสฺสิโต นาม โย วิหาเร สพฺพกมฺมานิ กโรนฺโต ภิกฺขุํ นิสฺสาย วสติ. ภณฺฑุ นาม โย ปพฺพชฺชาเปกฺโข ยาว ปตฺตจีวรํ ปฏิยาทิยติ, ตาว วิหาเร วสติ, โส ปณฺฑุปลาโส. เวยฺยาวจฺจกรสฺสาติ อตฺตโน อุปฏฺากสฺส. เอเตสุ ปน มาตาปิตโร สเจ รชฺเชปิ ิตา ปจฺจาสีสนฺติ, อกาตุํ น วฏฺฏติ. มาตรํ อนามสนฺเตน สพฺพํ ปริกมฺมํ กาตพฺพํ. ปิตา ปน สหตฺเถน นหาปนสมฺพาหนาทีนิ กตฺวา อุปฏฺาตพฺโพ.
๒๗๖. ปิตา จ มาตา จ ภาตา จ ภคินี จาติ ทฺวนฺโท ปิตา…เป… ภคินิโย. มหนฺโต จ จูโฬ จ, มหาจูฬา จ เต ปิตา…เป… ภคินิโย จาติ กมฺมธารโย. ตา อาทิ เยสนฺเตติ อฺปทตฺโถ. มหาจูฬ-สทฺทา ปิตาทิ-สทฺเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพา ‘‘มหาปิตุโน จูฬปิตุโน’’ติอาทินา. อาทิ-สทฺเทน ปเนตฺถ ปิตุจฺฉา มาตุโล, เตสํ ทสนฺนมฺปิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ปุตฺตปรมฺปรฺจ สงฺคณฺหาติ. เตสํ สเก เภสชฺชกรณํ ลพฺภนฺติ โยชนา. เตสํ มหาปิตาทีนํ สนฺตเก สติ เตน เภสชฺชกรณํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. นาติ นตฺถิ เจ. อตฺตนิเยติ ภิกฺขุโน อตฺตโน สนฺตเก สตีติ อตฺโถ. ทาตพฺพํ ตาวกาลิกนฺติ ตาวกาลิกํ กตฺวา ทาตพฺพนฺติ อตฺโถ. เต ปน สเจ ปฏิเทนฺติ, คเหตพฺพํ, โน เจ เทนฺติ, น โจเทตพฺพา. ยาว ตสฺส ทานํ, ตาว กาโล อสฺสาติ ตาวกาลิกํ. ณิโก สมาสนฺเต.
๒๗๗. เภสชฺชกรณาทีติ ¶ อาทิ-สทฺเทน อนามฏฺปิณฺฑทานาทีนํ คหณํ, หิ-สทฺโท เหตุมฺหิ, หิ ยสฺมา เอเตสุ กุลทูสนาทโย น รุหนฺติ, ตสฺมา เตสํ เภสชฺชกรณํ ลพฺภํ, อตฺตนิเย จ สติ ทาตพฺพนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. น รูหตีติ น โรหติ นปฺปวตฺตติ น โหติ, อาปตฺตึ น ชเนตีติ อธิปฺปาโย. เตสํ อตฺถาย าติสามเณเรหิ วา เภสชฺชํ อาหราเปตพฺพํ, อตฺตโน อตฺถาย วา อาหราเปตฺวา ทาตพฺพํ. เตหิปิ ‘‘อุปชฺฌายาทีนํ อาหริสฺสามา’’ติ วตฺตสีเสน อาหริตพฺพํ. สเจ อฺเปิ เย คิลานา หุตฺวา วิหารํ ปวิสนฺติ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ อปจฺจาสีสนฺเตน เภสชฺชํ กาตพฺพํ. สทฺธํ กุลํ โหติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส มาตาปิตุฏฺานียํ, ตตฺร เจ โกจิ คิลาโน โหติ, ตสฺสตฺถาย ‘‘ภนฺเต, อิตฺถนฺนามสฺส ¶ โรคสฺส กึ เภสชฺชํ กโรนฺตี’’ติ กปฺปิยํ กตฺวา ปุจฺฉนฺติ, อิทฺจิทฺจ คเหตฺวา กโรนฺตีติ วฏฺฏติ, ภิกฺขูหิ อฺมฺํ วา กถา กาตพฺพา.
๒๗๘. ฉนฺนํ มาตาทีนฺจ ทามริกโจรสฺส อิสฺสริยสฺส อนามฏฺโ ปิณฺฑปาโต ทาตุํ อวาริโตติ โยเชตพฺพํ. ฉนฺนนฺติ มาตาทีนํ ฉนฺนํ มชฺเฌ. มาตาทีนนฺติ ภิกฺขุนิสฺสิตํ เปตฺวา อวเสสานํ ปฺจนฺนํ มาตาทีนํ. ‘‘ฉนฺน’’นฺติ ปน โยชนาย อฏฺกถาย วิรุชฺฌติ. ตตฺถ หิ ‘‘มาตาปิตูน’’นฺติอาทินา ภิกฺขุนิสฺสิตํ โอหาย สตฺเตว วุตฺตา. อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน จ ตเถว วุตฺตํ –
‘‘อนามฏฺโปิ ทาตพฺโพ, ปิณฺฑปาโต วิชานตา;
ทฺวินฺนํ มาตาปิตูนมฺปิ, ตทุปฏฺายกสฺส จ.
‘‘อิสฺสรสฺสาปิ ทาตพฺโพ, โจรทามริกสฺส จ;
ภณฺฑุกสฺสตฺตโน เจว, เวยฺยาวจฺจกรสฺสปี’’ติ. (วินย วิ. ๔๙๓-๔๙๕);
ทามริกโจรสฺสาติ ¶ รชฺชํ ปตฺถยมานสฺส ปากฏโจรสฺส. อนามฏฺโติ อปพฺพชิตสฺส หตฺถโต ลทฺธา อตฺตนา อฺเน วา ปพฺพชิเตน อคฺคหิตอคฺโค, อยํ อนามฏฺปิณฺฑปาโต. ปฏิสนฺถาโร ‘‘วิหารปฺปตฺตํ อาคนฺตุกํ วา ทลิทฺทาทึ วา ทิสฺวา ‘ปานียํ ปิวา’ติ ทาตพฺพํ, ปาทมกฺขนเตลํ ทาตพฺพํ, กาเล อาคตสฺส ยาคุภตฺตํ, วิกาเล อาคตสฺส สเจ ตณฺฑุลา อตฺถิ, ตณฺฑุลา ทาตพฺพา, สยนฏฺานํ ทาตพฺพํ, โจรานํ ปน สงฺฆิกมฺปิทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺโต. อวเสสปฏิสนฺถาโร ปน อปจฺจาสีสนฺเตน กาตพฺโพ. ตถา ธมฺมปฏิสนฺถาโรปิ ยสฺส กสฺสจิ ทาตพฺโพว.
๒๗๙. เตสนฺติ อฺาตกาทีนํ คิหีนํ. กยิราติ ‘‘ภณถา’’ติ วุตฺเต กเรยฺย. ‘‘น กโรมา’’ติ วุตฺเต สเจ วิปฺปฏิสาริโน ภวิสฺสนฺติ, กาตพฺพํ. นตฺตโนติ อตฺตโน สุตฺโตทเกหิ น กยิราติ โยชนียํ. เอวํ สามฺเน ปริตฺเต ปฏิปชฺชนวิธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาฏานาฏิยปริตฺเต ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ภณิตพฺพ’’นฺติอาทิมาห. ภณาเปนฺเตติ ‘‘ภณถา’’ติ ¶ อชฺเฌสนปุพฺพกํ ปโยเชนฺเต. ปริตฺตํ สาสโนคธนฺติ ปมเมว อาฏานาฏิยสุตฺตํ อภณิตฺวา สาสนปริยาปนฺนํ เมตฺตสุตฺตํ ธชคฺคสุตฺตํ รตนสุตฺตนฺติ อิมานิ สุตฺตานิ สตฺตาหํ ภณิตฺวา ยถาปริกมฺมํ ปริตฺตํ อาฏานาฏิยปริตฺตํ ภณิตพฺพนฺติ โยชนา.
๒๘๐. ‘‘อาคนฺตฺวา สีลํ เทตุ, ธมฺมํ ปริตฺตฺจ ภาสตู’’ติ เกนจิ เปสิโต คนฺตฺวา สีลํ วา ทาตุํ ธมฺมํ ปริตฺตํ วา วตฺตุํ ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ.
เภสชฺชนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓๗. อุคฺคหนิทฺเทสวณฺณนา
๒๘๑. ปุคฺคล-สทฺทมตฺเต ¶ ปยุตฺเต อตฺตโนปิ คหณสมฺภโว สิยาติ พฺยภิจารตฺถํ อฺ-สทฺทปฺปโยโค. สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร วิเสสนํ สาตฺถกํ โหตีติ. ทสเภทมฺปิ รตนนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺล’’นฺติ (ปาจิ. ๕๐๖) เอวํ วุตฺตํ ทสเภทมฺปิ รตนํ. อุคฺคณฺหนฺตสฺสาติ คณฺหนฺตสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺตสฺส.
๒๘๒-๓. เตสุ อตฺตตฺถํ อุคฺคณฺหนฺตสฺส ทฺวีสุ นิสฺสคฺคีติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ เตสุ ทสสุ มชฺเฌ. ทฺวีสูติ รชตชาตรูปสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ นิสฺสคฺคิยวตฺถูสุ. อตฺตตฺถนฺติ อิมินา นวกมฺมาทีนํ ปฺจนฺนํ อตฺถาย ทุกฺกฏนฺติ ทีเปติ. เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ อวเสเสสุ อฏฺสุ สพฺเพสมฺปิ อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. คณฺจ สงฺฆฺจ ปุคฺคลฺจ อนามสิตฺวา ‘‘เจตฺยสฺส นวกมฺมสฺส ทมฺมี’’ติ วุตฺเต จ น ปฏิกฺขิเปติ สมฺพนฺธนียํ. น ปฏิกฺขิเปติ อิมินา สงฺฆาทึ อามสิตฺวา วุตฺเต ปฏิกฺขิปนํ ทีเปติ. ปฏิกฺขิตฺเต ‘‘กปฺปิยการกานํ วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, มม ปุริสานํ มยฺหเมว วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, เกวลํ ตุมฺเห ปจฺจเย ปริภฺุชถา’’ติ วทติ, วฏฺฏติ. จตุปจฺจยตฺถาย จ ทินฺนํ เยน เยน อตฺโถ โหติ, ตทตฺถํ อุปเนตพฺพํ. เตสํ จีวรตฺถาย ทินฺนํ จีวเรเยว อุปเนตพฺพํ. สเจ จีวเรน ตาทิโส อตฺโถ นตฺถิ, ปิณฺฑปาตาทีหิ สงฺโฆ กิลมติ, สงฺฆสุฏฺุตาย อปโลเกตฺวา ตทตฺถายปิ อุปเนตพฺพํ. เอส นโย ปิณฺฑปาตคิลานปจฺจยตฺถาย ¶ ทินฺเนปิ. เสนาสนตฺถาย ทินฺนํ ปน ครุภณฺฑตฺตา ตตฺเถว อุปเนตพฺพํ, เสนาสเนสุ นสฺสนฺเตสุ ชคฺคนตฺถํ มูลจฺเฉชฺชํ อกตฺวา อวิสฺสชฺเชตฺวา ยาปนมตฺตํ ปริภฺุชิตพฺพํ.
๒๘๔. เขตฺตาทีนํ ¶ เกสฺจิ ทุกฺกฏวตฺถูนํ สมฺปฏิจฺฉนูปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘เขตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เขตฺตนฺติ ปุพฺพณฺณวิรุหนฏฺานํ. วตฺถุนฺติ อปรณฺณอุจฺฉุผลาทีนํ วิรุหนฏฺานํ. ทาสปสฺวาทิกนฺติ ทาสปสุปุปฺผารามผลารามาทิกํ. ปฏิกฺขิปิตฺวา กปฺปิเยน กเมน จ คณฺเหยฺยาติ สมฺพนฺโธ. กปฺปิเยน กเมน จาติ เอตฺถ กม-สทฺโท โวหารปฺปฏิปาฏิวจโน, ตสฺมา ปเรสํ อตฺตโน จ กปฺปิยโวหารกฺกเมเนวาติ อตฺโถ.
โส จ เขตฺตวตฺถูสุ ตาว ‘‘จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภฺุชถา’’ติ วา ‘‘กปฺปิยการกานํ หตฺเถ ภวิสฺสตี’’ติ วา ‘‘สงฺโฆ กปฺปิยภณฺฑํ ภฺุชตู’’ติ วา ‘‘สีมํ เทมา’’ติ วา ปเรหิ วุตฺโต, ‘‘สาธุ, อุปาสก มิคปกฺขิโน เอตฺถ นิพฺภยา สุเขน ชีวิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตนา วา ตฬาเก ยถาวุตฺเตเนว ‘‘อุทกํ ปริภฺุชิสฺสนฺติ, ภณฺฑกํ โธวิสฺสนฺติ, มิคปกฺขิโน ปิวิสฺสนฺตี’’ติ ปเรหิ วา ‘‘สาธุ, อุปาสก, สงฺโฆ ปานียํ ปิวิสฺสตี’’ติอาทินา อตฺตนา วา ทาเส ‘‘อารามิกํ ทมฺมิ, เวยฺยาวจฺจกรํ ทมฺมิ, กปฺปิยการกํ ทมฺมี’’ติ วา ปสูสุ ‘‘ปฺจโครสปริโภคตฺถาย ทมฺมี’’ติ อาราเม ‘‘วนํ ทมฺมี’’ติ เอวมาทินา วุตฺโต เวทิตพฺโพ. สเจ ปน โกจิ อพฺยตฺโต อกปฺปิยโวหาเรน เขตฺตาทึ ปฏิคฺคณฺหาติ วา กาเรติ วา, ตํ ภิกฺขูหิ น ปริภฺุชิตพฺพํ, ตํ นิสฺสาย ลทฺธํ กปฺปิยภณฺฑมฺปิ อกปฺปิยเมว. อพฺยตฺเตน ปน ลชฺชีภิกฺขุนา การาปิเตสุ กิฺจาปิ ปฏิคฺคหณํ กปฺปิยํ, ภิกฺขุสฺส ปโยคปจฺจยา อุปฺปนฺเนน มิสฺสตฺตา วิสคตปิณฺฑปาโต วิย, อกปฺปิยมํสโภชนํ วิย จ ทุพฺพินิพฺโภคํ โหติ, สพฺเพสํ อกปฺปิยเมว.
๒๘๕-๖. นว…เป… กิริยา จ อนเว มตฺติกุทฺธารณฺจ พนฺโธ จ อาฬิยา ถิรกาโร จ อนเว เกทาเร อติเรกภาคคฺคหณฺจ นเว จ อปริจฺฉินฺนภาเค สสฺเส ‘‘เอตฺตเก ¶ เทถา’’ติ กหาปณุฏฺาปนฺจาติ สพฺเพสมฺปิ อกปฺปิยนฺติ สมฺพนฺโธ. มาติกา จ เกทาโร จ ตฬาโก จาติ ทฺวนฺโท มาติก…เป… ตฬากา. เตสํ กิริยาติ สมาโส. อนเวติ จตุปจฺจยวเสน ปฏิคฺคหิเต ปุราณตฬาเก. อุทกวเสน ปฏิคฺคหิเต ปน สุทฺธจิตฺตานํ วฏฺฏติ. พนฺโธติ ¶ ปาฬิยา พนฺโธ. โปราณเกทาเร นิยมิตปกติภาคตฺตา อาห ‘‘อนเว’’ติ. อปริจฺฉินฺนภาเคติ ‘‘เอตฺตเก ภูมิภาเค เอตฺตโก ภาโค ทาตพฺโพ’’ติ เอวํ อปริจฺฉินฺนภาเค.
๒๘๗-๙. ‘‘กส วปฺป’’ อิจฺจาทึ อวตฺวา จ ‘‘เอตฺตกาย ภูมิยา เอตฺตโก ภาโค เทยฺโย’’ติ ภูมึ วา ปติฏฺาเปติ, ตสฺเสเวตมกปฺปิยนฺติ สมฺพนฺโธ. จ-สทฺโท อวธารเณ. ปติฏฺาเปตีติ โย ภิกฺขุ ปติฏฺาเปติ. ตสฺเสวาติ ตสฺส ปติฏฺาปกภิกฺขุสฺเสว. เอตนฺติ ปติฏฺาปิตภูมิโต ลทฺธธฺํ ‘‘เอตฺตเก ภูมิภาเค สสฺสํ กตํ, เอตฺตกํ คณฺหถา’’ติ เอวํ วทนฺเต ปมาณคณฺหนตฺถํ ทณฺฑรชฺชุภิ มินเน วา ขเล ตฺวา รกฺขเณ วา ตํ นีหราปเน วา โกฏฺาคาราทิปฏิสามเน วา เอตํ ตสฺเสว อกปฺปิยนฺติ สมฺพนฺธนียํ. ปติฏฺาเปติ จาติ โส ภิกฺขุ ปติฏฺาเปติ จ. กตนฺติ อมฺเหหิ กตํ. วทนฺเตวนฺติ เอวํ กสฺสเก วทนฺเต. ปมาณนฺติ ภูมิปฺปมาณํ. นีหราปเนติ ขลโต เคหสฺส นีหราปเน. เอตนฺติ มิตลทฺธรกฺขิตาทิกํ. ตสฺเสวาติ มานกรกฺขกาทิโน เอว. อปุพฺพสฺส อนุปฺปาทิตตฺตา อฺเสํ กปฺปตีติ อาห ‘‘ตสฺเสเวตมกปฺปิย’’นฺติ.
๒๙๐. ปฏิสามนปฺปสงฺเคนาห ‘‘ปฏิสาเมยฺยา’’ติอาทิ. ปิตุสนฺตกมฺปิ คิหิสนฺตกํ ยํ กิฺจีติ สมฺพนฺโธ. ปิตุสนฺตกนฺติ ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, เตสํ สนฺตกํ. คิหิสนฺตกนฺติ อิมินา ¶ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ สนฺตกํ ยํ กิฺจิ ปริกฺขารํ ปฏิสาเมตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ยํ กิฺจีติ กปฺปิยํ อกปฺปิยํ วา อนฺตมโส มาตุกณฺณปิฬนฺธนตาลปณฺณมฺปิ. ภณฺฑาคาริกสีเสนาติ สีสงฺคมิว ปธานํ ยํ กิฺจิ ‘‘สีส’’นฺติ อิธ อุปจารวเสน วุจฺจติ, ตถา ภณฺฑาคาริกสทฺโทปิ ภาวปฺปธาโน, ภณฺฑาคาริโก ภณฺฑาคาริกตฺตํ สีสํ ปธานนฺติ วิเสสนปรปเท กมฺมธารโย, เตน, ภณฺฑาคาริกตฺตสฺส ปธานกรเณนาติ อตฺโถ.
๒๙๑-๒. อวสฺสํ ปฏิสามิยนฺติ อวสฺสํ สงฺโคเปตพฺพํ. วุตฺเตปีติ มาตาปิตูหิ วุตฺเตปิ.
๒๙๓-๔. วฑฺฒกิอาทโย วา ราชวลฺลภา วา ‘‘สกํ ปริกฺขารํ วา สยนภณฺฑํ วา ปฏิสาเมตฺวา เทหี’’ติ ยทิ วทนฺติ, ฉนฺทโตปิ ภยาปิ น กเรยฺยาติ โยชนา. ปริกฺขารนฺติ วาสิผรสุอาทิอุปกรณภณฺฑํ. ฉนฺทโตปิ ภยาปีติ วฑฺฒกิอาทีสุ ฉนฺเทน, ราชวลฺลเภสุ ภเยน.
๒๙๕-๖. ปฏิสามิตุํ ¶ วฏฺฏตีติ โยเชตพฺพํ. สงฺกนฺตีติ ยาทิเส ปเทเส ‘‘ภิกฺขูหิ วา สามเณเรหิ วา คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ สงฺกํ อุปฺปาเทนฺติ, ตาทิเส วิหาราวสถสฺสนฺโตติ โยชนียํ. วิหาราวสถสฺสาติ วิหารสฺส จ อาวสถสฺส จ. รตนนฺติ ทสวิธํ รตนํ. รตฺนสมฺมตนฺติ วตฺถาทิกํ. นิกฺขิเปยฺยาติ สามิเก ทิฏฺเ นิยเมตฺวา ทาตุํ ‘‘เอตฺตกา กหาปณา’’ติอาทินานุรูเปน มตฺติกลฺฉนาทินิมิตฺเตน วา สฺาณํ กตฺวา นิกฺขิเปยฺย. คเหตฺวานาติ ตาทิเส อสติ อตฺตนาว คเหตฺวา. ตาทิเสติ รตเน วา รตนสมฺมเต วา สติ. สามิกานาคมํ ตฺวาติ ยทิ อตฺตนิ อาสงฺกนฺติ, มคฺคา โอกฺกมฺม นิสีทิย ปจฺฉา สามิกานํ อนาคมนํ ¶ วิฺาย. ปติรูปนฺติ รตนสมฺมเต ปํสุกูลคฺคหณํ รตเน นิรุสฺสุกฺกคมนนฺติ เอวรูปํ ภิกฺขูนํ อนุรูปนฺติ.
อุคฺคหนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓๘. ทูสนนิทฺเทสวณฺณนา
๒๙๗. ททโตติ สสนฺตกํ ปรสนฺตกฺจ เทนฺตสฺส. กุลทูสนทุกฺกฏนฺติ อตฺตโน ทุปฺปฏิปตฺติยา กุลานํ ทูสนํ ปสาทวินาสนํ กุลทูสนํ, เตน ทุกฺกฏํ กุลทูสนทุกฺกฏํ.
๒๙๘. เอตฺถ สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ อิสฺสเรน เทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เอเตสํ ปุปฺผาทีนํ มชฺเฌ. อิสฺสเรนาติ ตทฺธิตโลเปน วุตฺตํ, อิสฺสริเยน อิสฺสรวตายาติ อตฺโถ. เทนฺตสฺสาติ กุลสงฺคหตฺถาย อิสฺสรวตาย ททโต. ถุลฺลจฺจยนฺติ กุลสงฺคหตฺถาย ททโต ‘‘กุลทูสนทุกฺกฏ’’นฺติ สามฺวิหิตทุกฺกเฏน สทฺธึ ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อวิสฺสชฺชิยานิ, น วิสฺสชฺเชตพฺพานิ สงฺเฆน วา คเณน วา ปุคฺคเลน วา, วิสฺสชฺชิตานิปิ อวิสฺสชฺชิตานิ โหนฺติ. โย วิสฺสชฺเชยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๒๑) เอวํ วุตฺตถุลฺลจฺจยนฺติ อตฺโถ. อฺตฺถ ถุลฺลจฺจยเมว. เสนาสนตฺถาย นิยมิเตปิ เอเสว นโย. สงฺฆสฺส สนฺตกํ เถยฺยา เทนฺตสฺส ทุกฺกฏาทีนีติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. เทนฺตสฺสาติ วุตฺตนยเมว. ทุกฺกฏาทีนีติ กุลสงฺคหตฺถาย ททโต กุลทูสนทุกฺกเฏน สทฺธึ มาสเก วา อูนมาสเก วา ทุกฺกฏํ ¶ , อติเรกมาสเก วา อูนปฺจมาสเก วา ถุลฺลจฺจยํ, ปฺจมาสเก วา อติเรกปฺจมาสเก วา ปาราชิกนฺติ เอวํ ทุกฺกฏาทีนิ โหนฺตีติ อตฺโถ. อฺตฺถ ทุกฺกฏาทีเนว.
๒๙๙-๓๐๐. กุลสงฺคหตฺถํ ¶ ผลปุปฺผูปคํ รุกฺขํ สพฺพถา โรเปตฺุจ โรปาเปตฺุจ ชคฺคิตฺุจ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺธนียํ. จ-สทฺโท โอจินิตุํ โอจินาเปตุํ, คนฺถิตุํ คนฺถาเปตุนฺติ จ อวุตฺตานิ จ สมุจฺจิโนติ. ผลปุปฺผานิ สมฺปาทนวเสน อุปคจฺฉตีติ ผลปุปฺผูปคํ. สพฺพถาติ กปฺปิยโวหารอกปฺปิยโวหารปริยายโอภาสนิมิตฺตกมฺมวเสน สพฺพปฺปกาเรเนว. ตตฺถ กปฺปิยโวหาโร นาม ‘‘อิมํ รุกฺขํ ชาน, อิมํ อาวาฏํ ชาน, อิมํ มาลาวจฺฉํ ชาน, เอตฺถ อุทกํ ชานา’’ติ วจนํ, สุกฺขมาติกาย อุชุกรณฺจ. ตพฺพิปริยาเยน อกปฺปิยโวหาโร นาม. ปริยาโย นาม ‘‘ปณฺฑิเตน มาลาวจฺฉาทโย โรปาเปตพฺพา, น จิรสฺเสว อุปการาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทิวจนํ. โอภาโส นาม กุทฺทาลขณิตฺตาทีนิ จ มาลาวจฺเฉ จ คเหตฺวา านํ. นิมิตฺตกมฺมํ นาม กุทฺทาลอุทกภาชนาทีนํ อาหริตฺวา สมีเป ปนํ. ชคฺคิตุนฺติ วทนฺติ อุทกเสจนาทีนิ กตฺวา. คนฺถนคนฺถาปเนสุ ปน สพฺพาปิ ฉ ปุปฺผวิกติโย เวทิตพฺพา คนฺถิมํ โคปฺผิมํ เวธิมํ เวิมํ ปูริมํ วายิมนฺติ. นามวเสเนว ปเนเตสํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ตํ ปน กุลสงฺคหโต อฺตฺราปิ ภิกฺขุสฺส กาตุมฺปิ อกปฺปิยวจเนน การาเปตุมฺปิ น วฏฺฏติ. ‘‘เอวํ ชาน, เอวํ กเต โสเภยฺย, ยถา เอตานิ ปุปฺผานิ น วิกิริยนฺติ, ตถา กโรหี’’ติอาทินา ปน กปฺปิยวจเนน การาเปตุํ วินา กุลสงฺคหํ วฏฺฏติ. โรปนาทีนีติ อกปฺปิยปถวิยํ โรปาปนสิฺจาปนาทีนิ, อฺตฺถ โรปนาทีนิ.
๓๐๑-๒. อิทานิ ปุปฺผทานาทีสุ อฏฺสุ กุลสงฺคหวตฺถูสุ อวเสสานิ ทฺเว ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตาวา’’ติอาทิมาห. วุตฺตาว มิจฺฉาชีววิวชฺชนายํ วุตฺตา เอว. ชงฺฆเปสเน วินิจฺฉโย วุจฺจตีติ ปาเสโส. ปิตโร ภณฺฑุํ สกํ เวยฺยาวจฺจกรํ เปตฺวา คิหิกมฺเมสุ ทูตสาสนํ หรเณ ปทวาเรน ¶ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. สหธมฺมิเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ปิตาทโยว วุตฺตา. คิหิกมฺมสูติ วิสยสตฺตมี. ปทวาเรนาติ ปทกฺกเมน, ปเท ปเทติ อธิปฺปาโย. ปมํ สาสนํ อคฺคเหตฺวาปิ ปุน วทโต ทุกฺกฏนฺติ โยเชตพฺพํ. ปุนาติ ปจฺฉา. ‘‘อยํ ทานิ โส คาโม, หนฺท นํ สาสนํ อาโรเจมี’’ติ มคฺคา โอกฺกมนฺตสฺส จ ปเท ปเท วทโต จ ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโย. ตสฺส ปน สาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สยเมว การฺุเ ิเตน คนฺตฺวา อตฺตโน ปติรูปํ ¶ สาสนํ อาโรเจตุํ, ‘‘มม วจเนน ภควโต ปาเท วนฺทถา’’ติอาทิกํ คิหีนํ กปฺปิยสาสนํ หริตฺุจ วฏฺฏติ.
๓๐๓. อภูตาโรจนรูปิยสํโวหารุคฺคหาทิสาติ อภูตาโรจนาย รูปิยสํโวหาเร จ อุคฺคเห อุปฺปนฺนปจฺจเย อาทิสนฺติ กเถนฺติ ปกาเสนฺตีติ อภูตา…เป… หาทิสา, ตํสทิสาติ วุตฺตํ โหติ.
๓๐๔. ปิตูนํ หราเปตฺวา หริตฺวาปิ ปุปฺผานิ วตฺถุปูชตฺถํ ทาตุํ, เสสาตีนํ ปตฺตานํ วตฺถุปูชตฺถํ ทาตุนฺติ โยชนียํ. ‘‘หราเปตฺวา หริตฺวา’’ติ วุตฺเต ‘‘ปกฺโกสิตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา วา’’ติ วุตฺตเมว สิยาติ น วุตฺตํ. ปตฺตานนฺติ ปกฺโกสเกน ปตฺตาปิ คหิตา. วตฺถุปูชตฺถนฺติ รตนตฺตยปูชนตฺถํ. อุปาสกานมฺปิ ปน สมฺปตฺตานํ วตฺถุปูชตฺถํ ทาตุํ วฏฺฏติเยว. ลิงฺคาทิปูชตฺถนฺติ สิวลิงฺคคิณฺฑุพิมฺพาทิปูชนตฺถํ.
๓๐๕. ตถา ผลนฺติ อิมินา ปุปฺเผ วุตฺตํ สพฺพํ อปทิสติ. ปริพฺพยวิหีนานนฺติ ปริพฺพยํ ปาเถยฺยํ วิหีนํ นฏฺํ เยสํ อาคนฺตุกานนฺติ สมาโส. สปรนฺติ อตฺตโน วิสฺสาสิกา. อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) ปน ‘‘อตฺตโน สนฺตกํเยวา’’ติ วจนํ ถุลฺลจฺจยาทิวิภาคโต โมเจตฺวา วุตฺตํ.
๓๐๖. สมฺมเตน ¶ เทยฺยนฺติ โยชนา. เทยฺยนฺติ จตุตฺถภาคํ ทาตพฺพํ. อิตเรน ตุ อปโลเกตฺวา ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิตเรน ตุ อสมฺมเตน ปน.
๓๐๗. ปริจฺฉิชฺชาติ ‘‘เอตฺตกานิ ผลานิ ทาตพฺพานี’’ติ เอวํ ผลปริจฺเฉเทน วา ‘‘อิเมหิ รุกฺเขหิ ทาตพฺพานี’’ติ เอวํ รุกฺขปริจฺเฉเทน วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา. ตโตติ ปริจฺฉินฺนผลโต รุกฺขโต วา. ยาจมานสฺส คิลานสฺเสตรสฺส วาติ สมฺพนฺธนียํ. รุกฺขาว ทสฺสิยาติ ‘‘อิธ ผลานิ สุนฺทรานิ, อิโต คณฺหถา’’ติ อวตฺวา ‘‘อิโต คเหตุํ ลพฺภตี’’ติ รุกฺขา วา ทสฺเสตพฺพา.
๓๐๘. อิทานิ อฏฺสุ ปุปฺผาทีนํ จตุนฺนํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ยถาวุตฺตผลปุปฺผวินิจฺฉยํ อวเสเสสุ ¶ จตูสุ อปทิสนฺโต ‘‘สิรีสา’’ติอาทิมาห. สิรีสจุณฺณกสวาทิจุณฺเณติ กสาวํ ยํ กิฺจิ อาทิ ยสฺส, ตเมว จุณฺณํ, สิรีสจุณฺณฺจ กสาวาทิจุณฺณฺจาติ สมาโส. ‘‘สิรีสจุณฺณํ วา อฺํ วา กสาว’’นฺติ หิ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) วุตฺตํ. ‘‘กสาวาที’’ติ วตฺตพฺเพ รสฺเสน วุตฺตํ. เสเสสูติ เวฬุอาทีสุ ตีสุ. ปาฬิยา อวุตฺตสฺสาปิ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘ปณฺณมฺเปตฺถ ปเวสเย’’ติ. เอตฺถาติ ปุปฺผาทีสูติ.
ทูสนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓๙. วสฺสูปนายิกนิทฺเทสวณฺณนา
๓๐๙-๓๑๐. ปุริมิกา ปจฺฉิมิกา อิติ วสฺสูปนายิกา ทุเวติ สมฺพนฺโธ. อาสาฬฺหิปุณฺณมาย อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส อุปคนฺตพฺพา ปจฺฉิมิกาย ปุเร ภวาติ ปุริมา, สา เอว ปุริมิกา. ตโต ปจฺฉา ภวา อปราย ปุณฺณมาย อนนฺตเร ¶ ปาฏิปททิวเส อุปคนฺตพฺพา ปจฺฉิมิกา. อุปนยนํ ปาปุณนํ อุปคมนํ อุปนายิกา, วสฺสนฺติ วุฏฺิ, อิธ ปน วสฺสกาลํ ‘‘วสฺส’’นฺติ อุปจาเรน คเหตฺวา ตตฺถ วาโส อุปจาเรเนว ‘‘วสฺส’’นฺติ วุจฺจติ, วสฺสสฺส วสฺสาวาสสฺส อุปนายิกา วจีเภทวเสน วา อาลยกรณวเสน วา อุปคมนํ วสฺสูปนายิกา. ตตฺถ อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จาติ ปุริมิกา วสฺสูปนายิกา ทุเว, อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จาติ ปจฺฉิมิกา วสฺสูปนายิกา ทุเวภิ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตตฺถาติ ตาสุ ทฺวีสุ. ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอทิโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. โส อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จ ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมิ, อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ เอทิโส, เอตาทิโสติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กมุปฺปตฺติอนาทรา วจีเภโท ปมํ วุตฺโต. อุภยถา วสฺสํ อุปคนฺตุํ วฏฺฏติ. เตเนว อฏฺกถายํ (วิ. สงฺค. อฏฺ. ๑๗๙; มหาว. อฏฺ. ๒๐๗) ‘‘สเจปิ ‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’ติ อาลโย อตฺถิ, อสติยา ปน วสฺสํ น อุเปติ, คหิตเสนาสนํ สุคฺคหิตํ, ฉินฺนวสฺโส น โหติ, ปวาเรตุํ ลภติเยว, วินาปิ หิ วจีเภทํ อาลยกรณมตฺเตนปิ วสฺสํ อุปคตเมว โหตี’’ติ วุตฺตํ. นาวาสตฺถวเชสุ ปน ปริเยสิตฺวา เสนาสนํ อลภนฺเตน อาลยกรณมตฺเตเนว อุปคนฺตพฺพํ. อุปคจฺฉนฺเตน จ วิหารํ ปฏิชคฺคิตฺวา ปานียํ ¶ ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตฺวา สพฺพํ เจติยวนฺทนาทิสามีจิกมฺมํ นิฏฺาเปตฺวา อุปคนฺตพฺพํ. อาลยปริคฺคเห อาลยํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตุปฺปาเทตฺถ อาลโย’’ติ อาห. เอตฺถาติ ทฺวีสุ.
๓๑๑. ตทหูติ ตสฺมึ วสฺสูปนายิกทิวเส. ชานนฺติ ‘‘อชฺช วสฺสูปนายิกา’’ติ ชานนฺโต, อนุปคจฺฉโตติมสฺส วิเสสนํ.
๓๑๒. ทุติยนฺติ ¶ ปจฺฉิมิกํ. อนุปคโตติ เกนจิ อนฺตราเยน ปุริมิกํ อนุปคโต. เตมาสนฺติ ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ. วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปน อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวาปิ ตทเหว สตฺตาหกรณีเยน ปกฺกมนฺตสฺสาปิ อนฺโตสตฺตาเห นิวตฺเตนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติ.
๓๑๓-๕. มาตาปิตูนํ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานฺจ อตฺถาย คิลานตทุปฏฺากภตฺตํ โอสธฺจ เอสิสฺสํ วา ปุจฺฉิสฺสามิ วา อุปฏฺิสฺสํ วา คนฺตฺวา อหํ นาภิรตํ วูปกาเสสฺสํ วา กุกฺกุจฺจํ วิโนทนฺจ ทิฏฺึ วิเวจนฺจ ครุกาทิกํ วุฏฺานํ วาปิ อุสฺสุกฺกํ วาปิ กริสฺสํ วาปิ กาเรสฺสํ วาปีติ เอวมาทินา สตฺตาหกิจฺเจน ปหิเตปิ วา อปหิเตปิ วา คนฺตุํ ลพฺภนฺติ โยชนา.
เอตฺถ ปน ลพฺภมานกวเสน โยเชตฺวา วกฺขมานนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มาตาทิสุติยา เตเยว คิลาน-สทฺเทน คยฺหนฺติ, เตสํ อุปฏฺากา ตทุปฏฺากา, คิลานา จ ตทุปฏฺากา จ, เตสํ ภตฺตนฺติ สมาโส. โอสธนฺติ เตสํเยว คิลานานํ เภสชฺชํ. เอสิสฺสนฺติ ปริเยสิสฺสามิ. ปุจฺฉิสฺสามีติ เตเยว สตฺตชเน คิลาเน ปุจฺฉิสฺสํ. อุปฏฺิสฺสนฺติ เตเยว คิลาเน อุปฏฺหิสฺสามิ. อภิรมตีติ อภิรโต, วิสภาครูปาทิทสฺสเนน สาสเน น อภิรโต นาภิรโต. อภิรมณํ วา อภิรตํ, นตฺถิ อภิรตมสฺสาติ นาภิรโต, ตํ. สหธมฺมิเกสุ โย นาภิรโต, ตํ วูปกาเสสฺสํ วิกฺเขปหรณตฺถํ อฺตฺถ นยิสฺสามิ. กุกฺกุจฺจนฺติ ปฺจนฺนํเยว อุปฺปนฺนํ วินยกุกฺกุจฺจํ. กิตกโยเค วิกปฺเปน ทุติยา. ทิฏฺินฺติ เตสํเยว มิจฺฉาทิฏฺิยา. ครุกมาทิกนฺติ ครุกํ อาทิ ยสฺสาติ วิคฺคโห. อาทิ-สทฺเทน สามเณรานํ วสฺสปุจฺฉนํ, สิกฺขาสมาทยิตุกามตา, ตชฺชนียาทิกมฺมกรณํ สงฺคหิตํ. วุฏฺานนฺติ ¶ ภิกฺขุโน ครุกาปตฺติยา ปริวาสมานตฺตทานาทีหิ วุฏฺานํ. อุสฺสุกฺกนฺติ วสฺสปุจฺฉนาทิอุสฺสุกฺกํ. เอวมาทินาติ ¶ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ทิฏฺิคตาทีนํ ธมฺมกถากรณาทึ สงฺคณฺหาติ. คนฺตุํ ลพฺภนฺติ เอตฺถ คจฺฉนฺเตน อนฺโตอุปจารสีมายํ ิเตเนว ‘‘อนฺโตสตฺตาเห อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา คนฺตพฺพํ. สเจ อาโภคํ อกตฺวา อุปจารสีมํ อติกฺกมติ, ฉินฺนวสฺโส โหตีติ วทนฺติ. สตฺตาหกิจฺเจนาติ สตฺตาหสฺส ลพฺภมานกํ วุตฺตํ วกฺขมานฺจ สงฺฆกมฺมาทิ กิจฺจํ สตฺตาหกิจฺจํ. สตฺตมอรุณมตฺตสฺเสว วิหาเร อุฏฺาปนียตฺตา สตฺตาหสฺส สากลฺเลน คหณํ.
๓๑๖. สงฺฆกมฺเม วเชติ สงฺฆสฺส กิจฺเจ อุโปสถาคาราทีสุ เสนาสเนสุ วา เจติยฉตฺตเวทิกาทีสุ วา อนฺตมโส ปุคฺคลิกเสนาสเนสุ วาปิ กตฺตพฺพนิมิตฺเต วเชยฺยาติ อตฺโถ. ธมฺมสวนตฺถํ นิมนฺติโต วาปิ วเช, ครูหิ เปสิโต วาปิ วเช, ครูนํ ปสฺสิตุํ วาปิ วเชติ โยเชตพฺพํ. นิมนฺติโตติ เอตฺถ สเจ ปมํเยว กติกา กตา โหติ, ‘‘อสุกทิวสํ นาม สนฺนิปติตพฺพ’’นฺติ นิมนฺติโตเยว นาม โหติ. ครูหีติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ. ปหิโตติ ภณฺฑโธวนาทิอตฺถาย เปสิโต. ปสฺสิตุนฺติ อคิลาเนปิ.
๓๑๗. ภณฺฑ…เป… ทสฺสเน น วเชติ โยชนียํ. เอตฺถาปิ นิมิตฺตตฺเถ สตฺตมี. ภณฺฑํ นาม จีวรํ. าตี มาตาปิตูหิ อฺเ. อุปฏฺากา อุปาสกา. ‘‘อชฺเชว อาคมิสฺส’’นฺติ อทูรโค น ปาปุเณยฺย, ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. ลพฺภนฺติ อิมสฺส อปาปุณนํ วุตฺตกมฺมํ. อชฺเชวาคมิสฺสนฺติ สามนฺตวิหารํ คนฺตฺวา ปุน อาคจฺฉนฺตสฺส อนฺตรามคฺเค สเจ อรุณุคฺคมนํ โหติ, วสฺสจฺเฉโทปิ น โหติ, รตฺติจฺเฉททุกฺกฏฺจ นตฺถีติ วทนฺติ.
๓๑๘. เสสาตีหีติ ¶ มาตาปิตูหิ อวเสสาตีหิ. นิทฺทิสิตฺวาวาติ ทานธมฺมสวนาทีนิ. ‘‘ปหิเต เปสิเต’’ติ เจตฺถ ‘‘ลพฺภ’’นฺติ อนุวตฺตนียํ.
๓๑๙. อตฺตโน อนฺตราเย สตีติ โจรสรีสปวาฬชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเย, อนฺตมโส เภสชฺชาลาภปติรูปอุปฏฺากาลาเภปิ. ‘‘วสฺสจฺเฉทการณมฺปิ สตฺตาหกรณียํ สิยา’’ติ เกจิ โปราณา วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, สพฺพถา วสฺสจฺเฉเทน พหิ วาสาย อนฺุาตการณํ สตฺตาหมตฺตํ พหิ วีตินาเมตฺวา อนฺโตวิหาเรเยว วาเสน วสฺสจฺเฉทาการณํ กถํ นาม น สิยาติ. ฉินฺนวสฺโส โน ปวารเยติ สมฺพนฺโธ.
๓๒๐. ‘‘อเสนาสนิเกนา’’ติ ¶ อิมินาว วิฺายมานตฺถตฺเตปิ ‘‘อชฺโฌกาเส จา’’ติ วจนํ ‘‘อหํ อพฺโภกาสิโก, กึ เม เสนาสเนนา’’ติ วาสานิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ. รุกฺขสฺส สุสิเรติ สุทฺเธ รุกฺขสุสิเร. มหนฺตสฺส ปน สุสิรสฺส อนฺโต ปทรจฺฉทนกุฏิกํ กตฺวา ปวิสนทฺวารํ โยเชตฺวา อุปคนฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘วิฏเปปิ อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตนยเมว. ตถา ฉตฺตจาฏีสุปิ ตทนุรูเปน เวทิตพฺพํ. ฉวกุฏิ นาม ฏงฺกิตมฺจาทิเภทา กุฏิ. ตตฺถ ฏงฺกิตมฺโจ นาม ทีเฆ มฺจปาเท มชฺเฌ วิชฺฌิตฺวา อฏนิโย ปเวเสตฺวา กโต, จตุนฺนํ ปาสาณานํ อุปริ ปาสาณํ อตฺถริตฺวา กตมฺปิ ฏงฺกิตมฺโจ.
๓๒๑. อเสนาสนิเกนาติ ยสฺส ติณปณฺณอิฏฺกสิลาสุธาสงฺขาตานํ ปฺจนฺนํ ฉทนานํ อฺตเรน ฉนฺนํ โยชิตทฺวารพนฺธนํ เสนาสนํ นตฺถิ, เตน. อิทํ ปน วจีเภทํ กตฺวา อธิฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ, ตถา จ สติ นาวาทีสุ วิย วิสุํ วิธาเนน ภวิตพฺพนฺติ. นาวาสตฺถวชูปโคติ อิมินา อเสนาสนิเกน นาวาทีสุ วสฺสํ อุปคนฺตุํ ¶ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ตตฺถ จ กุฏิกํ ปริเยสิตฺวา ลภนฺเตน ตตฺถ ปวิสิตฺวา วิหาราภาวโต ‘‘วิหาเร’’ติ อวตฺวา ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, อลภนฺเตน อาลโย กาตพฺโพ. ปวาเรตฺุจาติ จ-สทฺเทน วสฺสจฺเฉทนิมิตฺตาย อาปตฺติยา อภาวํ สมฺปิณฺเฑติ. ‘‘วเช สตฺเถ นาวายนฺติ ตีสุ าเนสุ นตฺถิ วสฺสจฺเฉเท อาปตฺติ, ปวาเรตฺุจ ลพฺภตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๐๓) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. วสฺสจฺเฉเทติ จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เยน วโช เตน คนฺตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๐๓) วุตฺตตฺตา, สตฺถสฺส นาวาย จ คมนสภาเวเนว ิตตฺตา จ วสฺสูปคตฏฺาเน อวสิตฺวา อฺตฺถ คมนมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
วสฺสูปนายิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๐. อเวภงฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา
๓๒๒-๕. อารามา…เป… มตฺติกภณฺฑานีติ เอเต ปฺจ อวิภาชิยาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ ¶ . ปฺจาติ ‘‘อารามารามวตฺถูนิ เอก’’นฺติอาทินา ราสิวเสน ปฺจ, สรูปวเสน ปเนตานิ ปณฺณํ ติเณ ปกฺขิปิตฺวา ปฺจวีสติวิธานิ โหนฺติ. ตถา จาห –
‘‘ทฺวิสงฺคหานิ ทฺเว โหนฺติ, ตติยํ จตุสงฺคหํ;
จตุตฺถํ นวโกฏฺาสํ, ปฺจมํ อฏฺเภทนํ.
‘‘อิติ ปฺจหิ ราสีหิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน;
ปฺจวีสวิธํ นาโถ, ครุภณฺฑํ ปกาสยี’’ติ. (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑);
ตตฺถ อาราโม นาม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วา. อารามวตฺถุ นาม เตสํเยว ปติฏฺาโนกาโส, วินฏฺเสุ วา เตสุ โปราณกภูมิภาโค. วิหาโร นาม ¶ ปาสาทาทิ ยํ กิฺจิ เสนาสนํ. โลหกุมฺภี นาม กาฬโลเหน วา ตมฺพโลเหน วา กตกุมฺภี. กฏาหาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ภาณกนฺติ อรฺชโร วุจฺจติ. วารโกติ ฆโฏ. ราสึ อเปกฺขิตฺวา เอเตติ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. อวิภาชิยาติ มูลจฺเฉชฺชวเสน อเวภงฺคิยา. ปริวตฺตนวเสน ปน ปริภฺุชนฺตสฺส วิสฺสชฺเชนฺตสฺส จ อนาปตฺติ. อวิสฺสชฺชิยานิ จาติ จ-สทฺเทน อเวภงฺคิยานิ จาติ อวุตฺตํ สมฺปิณฺเฑติ.
๓๒๖-๘. เอกนฺตครุภณฺฑตฺตา อาทิโต ตโย ราสี เปตฺวา จตุตฺถราสิโต ปฏฺาย ครุภณฺฑาครุภณฺเฑ วิภชิตุํ ‘‘วลฺลี’’ติอาทิ อารทฺธํ. อฑฺฒพาหุมตฺตาปิ วลฺลิ จ อฏฺงฺคุลายโต เวฬุ จ มุฏฺิมตฺตมฺปิ ติณาทิ จ เอกมฺปิ ปณฺณฺจ ปากตา วา ปฺจวณฺณา วา ตาลปกฺกปฺปมาณาปิ มตฺติกา จ ตาลปกฺกปฺปมาณาปิ สุธา จ ตาลปกฺกปฺปมาณาปิ กงฺคุฏฺอาทิกา จ ทินฺนา วา ตตฺถชาตกา วา สงฺฆิกา รกฺขิตา อภาชิยา, รชฺชุโยตฺตาทิ จ ทินฺนา สงฺฆิกา อภาชิยาติ โยชนา. เวฬุ ปริณาหโต ปณฺณสูจิทณฺฑมตฺโต คเหตพฺโพ. ติณํ มฺุชํ ปพฺพชฺจ อาทิสทฺทสงฺคหิตํ เปตฺวา อวเสสํ ยํ กิฺจิ ติณํ. ปณฺโณ อฏฺงฺคุลปฺปมาโณ ริตฺตโปตฺถโก ครุภณฺฑเมว. ปากตาติ ปกติยา ชาตา. ปฺจวณฺณาติ รตฺตเสตาทิปฺจวณฺณา. สุธากงฺคุฏฺาทโย มตฺติกคฺคหเณน คหิตา. กงฺคุฏฺอาทิกาติ อาทิ-สทฺเทน สชฺชุรสชาติหิงฺคุลกาทีนํ คหณํ. ทินฺนาติ สงฺฆสฺส ทินฺนา. ตตฺถชาตาติ สงฺฆิกภูมิยํ ชาตา. รชฺชุโยตฺตาทีติ สุตฺตมกจิวากนาฬิเกรหีรจมฺมมยา รชฺชุ จ โยตฺตาทิ จ. อาทิ-สทฺเทน ¶ มกจิวากาทิเก วฏฺเฏตฺวา กตา เอกวฏฺฏา คหิตา. พฺยติเรกวเสน ปเนตฺถ จตุตฺถราสิมฺหิ อิตเร ภาชิยาติ ¶ เวทิตพฺพา. สงฺฆิเก กมฺเม, เจติยสฺส วา กมฺเม นิฏฺิเต ภาชิยาติ โยชนียํ.
๓๒๙. โลหภณฺเฑสุ ภิกฺขุสารุปฺปํ ปตฺตาทิ วา ตถา วิปฺปกตากตํ โลหภณฺฑํ ตถา ปาทคณฺหกํ วารกํ ภาชิยนฺติ โยชนา. ปตฺตาทีติ อโยปตฺโต อยถาลกํ ตมฺพโลหถาลกํ อฺชนิสลากา กณฺณมลหรณี สูจิ ปณฺณสูจิ ขุทฺทโก ปิปฺผลโก ขุทฺทกํ อารกณฺฑกํ กฺุจิกา ตาฬาทิ. วิปฺปกตนฺติ อปรินิฏฺิตํ. อกตนฺติ สพฺพโส อกตํ. ปาทคณฺหกนฺติ สีหฬทีเป ปาทคณฺหนกํ. ปาโท นาม จตุตฺถํโส, มคธนาฬิยา ปฺจนาฬิมตฺตา. มคธนาฬิ จ นาเมสา อูนปฺจปสตา เวทิตพฺพา. ตถา ฆฏโก เตลภาชนฺจ. ยาย วาสิยา เปตฺวา ทนฺตกฏฺจฺเฉทนํ วา อุจฺฉุตจฺฉนํ วา อฺํ มหากมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, อยํ ภาชิยา. สมฺมฺุชนิทณฺฑขณนกํ ปน อทณฺฑกํ ผลมตฺตเมว, ยํ สกฺกา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุํ, อยํ ภาชนียา. ติปุโกฏฺฏกอุปกรเณสุ ติปุจฺเฉทนกสตฺถกํ สุวณฺณการูปกรเณสุ สุวณฺณจฺเฉทนกสตฺถกํ จมฺมการอุปกรเณสุ จมฺมฉินฺทนกํ ขุทฺทกสตฺถํ นหาปิตตุณฺณการอุปกรเณสุ เปตฺวา มหากตฺตรึ มหาสณฺฑาสฺจ มหาปิปฺผลกฺจ สพฺพานิ ภาชนียภณฺฑานิ. ตถา กฺุจิกา. วุตฺตวิปลฺลาเสน ปน โลหภณฺเฑ อภาชิยาติ เวทิตพฺพา.
๓๓๐. ‘‘เวฬุมฺหี’’ติอาทินา ทารุภณฺฑานิ ทสฺเสติ. ทารุภณฺเฑน ปน สงฺคเหตฺวา สพฺพาปิ ทารุเวฬุจมฺมุปาหนาทิวิกติ เวทิตพฺพา. ฉตฺตทณฺโฑ จ สลากา จาติ ทฺวนฺโท. อุปาหนาย ทณฺฑโก อุปาหนทณฺฑโก.
๓๓๑. อนฺุาตวาสิทณฺโฑติ อนฺุาตวาสิยา ทณฺโฑ. อรณฺชนิสิงฺคาทีติ อาทิ-สทฺเทน อฺชนิสลากา ฉตฺตํ ¶ มุฏฺิปณฺณํ อุปาหนา ธมฺมกรโณ ปาทคณฺหนกโต อนติริตฺตํ อามลกตุมฺพํ อามลกฆโฏ ลาพุกตุมฺพํ ลาพุกฆโฏ วิสาณตุมฺพนฺติ อิทํ สงฺคณฺหาติ.
๓๓๒. ยถาวุตฺตโต อฺํ ทารุภณฺเฑสุ ครุภณฺฑํ. มตฺติกามโย ปาทฆฏโก ภาชิโยติ โยชนา. ปาทฆฏโกติ ปาทสฺส ปโหนโก ฆฏโก. อิมินา มตฺติกาภณฺฑํ อุปลกฺเขติ, ตสฺมา ปตฺโต ถาลกํ กุณฺฑิกาติ อิมานิ ภาชนียานิ, วุตฺตาวเสสา อภาชิยา.
๓๓๓-๔. ครุนา ¶ ครุภณฺฑฺจ ถาวรฺจ ปริวตฺเตยฺย, ถาวเรน จ ถาวรมฺปิ ปริวตฺเตยฺยาติ โยเชตพฺพํ. ครุนา มฺจปีาทินา. ถาวรนฺติ อารามาทิ ปมราสิทฺวยํ. ตถา กตฺวา จ ภฺุชิตุนฺติ เอวฺจ ปริวตฺเตตฺวา ตโต อาภตํ กปฺปิยภณฺฑํ ปริภฺุเชยฺยาติ อตฺโถ, วิธิมฺหิ อยํ ตุํปจฺจโย. ผาติกมฺเมน วลฺลาทึ คณฺเหติ สมฺพนฺธนียํ. ผาติกมฺมํ นาม สมกํ วา อติเรกํ วา ตทคฺฆนกํ วา วฑฺฒิกมฺมํ. เสสนฺติ ปมราสิตฺติกนฺติ.
อเวภงฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๑. ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา
๓๓๕. สทฺวารพนฺธเน โสทุกฺขลกปาสเก าเน ทิวา สยนฺเตน ปริวตฺตกํ ทฺวารํ พนฺเธยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ทฺวารฺจ ทฺวารพนฺธนฺจ ทฺวารพนฺธนานิ มชฺเฌปทโลปวเสน, พนฺธน-สทฺเทเนว วา ทฺวารพาหา วุจฺจนฺติ, สห ทฺวารพนฺธเนหีติ สทฺวารพนฺธนํ, านํ. เหฏฺา อุทุกฺขลกฺจ อุปริ ปาสโก จ, สห อุทุกฺขลปาสเกหีติ สมาโส. ตาทิเส าเน ปาการาทิปริกฺเขเปน ภวิตพฺพนฺติ ปริกฺขิตฺเตติ วิฺายติ. โส จ อุจฺจโต สหเสยฺยปฺปโหนเก วุตฺตนโยติ วทนฺติ ¶ . สยนฺเตนาติ ปาเท ภูมิโต โมเจตฺวา นิปชฺชนฺเตน. ปริวตฺตกนฺติ สํวรณวิวรณวเสน อิโต จิโต จ ปริวตฺตนโยคฺคํ. ทฺวารนฺติ อนฺตมโส ทุสฺสสาณิทฺวารมฺปิ. พนฺเธยฺยาติ สพฺพนฺติเมน วิธินา ยาวตา สีสํ น ปวิสติ, ตาวตาปิ พนฺเธยฺย, สํวเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.
๓๓๖. อาโภโค จาปีติ ‘‘เอส ชคฺคิสฺสตี’’ติ อาโภโค จาปิ. จ-สทฺเทน ‘‘ทฺวารํ ชคฺคาหี’’ติ วจนมฺปิ สมุจฺจิโนติ. สวเส ตํ อาการํ วินาติ สสฺส อตฺตโน วเส อายตฺเต าเน, ยตฺถ ปน พหูนํ สฺจรณตฺตา ทฺวารํ สํวุตมฺปิ สํวุตฏฺาเน น ติฏฺติ, ทฺวารํ อลภนฺตา ปาการํ อภิรุหิตฺวาปิ วิจรนฺติ, ตาทิเส ปริเวเณ สํวรณกิจฺจํ นตฺถิ. อถ วา สสฺส วโส อายตฺโต, น ยกฺขาทีนํ เตหิ คหิตกตฺตสฺส, พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิตตฺตสฺส จ อภาเวนาติ ¶ สวโส. ตสฺมึ สติ ปุพฺเพ วุตฺตทฺวารํ สํวรณอาโภคกรณวจนสงฺขาตํ อาการนฺติ อตฺโถ.
๓๓๗. รตนานีติ มุตฺตาทีนิ ทสวิธานิ. ตตฺถ ปน ชาติผลิกํ อุปาทาย สพฺโพปิ มณิ เวฬุริโยปิ โลหิตงฺโก มสารคลฺโล จ โธตาปิ อโธตวิทฺธาปิ อนามาสา, กาจมณิ จ ปานียสงฺโข โธโต อโธโตปิ อามาสา, สิลา โธตวิทฺธา สุวณฺเณน สทฺธึ ปจิตา มุคฺควณฺณา จ อนามาสา. เจติยฆรโคปกานํ สุวณฺณเจติเย กจวรเมว หริตุํ วฏฺฏติ. อารกูฏโลหมฺปิ ชาตรูปคติกเมว. อิตฺถิรูปานีติ อนฺตมโส ปิฏฺมยอิตฺถิรูปานิปิ. ธฺนฺติ อนฺตมโส ตตฺถชาตกมฺปิ มคฺเค ปสาริตมฺปิ สตฺตวิธํ ธฺํ. กีฬาวเสน อปรณฺณานิ ตาลผลาทีนิปิ อนามาสานิ, ปสาริตมฺปิ น มทฺทนฺเตน คนฺตพฺพํ, อสติ มคฺเค มคฺคํ อธิฏฺาย คนฺตพฺพํ. อิตฺถิปสาธนนฺติ อนฺตมโส ปิฬนฺธนตฺถาย ปิตํ นิวาสนตาลปณฺณมุทฺทิกมฺปิ.
๓๓๘. สิตฺถเตโลทเตเลหีติ ¶ มธุสิตฺถกนิยฺยาสาทีสุ เยน เกนจิ เตลมิสฺสกสิเลเสน จ อุทกมิสฺสกเตเลน จ. ผณหตฺถผเณหีติ ผณมิว ผณํ, องฺคุลีหิ ผณกิจฺจกรเณน หตฺโถเยว ผณํ หตฺถผณํ, ทนฺตมยาทิ ยํ กิฺจิ ผณฺเจว หตฺถผณฺจาติ ทฺวนฺโท. โอสณฺเยฺยาติ โอลิขิตฺวา สนฺนิสีทาเปยฺย.
๓๓๙. เอกปาวุรณา วา เอกตฺถรณา วา น ตุวฏฺฏยุํ, เอกมฺเจ น ตุวฏฺฏยุนฺติ โยชนา. เอกํ ปาวุรณํ เอกํ อตฺถรณํ เอเตสนฺติ วิคฺคโห. น ตุวฏฺฏยุนฺติ น นิปชฺเชยฺยุํ. เอกสฺมึ ภาชเน วาปิ น ภฺุเชยฺยุนฺติ โยเชตพฺพํ.
๓๔๐. มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุเลน อฏฺ องฺคุลานิ ยสฺส, อธิเกน สหิตํ อฏฺงฺคุลนฺติ สมาโส. ลสุณํ มคเธสุ ชาตํ อามลกภณฺฑิกํ ลสุณํ น ขาเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. น อกลฺลโกติ อคิลาโน.
๓๔๑. หีนุกฺกฏฺเหิ ชาติอาทีหิ อุกฺกฏฺํ วา หีนํ วา อุชุํ วา อฺาปเทเสน วา ทวา วเท, ทุพฺภาสิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ชาติอาทีหีติ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปอาพาธลิงฺคกิเลสอาปตฺติอกฺโกเสหิ ¶ . อุกฺกฏฺนฺติ ชาตฺยาทีหิเยว อุกฺกฏฺํ อุปสมฺปนฺนํ อนุปสมฺปนฺนํ วา. ทวาติ เกฬิหสาธิปฺปายตาย. อุชุํ วาติ ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทินา นเยน. อฺาปเทเสน วาติ ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา’’ติอาทินา นเยน.
๓๔๒. ทีเฆ นเขติ มํสปฺปมาณโต. ทีเฆ เกเสติ ทฺวงฺคุลโต. สเจปิ น ทีฆา, ทุมาสโต เอกทิวสมฺปิ อติกฺกาเมตุํ น ลภติ. ทีเฆ นาสโลเมติ นาสโต พหิ นิกฺขนฺเต. วีสติมฏฺนฺติ วีสติยา นขานํ มฏฺฺจ. สมฺพาเธติ อุโภสุ อุปกจฺฉเกสุ, มุตฺตกรเณ จ โลมหารณฺจ ¶ น ลพฺภาติ สมฺพนฺธนียํ. น ลพฺภาติ เอเต มฏฺาทโย น ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ, นิปาโต วา ลพฺภาติ. อาพาธปฺปจฺจยา ปน สมฺพาเธ โลมํ สํหริตุํ วฏฺฏติ.
๓๔๓. สงฺฆุทฺทิฏฺํ วา สงฺฆิกํ วา สยนาสนํ ยถาวุฑฺฒํ น พาเธยฺยาติ โยชนา. สงฺฆสฺส อุทฺทิฏฺํ สงฺฆุทฺทิฏฺํ, สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตนฺติ อธิปฺปาโย. โย โย วุฑฺโฒ ยถาวุฑฺฒํ, วุฑฺฒปฺปฏิปาฏิยาติ อตฺโถ. น พาเธยฺยาติ น ปฏิพาเหยฺย. อลฺลปาทา นาม เยหิ อกฺกนฺตฏฺาเน อุทกํ ปฺายติ. สยนาสนนฺติ มฺจปีาทิ, อิมินา ปริภณฺฑกตา ภูมีติปิ อุปลกฺขิตา. สุโธตปาทกํ วาปิ สอุปาหโน ตเถวาติ สมฺพนฺโธ. สุโธตปาทกนฺติ โธตปาเทเหว อกฺกมิตพฺพฏฺานํ. โธตา ปาทา ยสฺส อกฺกมนสฺสาติ กิริยาวิเสสนสมาโส. ยทิ ปน ตตฺถ เนวาสิกา อโธตปาเทหิปิ วฬฺเชนฺติ, ตเถว วฬฺเชตุํ วฏฺฏติ. ตเถวาติ ปริภณฺฑกตํ ภูมึ เสนาสนํ วา นกฺกเมติ อตฺโถ.
๓๔๔. สงฺฆาฏิยาติ อธิฏฺิตสงฺฆาฏิยา. ปาเท ปริคฺคเหตฺวา อาสนํ ปลฺลตฺโถ, ปลฺลตฺถํ กโรตีติ ปลฺลตฺถาติธาตุสฺส ปลฺลตฺเถติ รูปํ. วิหาเรปิ อนฺตรฆเรปิ ปลฺลตฺถิกาย น นิสีเทยฺยาติ อธิปฺปาโย, ปริกมฺมกตํ ภิตฺตาทินฺติ โยชนา. ปริกมฺมกตนฺติ เสตวณฺเณน วา จิตฺตกมฺเมน วา กตปริกมฺมํ. อาทิ-สทฺโท ทฺวารวาตปานาทึ สงฺคณฺหาติ. น อปสฺสเยติ จีวราทินา อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา อปสฺสยนํ น กเรยฺย. โน น อาจเมติ เนว น อาจเม, อาจเมยฺยาติ อตฺโถ. ทฺเว ปฏิเสธา ปกติยตฺถํ คเมนฺตีติ. สนฺเตติ อิมินา อุทเก อสนฺเต อนาปตฺตีติ ทีเปติ.
๓๔๕. อกปฺปิยสมาทาเนติ ภิกฺขูนํ สามเณรานํ อกปฺปิเย สมาทาเน. ทวาติ นิปาโต ¶ , กีฬาธิปฺปาเยนาติ อตฺโถ. สิลาปวิชฺฌเนติ อนฺตมโส หตฺถยนฺเตนปิ สกฺขริกายปิ ¶ ขิปเน. สภาคาย เทสนาย อาวิกมฺเม จ ทุกฺกฏนฺติ โยเชตพฺพํ. สภาคายาติ วตฺถุวเสน สมาโน ภาโค เอติสฺสา อาปตฺติยาติ วิคฺคโห. จ-สทฺโท ตาทิสิยา ปฏิคฺคหณมตฺตํ สมุจฺจิโนติ.
๓๔๖. ปฏิสฺสโว นาม ‘‘อุโภปิ มยํ อิธ วสฺสํ วสิสฺสาม, เอกโต อุทฺทิสาเปมา’’ติอาทิปฏิชานนํ, ตสฺส วิสํวาโท ปจฺฉา อกรณํ ปฏิสฺสววิสํวาโท, ตสฺมึ, นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ. สุทฺธจิตฺตสฺสาติ กถนสมเย ‘‘กริสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺตจิตฺตสฺส. อิตรสฺสาติ อฺสฺส อสุทฺธจิตฺตสฺส.
๓๔๗. กิจฺเจติ สุกฺขกฏฺาทิคฺคหณกิจฺเจ สติ เอว โปริสํ ปุริสปฺปมาณํ อภิรุเหยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อาปทาสูติ วาฬมิคทสฺสนาทีสุ.
๓๔๘. ปริสฺสาวนํ วินาติ สมฺพนฺโธ. อทฺธานนฺติ เหฏฺิมนฺเตน อทฺธโยชนสงฺขาตํ อทฺธานํ. สเจ น โหติ ปริสฺสาวนํ วา ธมฺมกรโณ วา, สงฺฆาฏิกณฺโณปิ อธิฏฺาตพฺโพ. ยาจมานสฺสาติ ปริสฺสาวนํ ยาจนฺตสฺส.
๓๔๙. อาพาธปฺปจฺจยา อฺตฺร เสสงฺเค จ อตฺตฆาตเน จ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. เสสงฺเคติ องฺคชาตโต กณฺณนาสาทิอวเสเส อวยวจฺเฉทเน. อตฺตฆาตเนติ อาหารุปจฺเฉทาทินา อตฺตโน มารเณ.
๓๕๐. ตูลิกาย กยิรมานํ อิตฺถิปุริสาทิกํ จิตฺตฺจ โปตฺถกฺจ กฏฺาทีสุ กยิรมานํ จิตฺตโปตฺถกานิ, ตานิเยว รูปานีติ สมาโส. ชาตกาทีนิ ปน ปเรหิ การาเปตุํ ลพฺภนฺติ. มาลากมฺมาทีนิ สยมฺปิ กาตุํ ลพฺภนฺติ. อารามารฺเคเหสุ ภฺุชนฺตํ น อุฏฺาเปยฺยาติ โยเชตพฺพํ. วิหารสงฺขาโต ¶ อาราโม จ อรฺฺจ อนฺตรฆรสงฺขาตํ เคหฺจาติ ทฺวนฺโท. ‘‘อาราม…เป… เคเหสู’’ติ วตฺตพฺเพ เอ-การสฺส อ-การกรเณน คาถาพนฺธวเสน วุตฺตํ. โอกาเส กเต ปน ‘‘ปวิสถา’’ติ วุตฺเต จ ปวิสิตพฺพํ อุปนิสีทิตพฺพฺจ.
๓๕๑. ปุมยุตฺตานิ ¶ ยานานิ จ สิวิกฺจ หตฺถวฏฺฏกฺจ ปาฏงฺกิฺจ อภิรุหิตุํ คิลานสฺส กปฺปเตติ สมฺพนฺโธ. ปุมยุตฺตานีติ อสฺสควาทิปุริสยุตฺตานิ, น เธนุยุตฺตานิ, สารถิ ปน อิตฺถี วา โหตุ ปุริโส วา, วฏฺฏติ. หตฺถวฏฺฏเกปิ เอเสว นโย, ยานานีติ รถสกฏาทีนิ, สิวิกนฺติ ปีกสิวิกํ, ปีกยานนฺติ อตฺโถ. ปาฏงฺกีติ อนฺโทลิกา. คิลานสฺสาติ เอตฺถ คิลาโน นาม น อปฺปเกนปิ สีสาพาธาทิมตฺเตน เวทิตพฺโพ, โย ปน น สกฺโกติ วินา ยาเนน คนฺตุํ, เอวรูโป เวทิตพฺโพ. ตถา หิ ยานํ อนุชานนฺเตน ภควตา โกสเลสุ ชนปเทสุ ภควนฺตํ ทสฺสนาย สาวตฺถึ คจฺฉนฺตํ อฺตรํ คิลานํ ภิกฺขุํ คนฺตุมสกฺกุเณยฺยตาย อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา มนุสฺเสหิ ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ‘‘เอหิ, ภนฺเต, คมิสฺสามา’’ติ วุตฺเต ‘‘นาหํ, อาวุโส, คมิสฺสามิ, คิลาโนมฺหี’’ติ วุตฺตวตฺถุสฺมึ (มหาว. ๒๕๓) อนฺุาตํ, ตถา วทนฺโต จ โส ภิกฺขุ คมนุปจฺเฉทสาธกเมว เคลฺํ สนฺธายาหาติ วิฺายติ อธิปฺเปตตฺถนิปฺผตฺติยา อุปจฺฉินฺนตฺตา, อปิจ ยาเนน เอกปริจฺเฉทาย อุปาหนาย ปริจฺเฉทํ เปนฺเตน อฏฺกถาจริเยน ‘‘คิลาเนน ภิกฺขุนา สอุปาหเนนาติ เอตฺถ คิลาโน นาม โย น สกฺโกติ อนุปาหเนน คามํ ปวิสิตุ’’นฺติ อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๒๕๖) วุตฺตํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตคิลาโนว คิลาโนติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
๓๕๒. ทวํ ¶ กรเณติ เกฬิยา กรเณ. อฺสฺสาติ อนฺตมโส ทุสฺสีลสฺสาปิ. อุปลาฬเนติ ‘‘ปตฺตํ ทสฺสามิ, จีวรํ ทสฺสามี’’ติอาทินา.
๓๕๓. วิวริตฺวา น ทสฺสเยติ สมฺพนฺธนียํ. ตา ภิกฺขุนิโย.
๓๕๔. โอวาทนฺติ ภิกฺขุนีหิ เตรสิยํ วา จาตุทฺทสิยํ วา อาคนฺตฺวา อุโปสถํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จาตุทฺทโส’’ติอาทินา ภิกฺขุนา อาจิกฺขิเต ปุน ตาหิ อุโปสถทิวเส สมาคนฺตฺวา โอวาทูปสงฺกมนยาจนํ, ตํ ปาติโมกฺขุทฺเทสกสฺส อาโรเจตฺวา เตน กตสนฺนิฏฺานํ คเหตฺวา ปาฏิปเท ปจฺจาหริตพฺพนฺติ อชานนกํ พาลฺจ ตถา กาตุํ อสมตฺถํ คิลานฺจ ปาฏิปเท คนฺตุกามํ คมิยฺจ วชฺเชตฺวา อฺสฺส คหณปจฺจาหรณานิ อกาตุํ น วฏฺฏติ. เตน วุตฺตํ ‘‘น คณฺหโต’’ติอาทิ.
๓๕๕. โลกายตนฺติ ¶ นิรตฺถกการณปฺปฏิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ. ติรจฺฉานวิชฺชา จ อิมินาว อุปลกฺขิตา. น วาเจยฺยาติ ปเรสํ น วาเจยฺย. อิมินาว อตฺตโน ปริยาปุณนมฺปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โลกายตติรจฺฉานวิชฺชาติ จ ราคโทสโมหวฑฺฒานิ พุทฺธาทิครหิตา สคฺคโมกฺขานํ ติโร ติริยโต อฺจิตา คตา ปวตฺตา กพฺพนาฏกาทิกา สพฺพาปิ วิชฺชา อนุโลมวเสน วา วินยปริยายํ ปตฺวา ครุเก าตพฺพนฺติ วินยยุตฺติโตปิ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. เอวฺจ โน ครูนมุปเทโส. เปฬายปีติ ยตฺถ ปาตึ เปตฺวา สุขิโน ภฺุชนฺติ, ตมฺพโลเหน รชเตน วา กตาย ตาย อาสิตฺตกูปธานสงฺขาตาย เปฬาย เปตฺวา.
๓๕๖. ปารุตฺจ นิวาสนฺจ, คิหีนํ หตฺถิโสณฺฑาทิวเสน ปารุตนิวาสนํ ยสฺส ปารุปนสฺส นิวาสนสฺสาติ กิริยาวิเสสนสมาโส ¶ . คิหิปารุตนิวาสนํ น ปารุเป น นิวาเสยฺยาติ สมฺพนฺโธ. สํเวลฺลิยํ น นิวาเสยฺยาติ มลฺลกมฺมกราทโย วิย กจฺฉํ กตฺวา น นิวาเสยฺย. เอวํ นิวาเสตุํ คิลานสฺสาปิ มคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสาปิ น วฏฺฏติ. ยมฺปิ มคฺคํ คจฺฉนฺตา เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺคนฺติ, น วฏฺฏติ. เอวํ อปารุปิตฺวา อนิวาเสตฺวา จ นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพํ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพฺจ, ตถา อปารุปิตฺวา อนิวาเสตฺวา จ อาราเม วา อนฺตรฆเร วา อนาทเรน ยํ กิฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ทายนฺติ วนํ. นาลิมฺปเยยฺยาติ ‘‘สพฺพูปการานิ วินสฺสนฺตู’’ติ วา ขิฑฺฑาธิปฺปาเยน วา นาลิมฺปเยยฺย.
๓๕๗. วฑฺฒึ โน ปโยชเย อฺาตกปฺปวาริเต โน ยาเจติ โยชนา. อฺสฺสาติ สหธมฺมิกสฺสาปิ. กติปาหํ ภุตฺวา วาติ โยชนียํ. ปุโนติ นิปาโต.
๓๕๘. ทณฺฑินํ ตฺวา วา อตฺวา วา อุทฺทิสฺส รกฺขํ ยาจเน ทณฺฑิเต ทณฺโฑ อสฺส คีวาติ โยชนา. ทณฺฑํ คณฺหตีติ ปจฺจยนฺตสฺส ทณฺฑินํ ทณฺฑคฺคหณนฺติ อตฺโถ. อุทฺทิสฺสาติ ‘‘อมฺหากํ วิหาเร อสุเกน จ อสุเกน จ อิทํ นาม กต’’นฺติ, ‘‘กริสฺส’’นฺติ วา เอวํ อตีตํ วา อนาคตํ วา อารพฺภ. ยาจเนติ โวหาริเกสุ ยาจเน สติ. ทณฺฑิเตติ เตหิ ทณฺเฑ คหิเต โส ทณฺโฑ อสฺส ยาจกสฺส ภิกฺขุโน คีวา, อิณํ โหตีติ อตฺโถ. โวหาริเกหิ ปน ‘‘เกนา’’ติ วุตฺเต ‘‘อสุเกนาติ วตฺตุํ อมฺหากํ น วฏฺฏติ, ตุมฺเหเยว ชานิสฺสถ, เกวลฺหิ มยํ รกฺขํ ยาจาม, ตํ โน เทถ, อวหฏภณฺฑฺจ มํ อาหราเปถา’’ติ วตฺตพฺพํ ¶ . เอวํ อโนทิสฺส อาจิกฺขณา โหติ, สา วฏฺฏติ. ปาราชิกาทิกาติ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานิ.
‘‘หรนฺเตสุ ¶ ปริกฺขารํ,
โจโร โจโรติ ภาสิเต;
อนตฺถาเยสํ คณฺหนฺเต’’ติ. –
ปาเหิ ภวิตพฺพํ. เอวฺหิ สติ ‘‘หรนฺเตสู’’ติ พหุวจเนน สห ฆฏเต. ปริกฺขารํ หรนฺเตสุ เอสํ อนตฺถาย ‘‘โจโร โจโร’’ติ ภาสิเต ทณฺฑํ คณฺหนฺเต ตตฺตกํ อสฺส คีวาติ โยเชตพฺพํ. หรนฺเตสูติ โจเรสุ คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ. เอสนฺติ โจรานํ. คณฺหนฺเตติ โวหาริกชเน คณฺหนฺเต. ยตฺตกํ คหิตํ, ตตฺตกํ อสฺส ภิกฺขุโน คีวา, ภณฺฑเทยฺยํ โหตีติ อตฺโถ.
๓๖๐. ปาการกุฏฺฏานํ พหิ วฬฺเช วาปิ วีหาทินาฬิเกราทิโรปิเม หริเต วาปิ วิฆาสุจฺจารสงฺการมุตฺตํ นาวโลกิย ฉฑฺเฑยฺย, ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. วฬฺเช นาวโลกิยาติ จ อิมินา โอโลเกตฺวา วา อวฬฺเช วา วิฆาสาทีนิ ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทีเปติ. วีหิ อาทิ เยสํ สาลิอาทีนํ เต วีหาทโย, นาฬิเกโร อาทิ เยสํ อมฺพปนสาทีนํ เต นาฬิเกราทโย, วีหาทโย จ นาฬิเกราทโย จาติ ทฺวนฺโท, เตสํ โรโป, เตน นิพฺพตฺตํ วีหาทิ…เป… โรปิมํ. หริเตติ หริตฏฺาเน. วิฆาโส นาม อุจฺฉิฏฺโทกจลกาทิ.
๓๖๑. ธมฺมยุตฺตมฺปิ นจฺจฺจ คีตฺจ วาทิตฺจ โยชาเปตฺุจ ปโยเชตฺุจ ปยุตฺตานิ ปสฺสิตฺุจ ‘‘อุปหารํ กโรมา’’ติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิตุํ วา น ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. ธมฺมยุตฺตมฺปีติ รตนตฺตยคุณูปสํหิตตาย อนฺตมโส ธมฺเมน ปฺุเน สํยุตฺตมฺปิ. นจฺจนฺติ อนฺตมโส โมรสุกมกฺกฏาทีนํ นจฺจมฺปิ. คีตนฺติ อนฺตมโส คีตสฺส ปุพฺพภาเค กยิรมานํ ทนฺตคีตมฺปิ. วาทิตนฺติ อนฺตมโส อุทกเภริวาทิตมฺปิ. โยชาเปตุนฺติ อฺเหิ การาเปตุํ. ปโยเชตุนฺติ อตฺตนา กาตุํ. อายตเกน ¶ คีตสฺสเรน ธมฺมมฺปิ ภาสิตุํ น วฏฺฏติ. ปยุตฺตานีติ ปเรหิ เยหิ เกหิจิ กตานิ. ปสฺสิตุนฺติ อิมินา อโนโลจนทสฺสนมฺปิ คหิตนฺติ โสตุนฺติปิ อตฺโถ วิฺายติ. อนฺตราราเม ิตสฺส ปสฺสโต อนาปตฺติ. วีถิยํ ตฺวา คีวํ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสโตปิ อาปตฺติเยว. เยน เกนจิ กรณีเยน คตฏฺาเน ปสฺสติ, สุณาติ วา, อนาปตฺติ. สมฺปฏิจฺฉิตุนฺติ ¶ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตุํ. ‘‘อุปหารกรณํ นาม สุนฺทร’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. วา-สทฺโท สมุจฺจเย.
๓๖๒. ‘‘กีฬตฺถํ กตํ ราชาคาร’’นฺติอาทินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. จิตฺเตน วิจิตฺตกํ อาคารํ จิตฺตาคารกํ.
๓๖๓. อาสเนน นเว น ปฏิพาเหยฺยาติ โยชนา. อาสเนนาติ อาสนโต. น ปฏิพาเหยฺยาติ น อุฏฺาเปยฺย. อุณฺเห จีวรํ น นิทเหยฺยาติ โยชนียํ. น นิทเหยฺยาติ อธิกํ น นิทเหยฺย. ครุนาติ อาจริยุปชฺฌาเยน. ปณามิโตติ ‘‘มา อิธ ปวิสา’’ติอาทินา นิกฺกฑฺฒิโต.
๓๖๔. สตฺตหิ อาปตฺตีหิ จ ภิกฺขุํ วาปิ อฺเเนว จ อุปาสกํ วาปิ ปรมฺมุขา อกฺโกสเน ทุกฺกฏนฺติ โยเชตพฺพํ. อาปตฺตีหิ จาติ จ-สทฺโท อวธารเณ. อฺเเนว จาติ เอตฺถ เอว จาติ นิปาตสมุทาโย, เอโก เอว วา อวธารเณ, วุตฺตโต อฺเเนว ‘‘อสทฺโธ’’ติอาทินาติ อตฺโถ. ปรมฺมุขาติ นิปาโต, ตสฺส อสมฺมุเขติ อตฺโถ. สมฺมุขา วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. ปาปครหณวเสน ปน วทโต อนาปตฺติ.
๓๖๕. สทฺธาเทยฺยํ สทฺธาย ทาตพฺพํ จีวรฺจ จ-สทฺเทน อวเสสมฺปิ วินิปาเตตุํ นาเสตุํ น ลพฺภํ, ปิตูนํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. าตีนมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน.
๓๖๖. อฺตฺร ¶ วสฺสํวุตฺโถ อฺโต ภาคํ คณฺเหยฺย, ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺตฺราติ อฺสฺมึ วิหาเร. อฺโตติ อฺวิหารโต. ปฏิเทยฺยาติ คหิตฏฺาเน ทเทยฺย. คหิเต ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ นฏฺเ วา ชิณฺเณ วา ตสฺส คีวาโห ตีติ สมฺพนฺโธ. โจทิโต โน ทเทยฺย, เตสํ ธุรนิกฺเขปโต ภณฺฑคฺฆการิโย โหตีติ โยชนา. โจทิโตติ วตฺถุสามิเกหิ ‘‘เทหี’’ติ วุตฺโต. เตสนฺติ ตสฺมึ วิหาเร ลาภีนํ ภิกฺขูนํ.
๓๖๗. สนฺตรุตฺตโร วา กลฺโล สอุปาหโน วา คามํ น ปวิเสยฺย, จามรีมกสพีชนึ น ธาเรยฺยาติ โยชนียํ. อนฺตรฺจ อุตฺตรฺจ, สห อนฺตรุตฺตเรน สนฺตรุตฺตโร. อคฺคฬคุตฺเต วิหาเร ¶ สงฺฆาฏึ นิกฺขิปิตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏติ. อารฺเกน ปน ภณฺฑุกฺขลิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปาสาณรุกฺขสุสิราทีสุ ปฏิจฺฉนฺเนสุ เปตฺวา คนฺตพฺพํ. อนฺตรุตฺตรานํ นิกฺเขเป อยเมว นโย. กลฺโลติ อคิลาโน. มกสานํ พีชนี มกสพีชนี, จมรีนํ วาเฬหิ กตา มกสพีชนีติ สมาโส.
๓๖๘. อารามโต พหีติ สมฺพนฺธนียํ. อารามโตติ อารามูปจารโต. น ธาเรยฺยาติ อคิลาโน น ธาเรยฺย. ยสฺส ปน กายทาโห วา ปิตฺตโกโป วา โหติ, จกฺขุ วา ทุพฺพลํ, อฺโ วา โกจิ อาพาโธ วินา ฉตฺเตน อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คาเม วา อรฺเ วา ฉตฺตํ วฏฺฏติ. คุตฺติยา ลพฺภตีติ วสฺเส จีวรคุตฺตตฺถํ, วาฬมิคโจรภเยสุ อตฺตคุตฺตตฺถมฺปิ ลพฺภตีติ อตฺโถ. เอกปณฺณฉตฺตํ ปน สพฺพตฺเถว วฏฺฏติ.
๓๖๙. อุภโตกาชํ น คาเหยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อุภโต ทณฺฑสฺส อุภยโกฏิยํ ภารพนฺธกาชํ อุภโตกาชํ, อโลปตปฺปุริโส. เอกนฺตริกกาชกนฺติ อนฺตรเมว ¶ อนฺตริกํ, เอกฺจ อนฺตริกฺจาติ ทฺวนฺโท, เอกนฺตริเก ภารพนฺธกาชนฺติ ตปฺปุริโส เอกโตกาชกํ, อนฺตริกกาชกนฺติ วุตฺตํ โหติ. หตฺเถ โอลมฺโพ อสฺส ภารสฺสาติ สมาโส.
๓๗๐. อโนกาสกตนฺติ ‘‘กโรตุ เม อายสฺมา โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โจทเกน โอกาเส การาปิเต นตฺถิ โอกาโส กโต อเนน จุทิตเกนาติ พหุพฺพีหิ. โจเทยฺยาติ จาวนอกฺโกสกมฺมวุฏฺานาธิปฺปาเยน โจเทยฺย. อุโปสถปฺปวารณฏฺปนอนุวิชฺชธมฺมกถาธิปฺปาเยสุ โอกาสกมฺมํ นตฺถิ. สุทฺธสฺสาติ อนาปตฺติกตาย สุทฺธสฺส. อวตฺถุสฺมินฺติ อการเณ. ตถาติ ทุกฺกฏํ อติทิสติ. กโรนฺเตนาปิ ‘‘ภูตเมว นุ โข อาปตฺตึ วทติ, อภูต’’นฺติ เอวํ อุปปริกฺขิตฺวา กาตพฺพา. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปุคฺคลํ ตุลยิตฺวา โอกาสํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๕๓) หิ วุตฺตํ.
๓๗๑. สตฺตานํ ปกตงฺคุเลน อฏฺงฺคุลาธิกํ มฺจปฺปฏิปาทํ วา อุจฺจปาทกํ มฺจํ วา น ธารเยติ โยชนา. ปกติยา องฺคุลํ ปกตงฺคุลํ. ตฺจ วฑฺฒกิองฺคุลํ เวทิตพฺพํ. อฏฺ จ ตานิ องฺคุลานิ จ, เตหิ ตมธิกํ ยสฺสาติ สมาโส. มฺจานํ ปฏิปาโท, ยตฺถ มฺจปาเท นิกฺขิปนฺติ. อฏฺงฺคุลโต อุจฺจา ปาทา ยสฺสาติ พหุพฺพีหิ.
๓๗๒. มูคพฺพตาทินฺติ ¶ มูคานมิว ตุณฺหีภาวสงฺขาตํ วตํ อาทิ ยสฺส โควตาทิโน ติตฺถิยวตสฺสาติ สมาโส. ขุรเมว ภณฺฑํ ขุรภณฺฑํ. ปุพฺเพ นฺหาปิโต นฺหาปิตปุพฺพโก, วิเสสนสฺส ปรนิปาโต.
๓๗๓. หตฺถกมฺมนฺติ หตฺเถน กาตพฺพํ วฑฺฒกิอาทีนํ กมฺมํ. อนุสฺสรณํ ‘‘กปฺปิยตฺตํ เม เยน ยาจิตํ, อมฺเหหิ อิมสฺส ¶ ทาตพฺพ’’นฺติ เอวํ จิตฺตปฺปวตฺติอนุสาโร, ตสฺสา ยาจนาย อนุสาโร ตทนุสาโร, ตโต ลทฺธํ ยํ กิฺจิ คเหตุนฺติ โยชนา. กมฺมโต นิคฺคโต นิกฺกมฺโม, วิฆาสาทาทิ. ตํ อยาจิตฺวาปิ กาเรตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อาหราเปตุนฺติ อรฺโต อาเนตุํ. อปรสนฺตกนฺติ ทารุติณปลาลาทิกํ อปรปริคฺคหิตํ.
๓๗๔. คิหีนํ ยตฺตกํ เทติ, โคปเก เทนฺเต คเหตุํ ลพฺภํ, สงฺฆเจติยสนฺตเก ยถาปริจฺเฉทํ คเหตุํ ลพฺภนฺติ โยชนา. เทตีติ โคปโก ภิกฺขูนํ เทติ. คเหตุนฺติ ตตฺตกํ คเหตุํ. สงฺฆเจติยสนฺตเกติ เวตนโคปเกหิ ทียมาเน สงฺฆสฺส เจติยสฺส จ สนฺตเก. ยถาปริจฺเฉทนฺติ ยํ เตสํ สงฺเฆน อนฺุาตํ โหติ ‘‘ทิวเส ทิวเส เอตฺตกํ นาม ขาทถา’’ติ, ตํ ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมฺม. สงฺฆิเก จ เจติยสนฺตเก จ เกณิยา คเหตฺวา อารกฺขนฺตสฺเสว หิ ทาเน ปริจฺเฉโท นตฺถิ.
๓๗๕. ‘‘กายวาจาหิ ทฺวีหิ อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺยา’’ติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, เมถุนธมฺเม ปรูปกฺกเม สติ สาทิยนฺตสฺส อกิริยสมุฏฺานภาวสมฺภวโต. ฉหิ วาติ อาปตฺตุปฺปตฺติการณสงฺขาเตหิ ฉหิ สมุฏฺาเนหิ วา อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺยาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพาปตฺตีนฺหิ กาโย วาจา กายวาจา กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ ฉ สมุฏฺานานิ. ตตฺถ ปุริมานิ ตีณิ อจิตฺตกานิ, ปจฺฉิมานิ สจิตฺตกานิ.
ติธา เอกสมุฏฺานา, ปฺจธา ทฺวิสมุฏฺิตา;
ทฺวิธา ติจตุโร านา, เอกธา ฉสมุฏฺิตา.
ตตฺถ จตุตฺเถน ปฺจเมน ฉฏฺเน จ สมุฏฺานโต เอกสมุฏฺานา ติธา. ปมจตุตฺเถหิ จ ทุติยปฺจเมหิ จ ตติยฉฏฺเหิ จ จตุตฺถฉฏฺเหิ จ ปฺจมฉฏฺเหิ จ สมุฏฺานโต ¶ ทฺวิสมุฏฺิตา ปฺจธา ¶ . ปเมหิ จ ตีหิ ปจฺฉิเมหิ จ ตีหิ สมุฏฺานโต ติสมุฏฺานา ทฺวิธา. ปมตติยจตุตฺถฉฏฺเหิ จ ทุติยตติยปฺจมฉฏฺเหิ จ สมุฏฺานโต จตุสมุฏฺานา ทฺวิธา. ฉหิปิ สมุฏฺิโต ฉสมุฏฺานา เอกธา. อลชฺชิ…เป… สฺิตาย จาติ อิเมหิ ฉหิ วา อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺยาติ สมฺพนฺโธ. โย สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, อาปตฺตึ ปริคูหติ, อคติคมนฺจ คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชี ปุคฺคโล. อลชฺชี จ อฺาโณ จ กุกฺกุจฺจปกโต จ กุกฺกุจฺเจน อภิภูโตติ ทฺวนฺโท. ภาเว ตฺตปฺปจฺจโย.
ตตฺถ โย อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโตเยว มทฺทิตฺวา วีติกฺกมํ กโรติ, อยํ อลชฺชิตา อาปชฺชติ. มนฺโท โมมูโห กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ อชานนฺโต อกตฺตพฺพํ กโรติ, กตฺตพฺพํ วิราเธติ, อยํ อฺาณตฺตา อาปชฺชติ. กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน วินยธรํ อปุจฺฉิตฺวา มทฺทิตฺวา วีติกฺกมติ, อยํ กุกฺกุจฺจปกตตฺตา อาปชฺชติ. สติยา ปฺลโว สมฺโมโห สติปฺลโว, สหเสยฺยติจีวรวิปฺปวาสาทีนิ สติปฺลวา อาปชฺชติ. กปฺปฺจ อกปฺปิยฺจ กปฺปากปฺปิยํ, กปฺปากปฺปิเย สฺา, สา อสฺส อตฺถีติ กปฺปา…เป… สฺี, ตสฺส ภาโวติ ตา-ปจฺจโย. ย-โลเปน ปน ‘‘สฺิตา’’ติ วุตฺตํ, กรณตฺเถ วา ปจฺจตฺตวจนํ. เต จ ‘‘อกปฺปิเย’’ติอาทีนํ ยถากฺกเมน ยุชฺชนฺติ. ตตฺถ โย อจฺฉมํสํ ‘‘สูกรมํส’’นฺติ ขาทติ, วิกาเล กาลสฺิตาย ภฺุชติ, อยํ อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาย อาปชฺชติ. โย ปน สูกรมํสํ ‘‘อจฺฉมํส’’นฺติ ขาทติ, กาเล วิกาลสฺาย ภฺุชติ, อยํ กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาย อาปชฺชติ.
๓๗๖. อลชฺชิอฺาณตาย กายวาจาหิ อาปตฺตึ ฉาทเยติ โยชนา. ลิงฺเคติ ลิงฺคปริวตฺตนนิมิตฺตํ. ลิงฺเค สงฺเฆ ¶ จ คเณ จ เอกสฺมึ จาติ อาปตฺติวุฏฺิติ จตุธา โหตีติ เสโส.
๓๗๗. ปจฺจยทฺวเยติ จีวเร ปิณฺฑปาเต จ. ปริกโถภาสวิฺตฺตีติ อภิลาปมตฺตเมตํ. สหจริตสฺส ปน นิมิตฺตกมฺมสฺสาปิ เอตฺเถว สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ปริยาเยน กถนํ ปริกถา. อุชุกเมว อวตฺวา ยถา อธิปฺปาโย วิภูโต โหติ, เอวํ โอภาสนํ โอภาโส. ปจฺจเย อุทฺทิสฺส ยถา อธิปฺปาโย ายติ, เอวํ วิฺาปนํ วิฺตฺติ. นิมิตฺตกรณํ นิมิตฺตกมฺมํ. ตติเยติ เสนาสเน. เสเสติ คิลานปจฺจเย.
๓๗๘. ปฺจนฺนํ ¶ สหธมฺมิกานํ อจฺจเย ทานํ น รูหตีติ สมฺพนฺโธ. อจฺจเย ทานนฺติ ‘‘มมจฺจเยน มยฺหํ สนฺตกํ อุปชฺฌายสฺส โหตู’’ติอาทินา เอวํ อตฺตโน อปคเม ทานํ. ตนฺติ อจฺจเยน ทินฺนํ จีวราทิกํ สงฺฆสฺเสว จ โหติ, น ภิกฺขุโนติ อธิปฺปาโย. คิหีนํ ปนาติ คิหีนํ อจฺจเย ทานํ ปน. อิทเมตฺถ ทานคฺคหณลกฺขณํ – ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติอาทินา สมฺมุขา วา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส เทมี’’ติอาทินา ปรมฺมุขาปิ ทินฺนํเยว โหติ. ‘‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วทติ, สุทินฺนํ สุคฺคหิตฺจ. ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหิ, ตว สนฺตกํ โหตุ, ตว สนฺตกํ การาเปหี’’ติ วุตฺเต ‘‘มม สนฺตกํ กโรมิ, มม สนฺตกํ โหตุ, มม สนฺตกํ กริสฺสามี’’ติ วทติ. ทุทฺทินฺนํ ทุคฺคหิตฺจ. สเจ ปน ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, ภนฺเต, มยฺหํ คณฺหามี’’ติ คณฺหาติ, สุคฺคหิตนฺติ.
๓๗๙. ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อุปสฺสเย ภิกฺขุนีนํ วิหาเร กาลํ กยิราถ ยทิ กาลงฺกเรยฺย, ตตฺถ ตสฺมึ อุภินฺนํ สนฺตเก ภิกฺขุสงฺโฆ เอว ทายชฺโช สามี โหตีติ ¶ เสโส. เสเสปีติ อวเสเส ภิกฺขุนิสิกฺขมานสามเณริสนฺตเกปิ. อยํ นโยติ ยทิ เต ภิกฺขูนํ วิหาเร กาลํ กเรยฺยุํ, เตสํ สนฺตเก ภิกฺขุนิสงฺโฆ เอว ทายชฺโชติ อยเมว นโยติ อตฺโถ.
๓๘๐. ‘‘อิมํ เนตฺวา อสุกสฺส เทหี’’ติ ทินฺนํ ยาว ปรสฺส หตฺถํ น ปาปุณาติ, ตาว ปุริมสฺเสว, โย ปหิณติ, ตสฺเสวาติ อตฺโถ. ทมฺมีติ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส เทมี’’ติ ทินฺนํ ปน ปจฺฉิมสฺเสว, ยสฺส ปหิณติ, ตสฺเสว สนฺตกนฺติ อตฺโถ. อิมํ วิธึ ‘‘วุตฺตนเยน อิเม สามิโน โหนฺตี’’ติ เอตํ ปการํ ตฺวา วิสฺสาสคฺคาหํ วา คณฺเห, มตกจีวรํ วา อธิฏฺเติ โยชนา. วิสฺสาสคาหนฺติ สามีสุ ชีวนฺเตสุ วิสฺสาเสน คาหํ คเหตฺวา. มตกจีวรํ อธิฏฺเติ เตสุ มเตสุ อฺเ เจ ภิกฺขู น สนฺติ, ‘‘มยฺหํ ตํ ปาปุณาตี’’ติ มตกจีวรํ อธิฏฺเยฺย. อฺเสํ อทตฺวา ทูเร ปิตมตกปริกฺขารา ปน ตตฺถ ตตฺถ สงฺฆสฺเสว โหนฺติ. ภิกฺขุมฺหิ กาลกเต สงฺโฆ สามี ปตฺตจีวเร, อปิจ คิลานุปฏฺากา พหูปการา, สงฺเฆน ติจีวรฺจ ปตฺตฺจ คิลานุปฏฺากานํ ทาตพฺพํ. ยํ ตตฺถ ลหุภณฺฑํ ลหุปริกฺขารํ, ตํ สมฺมุขีภูเตน สงฺเฆน ภาเชตพฺพํ. ยํ ตตฺถ ครุภณฺฑํ ครุปริกฺขารํ, ตํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส อวิสฺสชฺชิยํ อเวภงฺคิยํ. คิลานุปฏฺาโก นาม คิหี วา โหตุ ปพฺพชิโต วา, อนฺตมโส มาตุคาโมปิ, สพฺเพ ภาคํ ลภนฺติ. พหู เจ สพฺเพ สมคฺคา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, สพฺเพสํ สมภาโค ทาตพฺโพ. โย ปเนตฺถ วิเสเสน อุปฏฺหติ, ตสฺส วิเสโส กาตพฺโพ.
๓๘๑. ‘‘โลหภณฺเฑ ¶ ปหรณึ เปตฺวา สพฺพํ กปฺปตี’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ. ปหรณินฺติ อาวุธํ. ปาทุกา จ สงฺกมนีโย ปลฺลงฺโก จาติ ทฺวนฺโท. มตฺติกามเย กตกํ ¶ กุมฺภการิกฺจ เปตฺวา สพฺพํ กปฺปตีติ โยชนียํ, ธนิยสฺเสว สพฺพมตฺติกามยกุฏิ กุมฺภการิกาติ.
ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๒. เทสนานิทฺเทสวณฺณนา
๓๘๒. อิทานิ เทสนานิทสฺสนพฺยาเสน เหฏฺา อวุตฺตานิ กานิจิ สิกฺขาปทานิ อุปทิสิตุํ ‘‘จาโค’’ติอาทิมาห. ภิกฺขุภาวสฺส โย จาโค, สา ปาราชิกเทสนาติ สมฺพนฺโธ. ภวติ อเนนาติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, ภิกฺขุโน ภาโว ภิกฺขุ-สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ภิกฺขุกิจฺจํ ภิกฺขุภาโว, ตสฺส. ทิสี อุจฺจารเณ, อุจฺจารณา ปกาสนา เทสนา. ‘‘ฉนฺนมติวสฺสติ, วิวฏฺฏํ นาติวสฺสตี’’ติ (อุทา. ๔๕) หิ วุตฺตํ. อิธ ปน ภิกฺขุภาวปริจฺจาโคเยว ปาราชิกาย ปกาสนา นาม ปาราชิกาย เทสนา. ‘‘โย’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โส’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ตถาปิ สพฺพาทีหิ วุตฺตสฺส วา ลิงฺคมาทิยฺยเต วกฺขมานสฺส วาติ วกฺขมานเทสนาเปกฺขาย ‘‘โส’’ติ วุตฺตํ. ยถา เยน ปกาเรน ‘‘ฉาเทติ ชานมาปนฺน’’นฺติอาทินา วุตฺตํ ยถาวุตฺตํ, เตน. วุตฺตมนติกฺกมฺมาติ อพฺยยีภาววเสน วา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิธาปิ ครุกาปตฺติยา วุฏฺานานติกฺกเมเนว ปกาสนา เทสนา สิยาติ ‘‘วุฏฺานํ ครุกาปตฺติเทสนา’’ติ วุจฺจติ.
๓๘๓. อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํ. เอกสฺสาติ เอกสฺส ภิกฺขุโน.
๓๘๔. ตุมฺหมูเลติ ตุมฺหากํ มูเล สมีเป. ปฏิเทเสมีติ ปกาเสมิ. สํวเรยฺยาสีติ สํยเมยฺยาสิ, สํวเร ปติฏฺเยฺยาสีติ อตฺโถ.
๓๘๕. นิสฺสชฺชิตฺวานาติ ¶ เอกพหุภาวํ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวํ ตฺวา ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวร’’นฺติอาทินา ¶ นิสฺสชฺชิตฺวา. เตนาติ ยสฺส จีวรํ นิสฺสฏฺํ, เตน. ‘‘อิมํ…เป… ทมฺมี’’ติ นิสฺสฏฺจีวรํ เทยฺยนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘อิมํ จีวรํ ทสาหาติกฺกนฺต’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพํ.
๓๘๖. (ก) จีวรนฺติ ติจีวราธิฏฺานนเยน อธิฏฺิเตสุ สงฺฆาฏิอาทีสุ ยํ กิฺจิ จีวรํ. วิปฺปวุตฺถนฺติ วิปฺปยุตฺเตน วุตฺถํ.
(ข) อกาลจีวรนฺติ อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิมมาสํ เปตฺวา เสเส เอกาทสมาเส, อตฺถเต กถิเน ตฺจ มาสํ เหมนฺติเก จตฺตาโร มาเส จ เปตฺวา เสเส สตฺตมาเส อุปฺปนฺนํ, กาเลปิ สงฺฆสฺส วา ‘‘อิทํ อกาลจีวร’’นฺติ เอกปุคฺคลสฺส วา ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ อุทฺทิสิตฺวา ทินฺนํ. อิตรํ ปน กาลจีวรํ. มาสาติกฺกนฺตนฺติ อกาลจีวเร อุปฺปนฺเน อูนสฺส ปาริปูริยา สงฺฆคณาทิโต สติยา ปจฺจาสาย มาสเมกํ ปริหาโร ลพฺภติ, ตํ มาสํ อติกฺกนฺตํ.
(ค) ปุราณจีวรนฺติ ยํ อนฺตมโส อุสฺสีสกํ กตฺวา นิปนฺโน. จีวรํ นาม ฉนฺนํ อฺตรํ วิกปฺปนูปคํ. เอเสว นโย สพฺเพสุ วกฺขมานจีวรปฺปฏิสํยุตฺตสิกฺขาปเทสุ.
(ฆ) อฺตฺร ปาริวตฺตกาติ อนฺตมโส หรีตกีขณฺเฑนปิ ปาริวตฺตกํ วินา.
(ง) คหปติกนฺติ ภิกฺขูสุ อปพฺพชิตกํ. อฺตฺร สมยาติ อจฺฉินฺนจีวรนฏฺจีวรสมยํ วินา, อจฺฉินฺนจีวเรหิ ปน สาขาปลาสํ อตฺตนา ภฺชิตฺวาปิ วากาทีนิ คณฺหิตฺวาปิ นิวาเสตุํ วฏฺฏติ, ปเคว วิฺตฺติ. จีวรํ วิฺาปิตนฺติ สมฺพนฺโธ. กนฺติ อาห ‘‘อฺาตก’’นฺติอาทิ.
(จ) ตทุตฺตรีติ ¶ ตโต วุตฺตปฺปมาณโต อุตฺตริ, อจฺฉินฺนจีวเรน ภิกฺขุนา กาเยน วา วาจาย วา อภิหริตฺวา ปวาริตจีวรโต ตีสุ นฏฺเสุ ทฺเว สาทิตพฺพานิ, ทฺวีสุ นฏฺเสุ เอกํ สาทิตพฺพํ. ปกติยา สนฺตรุตฺตเรน จรนฺเตน ทฺวีสุ นฏฺเสุ ทฺเวเยว สาทิตพฺพานิ, เอกสฺมึ นฏฺเ เอกํเยว สาทิตพฺพํ. ยสฺส เอกํเยว โหติ, ตสฺมึ นฏฺเ ทฺเว สาทิตพฺพานิ.
(ฉ) อปฺปวาริโตติ ¶ คหปตินา วา คหปตานิยา วา. วิกปฺปนฺติ ปมอธิปฺเปตโต มูลํ วฑฺฒาเปนฺโต สุนฺทรกามตาย ‘‘อายตํ วา’’ติอาทินา วิสิฏฺกปฺปํ อธิกวิธานํ.
(ช) อฺาตเก คหปติเกติ พหูนํ วเสน วุตฺตมตฺตเมว ปุริมโต วิเสโส.
(ฌ) โจทนายาติ ‘‘อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนา’’ติ โจทนาย. าเนนาติ กายโจทนมาห. ราชาทีหิ เปสิเตน หิ ทูเตน เวยฺยาวจฺจกรสฺส หตฺเถ จีวรเจตาปนฺเน นิกฺขิตฺเต ติสฺโส โจทนา อนฺุาตา, โจทนาย ทิคุณํ านํ, ตสฺมา สเจ โจเทติเยว, น ติฏฺติ, ฉ โจทนา ลพฺภนฺติ. สเจ ติฏฺติเยว, น โจเทติ, ทฺวาทส านานิ ลพฺภนฺติ. สเจ อุภยํ กโรติ, เอกาย โจทนาย ทฺเว านานิ หาเปตพฺพานิ.
(ฏ) สุทฺธานิ จ ตานิ กาฬกานิ จ ชาติยา รชเนน วา.
() ตุลนฺติ จตูหิ ตุลาหิ กาเรตุกามตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺถโต ปน ยตฺตเกหิ เอฬกโลเมหิ กาตุกาโม โหติ, เตสุ ทฺเว โกฏฺาสา กาฬกานํ, เอโก โอทาตานํ, เอโก โคจริยานํ คเหตพฺโพ. ตุลา นาม ปลสตํ. โคจริยา นาม กปิลวณฺณา. อิทํ เม สนฺถตํ การาปิตนฺติ โยชนา.
(ณ) ติโยชนปรมนฺติ ¶ คหิตฏฺานโต ตีณิ โยชนานิ ปรโม อสฺส อติกฺกมนสฺสาติ ภาวนปุํสกวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อติกฺกามิตานีติ อนฺตมโส สุตฺตเกนปิ ภณฺฑกตภณฺฑหรณํ วินา อนฺตมโส วาตาพาธปฺปฏิการตฺถํ กณฺณจฺฉิทฺเท ปกฺขิตฺตานิ อติกฺกามิตานิ.
๓๘๗-๙. นิสฺสชฺชิตฺวานาติ วุตฺตนเยน วตฺถูนิ นิสฺสชฺชิตฺวา. อถาติ เทสิตานนฺตรํ. ‘‘อิมํ ชานาหี’’ติ คิหึ วเทติ โยชนา. โสติ อารามิกาทิโก คิหี. ‘‘อิมินา กึ อาหรามี’’ติ วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. วเทยฺยาติ ยทิ วทติ. อิมนฺติ อวตฺวาติ ‘‘อิมํ อาหรา’’ติ อวตฺวา ภิกฺขูนํ กปฺปิยํ เตลาทินฺติ วเทติ สมฺพนฺโธ. อาทินฺติ สนฺธิวเสน นิคฺคหิตํ. เตน ปริวตฺเตตฺวาน โส ยํ กปฺปิยํ อาหรตีติ โยชนา. เตนาติ นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา ¶ . ทฺเวเปเต เปตฺวาติ เอเต รูปิยปฺปฏิคฺคาหกรูปิยสํโวหารเก ทฺเว เปตฺวา เสเสหิ ปริภฺุชิตุํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. ปริภฺุชิตุนฺติ ตํ ภฺุชิตุํ. ตโตติ ปริวตฺติตกปฺปิยโต. อฺเนาติ อนฺตมโส อารามิเกนาปิ. เตสนฺติ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ.
๓๙๐. อนฺตมโส ตนฺนิพฺพตฺตา รุกฺขจฺฉายาปีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺนิพฺพตฺตาติ นิสฺสฏฺวตฺถุนา กิณิตฺวา คหิตอาราเม รุกฺขจฺฉายา ตนฺนิพฺพตฺตา โหตีติ ตโต นิพฺพตฺตาติ สมาโส. อาทิโต สนฺถตตฺตยนฺติ อาทิมฺหิ โกสิยสุทฺธกาฬกทฺเวภาคสนฺถตตฺตยํ.
๓๙๑. เอวํ เจ โน ลเภถาติ เอวํ ปริวตฺเตตฺวา กปฺปิยการโก โน เจ ลเภยฺย, โส คิหี ‘‘อิมํ ฉฑฺเฑหี’’ติ สํสิโย วตฺตพฺโพ, เอวํ รูปิยฉฑฺฑโก คิหี โน เจ ลเภยฺย, สมฺมโต ภิกฺขุ ฉฑฺเฑยฺยาติ สมฺพนฺโธ. สมฺมโตติ ¶ ‘‘โย ฉนฺทาคตึ น คจฺเฉยฺยา’’ติอาทินา (ปารา. ๕๘๔) วุตฺตปฺจงฺคสมนฺนาคโต รูปิยฉฑฺฑกสมฺมุติยา สมฺมโต ภิกฺขุ.
๓๙๒. เอตานีติ ปฏิคฺคหิตรูปิยานิ. ทุติยํ ปตฺตนฺติ อูนปฺจพนฺธเน สติ วิฺาปิตปตฺตํ สงฺเฆ วตฺตุํ ลพฺภเรติ ปทสมฺพนฺโธ. วตฺตุนฺติ ‘‘อหํ ภนฺเต รูปิยํ ปฏิคฺคเหสิ’’นฺติอาทินา วตฺตุํ. เสสานิ อวเสสนิสฺสคฺคิยวตฺถูนิ สงฺเฆ เอกสฺมึ คเณ จ วตฺตุํ ลพฺภเรติ โยชนา. ภาสนฺตเรนปิ วตฺตุํ ลพฺภนฺติ น เกวลํ ปาฬิภาสายเมว, สีหฬาทิภาสายปิ นิสฺสชฺชิตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ.
๓๙๓. (ก) นานปฺปการนฺติ จีวราทีนํ กปฺปิยภณฺฑานํ วเสน อเนกวิธํ. กโย คหณํ, วิกฺกโย ทานํ. กโย จ วิกฺกโย จ กยวิกฺกยํ.
(ค) อูนปฺจพนฺธเนนาติ อูนานิ ปฺจ พนฺธนานิ ยสฺส, เตน, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. ยถากถฺจิ ปน ปฺจพนฺธโน ปตฺโต, ปฺจพนฺธโนกาโส วา, โส อปตฺโต, อฺํ วิฺาเปตุํ วฏฺฏติ.
๓๙๔. สมฺมนฺนิตฺวานาติ ปทภาชนีเย วุตฺตตฺติทุติยกมฺเมน สมฺมนฺนิตฺวา. สงฺฆสฺส ปตฺตนฺตนฺติ อนฺต-สทฺเทน ปตฺตานํ อนฺเต ภโว ลามโก ปตฺโตเยว คหิโต, นิสฺสฏฺปตฺตสฺส วิชฺชมานคุณํ ¶ วตฺวา เถรํ, เถรสฺส ปตฺตํ ทุติยตฺเถรํ คาหาเปตฺวา เอเตเนว อุปาเยน ยาวสงฺฆนวกํ คาหาเปตฺวา โย ตตฺถ สนฺนิปติตสงฺฆสฺส ปตฺเตสุ ปริยนฺโต ปตฺโต, ตํ ปตฺตนฺติ. ตสฺสาติ กตนิสฺสชฺชนสฺส ภิกฺขุโน. ทาปเยติ สมฺมเตน ปตฺตคาหาปเกน ทาเปยฺย.
๓๙๕. (ก) เภสชฺชนฺติ ¶ เภสชฺชกิจฺจํ กโรตุ วา, มา วา, เอวํ ลทฺธโวหารํ สปฺปิอาทิกํ สตฺตาหกาลิกํ.
(ข) คิมฺหานสฺส ปจฺฉิมมาเส ปุริโม อทฺธมาโส ปริเยสนกรณานํ เขตฺตํ, ปจฺฉิมทฺธมาโส ปริเยสนกรณนิวาสนานํ เขตฺตํ, วสฺสิกมาสา จตฺตาโรปิ อธิฏฺาเนน สห จตุนฺนมฺปิ เขตฺตํ, อิเมเยว ปฺจมาสา กุจฺฉิสมโย, อิตรสตฺตมาสา ปิฏฺิสมโย. ปิฏฺิสมเย ปริเยสนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, กุจฺฉิสมเย จ อติเรกทฺธมาเส กตฺวา ปริทหโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อติเรกมาเส เสเส’’ติ.
(ค) สามํ ทตฺวาติ เวยฺยาวจฺจาทีนิ ปจฺจาสีสมาโน สยเมว ทตฺวา. อจฺฉินฺนนฺติ ตํ อกโรนฺตํ ทิสฺวา สกสฺาย อจฺฉินฺนํ. ภิกฺขุโนปิ จีวรํ เปตฺวา อฺํ ปริกฺขารํ, อนุปสมฺปนฺนสฺส จ ยํ กิฺจิ ปริกฺขารํ อจฺฉินฺทโต ทุกฺกฏํ. ปริจฺจชิตฺวา ทินฺนํ สกสฺํ วินา อจฺฉินฺทนฺโต ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ.
(ง) วิกปฺปนฺติ ‘‘อายตฺจ กโรหิ วิตฺถตฺจา’’ติอาทิกํ อธิกวิธานํ.
(จ) อจฺเจกจีวรนฺติ คมิกคิลานคพฺภินิอภินวุปฺปนฺนสทฺธานํ อฺตเรน ปวารณมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปฺจมิโต ปฏฺาย ‘‘วสฺสาวาสิกํ ทสฺสามี’’ติ ทินฺนํ อจฺจายิกจีวรํ. อจฺเจกจีวรสฺส อนตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิโก มาโส, อตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิกา ปฺจ มาสา จีวรกาลสมโย, ตํ อติกฺกาเมนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. เตน วุตฺตํ ‘‘จีวรกาลสมยํ อติกฺกามิต’’นฺติ. กาโล จ โส สมโย จ จีวรสฺส กาลสมโย, ตํ.
(ฉ) สปฺปฏิภเย อารฺกเสนาสเน วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วิหรนฺเตน ภิกฺขุนา ติณฺณํ จีวรานํ ¶ อฺตรํ จีวรํ ปุริมิกาย ¶ อุปคนฺตฺวา มหาปวารณาย ปวาริตตา, กตฺติกมาสตา, ปฺจธนุสติกปจฺฉิ มปฺปมาณยุตฺตเสนาสนตา, สาสงฺกสปฺปฏิภยตาติ เอวํ วุตฺตจตุรงฺคสมฺปตฺติยาอนฺตรฆเร นิกฺขิปิตฺวา สติ ปจฺจเย ฉารตฺตปรมํ เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อติเรกฉารตฺต’’นฺติอาทิ.
(ช) ชานนฺติ ชานนฺโต.
๓๙๖. อาทิมฺหิ วิยาติ ปมนิสฺสคฺคิเย วิย.
๓๙๗. (ข) อนฺตรฆรํ ปวิฏฺาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต ขาทนียาทิปฺปฏิคฺคหเณ จ ภิกฺขูสุ กุเลสุ ภฺุชนฺเตสุ ‘‘อิธ ปูวํ, สูปํ เทถา’’ติอาทินา นเยน โวสาสมานาย ภิกฺขุนิยา อนปสาทเนน จ เสขสมฺมเตสุ กุเลสุ ปุพฺเพ อนิมนฺติตสฺส ขาทนียาทีนํ ปฏิคฺคหเณ จ สปฺปฏิภเย อารฺกเสนาสเน วิหรนฺตสฺส ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตขาทนียาทิปฺปฏิคฺคหเณ จ ปาฏิเทสนียํ นาม อาปตฺตินิกาโย วุตฺโต. เตน วุตฺตํ ‘‘คารยฺห’’นฺติอาทิ.
๓๙๘. ‘‘อเทสนาคามินิย’’นฺติอาทิ ‘‘น เทสเย’’ติ เอตฺถ กมฺมํ. ปาราชิกา สงฺฆาทิเสสา จ อเทสนาคามินิโย นาม. น อาปตฺติ อนาปตฺติ, ตํ. กตเทสนํ เทสิตํ. นานาสํวาสนิสฺสีมฏฺิตานํ น เทสเยติ สมฺพนฺโธ. เอวํ จตุปฺจหิ น เทสเย, มนสา น เทสเย, อปกตตฺตานํ น เทสเย, นานา ‘‘เอกา’’ติ น เทสเยติ. มนสาติ เกวลํ จิตฺเตเนว. นานาติ สมฺพหุลา อาปตฺติโย ‘‘เอกา’’ติ วตฺวา. เอกํ ปน อาปตฺตึ ‘‘สมฺพหุลา’’ติ เทเสตุํ วฏฺฏตีติ.
เทสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๓. ฉนฺททานนิทฺเทสวณฺณนา
๓๙๙. กมฺมปฺปตฺเตติ ¶ ¶ อุโปสถาทิโน กมฺมสฺส ปตฺเต ยุตฺเต อนุรูเป. สงฺเฆ สมาคเตติ จตุวคฺคาทิเก สงฺเฆ เอกตฺถ สนฺนิปติเต. เอตฺถ จ ฉนฺทหารเกนาปิ สทฺธึ จตุวคฺคาทิโก เวทิตพฺโพ.
๔๐๐. ฉนฺททานาทิวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘เอก’’นฺติอาทิมาห. อุปาคมฺมาติ สนฺตึ อาปตฺตึ ปกาเสตฺวา ตโต ปจฺฉา อุปคนฺตฺวา. ฉนฺทํ ทเทติ วกฺขมาเนสุ ตีสุ เอเกนปิ พหิ อุโปสถํ กตฺวา อาคโต ฉนฺทํ ทเทยฺย, เกนจิ กรณีเยน สนฺนิปาตฏฺานํ คนฺตฺวา กายสามคฺคึ อเทนฺโต ปน ปาริสุทฺธึ เทนฺโต ฉนฺทํ ทเทยฺย.
๔๐๒. อุภินฺนํ ทาเน กึปโยชนนฺติ อาห ‘‘ปาริสุทฺธี’’ติอาทิ. ปาริสุทฺธิปฺปทาเนน สงฺฆสฺส อตฺตโน จาปิ อุโปสถํ สมฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธ. ปริสุทฺธิ เอว ปาริสุทฺธิ, ตสฺส ปทานํ, เตน. นนุ จ ปาริสุทฺธิตาปทานมตฺตเมว อุโปสถกมฺมํ นามาติ ปาริสุทฺธิปฺปทานํ อตฺตโน อุโปสถํ สมฺปาเทตุ, กถํ สงฺฆสฺสาติ? วุจฺจเต – ปาริสุทฺธิทานสฺส ธมฺมกมฺมตาสมฺปาทเนน สงฺฆสฺสาปิ อุโปสถํ สมฺปาเทตีติ.
เอตฺถ ปน จตูสุ เอกสฺส ฉนฺทปาริสุทฺธึ อาหริตฺวา ตโย ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ตีสุ วา เอกสฺส ฉนฺทปาริสุทฺธึ อาหริตฺวา ทฺเว ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, อธมฺเมน วคฺคํ อุโปสถกมฺมํ. จตฺตาโร ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ตโย วา ทฺเว วา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, อธมฺเมน สมคฺคํ. จตูสุ เอกสฺส อาหริตฺวา ตโย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, ตีสุ วา เอกสฺส อาหริตฺวา ทฺเว ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ธมฺเมน วคฺคํ. สเจ ปน จตฺตาโร สนฺนิปติตฺวา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, ตโย ปาริสุทฺธิอุโปสถํ, ทฺเว อฺมฺํ ¶ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ธมฺเมน สมคฺคํ. ปวารณกมฺเมสุปิ ปฺจสุ เอกสฺส ปวารณํ อาหริตฺวา จตฺตาโร คณตฺตึ เปตฺวา ปวาเรนฺติ, จตูสุ ตีสุ วา เอกสฺส อาหริตฺวา ตโย ทฺเว วา สงฺฆตฺตึ เปตฺวา ปวาเรนฺติ, อธมฺเมน วคฺคํ ปวารณกมฺมนฺติอาทิ วุตฺตนยเมว. เสสกมฺมํ วิพาธตีติ อวเสสสงฺฆกิจฺจํ วิพาเธติ อลทฺธาธิปฺปายตฺตาติ อธิปฺปาโย.
๔๐๓. ทฺวยนฺติ ¶ อุโปสถกรณฺเจว อวเสสกิจฺจฺจ. อตฺตโน น สาเธตีติ สมฺพนฺธนียํ.
๔๐๔. หเรยฺยาติ ปุพฺเพ วุตฺตํ สุทฺธิกฉนฺทํ วา อิมํ วา ฉนฺทปาริสุทฺธึ หเรยฺย. ปรมฺปรา น หารเยติ ปรมฺปรา น อาหเรยฺย. กสฺมาติ อาห ‘‘ปรมฺปราหฏา’’ติอาทิ. เตนาติ ปมโต คหิตฉนฺทปาริสุทฺธิเกน. ปรมฺปราหฏาติ ยถา พิฬาลสงฺขลิกาย ปมํ วลยํ ทุติยํ ปาปุณาติ, ตติยํ น ปาปุณาติ, เอวํ ทุติยสฺส อาคจฺฉติ, ตติยสฺส น อาคจฺฉติ. ‘‘ปริมฺปราหฏา ฉนฺท-ปาริสุทฺธิ น คจฺฉตี’’ติ วา ปาโ.
๔๐๕. สพฺพูปจารนฺติ ‘‘เอกํสํ จีวรํ กตฺวา’’ ติอาทิ สพฺพํ อุปจารํ.
๔๐๖. โส อาคโต อาโรเจตฺวา สงฺฆํ ปวาเรยฺยาติ โยชนา. อถาติ อนนฺตรตฺเถ. อาคโตติ ปวารณํ คเหตฺวา อาคโต ภิกฺขุ. อาโรเจตฺวาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรเจตฺวา. เอวนฺติ วกฺขมานกฺกเมน.
๔๐๗-๘. คเหตฺวา หารโกติ สมฺพนฺโธ. นาหฏาติ อาหฏาว น โหตีติ อตฺโถ. หารโก สงฺฆํ ปตฺวา ตถา เหยฺย, อาหฏา โหตีติ โยชนา. ตถา เหยฺยาติ วิพฺภนฺตาทิโก ภเวยฺย.
๔๐๙. สงฺฆํ ¶ ปตฺโต ปมตฺโต วา สุตฺโต วา นาโรจเยยฺย อนาปตฺติ จาติ สมฺพนฺโธ. จ-สทฺโท ฉนฺทปาริสุทฺธิหรณํ สมฺปิณฺเฑตีติ.
ฉนฺททานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๔. อุโปสถนิทฺเทสวณฺณนา
๔๑๐. ทุเว อุโปสถาติ สุลภปฺปวตฺติวเสน วุตฺตํ. ตโย ปน ทิวสวเสเนว อุโปสถา จาตุทฺทสิโก ¶ ปนฺนรสิโก สามคฺคิโกติ. ตตฺถ เหมนฺตคิมฺหวสฺสานานํ ติณฺณํ อุตูนํ ตติยสตฺตมปกฺเขสุ ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ จาตุทฺทสิกา, เสสา ปนฺนรสิกาติ เอวํ เอกสํวจฺฉเร จตุวีสติอุโปสถา. อิทํ ตาว โลกสฺส ปกติจาริตฺตํ. ‘‘อาคนฺตุเกหิ อาวาสิกานํ อนุวตฺติตพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต (มหาว. ๑๗๘) ปน ตถารูปปจฺจเย สติ อฺสฺมิมฺปิ จาตุทฺทเส อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติ.
๔๑๑. สุตฺตุทฺเทโส สงฺฆสฺเสวาติ โยชนา. อธิฏฺานฺจ ตํ อุโปสโถ จาติ กมฺมธารโย. เสสานนฺติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา. ‘‘ทุเว’’ติอาทินา จ จาตุทฺทโส ปนฺนรโส สามคฺคีติ ทิวสวเสน, สุตฺตุทฺเทโส อธิฏฺานํ ปาริสุทฺธีติ กรณปฺปกาเรน, สงฺฆุโปสโถ คณุโปสโถ ปุคฺคลุโปสโถติ ปุคฺคลวเสน จาติ นว อุโปสถา ทีปิตา โหนฺติ.
‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;
อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจตี’’ติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘) –
เอวํ ¶ อฏฺกถาจริเยหิ วุตฺเต ปุพฺพกรณานนฺตรํ กตฺตพฺเพ ปุพฺพกิจฺเจ.
ปุพฺพกรเณติ –
‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;
อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจตี’’ติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘) –
เอวํ อฏฺกถาจริเยเหว วุตฺเต สพฺพปมํ กตฺตพฺเพ ปุพฺพกรเณ. ปตฺตกลฺเลติ อุโปสถาทีนํ จตุนฺนํ องฺคานํ สมฺภเวน ปตฺโต กาโล อิมสฺสาติ ปตฺตกาลํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ. กึ ตํ? อุโปสถาทิกมฺมํ. ตํ ปน จตูหิ องฺเคหิ สงฺคหิตํ. ยถาหุ อฏฺกถาจริยา –
‘‘อุโปสโถ ¶ ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,
สภาคาปตฺติโย จ น วิชฺชนฺติ;
วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ,
ปตฺตกลฺลนฺติ วุจฺจตี’’ติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘);
สมานิเตติ สมฺมา อานีเต ปวตฺติเตติ อตฺโถ. โสติ สุตฺตุทฺเทโส. ปฺจธาติ นิทานุทฺเทโส ปาราชิกุทฺเทโส สงฺฆาทิเสสุทฺเทโส อนิยตุทฺเทโส วิตฺถารุทฺเทโสติ เอวํ ปฺจธา.
๔๑๓. วินานฺตรายนฺติ ราชนฺตราโย โจรนฺตราโย อคฺยนฺตราโย อุทกนฺตราโย มนุสฺสนฺตราโย อมนุสฺสนฺตราโย วาฬนฺตราโย สรีสปนฺตราโย ชีวิตนฺตราโย พฺรหฺมจริยนฺตราโยติ (มหาว. ๑๕๐) วุตฺเตสุ ทสสุ ยํ กิฺจิ อนฺตรายํ วินา. สงฺเขเปนาติ วินา วิตฺถารํ. ‘‘เอตฺถ ทฺวีสุ ตีสุ วา อุทฺเทเสสุ วิสเทสุ เถโรว อิสฺสโร’’ติ วุตฺตตฺตา อวตฺตนฺเตปิ วฏฺฏตีติ โยชนา. เอตฺถาติ ปฺจสุ อุทฺเทเสสุ. อวตฺตนฺเตติ เถรสฺส วิตฺถาเรน อวตฺตมาเน อปฺปคุเณ. วฏฺฏตีติ ¶ สํขิตฺเตน อุทฺทิสิตุมฺปิ วฏฺฏติ. อิมินาว ยสฺส กสฺสจิ อุทฺเทสกสฺส อวตฺตนฺเตปิ วฏฺฏตีติ วิฺายติ. ทฺวีสุ วตฺตมาเนสุ อิสฺสรตฺเต อธิเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ตีสู’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เถโรว อิสฺสโร’’ติอาทินา อิทํ ปริทีเปติ – ทฺเว อขณฺฑา สุวิสทา วาจุคฺคตา, เถราเธยฺยํ ปาติโมกฺขํ, สเจ ปน เอตฺตกมฺปิ วิสทํ กาตุํ น สกฺโกติ, พฺยตฺตสฺส ภิกฺขุโน อายตฺตํ โหติ, ตสฺมา สยํ อุทฺทิสิตพฺพํ, อฺา วา อชฺเฌสิตพฺโพติ.
๔๑๔. อุทฺทิสนฺเต สมา วา อถ โถกิกา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ สมฺพนฺธนียํ. อุทฺทิสนฺเต อาวาสิเกหิ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน. สมา วา โถกิกา วาติ อาวาสิเกหิ สมา วา โถกิกา วา อาคนฺตุกา ภิกฺขู. อวเสสกํ โสตพฺพนฺติ อิมินา เอตฺตาวตาปิ อุโปสโถ กโตเยว นามาติ ทีเปติ.
๔๑๕. อุทฺทิฏฺมตฺเตติ อุทฺทิฏฺํเยว อุทฺทิฏฺมตฺตํ. มตฺต-สทฺโท อวธารเณ. สกลาย เอกจฺจาย วา อุฏฺิตาย สมา วา โถกิกา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ โยชนา. สกลายาติ สพฺพาย ปริสาย. เอสํ สนฺติเก ปาริสุทฺธึ กเรยฺยุนฺติ เอสํ อาวาสิกานํ สมีเป เต อาคนฺตุกา ภิกฺขู ¶ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยุนฺติ อตฺโถ. อถ พหุกา เจ, สพฺพวิกปฺเปสุ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวาติ โยชนียํ. วิกปฺปียนฺติ ปริกปฺปียนฺตีติ วิกปฺปา, อวเสสสวนปาริสุทฺธิอุโปสถวิธานา สพฺเพ จ เต วิกปฺปา เจติ สพฺพวิกปฺปา. เตสุ. ปุนุทฺทิเสติ ปุน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺย.
๔๑๖. อิตรานนฺติ อาคนฺตุกานํ. อิตโรติ จาตุทฺทโส. เอตฺถ ปน เยสํ ปนฺนรโส, เต อตีตํ อุโปสถํ จาตุทฺทสิกํ อกํสูติ เวทิตพฺพา. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ตาทิเส ปจฺจเย สติ จาตุทฺทสิกสฺส กตตฺตา เตสํ ยถาวุตฺตตติยสตฺตมปกฺขสงฺขาตจาตุทฺทสิเก ¶ สมฺปตฺเต เตรสีจาตุทฺทสีกตฺตพฺพตฺตา อนุโปสถตฺตา ปน ตตฺถ อุโปสโถ น กโตติ จาตุทฺทโสเยว ปนฺนรโส ชาโต. สมาเนตเรติ สมา อูนา อิตเรติ ปทจฺเฉโท. อิตเรติ อาคนฺตุกา. ปุริมานํ อนุวตฺตนฺตูติ อาวาสิเกหิ ‘‘อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส’’ติ ปุพฺพกิจฺเจ กยิรมาเน ปุริมานํ อาวาสิกานํ อนุวตฺตนฺตูติ อตฺโถ. สเจธิกาติ ยทิ อาคนฺตุกา พหุกา โหนฺติ. ปุริมาติ อาวาสิกา. เตสํ อนุวตฺตนฺตูติ เตสํ อาคนฺตุกานํ ‘‘อชฺชุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ ปุพฺพกิจฺเจ กยิรมาเน อนุวตฺตนฺตุ. เสเสปีติ อาคนฺตุกานํ ปนฺนรสวาเรปิ. อยํ นโยติ ‘‘อาคนฺตุกานํ ปนฺนรโส อิตรานํ สเจตโร’’ติอาทิโก อยเมว นโย. เอตฺถ ปน เยสํ ปนฺนรโส, เต ติโรรฏฺโต วา อาคตา อตีตํ วา อุโปสถํ จาตุทฺทสิกํ อกํสูติ เวทิตพฺโพ.
๔๑๗. อตีตุโปสถสฺส จาตุทฺทสิยํ กตตฺตา จาตุทฺทสิยํ ปนฺนรสุโปสโถ กโตติ ปนฺนรสี อาวาสิกานํ ปาฏิปโท ชาโตติ อาห ‘‘อาวาสิกานํ ปาฏิปโท’’ติ. อิตรานนฺติ อาคนฺตุกานํ. อุโปสโถติ ปนฺนรโส อุโปสโถ. สมโถกานนฺติ อตฺตนา สมานํ วา โถกานํ วา อาคนฺตุกานํ. มูลฏฺาติ อาวาสิกา. กามโต เทนฺตูติ อตฺตโน อิจฺฉาย เทนฺตุ.
๔๑๘. โน เจ เทนฺตีติ ยทิ อาวาสิกา กายสามคฺคึ น เทนฺติ, เตสํ ปน อาวาสิกานํ หิยฺโย อุโปสถสฺส กตตฺตา อชฺช อุโปสถกรณํ นตฺถิ. พหูสุ อนิจฺฉาย กายสามคฺคึ ทเทยฺยาติ โยชนา. พหูสูติ อาคนฺตุเกสุ ¶ พหุเกสุ. พหิ วา วเชติ อาวาสิกภิกฺขุปริสา นิสฺสีมํ วา วเชยฺยาติ อตฺโถ.
๔๑๙. สาเวยฺย สุตฺตนฺติ ปาติโมกฺขสงฺขาตํ สุตฺตํ วายมิตฺวา สาเวยฺย.
๔๒๐. สมฺมชฺชิตุํ ¶ …เป… อุทกาสนํ ปฺเปตฺุจ มหาเถเรน เปสิโต กลฺโล น กเรยฺย ตถาติ สมฺพนฺโธ. กลฺโลติ อคิลาโน. ตถาติ ทุกฺกฏํ อติทิสติ. อาสเนสุ อสติ อนฺตมโส สาขาภงฺคมฺปิ กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฺเปตพฺพํ. เตเล อสติ กปลฺเล อคฺคิปิ ชาเลตพฺโพ.
๔๒๑-๓. ปฏฺเปตฺวา ทกาสนนฺติ ปริโภชนียปานีโยทกฺจ อาสนฺจ สนฺนิหิตํ กตฺวา. คณตฺตินฺติ อิทานิ วกฺขมานํ คเณน เปตพฺพํ ตฺตึ. เตติ อฺเ ทุเว ภิกฺขู. สมตฺตปุพฺพารมฺเภนาติ สมตฺโต นิฏฺิโต ปุพฺเพสุ อุตฺตราสงฺคเอกํสกรณาทีสุ อารมฺโภ ยสฺสาติ ติปทพหุพฺพีหิ. นเวน เต เอวมีริยาติ สมฺพนฺโธ. เตติ อิตเร ทฺเว.
๔๒๔. กตฺตพฺพํ กตฺวา ปุพฺพกิจฺจาทิกํ สมฺปาเทตฺวา นโว เอวํ อีริโยติ โยชนา.
๔๒๗. ยตฺถาติ ยสฺมึ วิหาเร เอเกกสฺส ปาริสุทฺธึ หริตฺวานาติ สมฺพนฺโธ. เอเกกสฺสาติ เอตฺถ วิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํ. กิริยาย คุเณน ทพฺเพน วา ภินฺเน อตฺเถ พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉา. เอตฺถ ปน ฉนฺทปาริสุทฺธิหรณสงฺขาตาย กิริยาย จตูสุ จ ตีสุ จ ทฺวีสุ จ ภินฺนเมเกกํ พฺยาปิตุํ สมฺพนฺธิตุํ อิจฺฉาติ วิจฺฉา. อิตรีตเรติ เอตฺถาปิ กรณกิริยาวเสน เวทิตพฺพํ. ตโย ทฺเว เอโก วา ตํ ตํ สงฺฆุโปสถํ คณุโปสถํ ปุคฺคลุโปสถํ วาติ วุตฺตํ โหติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – จตูสุ เอกสฺส อาหริตฺวา ตโย ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ตีสุ วา เอกสฺส อาหริตฺวา ทฺเว สงฺฆุโปสถํ กโรนฺติ, อธมฺเมน วคฺคํ อุโปสถกมฺมํ. อถ ปน เอกสฺส อาหริตฺวา ตโย สงฺฆุโปสถํ กโรนฺติ, เอกสฺส อาหริตฺวา ทฺเว ปาริสุทฺธิอุโปสถํ ¶ กโรนฺติ, อธมฺเมน วคฺคํ นาม โหติ. ยทิ ปน จตฺตาโรปิ สนฺนิปติตฺวา ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ตโย วา ทฺเว วา สงฺฆุโปสถํ กโรนฺติ, อธมฺเมน สมคฺคํ นาม โหตีติ. ตพฺพิปริยาเยน ธมฺเมน สมคฺคํ เวทิตพฺพํ.
๔๒๘. วคฺเค สมคฺเค วา ‘‘วคฺโค’’ติ สฺิโน วิมติสฺส วา กโรโต ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. วคฺเคติ วคฺคสงฺเฆ. วิมติสฺสาติ ‘‘วคฺโค นุ โข, สมคฺโค’’ติ เอวํ เวมติกสฺส. อิมินาว กุกฺกุจฺจปกตวาโรปิ อุปลกฺขิโต. กโรโตติ อุโปสถํ กโรนฺตสฺส. เภทาธิปฺปาเยน กโรโตติ ¶ โยชนา. เอตฺถ ปน ปาปสฺส พลวตาย ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ. สฺิโนติ สฺาสีเสน จิตฺตํ วุตฺตํ, จิตฺตวโตติ อตฺโถ.
๔๒๙-๓๐. ‘‘อุกฺขิตฺตสฺสา’’ติอาทินา วชฺชนียปุคฺคเล ทสฺเสติ. อุกฺขิตฺตสฺสาติ กตฺตุอตฺเถ สามิวจนํ. นิสินฺนสทฺทสฺส กมฺมสาธนตฺตา อุกฺขิตฺตาทีหิ กตฺตูหิ ภวิตพฺพนฺติ. ‘‘เสสาน’’นฺติ วิเสสนสฺส ภิกฺขูนํ พฺยภิจาเรน สาตฺถกตา. อภพฺพสฺส ปณฺฑกาทิเอกาทสวิธสฺส อภพฺพสฺส. นิสินฺนปริสายฺจ ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเสติ สมฺพนฺโธ. สภาคาปตฺติโก ตถา น อุทฺทิเสติ โยเชตพฺพํ. วิกาลโภชนาทิวตฺถุโต สมาโน ภาโค โกฏฺาโส เอติสฺสาติ สภาคา, สา อาปตฺติ อสฺสาติ พหุพฺพีหิ.
ฉนฺเทน ปริวุตฺเถนาติ เอตฺถ จตุพฺพิธํ ปาริวาสิยํ ปริสปาริวาสิยํ รตฺติปาริวาสิยํ ฉนฺทปาริวาสิยํ อชฺฌาสยปาริวาสิยนฺติ. ตตฺถ ภิกฺขู เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตา ¶ โหนฺติ, อถ เมฆุฏฺานาทินา เกนจิเทว กรณีเยน อโนกาโส, อถ ‘‘อฺตฺถ คจฺฉามา’’ติ ฉนฺทํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว อุฏฺหนฺติ, อิทํ ปริสปาริวาสิยํ นาม กิฺจาปิ ปริสปาริวาสิยํ, ฉนฺทสฺส ปน อวิสฺสฏฺตฺตา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.
‘‘ยาว ปน สพฺเพ สนฺนิปตนฺติ, ตาว ธมฺมํ สุณิสฺสามา’’ติ เอกํ อชฺเฌสนฺติ, ตสฺมึ ธมฺมกถํ กเถนฺเตเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉติ, สเจ จาตุทฺทสิกํ กาตุํ นิสินฺนา, ปนฺนรโสติ กาตุํ วฏฺฏติ, สเจ ปนฺนรสิกํ กาตุํ นิสินฺนา, ปาฏิปเท อนุโปสเถ อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ, อฺํ ปน สงฺฆกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ, อิทํ รตฺติปาริวาสิยํ นาม.
เอวํ ปน นิสินฺเน โกจิ นกฺขตฺตปาโก ภิกฺขุ ‘‘อชฺช นกฺขตฺตํ ทารุณํ, อิมํ กมฺมํ มา กโรถา’’ติ วทติ, เต ตสฺส วจเนน ฉนฺทํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตตฺเถว นิสินฺนา โหนฺติ, อถฺโ อาคนฺตฺวา ‘‘นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา’’ติ (ชา. ๑.๑.๔๙) วตฺวา ‘‘กึ นกฺขตฺเตน, กโรถา’’ติ วทติ, อิทํ ฉนฺทปาริวาสิยฺเจว อชฺฌาสยปาริวาสิยฺจ. เอกสฺมึ ปาริวาสิเย ปุน ฉนฺทปาริสุทฺธึ อาเนตฺวา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.
๔๓๑. อาปนฺนฺจ ¶ เวมติกฺจ อเทสยิตฺวา วา นาวิกตฺวา วา อุโปสถํ กาตุํ น จ กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ. นาวิกตฺวาติ ครุกาปตฺตึ อนาวิกตฺวา. น จาติ เนว.
๔๓๒. อฏฺิโตโปสถาติ อฏฺิโต อวิสฺสฏฺโ อุโปสโถ ยสฺมินฺติ พหุพฺพีหิ. ตทหูติ ตสฺมึ อุโปสถทิวเส. อนฺตรายํ วา สงฺฆํ วา วินา อธิฏฺาตุํ สีมเมว วา ¶ น วเชติ โยชนา. อธิฏฺาตุนฺติ อิมินา คณุโปสถมฺปิ อุปลกฺเขติ. สีมนฺติ อิมินา นทิมฺปิ.
อุโปสถนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๕. ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา
๔๓๓. ‘‘อฺมฺปฺปวารณา’’ตฺยาทีนํ อฺมฺเหิ กาตพฺพา ปวารณา. ตตฺถ ติณฺณํ จตุนฺนฺจ คณตฺตึ เปตฺวา อฺมฺปฺปวารณา, ทฺวินฺนํ ปน อฏฺเปตฺวาว. อธิฏฺานนฺติ อธิฏฺานปฺปวารณา, ยุปจฺจยนฺตานํ ภาเว นิยตนปุํสกตฺตา ‘‘อธิฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. เสสา ปฺจาทีหิ กาตพฺพา อวเสสา สงฺฆปฺปวารณา สงฺฆวเสน ตฺตึ เปตฺวา กาตพฺพา. เอเตน นวสุ สงฺฆปฺปวารณาทโย ติสฺโส ทสฺสิตา. นว หิ ปวารณา จาตุทฺทสี ปนฺนรสี สามคฺคีติ ทิวสวเสน, เตวาจี ทฺเววาจี เอกวาจีติ กตฺตพฺพาการวเสน, สงฺเฆ ปวารณา, คเณ ปวารณา, ปุคฺคเล ปวารณาติ การกวเสน จ. ตตฺถ ปุริมวสฺสํวุตฺถานํ ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมา วา เตสํเยว สเจ ภณฺฑนการเกหิ อุปทฺทุตา ปวารณํ ปจฺจุกฺกฑฺฒนฺติ, อถ กตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขจาตุทฺทโส วา ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา วา ปจฺฉิมวสฺสํวุตฺถานฺจ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา เอว วา ปวารณาทิวสา โหนฺติ. อิทํ ปน ปกติจาริตฺตํ. ตถารูปปฺปจฺจเย สติ ทฺวินฺนํ กตฺติกปุณฺณมานํ ปุริเมสุ จาตุทฺทเสสุปิ ปวารณํ กาตุํ วฏฺฏติ. ภินฺนสฺส ปน สงฺฆสฺส สามคฺคิยํ โย โกจิ ทิวโส ปวารณาทิวโส โหติ. อิมา ทิวสวเสน ติสฺโส ปวารณา. กตฺตพฺพาการวเสน ปน วกฺขมานนเยน วิฺาตพฺพา.
๔๓๔. ‘‘ปุพฺพกิจฺเจ’’ติอาทีสุ –
‘‘สมฺมชฺชนี ¶ ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;
ปวารณาย เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจติ.
‘‘ฉนฺทปฺปวารณา ¶ อุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;
ปวารณาย เอตานิ, ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจติ.
‘‘ปวารณา ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,
สภาคาปตฺติโย จ น วิชฺชนฺติ;
วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ,
ปตฺตกลฺลนฺติ วุจฺจตี’’ติ. –
เอวํ อฏฺกถายํ วุตฺตา ปุพฺพกิจฺจาทโย เวทิตพฺพา. ตฺตินฺติ อิทานิ วกฺขมานํ สามฺํ สงฺฆตฺตึ. เอวํ ปน ตฺติยา ปิตาย การเณ สติ เตวาจิกทฺเววาจิกเอกวาจิกสมานวสฺสิกวเสนปิ ปวาเรตุํ วฏฺฏติ. อยเมว ปน ตฺติ ‘‘สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ เอตฺถ ‘‘สงฺโฆ เตวาจิกํ ปวาเรยฺย, สงฺโฆ ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺย, สงฺโฆ เอกวาจิกํ ปวาเรยฺย, สงฺโฆ สมานวสฺสิกํ ปวาเรยฺยา’’ติปิ เปตุํ วฏฺฏติ. จาตุทฺทสิยํ ปน สามคฺคิยฺจ ‘‘จาตุทฺทสี สามคฺคี’’ติ วตฺตพฺพํ.
๔๓๗. เถเรสุ อุกฺกุฏิกํ นิสชฺช ปวาเรนฺเตสุ นโว ยาว สยํ ปวาเรติ, ตาว อุกฺกุฏิโก เอว อจฺฉตูติ โยชนา. อจฺฉตูติ นิสีเทยฺย.
๔๔๐-๒. ธมฺมสากจฺฉา จ กลโห จาติ ทฺวนฺโท. รตฺติยา เขปิตภาวโต เตวาจิกาย โอกาเส อสติ ทสวิเธ วา อนฺตราเย สติ ‘‘สุณาตุ เม…เป… สมานวสฺสิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ อนุรูปโต ตฺตึ วตฺวา ยถาปิตตฺติยา อนุรูเปน ปวาเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อนุรูปโตติ ‘‘สุณาตุ เม…เป… ทานํ เทนฺเตหิ รตฺติ เขปิตา, สเจ…เป… รตฺติ วิภายิสฺสติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺล’’นฺติอาทินา เตน เขปิตรตฺติยา อนุรูเปน. ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ราชนฺตราโย, สเจ สงฺโฆ เตวาจิกํ…เป… สงฺโฆ ภวิสฺสติ, อถายํ ¶ ราชนฺตราโย ภวิสฺสติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺล’’นฺติอาทินา ราชนฺตรายาทีนํ ¶ อนุรูเปน วาติ อตฺโถ. ‘‘อถายํ พฺรหฺมจริยนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ ปน เปยฺยาลวเสน อนฺเต วุตฺตํ พฺรหฺมจริยนฺตรายํ คเหตฺวา วุตฺตํ. ‘‘ทฺเววาจิก’’นฺติอาทิกํ ปน วิสุํ วิสุํ วตฺตพฺพมฺปิ ลงฺฆนกฺกเมน สมฺปิณฺเฑตฺวา วุตฺตํ. วจนสมเย ปน ‘‘ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺย’’อิจฺจาทินา วตฺตพฺพํ. อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมาอาทิกา จาติ ‘‘อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมา’’อิจฺจาทโย อุโปสเถ วุตฺตา คาถาโย จ. เอตฺถาติ เอติสฺสํ ปวารณายํ. อยเมว จ อาหรณกฺกโม –
อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมา, ปวาเรนฺเตว โถกิกา;
ปวาริตา เต สุปฺปวาริตา, อฺเหิ จ ปวาริยํ;
ปวาริเตสุ สกลา-เยกจฺจายุฏฺิตาย วา.
ปวาเรยฺยฺุจ เต เตสํ, สนฺติเก พหุกา สเจ;
กตฺวา สพฺพวิกปฺเปสุ, ปุพฺพกิจฺจํ ปุนุทฺทิเสติ.
‘‘อาวาสิกานํ ปนฺนรโส’’ติอาทิกา คาถาโย ปน เอตฺถาปิ สมานา.
๔๔๓. ตฺตึ วตฺวาติ วกฺขมานคณตฺตึ วตฺวา.
๔๔๔. สมุทีริยาติ อฺเ ทฺเว ตโย วา วกฺขมานกฺกเมน วตฺตพฺพา.
๔๔๖-๘. กตฺตพฺพํ กตฺวาติ โยเชตพฺพํ. กตฺตพฺพนฺติ ปุพฺพกิจฺจาทิกํ. นเวนปิ ‘‘อหํ ภนฺเต…เป… ปฏิกริสฺสามี’’ติ เถโร อีริโยติ โยเชตพฺพํ. เอวนฺติ อิทานิ วกฺขมานํ ปรามสติ.
๔๔๙. ‘‘ยสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
๔๕๐. คาถาโยติ ¶ ‘‘วคฺเค สมคฺเค วคฺโคติ, สฺิโน’’ติอาทิกา เหฏฺา วุตฺตคาถาโย วา. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – กโรโตติ เอตฺถ ปวารณํ กโรโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ตติย คาถาย ¶ ‘‘ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเส’’ติ อปเนตฺวา ‘‘โน กเรยฺย ปวารณ’’นฺติ ปทํ ปกฺขิปิตพฺพํ. จตุตฺถคาถาย ‘‘อนุโปสเถ’’ติอาทิคาถาพนฺธํ อปเนตฺวา ‘‘เนว ปวารเณ กาตุํ, สา กปฺปติ ปวารณา’’ติ ปกฺขิปิตพฺพํ. ปฺจมคาถาย ‘‘อฏฺิโตโปสถาวาสา’’ติ อปเนตฺวา ‘‘ปวารณาิตาวาสา’’ติ ปกฺขิปิตพฺพํ.
๔๕๑. สงฺฆมฺหิ ปวาริเตวาติ ปุริมวสฺสูปคเต สงฺฆมฺหิ ปวาริเต เอว. ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยาติ น เอกสฺมึ อุโปสถคฺเค ทฺเว ตฺติโย เปตพฺพาติ อธิปฺปาโย. ปจฺฉิมิกาย อุปคนฺตฺวา อปรินิฏฺิตวสฺโส อวุตฺโถ. อนุปาคโตติ วสฺสํ อนุปาคโต. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคตา ปฺจ วา อติเรกา วา ปจฺฉิมิกาย อุปคตา เตหิ สมา วา อูนตรา วา ปุริมิกาย วา อุปคเตหิ ปจฺฉิมิกาย อุปคตา โถกตรา เจว โหนฺติ, สงฺฆปฺปวารณาย คณํ ปูเรนฺติ สงฺฆปฺปวารณาวเสน ตฺตึ เปตฺวา, อถ จ อุโภปิ เอกโต หุตฺวา สงฺฆํ น ปูเรนฺติ, คณํ ปน ปูเรนฺติ, คณตฺตึ เปตฺวา ปวาเรตพฺพํ, ปจฺฉา เตสํ สนฺติเก ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพ. ยทิ ปน ปุริมิกาย เอโก, ปจฺฉิมิกาย เอโก, เอเกน เอกสฺส สนฺติเก ปวาเรตพฺพํ, เอเกน ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพ. สเจ ปุริเมหิ วสฺสูปคเตหิ ปจฺฉา วสฺสูปคตา เอเกนปิ อธิกา สงฺฆํ ปูเรนฺติ, ปมํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตฺวา ปจฺฉา เตสํ สนฺติเก ปวาเรตพฺพนฺติ. คเณปิ เอเสว นโย. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ จินฺตนียํ.
๔๕๒. จาตุมาสินิยาติ ¶ อปรกตฺติกปุณฺณมายํ. สงฺเฆนาติ ปมํ วสฺสูปคเตน สงฺเฆน. วุตฺถา วสฺสา เยหิ เต วุตฺถวสฺสา, ปจฺฉิมวสฺสูปคตา. สเจ อปฺปตรา สิยุนฺติ อิมินา ยทิ อธิกตรา วา สมสมา วา โหนฺติ, ปวารณาตฺตึ เปตฺวา ปจฺฉิมวสฺสูปคเตหิ ปมํ ปวาริเต ปจฺฉา อิตเรหิ ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพติ ทีเปตีติ.
ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๖. สํวรนิทฺเทสวณฺณนา
๔๕๓. สํวรณํ จกฺขุทฺวาราทีนํ สติกวาเฏน ปิทหนํ สํวโร. ตตฺถ กิฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร นตฺถิ, น หิ จกฺขุปสาทํ นิสฺสาย สติ อุปฺปชฺชติ, เนว ภวงฺคสมเย อาวชฺชนาทีนํ ¶ อฺตรสมเย, ชวนกฺขเณ ปน อุปฺปชฺชตีติ ตทา สํวโร โหติ, เอวํ โหนฺเต ปน โส จกฺขุทฺวาราทีนํ สํวโรติ วุจฺจติ. จกฺขุโสตาทิเภเทหีติ จกฺขุ จ โสตฺจ, ตานิ อาทิ เยสํ, เตว เภทา จาติ สมาโส, เตหิ ทฺวาเรหิ. อภิชฺฌาทิปฺปวตฺติยา อจฺจนฺโตปการกตฺตา กรณตฺเถ เจตฺถ ตติยา. เอเตน จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมนสงฺขาตานิ ทฺวารานิ วุตฺตานิ. รูปสทฺทาทิโคจเรติ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมสงฺขาเต วิสเย. อภิชฺฌาโทมนสฺสาทิปฺปวตฺตินฺติ เอตฺถ ปรสมฺปตฺตึ อภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, พลวตณฺหา. อาทิ-สทฺเทน มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย อเนเก อกุสลา ธมฺมา สงฺคหิตา.
๔๕๔. สกํ จิตฺตํ กิฏฺาทึ ทุปฺปสุํ วิย นิคฺคณฺเหยฺยาติ สมฺพนฺโธ. กิฏฺนฺติ กิฏฺฏฺาเน อุปฺปนฺนํ สสฺสํ คหิตํ. กิฏฺํ อทตีติ ¶ กิฏฺาทิ, ตํ. สมฺปชาโนติ สาตฺถกสปฺปายโคจรอสมฺโมหสงฺขาเตน จตุสมฺปชฺเน สมฺมา ปชาโน. อิมินา อินฺทฺริยสํวรสีลํ กถิตํ.
สํวรนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๗. สุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๔๕๕. เทสนา สํวโร เอฏฺิ ปจฺจเวกฺขณนฺติ เภทโต สุทฺธิ จตุพฺพิธาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปจฺจเวกฺขณํ เภทโต’’ติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตโลโป ทฏฺพฺโพ, เทสนาสุทฺธิ สํวรสุทฺธิ ปริเยฏฺิสุทฺธิ ปจฺจเวกฺขณสุทฺธีติ จตุพฺพิธาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สุชฺฌตีติ สุทฺธิ, ยถาธมฺมํ เทสนาย สุทฺธิ เทสนาสุทฺธิ. วุฏฺานสฺสาปิ เจตฺถ เทสนาย เอว สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. มูลาปตฺตีนํ ปน อภิกฺขุตาปฏิฺาว เทสนาติ เหฏฺา วุตฺตา, สาวสฺส ปาราชิกาปนฺนสฺส วิสุทฺธิ นาม โหติ. อยฺหิ ยสฺมา ปาราชิกํ อาปนฺโน, ตสฺมา ภิกฺขุภาเว ตฺวา อภพฺโพ ฌานาทีนิ อธิคนฺตุํ. ภิกฺขุภาโว หิสฺส สคฺคนฺตราโย เจว โหติ, มคฺคนฺตราโย จ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สามฺํ ทุปฺปรามฏฺํ, นิรยายูปกฑฺฒตี’’ติ. (ธ. ป. ๓๑๑);
อปรมฺปิ ¶ วุตฺตํ –
‘‘สิถิโล หิ ปริพฺพโช, ภิยฺโย อากิรเต รช’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๑๓);
อิจฺจสฺส ภิกฺขุภาโว วิสุทฺธิ นาม น โหติ. ยสฺมา ปน คิหิอาทิโก หุตฺวา ทานสรณสีลสํวราทีหิ สคฺคมคฺคํ วา ฌานวิโมกฺขมคฺคํ วา อาราเธตุํ ภพฺโพ โหติ, ตสฺมาสฺส ¶ คิหิอาทิภาโว วิสุทฺธิ นาม โหติ. อธิฏฺานวิสิฏฺเน สํวเรน วิสุทฺธิ สํวรวิสุทฺธิ. ธมฺเมน สเมน ปจฺจยานํ เอฏฺิยา สุทฺธิ เอฏฺิสุทฺธิ. จตูสุ ปจฺจเยสุ ปจฺจเวกฺขเณน สุทฺธิ ปจฺจเวกฺขณสุทฺธิ. ‘‘จตุพฺพิธา ปาตี’’ติอาทีสุ ปาติโมกฺขสํวรสมฺมตนฺติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวโร’’ติ สมฺมตํ สีลํ.
๔๕๖. จิตฺตาธิฏฺานสํวรา สุชฺฌตีติ อินฺทฺริยสํวโร สํวรสุทฺธีติ วุตฺโตติ โยชนา.
๔๕๗. อเนสนํ ปหาย ธมฺเมน อุปฺปาเทนฺตสฺส เอฏฺิยา สุทฺธตฺตา อาชีวนิสฺสิตํ เอฏฺิสุทฺธีติ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ ปจฺจเย อุปฺปาเทนฺตสฺส.
๔๕๘. ปจฺจเวกฺขณสุชฺฌนาติ เหตุมฺหิ ปฺจมีติ.
สุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๘. สนฺโตสนิทฺเทสวณฺณนา
๔๕๙. ปํสุกูลํ ปิณฺฑิยาโลโป รุกฺขมูลํ ปูติมุตฺตเภสชฺชนฺติ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา อปฺปคฺฆนกตาย อปฺปา เจว กสฺสจิปิ อาลยาภาเวน อนวชฺชา จ คตคตฏฺาเน ลพฺภมานตาย ¶ สุลภา จาติ วุจฺจนฺติ, เตนาห ‘‘อปฺเปนา’’ติอาทิ. มตฺตฺูติ ปริเยสนปฺปฏิคฺคหณปริโภควิสฺสชฺชเนสุ จตูสุ มตฺตฺุตาวเสน ปมาณฺู.
๔๖๐. กถํ สนฺตุฏฺโติ อาห ‘‘อตีต’’นฺติอาทิ. ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺโตติ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนน ยถาวุตฺตจตุพฺพิธปจฺจเยน ยาเปนฺโตติ.
สนฺโตสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๙. จตุรารกฺขนิทฺเทสวณฺณนา
๔๖๑-๒. พุทฺธานุสฺสติ ¶ …เป… มรณสฺสตีติ อิมา จตุรารกฺขา นามาติ เสโส. อารกตฺตาทินาติ อารกภาโว อารกตฺตํ, ตํ อาทิ ยสฺส ‘‘อรีนํ หตตฺตา’’ติอาทิกสฺส ตํ อารกตฺตาทิ. เตน เตน มคฺเคน สวาสนานํ อรานํ หตตฺตา อารกา สพฺพกิเลเสหิ สุวิทูรวิทูเร ิโตติ อา-การสฺส รสฺสตฺตํ, ก-การสฺส ห-การํ สานุนาสิกํ กตฺวา ‘‘อรห’’นฺติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ‘‘อารกา’’ติ จ วุตฺเต สามฺโชตนาย วิเสเส อวฏฺานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปฺปโยชิตพฺพตฺตา ‘‘กิเลเสหี’’ติ ลพฺภติ.
สมฺมาติ อวิปรีตํ. สามนฺติ สยเมว, อปรเนยฺโย หุตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ หิ เอตฺถ สํ-สทฺโท ‘‘สย’’นฺติ เอตสฺส อตฺถสฺส โพธโก ทฏฺพฺโพ. พุทฺธโตติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, พุทฺธตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘อรหํ’’ อิติ วา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ อิติ วา ภควโต นวเภเท คุเณ ยา ปุนปฺปุนํ อนุสฺสติ, สา พุทฺธานุสฺสตีติ โยชนา. ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิตี’’ติ วตฺตพฺเพ อ-กาโร สนฺธิวเสน อาคโต. อิติ-สทฺโท ปเนตฺถ อาทิอตฺโถ, อิจฺจาทีติ อตฺโถ. นวเภเทติ ‘‘อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถี’’ติ เอกโต คเหตฺวา. เอตฺถ ปน อุปจาโร อุปฺปชฺชติ, น อปฺปนา, ตถา มรณสฺสติยํ. อิตเรสุ ปน อุภยมฺปิ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. พุทฺธานุสฺสติ.
๔๖๓-๔. ‘‘สีมฏฺา’’ติอาทินา เมตฺตาภาวนํ ทสฺเสติ. สีมฏฺสงฺเฆติ สีมายํ ติฏฺตีติ สีมฏฺโ ¶ , โสว สงฺโฆ. โคจรคามมฺหิ อิสฺสเร ชเนติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ มานุเส อุปาทาย สพฺพสตฺเตสูติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ คาเม. สุขิตา โหนฺตุ อเวราติ ปทจฺเฉโท. อาทินาติ ¶ ‘‘อพฺยาปชฺชา โหนฺตุ, อนีฆา โหนฺตุ, สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู’’ติ อิมินา. ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺชาติ ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร สพฺเพ ภิกฺขู’’ติอาทินา เอวมฺปิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา. เมตฺตาภาวนา.
๔๖๕-๖. อิทานิ อสุภํ นิทฺทิสนฺโต สพฺพปมํ สาเธตพฺพํ สตฺตวิธมุคฺคหโกสลฺลํ ‘‘วณฺเณ’’จฺจาทินา ทสฺเสติ. สตฺตวิธฺหิ ตํ นยโต อาคตํ วาจาสชฺฌายมนสาสชฺฌาเยหิ สทฺธึ. ตตฺถ ปมํ วาจาย สชฺฌายนฺเตน จตฺตาริ ตจปฺจกาทีนิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุโลมปฺปฏิโลมวเสน กาตพฺพํ. ยถา ปน วจสา, ตเถว มนสาปิ สชฺฌาโย กาตพฺโพ. วจสา สชฺฌาโย หิ มนสา สชฺฌายสฺส ปจฺจโย. โส ปน ลกฺขณปฺปฏิเวธสฺส ปจฺจโย. ตตฺถ วณฺโณ นาม เกสาทีนํ วณฺโณ. สณฺานํ เตสํเยว สณฺานํ. โอกาโส เตสํเยว ปติฏฺโกาโส. ทิสา นาภิโต อุทฺธํ อุปริมทิสา, อโธ เหฏฺิมา. ปริจฺเฉโท นาม ‘‘อยํ โกฏฺาโส เหฏฺา จ อุปริ จ ติริยฺจ อิมินา นาม ปริจฺฉินฺโน’’ติ เอวํ สภาคปริจฺเฉโท เจว ‘‘เกสา น โลมา, โลมา น เกสา’’ติ เอวํ อมิสฺสกตาวเสน วิสภาคปริจฺเฉโท จ. เกสาทิโกฏฺาเส ววตฺถเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ววตฺถเปตฺวาติ วุตฺตนเยน ววตฺถเปตฺวา.
เอวํ ววตฺถเปนฺเตน ยถาวุตฺตํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ สมฺปาเทตฺวา อฏฺารสวิธํ มนสิการโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปุพฺพโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อปฺปนาโต ตโย จ สุตฺตนฺตาติ อิเม จตฺตาโรปิ นยโตวาคเต นาติสีฆาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสวิธตา เวทิตพฺพา. อนุปุพฺพโตติ สชฺฌายกรณโต ปฏฺาย อนุปฏิปาฏิยา. นาติสีฆํ นาติสณิกํ กตฺวาติ กิริยาวิเสสนํ. วิกฺเขปํ ¶ ปฏิพาหยนฺติ กมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ เจตโส วิกฺเขปํ ปฏิพาหนฺโต. ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมฺมาติ ยายํ ‘‘เกสา โลมา’’ติ ปณฺณตฺติ, ตํ อติกฺกมิตฺวา, ‘‘ปฏิกฺกูล’’นฺติ จิตฺตํ เปตฺวาติ อธิปฺปาโย. อนุปุพฺพโต มฺุจนฺตสฺสาติ โย โย โกฏฺาโส น อุปฏฺาติ, ตํ ตํ อนุกฺกเมน มฺุจโต, ตสฺส ‘‘ภาวนา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
๔๖๗. เอวํ อุภยโกสลฺลํ สมฺปาเทตฺวา สพฺพโกฏฺาเส วณฺณาทิวเสน ววตฺถเปตฺวา วณฺณาทิวเสเนว ¶ ปฺจธา ปฏิกฺกูลตา ววตฺถเปตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘วณฺณา’’ติอาทิมาห. วณฺณ…เป… โอกาเสหิ โกฏฺาเส ปฏิกฺกูลาติ ภาวนา อสุภนฺติ โยชนา. ตตฺร เกสา ตาว ปกติวณฺเณน กาฬกา อทฺทาริฏฺกวณฺณา, สณฺานโต ทีฆวฏฺฏตุลาทณฺฑสณฺานา, ทิสโต อุปริมทิสาย ชาตา, โอกาสโต อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ, ปุรโต นฬาฏนฺเตน, ปจฺฉโต คฬวาฏเกน ปริจฺฉินฺนา, สีสกฏาหเวนอลฺลจมฺมํ เกสานํ โอกาโส. ปริจฺเฉทโต เกสา สีสเวนจมฺเม วีหคฺคมตฺตํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺิเตน เหฏฺา อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺนา. ทฺเว เกสา เอกโต นตฺถีติ อยํ สภาคปริจฺเฉโท. ‘‘เกสา น โลมา, โลมา น เกสา’’ติ เอวํ อวเสสเอกตึ สโกฏฺาเสหิ อมิสฺสีกตา เกสา นาม ปาฏิเยกฺโก เอโก โกฏฺาโสติ อยํ วิสภาคปริจฺเฉโท. อิทํ เกสานํ วณฺณาทิโต นิจฺฉยนํ. อิทํ ปน เนสํ วณฺณาทิวเสน ปฺจธา ปฏิกฺกูลโต นิจฺฉยนํ – เกสา นาเมเต วณฺณโตปิ ปฏิกฺกูลา อาสยโตปิ สณฺานโตปิ คนฺธโตปิ โอกาสโตปิ ปฏิกฺกูลาติ เอวํ เสสโกฏฺาสานมฺปิ ยถาโยคํ เวทิตพฺพํ.
อุทฺธุมาตาทิวตฺถูสูติ ¶ อุทฺธุมาตกวินีลกวิปุพฺพกวิจฺฉิทฺทกวิกฺขายิตกวิกฺขิตฺตกหตวิ- กฺขิตฺตกโลหิตกปุฬวกอฏฺิกสงฺขาเตสุ ทเสสุ อวิฺาณกอสุภวตฺถูสุ อสุภาการํ คเหตฺวา ปวตฺตา ภาวนา วา อสุภนฺติ สมฺพนฺโธ. อสุภภาวนา.
๔๖๘. ‘‘มรณํ เม ภวิสฺสตี’’ติ วา ‘‘ชีวิตํ เม อุปรุชฺฌตี’’ติ วา ‘‘มรณํ มรณ’’นฺติ วา โยนิโส ภาวยิตฺวานาติ โยชนา. ชีวิตนฺติ รูปชีวิตินฺทฺริยฺจ อรูปชีวิตินฺทฺริยฺจ. โยนิโสติ อุปาเยน. เอวํ ปวตฺตยโตเยว หิ เอกจฺจสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ, มรณารมฺมณา สติ สณฺาติ, อุปจารปฺปตฺตเมว กมฺมฏฺานํ โหติ.
๔๖๙-๔๗๐. ยสฺส ปน เอตฺตาวตา น โหติ, เตน วธกปจฺจูปฏฺานาทีหิ อฏฺหากาเรหิ มรณํ อนุสฺสริตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วธกสฺเสวา’’ติอาทิมาห. วธกสฺส อิว อุปฏฺานาติ ‘‘อิมสฺส สีสํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อสึ คเหตฺวา คีวาย สฺจารยมานสฺส วธกสฺส วิย มรณสฺส อุปฏฺานโต. สมฺปตฺตีนํ วิปตฺติโตติ โภคสมฺปตฺติยา ชีวิตสมฺปตฺติยา จ วินาสมรณสงฺขาตวิปตฺติโต. อุปสํหรโตติ ยสมหตฺตโต ปฺุมหตฺตโต ถามมหตฺตโต อิทฺธิมหตฺตโต ปฺามหตฺตโต ปจฺเจกพุทฺธโต สมฺมาสมฺพุทฺธโตติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ อตฺตโน อุปสํหรณโต ¶ . กายพหุสาธารณาติ อสีติยา กิมิกุลานํ, อเนกสตานํ โรคานํ, พาหิรานฺจ อหิวิจฺฉิกาทีนํ มรณสฺส ปจฺจยานํ สาธารณโต. อายุทุพฺพลโตติ อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธตฺตอิริยาปถูปนิพทฺธตฺตาทินา อายุโน ทุพฺพลโต. กาลววตฺถานสฺส อภาวโตติ ‘‘อิมสฺมึเยว กาเล มริตพฺพํ, น อฺสฺมิ’’นฺติ เอวํ กาลววตฺถานสฺส อภาวโต. อทฺธานสฺส ปริจฺเฉทาติ ‘‘มนุสฺสานํ ชีวิตสฺส ปริจฺเฉโท นาม ¶ เอตรหิ ปริตฺโต, อทฺธา โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ ชีวตี’’ติ เอวํ อทฺธานสฺส กาลสฺส ปริจฺเฉทโต.
เอตฺถ ปน กมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา วิปสฺสนาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺตุกาเมน พุทฺธปุตฺเตน ยํ กาตพฺพํ, ตํ อาทิกมฺมิกสฺส กุลปุตฺตสฺส วเสน อาทิโต ปฏฺาย สงฺเขเปโนปทิสฺสาม. จตุพฺพิธํ ตาว สีลํ โสเธตพฺพํ. ตตฺถ ติวิธา วิสุชฺฌนา อนาปชฺชนํ, อาปนฺนวุฏฺานํ, กิเลเสหิ จ อปฺปฏิปีฬนํ. เอวํ วิสุทฺธสีลสฺส หิ ภาวนา สมฺปชฺชติ. ยมฺปิทํ เจติยงฺคณวตฺตาทีนํ วเสน อาภิสมาจาริกสีลํ วุจฺจติ, ตมฺปิ สาธุกํ ปริปูเรตพฺพํ. ตโต –
‘‘อาวาโส จ กุลํ ลาโภ, คโณ กมฺมฺจ ปฺจมํ;
อทฺธานํ าติ อาพาโธ, คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทสา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑) –
เอวํ วุตฺเตสุ ทสสุ ปลิโพเธสุ โย ปลิโพโธ, โย อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ. เอวํ อุปจฺฉินฺนปลิโพเธน –
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จาฏฺาเน นิโยชโก’’ติ. (อ. นิ. ๗.๓๗) –
เอวํ วุตฺตลกฺขณํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา กมฺมฏฺานํ อุคฺคเหตพฺพํ. ตํ ทุวิธํ โหติ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺานฺจ ปาริหาริยกมฺมฏฺานฺจ. ตตฺถ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺานํ นาม ภิกฺขุสงฺฆาทีสุ เมตฺตา, มรณสฺสติ จ, ‘‘อสุภสฺา’’ติปิ เอเก. เอตํ ปน ตยํ สพฺพตฺถ อตฺถยิตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ ¶ กตฺวา, อธิปฺเปตสฺส จ โยคานุโยคกมฺมสฺส ปทฏฺานตฺตา ‘‘สพฺพตฺถกกมฺมฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ. อฏฺตึสารมฺมเณสุ ปน ยํ ยสฺส จริตานุกูลํ, ตํ ตสฺส นิจฺจํ ปริหริตพฺพตฺตา ยถาวุตฺเตเนว นเยน ‘‘ปาริหาริยกมฺมฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตโต –
‘‘มหาวาสํ ¶ นวาวาสํ, ชราวาสฺจ ปนฺถนึ;
โสณฺฑึ ปณฺณฺจ ปุปฺผฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จ.
‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;
ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ.
‘‘อฏฺารเสตานิ านานิ, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒) –
วุตฺตอฏฺารสเสนาสนโทสวชฺชิตํ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ ทิวา อปฺปากิณฺณํ รตฺตึ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ. ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรเนว อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา. ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมวินยธรา มาติกาธรา. เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปฺหติ ‘อิทํ ภนฺเต กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’ติ. ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตฺจ อุตฺตานึ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาานีเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๑) วุตฺตปฺจงฺคสมนฺนาคตํ เสนาสนํ อุปคมฺม ตตฺถ วสนฺเตน ‘‘ทีฆานิ เกสโลมนขานิ ฉินฺทิตพฺพานิ, ชิณฺณจีวเรสุ อคฺคฬอนุวาตปริภณฺฑทานาทินา ทฬฺหีกมฺมํ วา ตนฺตจฺเฉทาทีสุ ตุนฺนกมฺมํ วา กาตพฺพํ, กิลิฏฺานิ รชิตพฺพานิ, สเจ ปตฺเต มลํ โหติ, ปตฺโต ปจิตพฺโพ, มฺจปีาทีนิ โสเธตพฺพานี’’ติ เอวํ วุตฺตอุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธน กตภตฺตกิจฺเจน ภตฺตสมฺมทํ วิโนเทตฺวา รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา ¶ อาจริยุคฺคหโต เอกปทมฺปิ อสมฺมุยฺหนฺเตน มนสิ กาตพฺพนฺติ.
จตุรารกฺขนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๐. วิปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
๔๗๑-๒. นามรูปนฺติ ¶ จิตฺตเจตสิกสงฺขาตํ นามฺจ อฏฺวีสติวิธํ รูปฺจ. ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, นามรูปโต น อฺโ อตฺตาทิโก โกจิ อตฺถี’’ติ เอวํ ฌานลาภี เจ, ฌานโต วุฏฺาย ฌานคตํ วา วิปสฺสนายานิโก เจ, ปกิณฺณกภูตํ นามรูปํ ปริคฺคเหตฺวา. ปาติโมกฺขสํวราทิ สีลวิสุทฺธิ, จตุรารกฺขวเสน ทีปิตา โสปจารสมาธิสงฺขาตา จิตฺตวิสุทฺธิ จ วุตฺตาว นามาติ อิมินา ทิฏฺิวิสุทฺธิ กถิตา. ตโต ตสฺส ปจฺจยฺจ ปริคฺคเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส ปจฺจยนฺติ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามรูปทฺวยเมว อวิชฺชาตณฺหาอุปาทานกมฺเมหิ อุปฺปชฺชติ, น อิสฺสราทิการเณนา’’ติอาทินา ตสฺส การณํ, อิมินา กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ ทสฺสิตา.
หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจาติ สพฺเพปิ นามรูปสงฺขารา อุปฺปชฺชิตฺวา อภาวาปชฺชนโต อนิจฺจา. อุทยพฺพยปีฬนา ทุกฺขาติ อุปฺปาทนิโรธวเสน ปีฬนโต ทุกฺขา. อวสวตฺติตฺตา อนตฺตาติ อตฺตโน วเส อวตฺตนโต อนตฺตาติ เอวํ สงฺขาเรหิ สทฺธึ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา. ปุนปฺปุนํ สมฺมสนฺโตติ ยถาวุตฺตนเยน สมฺมสนฺโต สมถยานิโก วิปสฺสนายานิโก จ โยคาวจโร. อิมินา มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ จ ทสฺสิตา. สงฺขารานเมว ¶ หิ อุทยพฺพยาทินานุปสฺสนโต อุทยพฺพยภงฺคภยอาทีนวนิพฺพิทามฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาส- งฺขารุเปกฺขาาณสงฺขาตสฺส อฏฺวิธสฺส าณสฺส วเสน สิขาปฺปตฺตํ วิปสฺสนาาณํ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม. อนุปุพฺเพน สพฺพสํโยชนกฺขยํ ปาปุเณยฺยาติ อิมินา าณทสฺสนวิสุทฺธิ ทสฺสิตา. สพฺพสํโยชนกฺขยนฺติ โอรมฺภาคิยานํ ปฺจนฺนํ สํโยชนานํ เหฏฺา มคฺคตฺตเยน เขปิตตฺตา, อิตเรสํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ เขปิตตฺตา จ สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขยนฺเต ชาตํ อรหตฺตมคฺคํ.
นิคมนกถาวณฺณนา
๔๗๓. ยสฺมา ¶ การณา ยา สิกฺขนา, อยํ ภิกฺขุกิจฺจํ, อโต ตสฺมา การณาติ อตฺโถ.
๔๗๔. นิจฺจโส โลกวิจาริโนติ นิจฺจํ โลเก วิจรโต. มาลุตสฺเสว ปริสฺสโม น สมฺโภตีติ โยชนา. มาลุตสฺเสวาติ วาตสฺส อิว. น สมฺโภตีติ น โหติ.
๔๗๕-๖. ตมฺพปณฺณิ เอว ตมฺพปณฺณิโย, เกตุ วิย เกตุ, ตมฺพปณฺณิเย เกตูติ ตปฺปุริโส. เตน รจิตา ธมฺมวินยฺุปสํสิตา อยํ ขุทฺทสิกฺขา ปริมาณโต คาถานํ ปฺจมตฺเตหิ สเตหิ เอตฺตาวตา นิฏฺานมุปาคตาติ สมฺพนฺโธ.
นิคมนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
การาปิเตติรุจิเร ¶ ปวเร วิหาเร;
มานาธิการิปุรินา ครุนา คุเณน;
วสฺสํ วสํ ทมิฬโส วิธหํ อกาสึ;
อากงฺขฏีก ชินสาสนสมฺปวุทฺธึ.
ปฺุเน สตฺถรจนาชนิเตน เตน;
สมฺพุทฺธสาสนวโรทยการเณน;
โลกามิเสสุ ปน เม สมยํ อลคฺโค;
สมฺพุทฺธสาสนวโรทยมาจเรยฺยํ.
อตฺเถสุ ¶ อกฺขรปเทสุ วินิจฺฉเยสุ;
ปุพฺพาปเรสุ ลิขิตํ ขลิตํ ยทตฺถิ;
โอหาย ขนฺตุมรหนฺติ วทนฺตุ สนฺตา;
ทิฏฺาปราธมถ วา กิมุลาลเนน.
เยนนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน;
มนฺถาจโลลฺลสิตาณวเรน ลทฺธา;
สารามตาติสุขิตา สุขยนฺติ จฺเ;
เต เม ชยนฺติ ครโว ครโว คุเณหิ.
ปรตฺถสมฺปาทนโต, ปฺุเนาธิคเตนหํ;
ปรตฺถสมฺปาทนโก, ภเวยฺยํ ชาติชาติยํ.
สิสฺโส อาห –
ปรมปฺปิจฺฉตาเนกสนฺโตโสปสเมสินํ;
สุจิสลฺเลขวุตฺตีนํ, สทารฺนิวาสินํ.
สาสนุชฺโชตการีนํ, อาเจรตฺตมุปาคตํ;
อุทุมฺพรคิริขฺยาตยตีนํ ยติปุงฺควํ.
เมธงฺกร ¶ อิติ ขฺยาตนามเธยฺยํ ตโปธนํ;
เถรํ ถิรทยาเมธานิธานํ สาธุปูชิตํ.
สิสฺสํ สหายมาคมฺม, กลฺยาณมิตฺตมตฺตโน;
โสเธตุํ สาสนํ สตฺถุ, ปรกฺกมมกาสิ โย.
สุสทฺทสิทฺธึ ¶ โย โยคนิจฺฉยํ สพฺภิ วณฺณิตํ;
อกา สุโพธาลงฺการํ, วุตฺโตทยมนากุลํ.
สงฺฆรกฺขิตนาเมน, มหาเถเรน ธีมตา;
นิวาสภูเตนาเนกคุณานปฺปิจฺฉตาทินํ.
เตเนว รจิตา สาธุ, สาสโนทยการินา;
ขุทฺทสิกฺขาย ฏีกาปิ, สุมงฺคลปฺปสาทนี.
นิคมนกถา นิฏฺิตา.
อิติ สุมงฺคลปฺปสาทนี นาม
ขุทฺทสิกฺขา-อภินวฏีกา สมตฺตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส