📜
มูลสิกฺขา-ฏีกา
คนฺถารมฺภกถา
สพฺพกามททํ ¶ ¶ สพฺพรตเน รตนตฺตยํ;
อุตฺตมํ อุตฺตมตรํ, วนฺทิตฺวา วนฺทนารหํ.
จรเณ พฺรหฺมจารีนํ, อาจริยานํ สิรํ มม;
เปตฺวาน กริสฺสามิ, มูลสิกฺขตฺถวณฺณนํ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา
ตตฺถาโท ตาว สพฺพสกฺกตสฺส สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส สตฺถุโน ปณามํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นตฺวา นาถ’’นฺตฺยาทิ. นาถํ จตูหิ นาถงฺเคหิ สมนฺนาคตํ ภควนฺตํ นตฺวา วนฺทิตฺวา อาโท อาทิมฺหิ อุปสมฺปนฺนโต ปฏฺาย นวเกน ภิกฺขุนา อธุนา ปพฺพชิเตน อุปสมฺปนฺเนน มูลภาสาย มาคธภาสาย สิกฺขิตุํ สมาสโต สงฺเขเปน มูลสิกฺขํ อหํ ปวกฺขามีติ ปิณฺฑตฺโถ.
อยํ ¶ ปน อวยวตฺโถ – นตฺวาติ ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภาโร หุตฺวา กายวจีมโนทฺวาเรหิ วนฺทิตฺวาติ อตฺโถ. นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ เมตฺตายนวเสน อาสีสติ ปตฺเถตีติ อตฺโถ, อถ วา นาถติ เวเนยฺยคเต ¶ กิเลเส อุปตาเปตีติ อตฺโถ, นาถติ วา ยาจตีติ อตฺโถ. ภควา หิ ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺเขยฺยา’’ติอาทินา (อ. นิ. ๘.๗) สตฺตานํ ตํ ตํ หิตปฺปฏิปตฺตึ ยาจิตฺวาปิ กรุณาย สมุสฺสาหิโต เต ตตฺถ นิโยเชติ. ปรเมน วา จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต สพฺพสตฺเต อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติ. สพฺโพ จายมตฺโถ สทฺทสตฺถานุสารโต เวทิตพฺโพ. ปวกฺขามีติ ปกาเรน กเถสฺสามิ. มูลสิกฺขาติ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปฺาวเสน ติสฺโสปิ สิกฺขา, อุปสมฺปนฺนสฺส สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนฏฺเน มูลา จ สา สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา จาติ มูลสิกฺขา. คนฺถวเสเนตฺถ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตตฺตา ตทฺทีปโน คนฺโถ ‘‘มูลสิกฺขา’’ติ วุจฺจติ.
ตตฺถ กตมํ สีลํ, กตมํ อธิสีลํ, กตมํ จิตฺตํ, กตมํ อธิจิตฺตํ, กตมา ปฺา, กตมา อธิปฺาติ? วุจฺจเต – ปฺจงฺคอฏฺงฺคทสงฺคสีลํ ตาว สีลเมว. ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ปน ‘‘อธิสีล’’นฺติ วุจฺจติ. ตฺหิ สูริโย วิย ปชฺโชตานํ, สิเนรุ วิย ปพฺพตานํ สพฺพโลกิยสีลานํ อธิกฺเจว อุตฺตมฺจ. ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีลํ, ตํ ปน อิธ นาธิปฺเปตํ. น หิ ตํ สิกฺขนฺโต เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ. กามาวจรานิ ปน อฏฺ กุสลจิตฺตานิ, โลกิยอฏฺสมาปตฺติจิตฺตานิ จ เอกชฺฌํ กตฺวา จิตฺตเมว. วิปสฺสนาปาทกํ อฏฺสมาปตฺติจิตฺตํ ปน ‘‘อธิจิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. ตฺหิ สพฺพโลกิยจิตฺตานํ อธิกฺเจว อุตฺตมฺจ. ตโตปิ จ มคฺคผลจิตฺตเมว อธิจิตฺตํ, ตํ ปน อิธ นาธิปฺเปตํ. น หิ ตํ สิกฺขนฺโต เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ. ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ กมฺมสฺสกตาาณํ ปฺา, ติลกฺขณาการปริจฺเฉทกํ ปน วิปสฺสนาาณํ ‘‘อธิปฺา’’ติ ¶ วุจฺจติ. สา หิ สพฺพโลกิยปฺานํ อธิกา เจว อุตฺตมา จ. ตโตปิ จ มคฺคผลปฺาว อธิปฺา, สา ปน อิธ นาธิปฺเปตา. น หิ ตํ สิกฺขนฺโต เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ.
ตาสุ ตีสุ อธิสีลสิกฺขา จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธมฺปิ สีลํ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเนน, ตปฺปฏิปกฺเข กิเลเส ตทงฺคปฺปหานวเสน ปชหนฺเตน สิกฺขิตพฺพา. อธิจิตฺตสิกฺขา ¶ ยถาวุตฺเตสุ อารมฺมเณสุ อภิโยควเสน ฌานปฺปฏิปกฺขานํ นีวรณคณานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ กุรุมาเนน สิกฺขิตพฺพา. อธิปฺาสิกฺขา ปน ยถานุรูปํ ตทงฺคปฺปหานสมุจฺเฉทวเสน สานุสเย กิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺเตน สิกฺขิตพฺพา. ตสฺมา สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนฏฺเน มูลา จ สา สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา จาติ มูลสิกฺขา, กมฺมวจนิจฺฉายํ ‘‘มูลสิกฺข’’นฺติ วุตฺตํ.
สมาสียเต สงฺขิปียเตติ สมาโส, ตโต สมาสโต. สมคฺเคน สงฺเฆน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน านารเหน อุปสมฺปนฺโนติ ภิกฺขุ. ตตฺถ สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ปฺจวคฺคกรณีเย กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เตสํ อาคตตฺตา, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อาหฏตฺตา, สมฺมุขีภูตานฺจ อปฺปฏิกฺโกสนโต เอกสฺมึ กมฺเม สมคฺคภาวํ อุปคเตน สงฺเฆน ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ เอกาย ตฺติยา กาตพฺพกมฺมสงฺขาเตน ตฺติจตุตฺเถน ธมฺมิเกน วินยกมฺเมน วตฺถุตฺติอนุสฺสาวนสีมาปริสาสมฺปตฺติสมฺปนฺนตฺตา อโกเปตพฺพตํ, อปฺปฏิกฺโกสิตพฺพตํ อุปคเตน านารเหน การณารเหน สตฺถุสาสนารเหน อุปสมฺปนฺโน นาม, อุปริภาวํ สมาปนฺโน ปตฺโตติ อตฺโถ. ภิกฺขุภาโว หิ อุปริภาโว. ตฺเจส ยถาวุตฺเตน กมฺเมน สมาปนฺนตฺตา ‘‘อุปสมฺปนฺโน’’ติ วุจฺจติ, เตน ภิกฺขุนา. อูนปฺจวสฺสตาย นวโก, เตน นวเกน ¶ อธุนา ปพฺพชิเตน, อจิรปพฺพชิเตนาติ วุตฺตํ โหติ. อาโทติ อาทิมฺหิเยวาติ อตฺโถ, อาทิโต ปฏฺายาติ วา. อปิ จ เถโร ‘‘อาโท’’ติ วจเนน สทฺธาปพฺพชิตานํ กุลปุตฺตานํ อาลสิยโทเสน, อปฺปฏิปชฺชนฺตานํ อฺาณโทเสน จ อฺถา ปฏิปชฺชนฺตานํ สํเวคํ ชเนติ. กถํ? อติทุลฺลภํ ขณํ สมวายํ ปฏิลภิตฺวา ตงฺขณํ น กุสีเตน วา นิรตฺถกกถาปสุเตน วา วีตินาเมตพฺพํ, กึ กาตพฺพํ? อาทิโต ปฏฺาย นิรนฺตรเมว ตีสุ สิกฺขาสุ อาทโร ชเนตพฺโพติ.
‘‘สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายาทิกปฺปิกา;
พฺรหฺมาโน จสฺสุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเร’’ติ. –
วจนโต มูลภาสายาติ มาคธมูลาย ภาสาย, สภาวนิรุตฺติยา ภาสายาติ วุตฺตํ โหติ. สิกฺขิตุนฺติ อุคฺคณฺหิตุํ.
๑. ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา
๑. อิทานิ ¶ สพฺพสิกฺขานํ ปน มูลภูตตฺตา อธิสีลสิกฺขาว ปมํ วุตฺตา, ตตฺราปิ มหาสาวชฺชตฺตา, มูลจฺเฉชฺชวเสน ปวตฺตนโต จ สพฺพปมํ ปาราชิกํ ชานิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สํ นิมิตฺต’’นฺตฺยาทิมาห. ตตฺถ มคฺคตฺตเย สํ นิมิตฺตํ ปเวสนฺโต ภิกฺขุ จุโตติ อตฺโถ. สํ นิมิตฺตนฺติ อตฺตโน องฺคชาตํ, สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน เอกติลพีชมตฺตมฺปิ อตฺตโน องฺคชาตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ภิกฺขูติ อนิกฺขิตฺตสิกฺโข. มคฺคตฺตเยติ เอตฺถ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตานํ วเสน ติสฺโส อิตฺถิโย, ตโย อุภโตพฺยฺชนกา, ตโย ปณฺฑกา, ตโย ปุริสาติ ปาราชิกวตฺถุภูตานํ นิมิตฺตานํ นิสฺสยา ทฺวาทส สตฺตา โหนฺติ. เตสํ วจฺจปสฺสาวมุขมคฺควเสน ตโย มคฺคา. ตตฺถ มนุสฺสิตฺถิยา ตโย, อมนุสฺสิตฺถิยา ตโย, ติรจฺฉานคติตฺถิยา ตโยติ นว ¶ , ตถา มนุสฺสุภโตพฺยฺชนกาทีนํ. มนุสฺสปณฺฑกาทีนํ ปน วจฺจมุขมคฺควเสน ทฺเว ทฺเวติ ฉ, ตถา มนุสฺสปุริสาทีนนฺติ สพฺเพสํ วเสน ตึส มคฺคา โหนฺติ. เต สพฺเพ ปริคฺคเหตฺวา อิธ ‘‘มคฺคตฺตเย’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมึ มคฺคตฺตเย, ทฺวาทสนฺนํ สตฺตานํ ตีสุ มคฺเคสุ ยตฺถ กตฺถจิ มคฺเคติ อตฺโถ. จุโตติ สกฺกตฺตา วา พฺรหฺมตฺตา วา จุตสตฺโต วิย สาสนโต จุโต โหติ, ปาราชิโก โหตีติ อตฺโถ.
อิทานิ ปเวสนํ นาม น เกวลํ อตฺตุปกฺกเมเนว โหติ, ปรูปกฺกเมนาปิ โหติ, ตตฺถาปิ เสวนจิตฺเต สติ ปาราชิโก โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปเวสนา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – โย ภิกฺขุ ปเวสนฏฺิตอุทฺธรณปวิฏฺกฺขเณสุ อฺตรํ ขณํ เจปิ สาทิยํ สาทิยนฺโต สเจปิ ตสฺมึ ขเณ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺาเปนฺโต, จุโต ปาราชิโก โหติ. โย ปน สพฺพโส อสาทิยนฺโต อาสีวิสมุขํ องฺคารกาสุํ ปวิฏฺํ วิย จ มฺติ, โส นิปฺปราโธ โหติ. เอตฺถ ปน ิตํ นาม สุกฺกวิสฺสฏฺิสมยปฺปตฺตํ. ปมปาราชิกํ.
๒-๗. อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อทินฺนํ มานุสํ ภณฺฑ’’นฺตฺยาทิมาห. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อทินฺนํ มานุสํ ครุกํ ภณฺฑํ ปฺจวีสาวหาเรสุ เยน เกนจิ อวหาเรน อาทิยนฺโต จุโต ภเวติ สมฺพนฺโธ. อทินฺนนฺติ ยํ กิฺจิ ปรปริคฺคหิตํ สสฺสามิกํ ภณฺฑํ, ตํ เตหิ สามิเกหิ กาเยน วา วาจาย วา น ทินฺนนฺติ อทินฺนํ, อนิสฺสฏฺํ อปริจฺจตฺตํ รกฺขิตํ โคปิตํ มมายิตํ ปรปริคฺคหิตํ. มนุสฺสสฺส อิทนฺติ มานุสํ, มนุสฺสสนฺตกํ, ‘‘ภณฺฑ’’นฺติมินา ตุลฺยาธิกรณํ ¶ . เถยฺยาเยเกนาติ เถยฺยาย เอเกน, เอเกน อวหาเรนาติ อตฺโถ. ลิงฺคเภทํ กตฺวา วุตฺตํ. ‘‘เถยฺยา เกนจี’’ติ วา ปาโ. ตตฺถ เถโนติ โจโร, เถนสฺส ภาโว เถยฺยา, กรณตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, ตสฺมา เกนจิ เถยฺเยน ¶ อวหาเรนาติ อตฺโถ. อาทิยนฺติ อาทิยนฺโต คณฺหนฺโต. ปฺจวีสาวหาเรสูติ ปฺจปฺจเก สโมธาเนตฺวา ปฺจวีสติ อวหารา. ตตฺถ ปฺจปฺจกานิ นาม นานาภณฺฑปฺจกํ เอกภณฺฑปฺจกํ สาหตฺถิกปฺจกํ ปุพฺพปฺปโยคปฺจกํ เถยฺยาวหารปฺจกนฺติ.
ตตฺถ สวิฺาณกาวิฺาณกมิสฺสกภณฺฑวเสน นานาภณฺฑปฺจกํ, สวิฺาณกภณฺฑวเสน เอกภณฺฑปฺจกํ. ตตฺถ นานาภณฺฑวเสน ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ – โย อารามํ อภิยฺุชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. สามิกสฺส วิมตึ อุปฺปาเทติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. สามิโก ‘‘น มยฺหํ ภวิสฺสตี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อฺสฺส ภณฺฑํ หรนฺโต สีเส ภารํ เถยฺยจิตฺโต อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. ขนฺธํ โอโรเปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อุปนิกฺขิตฺตํ ภณฺฑํ ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ วุจฺจมาโน ‘‘นาหํ คณฺหามี’’ติ ภณติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. สามิกสฺส วิมตึ อุปฺปาเทติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. สามิโก ‘‘น มยฺหํ ทสฺสตี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. ‘‘สหภณฺฑหารกํ เนสฺสามี’’ติ ปมํ ปาทํ สงฺกาเมติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. ทุติยํ ปาทํ สงฺกาเมติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. ถลฏฺํ ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺโต อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อยเมตฺถ นานาภณฺฑวเสน โยชนา. เอกภณฺฑวเสน ปน สสฺสามิกํ ทาสํ วา ติรจฺฉานํ วา ยถาวุตฺเตน อภิโยคาทินา นเยน อาทิยติ วา หรติ วา อวหรติ วา อิริยาปถํ โกเปติ วา านา จาเวติ วาติ. อยเมตฺถ เอกภณฺฑวเสน โยชนา.
ปฺจ อวหารา สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโย อตฺถสาธโก ธุรนิกฺเขโปติ. ตตฺถ สาหตฺถิโก นาม ¶ ปรสฺส ภณฺฑํ สหตฺถา อวหรติ. อาณตฺติโก นาม ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อฺํ อาณาเปติ. นิสฺสคฺคิโย นาม อนฺโตสุงฺกฆาเต ิโต พหิสุงฺกฆาตํ ปาเตติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อตฺถสาธโก นาม ‘‘อสุกํ ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสิ, ตทา อวหรา’’ติ อาณาเปติ. ตตฺถ สเจ ปโร อนนฺตรายิโก หุตฺวา ตํ อวหรติ, อาณาปโก อาณตฺติกฺขเณเยว ¶ ปาราชิโก โหติ, อวหารโก ปน อวหฏกาเล, อยํ อตฺถสาธโก. ธุรนิกฺเขโป ปน อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑวเสน เวทิตพฺโพติ อิทํ สาหตฺถิกปฺจกํ.
อปเรปิ ปฺจ อวหารา ปุพฺพปฺปโยโค สหปฺปโยโค สํวิธาวหาโร สงฺเกตกมฺมํ นิมิตฺตกมฺมนฺติ. ตตฺถ อาณตฺติวเสน ปุพฺพปฺปโยโค เวทิตพฺโพ, านาจาวนวเสน สหปฺปโยโค. สํวิธาวหาโร นาม สมฺพหุลา ภิกฺขู ‘‘อมุกํ นาม เคหํ คนฺตฺวา, ฉทนํ วา ภินฺทิตฺวา, สนฺธึ วา ฉินฺทิตฺวา ภณฺฑํ หริสฺสามา’’ติ สํวิทหิตฺวา คจฺฉนฺติ, เตสุ เอโก ภณฺฑํ อวหรติ, ตสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิกํ. สงฺเกตกมฺมํ นาม สฺชานนกมฺมํ กาลปริจฺเฉทวเสน สฺากรณํ. เอตฺถ จ ‘‘ปุเรภตฺตํ อวหรา’’ติ วุตฺเต อชฺช วา ปุเรภตฺตํ อวหรตุ, สฺเว วา อนาคเต สํวจฺฉเร วา, นตฺถิ วิสงฺเกโต, สงฺเกตการกสฺส อาณตฺติกฺขเณ, อิตรสฺส านา จาวเนติ เอวํ อาปตฺติ อุภินฺนํ ปาราชิกสฺส. นิมิตฺตกมฺมํ นาม สฺุปฺปาทนตฺถํ กสฺสจิ นิมิตฺตสฺส กรณํ อกฺขินิขณนหตฺถาลงฺฆนปาณิปฺปหารองฺคุลิโผฏนคีวุนฺนามนอุกฺกาสนาทินา อเนกปฺปการํ. อวหารโก อาณาปเกน ยํ นิมิตฺตสฺํ กตฺวา วุตฺตํ, ตํ ‘‘เอต’’นฺติ มฺมาโน ตเมว อวหรติ, อุภินฺนํ ปาราชิกํ. ยํ ‘‘อวหรา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ‘‘เอต’’นฺติ มฺมาโน อฺํ ตสฺมึเยว าเน ปิตํ อวหรติ, มูลฏฺสฺส อนาปตฺติ. อิทํ ปุพฺพปฺปโยคปฺจกํ.
อปเรปิ ¶ ปฺจ อวหารา เถยฺยาวหาโร ปสยฺหาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร กุสาวหาโรติ. ตตฺถ โย กูฏมานกูฏกหาปณาทีหิ วฺเจตฺวา คณฺหาติ, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร เถยฺยาวหาโร. โย สนฺตชฺเชตฺวา สยํ ทสฺเสตฺวา เตสํ สนฺตกํ คณฺหาติ, โย วา อตฺตโน ปตฺตพลิโต จ อธิกํ พลกฺกาเรน คณฺหาติ ราชราชมหามตฺตาทโย วิย, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร ปสยฺหาวหาโร. ปริกปฺเปตฺวา คณฺหโต ปนาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร. โส ทุวิโธ ภณฺโฑกาสปริกปฺปวเสน. ตตฺร โย ‘‘สาฏโก เจ, คณฺหิสฺสามิ, สุตฺตํ เจ, น คณฺหิสฺสามี’’ติ ปริกปฺเปตฺวา อนฺธกาเร ปสิพฺพกํ คณฺหาติ, ตตฺร สาฏโก เจ, อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํ, สุตฺตํ เจ โหติ, รกฺขติ. อยํ ภณฺฑปริกปฺโป นาม. โย านํ ปริกปฺเปตฺวา ภณฺฑํ คณฺหาติ, ตสฺส ตํ ปริกปฺปิตปริจฺเฉทํ อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิกํ. อยํ โอกาสปริกปฺโป นาม. เอวมิเมสํ ทฺวินฺนํ ปริกปฺปานํ วเสน ปริกปฺเปตฺวา คณฺหโต อวหาโร ปริกปฺปาวหาโร. ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปรสฺส ภณฺฑํ คณฺหโต อวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร นาม. กุสํ สงฺกาเมตฺวา ¶ อวหรณํ กุสาวหาโร. โย กุสํ ปาเตตฺวา จีวเร ภาชิยมาเน อตฺตโน โกฏฺาสสฺส สมีเป ิตํ อปฺปคฺฆตรํ วา มหคฺฆตรํ วา สมสมํ วา ปรสฺส โกฏฺาสํ ทิสฺวา สเจ ปมตรํ ปรโกฏฺาสโต กุสทณฺฑกํ อุทฺธรติ, อตฺตโน โกฏฺาเส ปาเตตุกามตาย อุทฺธาเร รกฺขติ, ปาตเนปิ รกฺขติ, อตฺตโน โกฏฺาสโต ปน กุสทณฺฑํ อุทฺธรติ, อุทฺธาเร รกฺขติ, ตํ อุทฺธริตฺวา ปรโกฏฺาเส ปาเตนฺตสฺส หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกํ. อยํ กุสาวหาโร นามาติ อิเมสุ ปฺจวีสาวหาเรสุ เยน เกนจิ อวหาเรน คณฺหนฺโต ปาราชิโก ภเวติ อตฺโถ.
ครุกนฺติ ¶ ปฺจมาสกํ. วีสติมาสโก หิ กหาปโณ, กหาปณสฺส จตุตฺโถ ภาโค ปาโท นาม, ตสฺมา ปฺจมาสกํ วา ปาทํ วา ครุกนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ‘‘จตฺตาโร วีหโย คฺุชา, ทฺเว คฺุชา มาสโก ภเว’’ติ วจนโต วีหิวเสน จตฺตาลีส วีหโย ทส คฺุชา ปฺจมาสโกติ เวทิตพฺโพ. ยํ ปน สามเณรสิกฺขายํ ‘‘วีสติวีหี’’ติ วุตฺตํ, ตํ เนว ปาฬิยํ, น อฏฺกถายํ อตฺถิ, วีมํสิตพฺพเมตํ. ทุติยปาราชิกํ.
๘. อิทานิ ตติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสปาณํ ปาโณ’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ ‘‘มนุสฺสปาโณ’’ อิติ ชานนฺโต วธกจิตฺเตน มนุสฺสปาณํ ชีวิตา วิโยเชติ, โส ภิกฺขุ สาสนา ปาราชิโก โหตีติ สมุทายตฺโถ.
มนุสฺสปาณนฺติ มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ อติปริตฺตํ กลลรูปํ อาทึ กตฺวา ปกติยา วีสวสฺสสตายุกสฺส สตฺตสฺส ยาว มรณกาลา เอตฺถนฺตเร อนุปุพฺเพน วุทฺธิปฺปตฺโต อตฺตภาโว, เอโส มนุสฺสปาโณ นาม, เอวรูปํ มนุสฺสปาณนฺติ อตฺโถ. ปาโณติ ชานนฺติ ‘‘ปาโณ’’ อิติ ชานนฺโต ‘‘ตํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ ชานนฺโต. วธกเจตสาติ วธกจิตฺเตน, อิตฺถมฺภูเต กรณวจนํ, วธกจิตฺโต หุตฺวา มรณาธิปฺปาโย หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ชีวิตาติ ชีวิตินฺทฺริยโต. โยติ อนิยมวจนํ. โสติ เอเตน นิยมนํ เวทิตพฺพํ. วิโยเชตีติ วุตฺตปฺปการํ มนุสฺสวิคฺคหํ กลลกาเลปิ ตาปนมทฺทเนหิ วา เภสชฺชสมฺปทาเนน วา ตโต วา อุทฺธมฺปิ ตทนุรูเปน อุปกฺกเมน ชีวิตา วิโยเชตีติ อตฺโถ. สาสนาติ ปราปุพฺพชิธาตุปฺปโยเค นิสฺสกฺกวจนํ, เตน สตฺถุสาสนโตติ อตฺโถ. ปราชิโตติ ปราชยมาปนฺโน. โหตีติ ปาเสโส. ตติยปาราชิกํ.
๙. อิทานิ ¶ ¶ จตุตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานาทิเภท’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อฺาปเทสฺจ อธิมานฺจ วชฺเชตฺวา หทเย อสนฺตํ ฌานาทิเภทํ ธมฺมํ มนุสฺสชาติกสฺส สตฺตสฺส วเทยฺย, ตสฺมึ ขเณ าเต โส ตโต สาสนา ปาราชิโก เอว โหตีติ อตฺโถ.
ฌานาทิเภทนฺติ ‘‘ฌานํ วิโมกฺโข สมาธิ สมาปตฺติ าณทสฺสนํ มคฺคภาวนา ผลสจฺฉิกิริยา กิเลสปฺปหานํ วินีวรณตา จิตฺตสฺส สฺุาคาเร อภิรตี’’ติ (ปารา. ๑๙๘) เอวํ วุตฺตํ ฌานาทิเภทํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ. หทเยติ จิตฺเต. อสนฺตนฺติ อสํวิชฺชมานํ. อฺาปเทสนฺติ ‘‘โย เต วิหาเร วสิ, โส ภิกฺขุ ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี’’ติอาทินา นเยน อฺาปเทสํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. วินาติ วชฺชนตฺเถ นิปาโต, ตสฺส วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. อธิมานนฺติ ‘‘อธิคตา มยา’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนํ มานนฺติ อตฺโถ. อธิคโต มาโนติ วิคฺคโห, ตํ อธิมานํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. มนุสฺสชาติสฺสาติ มนุสฺสชาติกสฺส, น เทวพฺรหฺมาทีสุ อฺตรสฺสาติ อตฺโถ. วเทยฺยาติ อาโรเจยฺย. าตกฺขเณติ าเต ขเณติ เฉโท, ตสฺมึ เตนาโรจิตกฺขเณ มนุสฺสชาติเกน าเตติ อตฺโถ. เตนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, ตโต สาสนโต ปาราชิโกติ อตฺโถ. จตุตฺถปาราชิกํ.
ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ครุกาปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
๑๐. อิทานิ สงฺฆาทิเสสํ ปกาเสตุํ ‘‘โมเจตุกามจิตฺเตนา’’ติอาทิมารทฺธํ. ตตฺถ โมเจตุํ กาเมตีติ โมเจตุกามํ, โมเจตุกามฺจ ตํ จิตฺตฺจาติ โมเจตุกามจิตฺตํ ¶ , เตน, โมจนสฺสาทจิตฺเตนาติ อตฺโถ. เอกาทสนฺนฺหิ ราคานํ เอเกน โมจนสฺสาเทน อาปตฺติ โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
ตตฺริเม เอกาทส อสฺสาทา โมจนสฺสาโท มุจฺจนสฺสาโท มุตฺตสฺสาโท เมถุนสฺสาโท ผสฺสสฺสาโท กณฺฑูวนสฺสาโท ทสฺสนสฺสาโท นิสชฺชสฺสาโท วาจสฺสาโท เคหสิตเปมํ วนภงฺคิยนฺติ. ตตฺถ โมจนสฺสาทเจตนาย เจเตนฺโต เจว อสฺสาเทนฺโต จ อุปกฺกมติ, มุจฺจติ, สงฺฆาทิเสโส ¶ , น มุจฺจติ เจ, ถุลฺลจฺจยํ. สเจ ปน สยนกาเล ราคปริยุฏฺิโต หุตฺวา อูรุนา วา มุฏฺินา วา องฺคชาตํ คาฬฺหํ ปีเฬตฺวา โมจนตฺถาย สอุสฺสาโห สุปติ, สุปนฺตสฺส จสฺส อสุจิ มุจฺจติ, สงฺฆาทิเสโส. มุจฺจนสฺสาเท อตฺตโน ธมฺมตาย มุจฺจมานํ อสฺสาเทติ, น อุปกฺกมติ, มุจฺจติ, อนาปตฺติ. มุตฺตสฺสาเท อตฺตโน ธมฺมตาย มุตฺเต านา จุเต อสุจิมฺหิ ปจฺฉา อสฺสาเทนฺตสฺส วินา อุปกฺกเมน มุจฺจติ, อนาปตฺติ. เมถุนสฺสาเท เมถุนราเคน มาตุคามํ คณฺหาติ, เตน อสุจิ มุจฺจติ, อนาปตฺติ, ทุกฺกฏํ ปน อาปชฺชติ. ผสฺสสฺสาโท ทุวิโธ อชฺฌตฺติโก พาหิโร จาติ. ตตฺถ อตฺตโน นิมิตฺตํ ‘‘ถทฺธํ, มุทุกนฺติ ชานิสฺสามี’’ติ วา โลลภาเวน วา กีฬาปยโต อสุจิ มุจฺจติ, อนาปตฺติ. พาหิรผสฺสสฺสาเท ปน กายสํสคฺคราเคน อิตฺถึ ผุสโต, อาลิงฺคโต จ อสุจิ มุจฺจติ, อนาปตฺติ, กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสสํ ปน อาปชฺชติ.
กณฺฑูวนสฺสาเท ททฺทุกจฺฉุปิฬกปาณกาทีนํ อฺตเรน ขชฺชมานํ นิมิตฺตํ กณฺฑูวนสฺสาเทน กณฺฑูวโต อสุจิ มุจฺจติ, อนาปตฺติ. ทสฺสนสฺสาเท อิตฺถิยา อโนกาสํ อุปนิชฺฌายโต อสุจิ มุจฺจติ, อนาปตฺติ, ทุกฺกฏํ ปน โหติ. นิสชฺชสฺสาเท มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสินฺนสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ ¶ , รโหนิสชฺชาปตฺติ ปน โหติ. วาจสฺสาเท มาตุคามํ เมถุนปฺปฏิสํยุตฺตาหิ วาจาหิ โอภาสนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ, ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสํ ปน อาปชฺชติ. เคหสิตเปเม มาตาทีนํ มาตาทิเปเมน อาลิงฺคนาทึ กโรนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. วนภงฺคํ สนฺถวกรณตฺถาย อิตฺถิยา เปสิตปุปฺผาทิวนภงฺคสฺิตํ ปณฺณาการํ ‘‘อิตฺถนฺนามาย อิมํ เปสิต’’นฺติ อสฺสาเทน อามสนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺตีติ. เอวเมเตสุ โมจนสฺสาเทน อาปตฺติ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โมเจตุ…เป… นา’’ติ วุตฺตํ. อถ วา โมเจตุกามํ จิตฺตํ ยสฺส โสยํ โมเจตุกามจิตฺโต, เตน, อิตฺถมฺภูเต กรณวจนํ, โมเจตุกามจิตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถ.
อุปกฺกมฺมาติ หตฺถาทีสุ เยน เกนจิ นิมิตฺเต อุปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. วิโมจยนฺติ ยํ อนฺตมโส เอกา ขุทฺทกมกฺขิกา ปิเวยฺย, ตตฺตกมฺปิ วิโมเจนฺโตติ อตฺโถ. สุกฺกนฺติ นีลปีตโลหิโตทาตตกฺกเตลทกขีรทธิสปฺปิวณฺณสงฺขาเตสุ ทสวิเธสุ สุกฺเกสุ ยํ กิฺจิ สุกฺกํ. อฺตฺร สุปินาติ ยา สุปินนฺเต สุกฺกวิสฺสฏฺิ โหติ, ตํ เปตฺวาติ อตฺโถ. สมโณติ โย โกจิ อุปสมฺปนฺโน. ครุกนฺติ สงฺฆาทิเสสํ. ผุเสติ อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. เจตนา อุปกฺกโม มุจฺจนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานีติ. สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทํ.
๑๑. อิทานิ ¶ กายสํสคฺคํ ทสฺเสตุํ ‘‘กายสํสคฺคราเคนา’’ติอาทิมารทฺธํ. ภิกฺขุ มนุสฺสิตฺถิยา มนุสฺสิตฺถิสฺี หุตฺวา กายสํสคฺคราเคน อุปกฺกมิตฺวา มนุสฺสิตฺถึ ปรามสนฺโต สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺเชยฺยาติ โยชนา. ตตฺถ กายสํสคฺคราเคนาติ หตฺถคฺคหณาทิกายสมฺผสฺเสน ราเคน กายมิสฺสราเคน. มนุสฺสิตฺถินฺติ ตทหุชาตมฺปิ ชีวมานกมนุสฺสิตฺถึ. ปรามสนฺติ ปรามสนฺโต, อิตฺถีติ สฺา อิตฺถิสฺา ¶ , สา อสฺส อตฺถีติ อิตฺถิสฺี, อิตฺถิสฺี หุตฺวาติ อตฺโถ. มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา, กายสํสคฺคราโค, เตน ราเคน วายาโม, หตฺถคฺคาหาทิสมาปชฺชนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. กายสํสคฺคสิกฺขาปทํ.
๑๒. อิทานิ ทุฏฺุลฺลํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาเทนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาเทนาติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคเมถุนธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตวาจสฺสาทราเคน. มคฺคํ วารพฺภ เมถุนนฺติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ อฺตรํ มคฺคํ วา เมถุนํ วา อารพฺภาติ อตฺโถ. โอภาสนฺโตติ อวภาสนฺโต. มนุสฺสิตฺถินฺติ วิฺุํ ปฏิพลํ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลํ สลฺลกฺขณสมตฺถํ มนุสฺสิตฺถึ. สุณมานนฺติ สุณนฺตึ. อิมินา ปฏิพลายปิ อิตฺถิยา อวิฺตฺติปเถ ิตาย ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรเจนฺตสฺส ทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติ น โหตีติ ทีปิตํ โหติ. มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา, ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทราโค, เตน ราเคน โอภาสนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทสิกฺขาปทํ.
๑๓. อิทานิ อตฺตกามปาริจริยํ ทสฺเสตุํ ‘‘วณฺณ’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อตฺตโน กามปาริจริยาย วณฺณํ วตฺวา เมถุนราเคน อิตฺถึ เมถุนํ ยาจมาโน ครุํ ผุเสติ สมฺพนฺโธ. วณฺณํ วตฺวาติ คุณํ อานิสํสํ ปกาเสตฺวา. อตฺตโนกามปาริจริยายาติ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมน ปาริจริยา กามปาริจริยา, อตฺตโน อตฺถาย กามปาริจริยา อตฺตโนกามปาริจริยา, อลุตฺตสมาโสยํ. อถ วา อตฺตโนติ กตฺวตฺเถ สามิวจนํ, อตฺตโน กามิตา อิจฺฉิตาติ อตฺตโนกามา, สยํ เมถุนราควเสน ปตฺถิตาติ อตฺโถ, อตฺตโนกามา จ สา ปาริจริยา จาติ อตฺตโนกามปาริจริยา ¶ , ตาย อตฺตโนกามปาริจริยาย, ‘‘เอตทคฺคํ, ภคินิ, ปาริจริยานํ, ยา มาทิสํ สีลวนฺตํ กลฺยาณธมฺมํ พฺรหฺมจารึ เอเตน ธมฺเมน ปริจเรยฺยา’’ติ เอวํ วณฺณํ วตฺวาติ อตฺโถ. ยาจธาตุโน ทฺวิกมฺมิกตฺตา ‘‘อิตฺถึ เมถุนํ ยาจมาโน’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิตฺถินฺติ ทุฏฺุลฺโลภาสเน วุตฺตปฺปการํ อิตฺถึ. มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา ¶ , อตฺตกามปาริจริยาย ราโค, เตน ราเคน วณฺณภณนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทํ.
๑๔. อิทานิ สฺจริตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺเทส’’นฺตฺยาทิมารทฺธํ. ตตฺถ ภิกฺขุ ปุริสสฺส วา สนฺเทสํ, อิตฺถิยา วา สนฺเทสํ ปฏิคฺคเหตฺวา วีมํสิตฺวา ปจฺจาหรนฺโต ครุกํ ผุเสติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ สนฺเทสนฺติ ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ มาตุรกฺขิตํ พฺรูหิ ‘โหหิ กิร อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา’’ติ (ปารา. ๓๐๕) เอวํ วุตฺตํ ปุริสสฺส สาสนํ, ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ ปุริสํ พฺรูหิ ‘อหํ ตสฺส ภริยา ภวิสฺสามี’’ติ (ปารา. ๓๒๖-๓๒๗ โถกํ วิสทิสํ) เอวํ วุตฺตํ อิตฺถิยา สาสนํ. ปฏิคฺคณฺหิตฺวาติ ‘‘สาธุ อุปาสกา’’ติ วา ‘‘โหตู’’ติ วา ‘‘อาโรเจสฺสามี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน วจีเภทํ กตฺวา วา สีสกมฺปนาทีหิ วา ปฏิคฺคณฺหิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ. วีมํสิตฺวาติ วุตฺตปฺปกาเรน สาสนํ คเหตฺวา ปุริสสฺส วา อิตฺถิยา วา เตสํ อวสฺสาโรจนกานํ มาตาปิตาภาตาภคินิอาทีนํ วา อาโรเจตฺวาติ อตฺโถ. หรํปจฺจาติ เอตฺถ ‘‘ปจฺจาหร’’นฺติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทหานิภยา หร-สทฺทํ ปุพฺพนิปาตํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยตฺถ ปหิเตน ตตฺถ คนฺตฺวา เตน อาโรจิตา สา อิตฺถี ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉตุ วา ปฏิกฺขิปตุ วา ลชฺชาย วา ตุณฺหี โหตุ, ปุน อาคนฺตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส หรนฺโต เอตฺตาวตา อิมาย ปฏิคฺคหณาโรจนปฺปจฺจาหรณสงฺขาตาย ติวงฺคสมฺปตฺติยา ¶ โส ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. เตสํ มนุสฺสชาติกตา, อลํวจนียตา, ปฏิคฺคณฺหนวีมํสนปฺปจฺจาหรณานีติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สฺจริตฺตสิกฺขาปทํ.
๑๕. อิทานิ อมูลกํ ปกาเสตุํ ‘‘จาเวตุกาโม’’ติอาทิมารทฺธํ. จาเวตุกาโม ภิกฺขุ อมูลนฺติมวตฺถุนา อฺํ สุณมานํ ภิกฺขุํ โจเทนฺโต วา โจทาเปนฺโต วา ครุํ ผุเสติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ จาเวตุกาโมติ พฺรหฺมจริยา จาเวตุกาโม. โจเทนฺโตติ ‘‘ตฺวํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสิ, อสฺสมโณสิ, อสกฺยปุตฺติโยสี’’ติอาทีหิ วจเนหิ สยํ โจเทนฺโตติ อตฺโถ. เอวํ โจเทนฺตสฺส วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโส. อมูลนฺติมวตฺถุนาติ ยํ โจทเกน จุทิตกมฺหิ ปุคฺคเล อทิฏฺํ อสุตํ อปริสงฺกิตํ, อิทํ เอเตสํ ทสฺสนสวนปริสงฺกิตสงฺขาตานํ มูลานํ อภาวโต นาสฺส มูลนฺติ อมูลํ, อนฺติมํ วตฺถุ ยสฺส ปาราชิกสฺส ตทิทํ อนฺติมวตฺถุ, อมูลฺจ ตํ อนฺติมวตฺถุ เจติ อมูลนฺติมวตฺถุ, เตน อมูลนฺติมวตฺถุนา, ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ อฺตเรนาติ อตฺโถ. โจทาปยนฺติ โจทาปยนฺโต, ตสฺส สมีเป ตฺวา ¶ อฺํ ภิกฺขุํ อาณาเปตฺวา โจทาเปนฺโต ตสฺส อาณตฺตสฺส วาจาย วาจาย ครุํ ผุเสติ อตฺโถ. สุณมานนฺติ อิมินา ปรมฺมุขา ทูเตน วา ปณฺเณน วา โจเทนฺตสฺส น รุหตีติ ทีปิตํ โหติ. ปรมฺมุขา ปน สตฺตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ยํ โจเทติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺโนติ สงฺขฺยูปคมนํ, ตสฺมึ สุทฺธสฺิตา, เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตสฺส ทิฏฺาทิวเสน อมูลกตา, จาวนาธิปฺปาเยน สมฺมุขา โจทนา, ตสฺส ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. อมูลกสิกฺขาปทํ.
๑๖. อิทานิ ¶ อฺภาคิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เลสมตฺต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ เลสมตฺตมุปาทายาติ ชาตินามโคตฺตลิงฺคาปตฺติปตฺตจีวรูปชฺฌายาจริยเสนาสนเลสสงฺขาเตสุ ทสสุ เลเสสุ โย ตสฺมึ ปุคฺคเล ทิสฺสติ, ตํ เลสมตฺตํ อุปาทาย นิสฺสาย ภิกฺขุํ พฺรหฺมจริยา จาเวตุกาโม อมูลนฺติมวตฺถุนา สุณมานํ ภิกฺขุํ โจเทนฺโต ครุํ ผุเสติ อตฺโถ. กถํ? อฺโ ขตฺติยชาติโก อิมินา โจทเกน ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโ โหติ, โส อฺํ อตฺตโน เวรึ ขตฺติยชาติกํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตฺวา ตํ ขตฺติยชาติเลสํ คเหตฺวา เอวํ ‘‘ขตฺติโย มยา ทิฏฺโ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต, ตฺวํ ขตฺติโย ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสี’’ติ วา ‘‘ตฺวํ โส ขตฺติโย, นาฺโ, ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสี’’ติ วา โจเทติ, เอวํ นามเลสาทโยปิ เวทิตพฺพา. องฺคานิ ปเนตฺถ อนนฺตรสทิสานิ. อฺภาคิยสิกฺขาปทํ.
ครุกาปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นิสฺสคฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๗. อิทานิ จีวรวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘วิกปฺปน’’นฺตฺยาทิมุทฺธฏํ. โย ภิกฺขุ อกาลจีวรํ วิกปฺปนฺจ อธิฏฺานฺจ อกตฺวา ทสาหํ อติกฺกาเมติ, ตสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ ปิณฺฑตฺโถ. ตตฺถ อกาลจีวรนฺติ อกาเล จีวรํ, โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺคนฺติ ชาติโต ฉ จีวรานิ, ทุกูลํ ปฏฺฏุณฺณํ โสมารปฏฺฏํ จีนปฏฺฏํ อิทฺธิชํ เทวทินฺนนฺติ อิมานิ ปน ฉ อนุโลมจีวรานิ. เตสุ ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตา. ปฏฺฏุณฺณาทีนิ ¶ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา. อิทฺธิชาทีนิ ทฺวยานิ โขมาทีนํ อนุโลมานิ เตสมฺตรภาวโต ¶ . อิเมสํ ฉนฺนํ จีวรานํ อฺตรํ อกาลจีวรํ.
วิกปฺปนมธิฏฺานนฺติ เอตฺถ ปน วิกปฺปนูปคํ อธิฏฺานูปคฺจ เอวํ เวทิตพฺพํ. ตตฺรายํ ปาฬิ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อายาเมน อฏฺงฺคุลํ สุคตงฺคุเลน จตุรงฺคุลวิตฺถตํ ปจฺฉิมจีวรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘). มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ทีฆโส ทฺเว วิทตฺถิโย, ติริยํ วิทตฺถิ. ทฺเว วิกปฺปนา สมฺมุขาวิกปฺปนา จ ปรมฺมุขาวิกปฺปนา จ. กถํ? ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วตฺตพฺพํ, อยํ สมฺมุขาวิกปฺปนา. ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ, เอกสฺส สนฺติเก ‘‘อิมํ จีวรํ ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน วิกปฺเปมี’’ติ วตฺตพฺพํ, อยํ อปราปิ สมฺมุขาวิกปฺปนา. เตน ภิกฺขุนา ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน สนฺตกํ ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ, ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺปนตฺถาย ทมฺมี’’ติ วตฺตพฺพํ, เตน วตฺตพฺโพ ‘‘โก เต มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโ วา สมฺภตฺโต วา’’ติ, ตโต อิตเรน ‘‘ติสฺโส ภิกฺขู’’ติ วตฺตพฺพํ, ปุน เตน ‘‘อหํ ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน ทมฺมี’’ติ วตฺตพฺพํ, อยํ ปรมฺมุขาวิกปฺปนา. ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน สนฺตกํ ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ วุตฺเต ปจฺจุทฺธาโร นาม โหติ. พหุเก ‘‘อิมานี’’ติ, อหตฺถปาเส ‘‘เอตํ, เอตานี’’ติ วา. เอวํ วิกปฺปนฺจ อกตฺวาติ อตฺโถ.
ติจีวรสฺส ปน ปมาณํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน สุคตจีวรโต อูนกํ วฏฺฏติ, ลามกปริจฺเฉเทน สงฺฆาฏิยา, อุตฺตราสงฺคสฺส จ ทีฆโต มุฏฺิปฺจกํ, ติริยํ มุฏฺิตฺติกํ, อนฺตรวาสโก ทีฆโต มุฏฺิปฺจโก, ติริยํ ทฺวิหตฺโถปิ อฑฺฒเตยฺโย วา วฏฺฏติ. วุตฺตปฺปมาณโต อธิกฺจ อูนกฺจ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ อธิฏฺาตพฺพํ. ทฺเว จีวรสฺส อธิฏฺานา กาเยน วา อธิฏฺเติ, วาจาย วา อธิฏฺเติ. ติจีวรํ อธิฏฺหนฺเตน รชิตฺวา ¶ กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา ปุราณสงฺฆาฏึ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปจฺจุทฺธริตฺวา นวํ สงฺฆาฏึ หตฺเถน คเหตฺวา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ จิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา กายวิการํ กโรนฺเตน กาเยน อธิฏฺาตพฺพา, อิทํ กาเยน อธิฏฺานํ. ตํ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อผุสนฺตสฺส น วฏฺฏติ. วาจาย อธิฏฺานํ ปน วจีเภทํ กตฺวา วาจาย อธิฏฺาตพฺพํ, สเจ หตฺถปาเส ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ, สเจ อหตฺถปาเส ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพา ¶ . เอส นโย อุตฺตราสงฺเค, อนฺตรวาสเก จ. ติจีวราทีนิ สพฺพานิ เอกโต กตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬานิ อธิฏฺามี’’ติ อธิฏฺาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ. เอวํ อธิฏฺานฺจ อกตฺวาติ อตฺโถ.
ทส อหานิ ทสาหํ. อติมาเปตีติ อติกฺกาเมติ. ตสฺสาติ ตสฺส ภิกฺขุโน. นิสฺสคฺคิยนฺติ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺคิยํ, ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพสฺส วินยกมฺมสฺเสตํ นามํ, นิสฺสคฺคิยมสฺส อตฺถีติ นิสฺสคฺคิยํ, กึ ตํ? ปาจิตฺติยํ, ตํ อติกฺกามยโต สหนิสฺสคฺคิยวินยกมฺมํ ปาจิตฺติยํ สิยา, อยเมตฺถ อตฺโถ. ตํ ปเนตํ จีวรํ ยํ ทิวสํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส โย อรุโณ, โส อุปฺปนฺนทิวสนิสฺสิโต, ตสฺมา จีวรุปฺปาททิวเสน สทฺธึ เอกาทเส อรุณุคฺคมเน ทสาหาติกฺกมิตํ โหตีติ. จีวรสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, ชาติปฺปมาณยุตฺตตา, ฉินฺนปลิโพธภาโว, อติเรกจีวรตา, ทสาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. ปมกถินสิกฺขาปทํ.
๑๘. อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขุสมฺมุติยา’’ตฺยาทิมารทฺธํ. โย ภิกฺขุสมฺมุตึ วชฺเชตฺวา กาลฺจ วินา อธิฏฺิตํ ติจีวรํ เอกาหํ อติกฺกมาเปติ, ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ภิกฺขุสมฺมุติยาฺตฺราติ ยํ สงฺโฆ คิลานสฺส ภิกฺขุโน ติจีวเรน วิปฺปวาสสมฺมุตึ เทติ ¶ , ตํ เปตฺวา. ติจีวรมธิฏฺิตนฺติ กรณตฺเถ อุปโยควจนํ, เตน ติจีวราธิฏฺานนเยน อธิฏฺิเตสุ สงฺฆาฏิอาทีสุ เยน เกนจิ จีวเรน. เอกาหนฺติ เอกรตฺตํ. อติมาเปตีติ วิปฺปวสติ, วิยุตฺโต วสตีติ อตฺโถ. ตสฺส อลทฺธสมฺมุติกสฺส ภิกฺขุโน เอกรตฺตมฺปิ จีวเรน วิปฺปวาสโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ. สมยํ วินาติ จีวรกาลํ วชฺเชตฺวา. อธิฏฺิตจีวรตา, อนตฺถตกถินตา, อลทฺธสมฺมุติตา, รตฺติวิปฺปวาโสติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. ทุติยกถินสิกฺขาปทํ.
๑๙. อิทานิ ปุราณจีวรํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฺาติกา’’ตฺยาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อฺาติกาติ อฺาติกาย ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ วิย, อฺาติกาย เนว มาตุสมฺพนฺเธน น ปิตุสมฺพนฺเธน สมฺพทฺธายาติ วุตฺตํ โหติ. ภิกฺขุนิยาติ อฏฺวาจิกกมฺเมน อุปสมฺปนฺนาย. อาโกฏาเปตีติ ปหราเปติ. ตนฺติ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ปุราณจีวรตา, อุปจาเร ¶ ตฺวา อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา อาณาปนํ, ตสฺสา โธวนาทีนิ จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. ปุราณจีวรสิกฺขาปทํ.
๒๐. กิฺจิ มูลกนฺติ กิฺจิ ปาภตํ. จีวราทาเนติ จีวรสฺส อาทาเน จีวรปฺปฏิคฺคหเณ. วิกปฺปนูปคจีวรตา, ปาริวตฺตกาภาโว, อฺาติกาย หตฺถโต คหณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. จีวรปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ.
๒๑. อปฺปวาริตนฺติ ‘‘วเทยฺยาถ, ภนฺเต, เยน อตฺโถ’’ติ อิจฺฉาปิตํ อิจฺฉํ รุจึ อุปฺปาทิตํ, น ปวาริตนฺติ อปฺปวาริตํ. วิฺาเปนฺตสฺสาติ ยาจนฺตสฺส. อฺตฺร สมยาติ นฏฺจีวรกาลํ เปตฺวา. วิกปฺปนูปคจีวรตา, สมยาภาโว, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทํ.
๒๒. รชตนฺติ ¶ รูปิยํ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. มาสกนฺติ ตโย มาสกา โลหมาสโก ทารุมาสโก ชตุมาสโกติ. ตตฺถ โลหมาสโกติ ตมฺพโลหาทีหิ กตมาสโก. ทารุมาสโกติ สารทารุนา วา เวฬุเปสิกาย วา อนฺตมโส ตาลปณฺเณนปิ รูปํ ฉินฺทิตฺวา กตมาสโก. ชตุมาสโกติ ลาขาย วา นิยฺยาเสน วา รูปํ สมุฏฺาเปตฺวา กตมาสโก. กหาปณนฺติ สุวณฺณมยํ วา รูปิยมยํ วา ปากติกํ วา. คณฺเหยฺยาติ อตฺตโน อตฺถาย ทียมานํ วา กตฺถจิ ิตํ วา นิปฺปริคฺคหํ ทิสฺวา สยํ คณฺเหยฺย. คณฺหาเปยฺยาติ ตเทว อฺเน คาหาเปยฺย. นิสฺสคฺคีติ คหณาทีสุ ยํ กิฺจิ กโรนฺตสฺส อฆนพทฺเธสุ วตฺถุคณนาย นิสฺสคฺคิ สิยาติ อตฺโถ. สาทิเยยฺย วาติ กายวาจาหิ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา จิตฺเตน อธิวาเสยฺย. ชาตรูปรชตภาโว, อตฺตุทฺเทสิกตา, คหณาทีสุ อฺตรภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. รูปิยปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ.
๒๓. รชตาทิจตุพฺพิธํ อกปฺปิยํ กปฺปิเยนาปิ ปริวตฺเตยฺย สหธมฺมิเก เปตฺวา, นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อกปฺปิยนฺติ อกปฺปิยวตฺถุํ. กปฺปิเยนาติ กปฺปิยวตฺถุนา. สหธมฺมิเกติ ภิกฺขุภิกฺขุนิสามเณรสามเณริสิกฺขมานสงฺขาเต ปฺจ สหธมฺมิเก. รูปิยภาโว, ปริวตฺตนฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. รูปิยปริวตฺตนสิกฺขาปทํ.
๒๔. ‘‘อิมํ ¶ ปตฺตํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติอาทินา วิกปฺปนฺจ ‘‘อิมํ ปตฺตํ อธิฏฺามี’’ติอาทินา อธิฏฺานฺจ อกตฺวาติ อตฺโถ. ปมาณิกนฺติ เอตฺถายํ วินิจฺฉโย – อนุปหตปุราณสาลิตณฺฑุลานํ สุโกฏฺฏิตปริสุทฺธานํ ทฺเว มคธนาฬิโย คเหตฺวา เตหิ ตณฺฑุเลหิ อนุตฺตณฺฑุลมกิลินฺนมปิณฺฑิตํ สุวิสทํ กุนฺทมกุฬราสิสทิสํ อวสฺสาวิโตทนํ ปจิตฺวา นิรวเสสํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ตสฺส โอทนสฺส ¶ จตุตฺถภาคปฺปมาโณ นาติฆโน นาติตนุโก หตฺถหาริโย สพฺพสมฺภารสงฺขโต มุคฺคสูโป ปกฺขิปิตพฺโพ, ตโต อาโลปสฺส อนุรูปํ ยาวจริมาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยฺชนํ ปกฺขิปิตพฺพํ. สปฺปิเตลตกฺกรสกฺชิกาทีนิ ปน อคณนูปคานิ โหนฺติ. ตานิ หิ โอทนคติกานิ เนว หาเปตุํ, น วฑฺเฒตุํ สกฺโกนฺติ. เอวเมตํ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ สเจ ปน ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, สุตฺเตน วา หีเรน วา ฉินฺทนฺตสฺส สุตฺตสฺส วา หีรสฺส วา เหฏฺิมนฺตํ ผุสติ, อยํ อุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฏฺติ, อยํ อุกฺกฏฺโมโก นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ น สมฺปาปุณาติ, อนฺโตคตเมว โหติ, อยํ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ นาม. อุกฺกฏฺโต อุปฑฺฒปฺปมาโณ มชฺฌิโม. มชฺฌิมโต อุปฑฺฒปฺปมาโณ โอมโก. เตสมฺปิ วุตฺตนเยเนว ปเภโท เวทิตพฺโพ. อิจฺเจเตสุ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ จ โอมโกมโก จาติ ทฺเว อปตฺตา, เสสา สตฺต ปตฺตา ปมาณยุตฺตา นามาติ เอวํ ปมาเณน ยุตฺโต ปมาณิโก, ตํ ปมาณิกํ. ปตฺตนฺติ สตฺตสุ ปตฺเตสุ อฺตรํ ปตฺตํ. ปตฺตสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, ปมาณยุตฺตตา, อธิฏฺานูปคตา, อติเรกปตฺตตา, ทสาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. ปมปตฺตสิกฺขาปทํ.
๒๕. โย ภิกฺขุ ปฺจพนฺธนโต อูนปตฺเต สติ ปรํ ปน นวํ ปตฺตํ วิฺาเปติ, ตสฺสปิ ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปรนฺติ อฺํ, ‘‘นวํ ปตฺต’’นฺติมินา ตุลฺยาธิกรณํ. อธิฏฺานูปคปตฺตสฺส อูนปฺจพนฺธนตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, กตวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทํ.
๒๖. โย สปฺปิเตลาทิกํ ปน เภสชฺชํ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ภฺุชนฺโต สตฺตาหํ อติกฺกาเมติ ¶ , ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ สปฺปิเตลาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท นวนีตมธุผาณิตํ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ สปฺปิ นาม ควาทีนํ สปฺปิ, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ, ตถา นวนีตํ. เตลํ นาม ติลสาสปมธุกเอรณฺฑวสาทีหิ นิพฺพตฺตํ. มธุ นาม ¶ มกฺขิกามธุเมว. อุจฺฉุรสํ อุปาทาย ปน อปกฺกา วา อวตฺถุกปกฺกา วา สพฺพาปิ อุจฺฉุวิกติ ผาณิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เภสชฺชวิธานสิกฺขาปทํ.
๒๗. ภิกฺขุสฺส จีวรํ ทตฺวา ปุน ตํ จีวรํ สกสฺาย อจฺฉินฺทนฺตสฺส วา อจฺฉินฺทาปยโตปิ วา นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ ทตฺวาติ เวยฺยาวจฺจาทีนิ ปจฺจาสีสมาโน ทตฺวา. อจฺฉินฺทนฺตสฺสาติ เวยฺยาวจฺจาทีนิ อกโรนฺตํ ทิสฺวา พลกฺกาเรน คณฺหนฺตสฺส, ตถา อจฺฉินฺทาปยโตติ. วิกปฺปนูปคจีวรตา, สามํทินฺนตา, สกสฺิตา, อุปสมฺปนฺนตา, โกธวเสน อจฺฉินฺทนํ วา อจฺฉินฺทาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. อจฺฉินฺทนสิกฺขาปทํ.
๒๘. อปฺปวาริตํ อฺาตึ คหปตึ สุตฺตํ ยาจิตฺวา าติปฺปวาริเต วชฺเชตฺวา ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ ปิณฺฑตฺโถ. ตตฺถ สุตฺตนฺติ ฉพฺพิธํ โขมสุตฺตาทิกํ วา เตสํ อนุโลมํ วา. ยาจิยาติ จีวรตฺถาย ยาจิตฺวา. จีวรตฺถาย วิฺาปิตสุตฺตํ, อตฺตุทฺเทสิกตา, อกปฺปิยตนฺตวาเยน อกปฺปิยวิฺตฺติยา วายาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทํ.
๒๙. โย ภิกฺขุ สงฺฆสฺส ปริณตํ ลาภํ ชานนฺโต อตฺตโน ปริณาเมติ, ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ ชานนฺติ ชานนฺโต. ลาภนฺติ ลภิตพฺพํ จีวราทิวตฺถุํ. ปริณตนฺติ สงฺฆสฺส นินฺนํ สงฺฆสฺส โปณํ สงฺฆสฺส ปพฺภารํ หุตฺวา ¶ ิตํ. อตฺตโน ปริณาเมตีติ ‘‘มยฺหํ เทถา’’ติอาทีนิ วทนฺโต อตฺตนิ นินฺนํ กโรติ. สงฺเฆ ปริณตภาโว, ตํ ตฺวา อตฺตโน ปริณามนํ, ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. ปริณามนสิกฺขาปทํ.
นิสฺสคฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา
๓๐. อิทานิ ¶ ปาจิตฺติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท’’ตฺยาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สมฺปชานมุสาวาเทติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ตสฺมา โย ภิกฺขุ สมฺปชานนฺโต มุสา วทติ, ตสฺส ตนฺนิมิตฺตํ ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ. ภิกฺขฺุจ โอมสนฺตสฺสาติ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปวยอาพาธลิงฺคกิเลสาปตฺติอกฺโกเสสุ ภูเตน วา อภูเตน วา เยน เกนจิ มุขสตฺตินา ภิกฺขุํ โอวิชฺฌนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ. เปสฺุหรเณปิ จาติ ภิกฺขุสฺส เปสฺุหรเณ, ชาติอาทีหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ภิกฺขุํ อกฺโกสนฺตสฺส ภิกฺขุโน สุตฺวา ภิกฺขุโน ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา โย อกฺกุทฺโธ, ตสฺส ภิกฺขุสฺส กาเยน วา วาจาย วา เปสฺุหรณวจเน ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ.
๓๑. สงฺคีติตฺตยมารุฬฺหํ ปิฏกตฺตยํ ธมฺมํ ภิกฺขฺุจ ภิกฺขุนิฺจ เปตฺวา อฺเน ปุคฺคเลน สทฺธึ เอกโต ปทํ ปทํ ภณนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปทคณนาย ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ สมุทายตฺโถ.
๓๒. อนุปสมฺปนฺเนเนวาติ ภิกฺขุํ เปตฺวา อนฺตมโส ปาราชิกวตฺถุภูเตน ติรจฺฉานคเตนาปิ สห ติรตฺติยํ สยิตฺวา จตุตฺถทิวเส อตฺถงฺคเต สูริเย ปุน สหเสยฺยาย ¶ ปาจิตฺติ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ สหเสยฺยายาติ สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉินฺเน, เยภุยฺเยนจฺฉนฺนปริจฺฉินฺเน วา เสนาสเน ปุพฺพาปริเยน วา เอกกฺขเณ วา เอกโต นิสชฺชนาย. ตตฺถ ฉทนํ อนาหจฺจ ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธน ปาการาทินา ปริจฺฉินฺนมฺปิ สพฺพปริจฺฉินฺนมิจฺเจว เวทิตพฺพํ.
๓๓. เอกรตฺตมฺปิ อิตฺถิยา สทฺธึ เสยฺยํ กปฺปยโต ตสฺส ภิกฺขุโนปิ ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ อิตฺถิยาติ อนฺตมโส ตทหุชาตายปิ มนุสฺสิตฺถิยา. เทเสนฺตสฺส วินา วิฺุํ, ธมฺมฺจ ฉปฺปทุตฺตรินฺติ วิฺุํ ปุริสํ วินา อิตฺถิยา ฉปฺปทโต อุตฺตรึ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ ‘‘ฉปฺปทุตฺตริ’’นฺติ เอตฺถ เอโก คาถาปาโท เอกํ ปทนฺติ เอวํ สพฺพตฺถ ปทปฺปมาณํ เวทิตพฺพํ. ฉ ปทานิ ฉปฺปทํ, ฉปฺปทโต อุตฺตรึ ฉปฺปทุตฺตรึ.
๓๔. ภิกฺขุสมฺมุตึ ¶ เปตฺวา ภิกฺขุโน ทุฏฺุลฺลํ วชฺชํ อภิกฺขุโน วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ทุฏฺุลฺลนฺติ อิธ สงฺฆาทิเสสํ อธิปฺเปตํ. ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ยํ สงฺโฆ อภิณฺหาปตฺติกสฺส ภิกฺขุโน อายตึ สํวรตฺถาย อาปตฺตีนฺจ กุลานฺจ ปริยนฺตํ กตฺวา วา อกตฺวา วา ติกฺขตฺตุํ อปโลเกตฺวา กติกํ กโรติ, ตํ เปตฺวา. อภิกฺขุโนติ อนุปสมฺปนฺนสฺส. วทนฺตสฺสาติ อาโรเจนฺตสฺส.
๓๕. โย อกปฺปิยํ ปถวึ ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย วา, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยา. ตตฺถ อกปฺปิยนฺติ อุทฺธนปจนาทิวเสน วา ตถา ตถา อทฑฺฒา วา ชาตปถวี วุจฺจติ. สา ติวิธา สุทฺธมิสฺสปฺุชวเสน. ตตฺถ สุทฺธปถวี นาม ปกติยา สุทฺธปํสุ วา สุทฺธมตฺติกา วา. มิสฺสปถวี นาม ยตฺถ ปํสุโต วา มตฺติกโต วา ปาสาณสกฺขรกถลมรุมฺพวาลุกาสุ อฺตรสฺส ตติยภาโค โหติ. ปฺุชปถวี ¶ นาม อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺโ ปํสุปฺุโช วา มตฺติกาปฺุโช วา โหติ. วุตฺตลกฺขเณน ปน มิสฺสกปฺุโชปิ ปิฏฺิปาสาเณ ิตสุขุมรชมฺปิ จ เทเว ผุสยนฺเต สกึ เจ ตินฺตํ, จาตุมาสจฺจเยน ตินฺโตกาโส ปฺุชปถวีสงฺขเมว คจฺฉติ. โย ภิกฺขุ ภูตคามํ วิโกเปยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ภูตคามนฺติ ภวนฺติ, อภวุํ จาติ ภูตา, ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ ชาตา วฑฺฒิตา จาติ อตฺโถ, คาโมติ ราสิ, ภูตานํ คาโม, ภูตา เอว วา คาโมติ ภูตคาโม, ปติฏฺิตหริตติณรุกฺขาทีนเมตํ อธิวจนํ. ตํ ภูตคามํ. วิโกเปยฺยาติ เฉทนเภทนาทีนิ กเรยฺย.
๓๖. โย ภิกฺขุ สงฺฆิกํ มฺจาทึ อชฺโฌกาเส สนฺถรณาทิกํ กตฺวา อาปุจฺฉนาทิกํ อกตฺวา ยาติ, ตสฺส ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ สงฺฆิกนฺติ สงฺฆสฺส สนฺตกํ. มฺจาทินฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปีภิสิโกจฺฉาทึ สงฺคณฺหาติ. สนฺถรณาทิกนฺติ สนฺถรณาทึ กตฺวา วา การาเปตฺวา วา. อาปุจฺฉนาทิกนฺติ อาปุจฺฉนํ วา อุทฺธรณํ วา อุทฺธราปนํ วาติ อตฺโถ. ยาตีติ คจฺฉติ.
๓๗. โย ภิกฺขุ สงฺฆิกาวสเถ เสยฺยํ สนฺถรณาทิกํ กตฺวา อาปุจฺฉนาทิกํ อกตฺวา ยาติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ สงฺฆิกาวสเถติ สงฺฆสฺส สนฺตเก อาวสเถ วิหาเร คพฺเภ วา อฺสฺมึ วา สพฺพปริจฺฉินฺเน คุตฺตเสนาสเน. เสยฺยนฺติ ภิสิ จิมิลิกา ปาวุรณํ อุตฺตรตฺถรณํ ภูมตฺถรณํ ตฏฺฏิกา จมฺมกฺขณฺฑํ นิสีทนํ ปจฺจตฺถรณํ ติณสนฺถาโร ¶ ปณฺณสนฺถาโรติ เอวมาทิกํ. สนฺถรณาทิกนฺติ เตสุ เยน เกนจิ อตฺถรณาทิกํ กตฺวา วา การาเปตฺวา วา.
๓๘-๙. โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สปฺปาณกํ โตยํ ปริภฺุชเย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ ชานํ ¶ สปฺปาณกนฺติ ‘‘สปฺปาณกมิท’’นฺติ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา เยน เกนจิ อากาเรน ชานนฺโต. โตยนฺติ อุทกํ. ปริภฺุชเยติ ปริภฺุเชยฺย. โย ภิกฺขุ ปาริวตฺตกํ เปตฺวา อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ เทติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยา. จีวรปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปเท ภิกฺขุ ปฏิคฺคาหโก อิธ ภิกฺขุนี, อยํ วิเสโส. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ สิพฺพโตปิ ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. จีวรนฺติ นิวาสนปารุปนูปคํ. สิพฺพโตติ สยํ สิพฺพนฺตสฺส สูจึ ปเวเสตฺวา นีหรเณ ปโยคคณนาย ปาจิตฺติ. สิพฺพาเปนฺตสฺส ปน ‘‘สิพฺพา’’ติ วุตฺโต สเจปิ สพฺพํ สูจิกมฺมํ นิฏฺาเปสิ, เอกเมว ปาจิตฺติ, อาณตฺตสฺส ปโยคคณนาย ปาจิตฺติ โหติ. ปวาเรตฺวาน อติริตฺตํ อกาเรตฺวา ภฺุชโต ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – โอทโน สตฺตุ กุมฺมาโส มจฺโฉ มํสนฺติ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ สาสปมตฺตมฺปิ อชฺโฌหริตฺวา โภชนํ ปฏิกฺเขปํ กตฺวา อฺเน อิริยาปเถน ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ อติริตฺตํ อกาเรตฺวา ปริภฺุชโต ปาจิตฺติ โหตีติ.
๔๐. โย ภิกฺขุ อาสาทนาเปกฺโข ภุตฺตาวึ ปวาริตํ ภิกฺขุํ ‘‘หนฺท, ภิกฺขุ, ขาท วา ภฺุช วา’’ติ อนติริตฺเตน ปวาเรติ, โภชเน ภุตฺเต ตสฺส ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ อาสาทนาเปกฺโขติ อาสาทนํ โจทนํ มงฺกุกรณภาวํ อเปกฺขมาโน.
๔๑-๒. โย ภิกฺขุ สนฺนิธิโภชนํ ภฺุเชยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ สนฺนิธิโภชนนฺติ ปฏิคฺคเหตฺวา เอกรตฺตํ วีตินามิตโภชนํ. วิกาเล ยาวกาลิกํ ภฺุชโต วาปิ ปาจิตฺติ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ วิกาเลติ วิคตกาเล, มชฺฌนฺหิกาติกฺกมโต ปฏฺาย ¶ ยาว อรุณุคฺคมนาติ อตฺโถ. ยาวกาลิกนฺติ วนมูลผลาทิกํ อามิสโภชนํ. อคิลาโน ภิกฺขุ ปณีตกํ สปฺปิภตฺตาทิกมฺปิ วิฺาเปตฺวาน ภฺุเชยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ อคิลาโนติ กลฺลโก. ปณีตกนฺติ สปฺปิเตลมธุผาณิตมจฺฉมํสขีรทธิสงฺขาเตหิ สํสฏฺํ สตฺตธฺนิพฺพตฺตํ ปณีตโภชนํ ¶ . โย ภิกฺขุ ทนฺตกฏฺโทกํ วชฺเชตฺวา อปฺปฏิคฺคหิตกํ ภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ อปฺปฏิคฺคหิตนฺติ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา คณฺหนฺตสฺส หตฺถปาเส ตฺวา กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อฺตเรน น ทินฺนํ อปฺปฏิคฺคหิตํ นาม.
๔๓. โย ภิกฺขุ ติตฺถิยสฺส สหตฺถโต กิฺจิ ภฺุชิตพฺพํ ทเทยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ติตฺถิยสฺสาติ อฺติตฺถิยสฺส. กิฺจิ ภฺุชิตพฺพนฺติ ยํ กิฺจิ โภชนียํ. สหตฺถโตติ สหตฺถา. โย ภิกฺขุ มาตุคาเมน เอกโต รโห นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ รโหติ ปฏิจฺฉนฺเน. กปฺเปติ กปฺเปยฺย. เอกโตติ สทฺธึ.
๔๔. สุราเมรยปาเนปีติ เอตฺถ ปิฏฺาทีหิ กตํ มชฺชํ สุรา. ปุปฺผาทีหิ กโต อาสโว เมรยํ. โย ภิกฺขุ ตทุภยมฺปิ พีชโต ปฏฺาย กุสคฺเคนาปิ ปิวติ, ตสฺส ตปฺปานปจฺจยา ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ. องฺคุลิปโตทเก จาปีติ องฺคุลีหิ อุปกจฺฉกาทีนํ ฆฏฺฏนปจฺจยา ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. หสธมฺเมปิ โจทเกติ อุปริโคปฺผเก อุทเก หสธมฺเม กีฬานิมิตฺตํ ตสฺส ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ.
๔๕. อนาทเรปิ ปาจิตฺตีติ ปุคฺคลสฺส วา ธมฺมสฺส วา อนาทรกรเณปิ ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. โย ภิกฺขุ อุปสมฺปนฺเนน ¶ ปฺตฺเตน วุจฺจมาโน ตสฺส วา วจนํ อกตฺตุกามตาย, ตํ วา ธมฺมํ อสิกฺขิตุกามตาย อนาทริยํ กโรติ, ตสฺส ตสฺมึ อนาทริเย ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ภยานกํ กถํ กตฺวา วา ภยานกํ รูปํ ทสฺเสตฺวา วา ภิกฺขุํ ภีสยโตปิ ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ.
๔๖. โย ภิกฺขุ อคิลาโน กิฺจิ ปจฺจยํ เปตฺวา โชตึ ชเลยฺย วา ชลาเปยฺย วา, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กิฺจิ ปจฺจยนฺติ ปทีปุชฺชลนํ วา ปตฺตปจนาทีสุ โชติกรณํ วาติ เอวรูปํ ปจฺจยํ เปตฺวา. โชตินฺติ อคฺคึ.
๔๗-๘. กปฺปพินฺทุํ อนาทาย นวจีวรโภคิโน นวํ จีวรํ ภฺุชนฺตสฺส ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. กปฺปพินฺทุนฺติ โมรกฺขิมณฺฑลมงฺคุลปิฏฺีนํ อฺตรปฺปมาณํ กปฺปพินฺทุํ. อนาทายาติ อนาทิยิตฺวา. ภิกฺขุโน จีวราทิกํ ปริกฺขารํ อปเนตฺวา นิเธนฺตสฺส วา นิธาเปนฺตสฺส ¶ วา หสาเปกฺขสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. จีวราทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปตฺตนิสีทนสูจิฆรกายพนฺธนาทึ สงฺคณฺหาติ. นิเธนฺตสฺสาติ นิทหนฺตสฺส. หสาเปกฺขสฺสาติ หสาธิปฺปายสฺส. ชานํ ปาณํ หเน ภิกฺขุ, ติรจฺฉานคตมฺปิ จาติ โย ภิกฺขุ ‘‘ปาโณ’’ติ ชานนฺโต ติรจฺฉานคตํ ปาณํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ หเนยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ.
๔๙. ฉาเทตุกาโม ฉาเทติ, ทุฏฺุลฺลํ ภิกฺขุโนปิ จาติ โย ภิกฺขุ ภิกฺขุโน ทุฏฺุลฺลสงฺขาตํ สงฺฆาทิเสสํ ฉาเทตุกาโม หุตฺวา ฉาเทติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ. อิตฺถิยา สห สํวิธาย คามนฺตรคตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา.
๕๐. ภิกฺขุํ ¶ วา ปหเรยฺยาถาติ โย ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปหเรยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา. ตลสตฺติกมุคฺคิเรติ โย ภิกฺขุ ปหรณาการํ ทสฺเสนฺโต กายํ วา กายปฺปฏิพทฺธํ วา อุคฺคิเรยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ. โจเทยฺย วา โจทาเปยฺย, ภิกฺขุํ อมูลเกน จาติ โย ภิกฺขุ ภิกฺขุํ อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน โจเทยฺย วา โจทาเปยฺย วา, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ อมูลเกนาติ ทิฏฺาทิมูลวิรหิเตน.
๕๑. กุกฺกุจฺจุปฺปาทเน จาปีติ ‘‘อูนวีสติวสฺโส ตฺวํ มฺเ’’ติอาทีนิ ภณนฺโต กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทยฺย, ตสฺส กุกฺกุจฺจุปฺปาทนปจฺจยา ปาจิตฺติยํ โหติ. โย ภิกฺขุ ภณฺฑนตฺถาย ภณฺฑนชาตานํ วจนํ โสตุํ อุปสฺสุตึ ยาติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ภณฺฑนตฺถายาติ กลหตฺถาย. ภณฺฑนชาตานนฺติ กลหชาตานํ. อุปสฺสุตินฺติ สุติสมีปํ.
๕๒. โย ภิกฺขุ สงฺฆสฺส ปริณามิตํ ยํ ลาภํ, ตํ ปรปุคฺคลสฺส นาเมติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ นาเมตีติ ปริณาเมติ. ปุจฺฉํ อกตฺวาติ ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติ วา ‘‘คามํ ปวิสิสฺสามี’’ติ วา อนาปุจฺฉิตฺวา. สนฺตภิกฺขุนฺติ อนฺโตอุปจารสีมาย ทสฺสนูปจาเร ภิกฺขุํ ทิสฺวา ยํ สกฺกา โหติ ปกติวจเนน อาปุจฺฉิตุํ, ตาทิสํ วิชฺชมานํ ภิกฺขุํ. คามสฺสาติ คามํ, กมฺมตฺเถ สามิวจนํ. คเตติ สมฺปทานตฺเถ ภุมฺมวจนํ, คตสฺสาติ อตฺโถ. สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉิตฺวา วิกาเล คามํ คตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมวาติ.
ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา
๕๓. อิทานิ ¶ ¶ ปกิณฺณกํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺฆิก’’นฺตฺยาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อิสฺสโร หุตฺวา สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ อฺสฺส เทติ, ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยา. เถยฺยาย อฺสฺส เทติ, ยถาวตฺถุ ปาราชิกาทิ สิยา, ทุกฺกฏวตฺถุ ทุกฺกฏํ, ถุลฺลจฺจยวตฺถุ ถุลฺลจฺจยํ, ปาราชิกวตฺถุ ปาราชิกํ สิยาติ วุตฺตํ โหติ.
๕๔. กุสาทิมยจีรานีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท วากผลกํ สงฺคณฺหาติ, กุสมยจีรํ วากมยจีรํ ผลกมยจีรนฺติ. ตตฺถ กุเส คนฺเถตฺวา กตจีรํ กุสมยจีรํ. วากมยจีรํ นาม ตาปสานํ วกฺกลํ. ผลกมยจีรํ นาม ผลกสณฺานานิ ผลกานิ สิพฺเพตฺวา กตจีรํ. กมฺพลํ เกสวาลชนฺติ เกสชํ กมฺพลํ วาลชํ กมฺพลํ, เกสกมฺพลํ วาลกมฺพลนฺติ อตฺโถ. เกเสหิ ตนฺเต วายิตฺวา กตกมฺพลํ เกสกมฺพลํ. จมริวาเลหิ วายิตฺวา กตกมฺพลํ วาลกมฺพลํ. สมยํ วินาติ นฏฺจีวรกาลํ เปตฺวา. ธารยโต ธารยนฺตสฺส. ลูกปกฺขาชินกฺขิปนฺติ อุลูกปกฺขิอชินกฺขิปํ. ตตฺถ อุลูกปกฺขีติ อุลูกสกุณปกฺเขหิ กตนิวาสนํ. อชินกฺขิปนฺติ สโลมํ สขุรํ อชินมิคจมฺมํ. นฏฺจีวรกาลํ เปตฺวา อิเมสุ สตฺตสุ วตฺถูสุ ยํ กิฺจิ ธารยโต ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ อตฺโถ.
๕๕. สตฺถเกน กตฺตพฺพํ กมฺมํ สตฺถกมฺมํ, ตสฺมึ สตฺถกมฺเม. วตฺถิมฺหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ วตฺถิกมฺมํ, ตสฺมึ วตฺถิกมฺเม. สํ นิมิตฺตนฺติ อตฺตโน องฺคชาตํ. ตํ ฉินฺทโต ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. มํสาทิโภชเนติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท อฏฺิโลหิตจมฺมโลมานิ สงฺคณฺหาติ. ตสฺมา มนุสฺสานํ มํสอฏฺิโลหิตจมฺมโลมโภชนปจฺจยา ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ อตฺโถ.
๕๖. กทเลรกกฺกทุสฺสานีติ ¶ เอตฺถ กทลิเอรกอกฺกวาเกหิ กตานิ วตฺถานิ ธารยนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. โปตฺถกนฺติ มกจิวาเกหิ กตํ โปตฺถกทุสฺสํ. สพฺพปีตาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สพฺพโลหิตกสพฺพกณฺหกสพฺพมฺเชฏฺิกํ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ สพฺพเมว นีลกํ สพฺพนีลกํ. เอวํ เสเสสุปิ. นีลํ อุมฺมารปุปฺผวณฺณํ. ปีตํ กณิการปุปฺผวณฺณํ. โลหิตํ ชยสุมนปุปฺผวณฺณํ. กณฺหกํ อทฺทาริฏฺกวณฺณํ. มฺเชฏฺิกํ ลาขารสวณฺณํ. อิเมสุ อฏฺสุ วตฺถูสุ ยํ กิฺจิ ธารยนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.
๕๗-๘. หตฺถิสฺสุรคโสณานนฺติ ¶ หตฺถิอสฺสอุรคโสณานํ มํสํ อฏฺิรุธิรจมฺมโลมานิ. สีหพฺยคฺฆจฺฉทีปินนฺติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉทีปีนํ มํสาทีนิ. ตรจฺฉสฺส จ มํสาทึ อุทฺทิสฺสกตมํสฺจ อนาปุจฺฉิตมํสฺจ ภฺุชโต ทุกฺกฏํ สิยา. ทกติตฺถาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท วจฺจปสฺสาวกุฏิโย สงฺคณฺหาติ. เตน ยาตานุปุพฺพํ อาคตปฺปฏิปาฏึ หิตฺวาน วชฺเชตฺวา นหานติตฺถฺจ วจฺจกุฏิฺจ ปสฺสาวกุฏิฺจ วเช วเชยฺย คจฺเฉยฺย, ทุกฺกฏํ ตสฺส สิยาติ อตฺโถ.
๕๙. สหสาติ เวคสา เวเคน. วุพฺภชิตฺวานาติ อนฺตรวาสกํ ทูรโตว อุกฺขิปิตฺวา, ว-กาโร สนฺธิวเสนาคโต. ปวิเสติ ปวิเสยฺย. วจฺจปสฺสาวกุฏิกนฺติ วจฺจกุฏิกํ ปสฺสาวกุฏิกํ. วิเสติ ปวิเสยฺย. โย ภิกฺขุ วจฺจปสฺสาวกุฏิกํ สหสา ปวิเสยฺย วา นิกฺขเมยฺย วา, อุพฺภชิตฺวา วา ปวิเสยฺย วา นิกฺขเมยฺย วา, อุกฺกาสิกํ วชฺเชตฺวา ตํ ปวิเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา.
๖๐. นิตฺถุนนฺโต วจฺจํ กเรยฺย ทนฺตกฏฺฺจ ขาทนฺโต, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. วจฺจปสฺสาวโทณีนํ พหิ วจฺจาทิกํ วจฺจปสฺสาวํ กเรยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา.
๖๑. ขเรน ¶ จาวเลเขยฺยาติ ผาลิตกฏฺเน วา ผรุเสน วา คณฺิเกน วา ปูติกฏฺเน วา สุสิเรน วา อวเลเขยฺยาติ อตฺโถ. กฏฺนฺติ อวเลขนกฏฺํ. กูปเกติ วจฺจกูปเก. อูหตฺจาติ คูถมกฺขิตฺจ. น โธเวยฺยาติ อตฺตนา วา น โธเวยฺย ปเรน วา น โธวาเปยฺย. อุกฺลาปฺจาติ กจวรฺจ. น โสธเยน สมฺมชฺเชยฺย.
๖๒. จปุจปูติ สทฺทํ กตฺวา อุทกกิจฺจํ กโรนฺตสฺส อาจมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. อนชฺฌิฏฺโวาติ อนาณตฺโตเยว. เถเรนาติ สงฺฆตฺเถเรน. ปาติโมกฺขนฺติ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ. อุทฺทิเส อุทฺทิเสยฺย, ทุกฺกฏํ สิยา.
๖๓. อนาปุจฺฉาย ปฺหสฺส กถเน, อนาปุจฺฉาย ปฺหสฺส วิสฺสชฺชเน, อนาปุจฺฉาย สชฺฌายกรเณ, อนาปุจฺฉาย ปทีปชาลเน, อนาปุจฺฉาย ปทีปวิชฺฌาปเนติ อิเมสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา.
๖๔. อนาปุจฺฉา ¶ วาตปานกวาฏานิ วิวเรยฺย วา ถเกยฺย วา, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. วนฺทนาทินฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท วนฺทาปนํ สงฺคณฺหาติ. โย ภิกฺขุ นคฺโค วนฺทนํ กเรยฺย, วนฺทาปนํ กเรยฺย, คมนํ กเรยฺย, โภชนํ กเรยฺย, ปิวนํ กเรยฺย, ขาทนํ กเรยฺย, คหณํ กเรยฺย, ทานํ กเรยฺย, ตสฺส สพฺพตฺถ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ.
๖๕. ติปฏิจฺฉนฺนกํ วินาติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปฏิจฺฉาทิโย ชนฺตาฆรปฺปฏิจฺฉาทึ อุทกปฺปฏิจฺฉาทึ วตฺถปฺปฏิจฺฉาทิ’’นฺติ (จูฬว. ๒๖๑) เอวํ วุตฺตา ติสฺโส ปฏิจฺฉาทิโย สมาหฏาติ ‘‘ติปฏิจฺฉาที’’ติ วุตฺตํ. ติปฏิจฺฉนฺนกํ เปตฺวา ปริกมฺมํ สยํ กเรยฺย, ปรํ การาเปยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ ¶ . โย ภิกฺขุ นหายํ นหายนฺโต กุฏฺเฏ วา ถมฺเภ วา ตรุมฺหิ วา กายํ อุปฆํเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา.
๖๖. โย ภิกฺขุ นหายนฺโต กุรุวินฺทกสุตฺเตน กายํ ฆํเสยฺย, กายโต กาเยน อฺมฺํ ฆํเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. โย อคิลาโน สอุปาหโน พหาราเม พหิอาราเม จเรยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ.
๖๗. สพฺพนีลาทิกมฺปิ จาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท โลหิโตทาตปีตกณฺหมฺเชฏฺมหารงฺคมหานามรงฺครตฺตาทโย อุปาหนาโย สงฺคณฺหาติ. โย ภิกฺขุ สพฺพนีลสพฺพโลหิตาทิกํ อุปาหนํ ธาเรติ, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. โย ภิกฺขุ รตฺโต รตฺตจิตฺโต ตทหุชาตายปิ อิตฺถิยา นิมิตฺตํ ปสฺเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. โย ภิกฺขุ ภิกฺขทายิยา ภิกฺขทายิกาย อิตฺถิยา มุขํ ปสฺเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา.
๖๘-๙. โย ภิกฺขุ อุชฺฌานสฺี หุตฺวา อฺสฺส ภิกฺขุโน ปตฺตํ วา ปสฺเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. อาทาสาทิมฺหิ อุทกปตฺเต อตฺตโน มุขํ ปสฺเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. อุจฺจาสนมหาสเน นิสชฺชาทึ นิสีทนสยนาทึ กโรนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ สิยา. อุกฺขิตฺตานุปสมฺปนฺนนานาสํวาสกาทีนํ วนฺทเนปิ ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อุกฺขิตฺโตติ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิตฺตโก, อาปตฺติยา อปฺปฏิกมฺเม อุกฺขิตฺตโก, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อุกฺขิตฺตโกติ ติวิโธปิ อิธาธิปฺเปโต. อนุปสมฺปนฺโนติ อิมินา ภิกฺขุนิสามเณรสามเณริสิกฺขมานปณฺฑกอิตฺถิสิกฺขาปจฺจกฺขาตกา ¶ คหิตา. นานาสํวาสกาติ ลทฺธินานาสํวาสกา คหิตา. อาทิ-สทฺเทน ฉินฺนมูลกา คหิตา.
๗๐-๗๑. โย ¶ ทีฆาสเน ปณฺฑกิตฺถีหิ ปณฺฑเกน วา อิตฺถิยา วา อุภโตพฺยฺชเนน วา เอกโต นิสีเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. อทีเฆ อาสเนติ รสฺเส อาสเน. โย ภิกฺขุ รสฺสาสเน มฺเจ วา ปีเ วา อสมานาสนิเกน เอกโต สเยยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. ผลปุปฺผาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เวฬุจุณฺณทนฺตกฏฺมตฺติกาทโย สงฺคหิตา. กุลสงฺคหตฺถาย ผลปุปฺผาทิกํ ททโต ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ.
๗๒-๓. โย ภิกฺขุ คนฺถิมาทึ สยํ กเรยฺย, ปรํ การาเปยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. โย ภิกฺขุ ชิเนน วาริตปจฺจเย ปริภฺุเชยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. อพฺยตฺโต พาโล โย ภิกฺขุ อาจริยุปชฺฌาเย อนิสฺสาย นิสฺสยํ อคฺคเหตฺวา วเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. โย ภิกฺขุ อนฺุาเตหิ มาตาปิตุอาทีหิ ปุคฺคเลหิ อฺสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺชํ กเรยฺย วา วเทยฺย วา, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. สาปตฺติโก โย ภิกฺขุ อุโปสถปฺปวารณํ กเรยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ชิเนน ภควตา วาริตา ชินวาริตา, ชินวาริตา จ เต ปจฺจยา เจติ ชินวาริตปจฺจยา, เต ชินวาริตปจฺจเย. ทฺเวมาติกาอปฺปคุณตาย อพฺยตฺโต.
๗๔. โย ภิกฺขุ อาโภคํ วา นิโยคํ วา วชฺเชตฺวา ทฺวารพนฺธาทิเก าเน ปริวตฺตกวาฏกํ อปิธาย ทิวา สเยยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ทฺวารพนฺธาทิเกติ เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเต อพฺโภกาเสปิ รุกฺขมูเลปิ อนฺตมโส อิมินา ลกฺขเณน ยุตฺตอากาสงฺคเณปิ. อปิธายาติ อปิทหิตฺวา. วินาโภคนฺติ ‘‘เอส ทฺวารํ ชคฺคิสฺสตี’’ติ อาโภคํ เปตฺวาติ อตฺโถ. นิโยคนฺติ อวสฏฺานํ, อตฺตโน อวสํ พหุสาธารณฏฺานํ เปตฺวา. ‘‘สวโส’’ติ ¶ วา ปาโ, สวโส หุตฺวาติ อตฺโถ. ทิวาติ ทิวากาเล.
๗๕. ธฺนฺติ สาลิ วีหิ ยโว โคธุโม กงฺคุ วรโก กุทฺรูสโกติ สตฺตวิธํ ธฺํ. อิตฺถิรูปนฺติ ทารุโลหมยาทิอิตฺถิรูปํ. รตนนฺติ มุตฺตาทิทสวิธํ รตนํ. อาวุธนฺติ สตฺติโตมราทิสพฺพาวุธภณฺฑํ. อิตฺถิปสาธนนฺติ อิตฺถิยา สีสาทิอลงฺการํ. ตูริยภณฺฑนฺติ ธมนสงฺขาทิสพฺพํ ตูริยภณฺฑํ. ผลรุกฺเขติ ผลิตรุกฺเข. ปุพฺพณฺณาทิกนฺติ มุคฺคมาสาทิกํ. อาทิ-สทฺเทน ¶ วากุรกุมินาทโย คหิตา. เอเตสุ ยํ กิฺจิ อามเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.
๗๖. สสิตฺโถทกเตเลหีติ โย ปน มธุสิตฺถกเตเลน วา อุทกมิสฺสกเตเลน วา เยน เกนจิ จิกฺขลฺเลน วา. ผณหตฺถผเณหิ วาติ ทนฺตมยาทิผเณน วา ผณกิจฺจสาธเกหิ หตฺถงฺคุลีหิ วา โกจฺเฉน วา เกสโมสณฺเน ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. เอกสฺมึ ภาชเน โภชนนิมิตฺเต ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.
๗๗. ทฺเว ภิกฺขู เอกตฺถรณา สเยยฺยูํ, ทฺเว ภิกฺขู เอกปาวุรณา สเยยฺยุํ, ทฺเว ภิกฺขู เอกมฺจเก สเยยฺยุํ, เตสํ ทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปมาณโต อธิกํ วา อูนํ วา ทนฺตกฏฺํ ขาเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ อธิกนฺติ อฏฺงฺคุลโต อธิกํ. อูนนฺติ จตุรงฺคุลโต อูนํ.
๗๘. โย ภิกฺขุ นจฺจฺจ คีตฺจ วาทิตฺจ โยเชติ วา โยชาเปติ วา, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. เตสํ นจฺจานํ ทสฺสนํ, เตสํ คีตานํ สวนํ, เตสํ วาทิตานํ สวนฺจ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.
๗๙. วีหาทิโรปิเมติ ¶ วีหิอาทีนํ รุหนฏฺาเน. พหิปาการกุฏฺฏเกติ ปาการกุฏฺฏานํ พหิ. วจฺจาทิฉฑฺฑนาทิมฺหีติ วจฺจปสฺสาวสงฺการจลกาทีนํ ฉฑฺฑนวิสฺสชฺชนปจฺจยา ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. ทีฆเกสาทิธารเณติ ทีฆเกสธารเณ ทีฆนขธารเณ ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.
๘๐. นขมฏฺกรณาทิมฺหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน รชนกรณํ คหิตํ. สมฺพาเธ โลมหารเณติ สมฺพาเธ อุปกจฺฉกมุตฺตกรณฏฺาเน โลมุทฺธรเณ. สอุปาหโน ภิกฺขุ ปริกมฺมกตํ ภูมึ อกฺกเมยฺยาติ สมฺพนฺโธ.
๘๑. อโธตอลฺลปาเทหีติ โย ภิกฺขุ อโธตปาเทหิ วา อลฺลปาเทหิ วา สงฺฆิกํ มฺจํ วา ปีํ วา อกฺกเมยฺย, ปริกมฺมกตํ ภิตฺตึ วา กายโต อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.
๘๒-๓. สงฺฆาฏิยาปิ ¶ ปลฺลตฺเถติ อธิฏฺิตจีวเรน วิหาเร วา อนฺตรฆเร วา ปลฺลตฺถิกํ กเรยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ. ทุปฺปริภฺุเชยฺย จีวรนฺติ ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ ทุปฺปริโภเคน ปริภฺุเชยฺย. อกายพนฺธโนติ กายพนฺธนวิรหิโต ภิกฺขุ คามํ วเชยฺย คจฺเฉยฺย. โย ภิกฺขุ วจฺจกํ อุจฺจารํ กตฺวาน อุทเก สนฺเต นาจเมยฺย อุทกสุทฺธึ น กเรยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. สมาเทยฺย อกปฺปิเยติ ภิกฺขุํ วา สามเณราทิเก เสสสหธมฺมิเก วา อกปฺปิเย นิโยเชยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. สภาคาปตฺติยา เทสนาโรจนปจฺจยา ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. สภาคาติ เอตฺถ วตฺถุสภาคตาว อิธาธิปฺเปตา, น อาปตฺติสภาคตา.
๘๔. น วเส วสฺสนฺติ โย ภิกฺขุ วสฺสํ น วเสยฺย น อุปคจฺเฉยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. วิสํวาเท สุทฺธจิตฺเตติ เอตฺถ ¶ สมฺปทานตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ปฏิสฺสวํ วิสํวาเทนฺตสฺส สุทฺธจิตฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. วสฺสํ วสิตฺวา อนนฺุาตกิจฺจโต อนนฺุาตกิจฺเจน ภิกฺขุโน คมเน ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา.
๘๕. อาปทํ วชฺเชตฺวา ตรุสฺส อุทฺธํ โปริสมฺหา อภิรุหเณ ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. อาปทนฺติ อนฺตรายํ. ตรุสฺสาติ รุกฺขสฺส. โปริสมฺหาติ เอกโปริสปฺปมาณา มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ปฺจหตฺถา. อปริสฺสาวโน โย ภิกฺขุ อทฺธานํ คจฺเฉยฺย, โย จ ภิกฺขุ ตํ ปริสฺสาวนํ ยาจโต น ทเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา. อทฺธานนฺติ อทฺธโยชนเมว อนฺติมมทฺธานํ.
๘๖. อตฺตโน ฆาตเน ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. โย ภิกฺขุ อิตฺถิรูปาทิรูปํ กเรยฺย วา การาเปยฺย วา, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. มาลาทิกํ วิจิตฺตํ เปตฺวา ชาตกาทิวตฺถุํ สยํ กเรยฺย, ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ.
๘๗. ภฺุชนฺตมุฏฺเปติ โย ภิกฺขุ ภฺุชนฺตํ อุฏฺาเปยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. ภตฺตสาลาทีสุ วุฑฺฒานํ โอกาสํ อทตฺวา นิสีทโต ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา.
๘๘. ยานานีติ วยฺหํ รโถ สกฏํ สนฺทมานิกาทีนิ. กลฺลโกติ อคิลาโน. อคิลาโน ¶ โย ภิกฺขุ ยานานิ อภิรุเหยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. วเท ทวนฺติ เกฬึ วเทยฺย, รตนตฺตยํ อารพฺภ เกฬึ วเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. อฺปริสาย อุปลาลเน ทุกฺกฏํ โหติ.
๘๙. กายาทินฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท อูรุนิมิตฺตํ สงฺคณฺหาติ. กายํ วา อูรุํ วา นิมิตฺตํ วา วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ น ทสฺสเย น ทสฺเสยฺยาติ อตฺโถ. โลกายตํ ติรจฺฉานาทิวิชฺชํ น จ ¶ สยํ วาเจยฺย, ปรฺจ น วาจาเปยฺย. ปลิตํ คณฺเหยฺย วา คณฺหาเปยฺย วา, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา.
๙๐-๙๒. ยตฺถ กตฺถจิ เปฬายํ ปกฺขิปิตฺวา ภตฺตํ ภฺุชนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ปตฺตหตฺถโก โย ภิกฺขุ วาตปานํ วา กวาฏํ วา ปณาเม ปณาเมยฺย, โสทกํ ปตฺตํ อุณฺเหยฺย อุณฺเห โอตาเปยฺย วา ปฏิสาเมยฺย วา, โวทกํ ปตฺตํ อติอุณฺเหยฺย อติเปยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. โย ภิกฺขุ ปตฺตํ ภูมิยํ วา องฺเก วา มฺเจ วา ปีเ วา มิฑฺฒนฺเต วา ปริภณฺฑนฺเต วา ปาเท วา ฉตฺเต วา เปยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ภูมิยนฺติ เยน เกนจิ อนตฺถตาย ปํสุสกฺขรมิสฺสาย. องฺเกติ ทฺวินฺนํ อูรูนํ มชฺเฌ. มิฑฺฒนฺเตติ มิฑฺฒปริยนฺเต. ปริภณฺฑนฺเตติ พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกมิฑฺฒิยา อนฺเต. โย ภิกฺขุ จลกาทึ วา ปตฺเต เปยฺย, ปตฺเต วา หตฺถโธวเน หตฺถสฺส โธวนปฺปจฺจยา ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ.
๙๓. อุจฺฉิฏฺํ มุขโธวนํ อุทกมฺปิ ปตฺเตน นีหรนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ สิยา. โย ภิกฺขุ อกปฺปิยํ ปตฺตํ ปริภฺุเชยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ อกปฺปิยํ ปตฺตนฺติ ทารุมยปตฺตาทึ.
๙๔. โย ภิกฺขุ ขิปิเต ‘‘ชีวา’’ติ วเท วเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. โย ภิกฺขุ ปริมณฺฑลกาทิมฺหิ ปฺจสตฺตติ เสขิเย อนาทโร หุตฺวา น สิกฺขติ, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ.
๙๕. โย ภิกฺขุ ภณฺฑาคาเร ปยุโต มาตุยา ปิตุโน จ ภณฺฑกํ โคเปยฺย, อสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปยุโตติ ภณฺฑาคาเร พฺยาปารวเสน ยุตฺตปฺปยุตฺโต. โคปเยติ ¶ โคเปยฺย. โย ภิกฺขุ ¶ ทวาย หีเนน ชาติอาทินา อุตฺตมมฺปิ วเทยฺย, ทุพฺภาสิตํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ หีเนหิ วา อุกฺกฏฺเหิ วา ชาติอาทีหิ เอวํ อุกฺกฏฺํ วา หีนํ วา ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทินา นเยน อุชุํ วา ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลเวนเนสาทา’’ติอาทินา นเยน อฺาปเทเสน วา อุปสมฺปนฺนํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา อกฺโกสาธิปฺปายํ วินา เกวลํ กีฬาธิปฺปาเยน วเทยฺย, ทุพฺภาสิตํ สิยาติ.
ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. วตฺตาทิกณฺฑนิทฺเทสวณฺณนา
๙๖. อิทานิ วตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปชฺฌาจริยวตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปชฺฌายวตฺตฺจ อาจริยวตฺตฺจ คมิกวตฺตฺจ อาคนฺตุกวตฺตฺจ เสนาสนาทิวตฺตฺจ ปิยสีเลน ภิกฺขุนา กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. คมิกาคนฺตุกนฺติ คมิกํ อาคนฺตุกนฺติ เฉโท, คมิกวตฺตํ อาคนฺตุกวตฺตฺจาติ อตฺโถ.
๙๗. ทาตุกาโม หตฺถปาเส ิโต กิฺจิ คหิตพฺพํ เอเกน ปุริเสน คหิตพฺพํ อุกฺขิปนกฺขมํ วตฺถุํ ติธา ตีสุ ปกาเรสุ เอเกนากาเรน ทเทยฺย, คเหตุกาโม ภิกฺขุ ทฺวิธา ทฺวีสุ เอเกน คณฺเหยฺย, อยํ ปฺจงฺโค ปฏิคฺคโหติ อตฺโถ.
๙๘-๑๐๐. ทูเร ิตํ จีวรํ ปิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอต’’นฺติ วตฺตพฺพํ. หตฺถปาเส ิตํ หตฺเถน อามสิตฺวา ‘‘อิม’’นฺติ วตฺตพฺพํ. ‘‘เอตํ อธิฏฺามิ, อิมํ อธิฏฺามี’’ติ อิเมสํ ปทานํ มชฺเฌ สงฺฆาฏิอาทีสุ ปจฺเจกํ โยเชตฺวา ติจีวรํ อธิฏฺเยฺย. กถํ? ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามิ, อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ อธิฏฺเยฺย. เอวํ เสเสสุ จ จีวเรสุ. ยถา จีวราทึ ¶ วิธานํ เอวํ ปตฺเตปิ อธิฏฺเยฺย ปจฺจุทฺธเรยฺยาติ อตฺโถ.
๑๐๑. สฺจริตฺตํ เปตฺวา เสสา ครุกา จ ปาราชิกา จ สจิตฺตกาติ สมฺพนฺโธ. อนฺติมาติ ¶ ปาราชิกา. อจฺฉินฺนสิกฺขาปทํ, ปริณตสิกฺขาปทฺจาติ อิมํ ทฺวยํ เปตฺวา เสสํ นิสฺสคฺคิยํ อจิตฺตกนฺติ อตฺโถ.
๑๐๒-๓. คามปฺปเวสนนฺเตเตติ คามปฺปเวสนํ อิติ เอเต. ปาจิตฺตีสุ เอเต ปทโสธมฺมาทโย คามปฺปเวสนนฺตา สตฺตรส สิกฺขาปทา อจิตฺตกา.
๑๐๔-๕. ปกิณฺณเกสุ อุทฺทิสฺสกตํ เปตฺวา อฺมํสกํ เสสมํสํ อจิตฺตกนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปกิณฺณเกสุ อฺมํสาทิกํ ปตฺตหตฺโถ กวาฏกนฺตํ เตรสวิธํ อิทํ สิกฺขาปทํ อจิตฺตกํ, เสสํ สพฺพํ สจิตฺตกนฺติ อตฺโถ.
๑๐๖. อาจริยา วีติกฺกมนจิตฺเตน สจิตฺตกํ อจิตฺตกนฺติ วทนฺติ, ปฺตฺติชานเนน จิตฺเตน ตถา สจิตฺตกํ อจิตฺตกนฺติ อาจริยา วทนฺตีติ อตฺโถ. ตถา-สทฺเทน ‘‘สจิตฺตกํ อจิตฺตก’’นฺติ อิทํ คหิตํ.
๑๐๗-๙. ปุพฺพกรณาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ปุพฺพกิจฺจํ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ –
‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;
อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจติ.
‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;
อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจตี’’ติ. –
เอวํ ปุพฺพกรณาทิกํ นวธา ทีปิตํ สพฺพํ อุโปสถปฺปวารณํ ปิยสีลินา กาตพฺพนฺติ อตฺโถ.
๑๑๒. ยถากฺกมนฺติ ¶ เอตฺถายมธิปฺปาโย – คโณ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺย, ปุคฺคโล อธิฏฺานอุโปสถํ กเรยฺย, สงฺโฆ สุตฺตุทฺเทสอุโปสถํ กเรยฺยาติ.
๑๑๓. จาตุทฺทโส ปนฺนรโส, สามคฺคี ทินโต ติธาติ จาตุทฺทโส อุโปสโถ ¶ , ปนฺนรโส อุโปสโถ, สามคฺคีอุโปสโถติ ทินโต ติธา โหนฺติ. ทินโต ปุคฺคลโต กตฺตพฺพาการโต เต อุโปสถา นว อิติ อีริตาติ อตฺโถ.
๑๑๔. เตวาจี ทฺเวกวาจีติ เตวาจิกา ปวารณา, ทฺเววาจิกา ปวารณา, เอกวาจิกา ปวารณา อิติ นว ปวารณา วุตฺตา.
๑๑๕. ตสฺสาติ ผคฺคุนมาสสฺส. ตโต เสสนฺติ อาสาฬฺหิอนฺติมปกฺขมฺหา ยาว กตฺติกปุณฺณมา วสฺสกาลนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ เอกสฺมึ สํวจฺฉเร จตุวีสติอุโปสถา โหนฺติ.
๑๑๖. เอเตสูติ เอเตสุ ตีสุ จตูสุ เอเกกสฺมึ อุตุมฺหิ ตติยปกฺขา สตฺตมปกฺขา. จาตุทฺทสาติ ฉ จาตุทฺทสาติ อตฺโถ. เสสานิ อุตฺตานตฺถาเนวาติ.
วตฺตาทิกณฺฑนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ สมารทฺธา, มูลสิกฺขตฺถวณฺณนา;
นิฏฺิตา ยา สมาเสน, อฑฺฒมาสสฺส อจฺจเย.
อธุนูปสมฺปนฺนานํ, หิตตฺถาย สมาสโต;
อิมํ อตฺถํ วณฺณยตา, ยํ ปฺุํธิคตํ มยา.
เตน ปฺุเนยํ โลโก, สุขาย ปฏิปตฺติยา;
ปาปุณาตุ วิสุทฺธาย, นิพฺพานํ อชรํ ปทํ.
นานาตรุคณากิณฺเณ ¶ , นานากุสลกามิโน;
รมฺเม ยุทฺธานปติโน, วิหาเร วสตา สตา.
สาสเน สิทฺธิปตฺตสฺส, สิทฺธินา าณสิทฺธินา;
ปณฺฑิเตน กตา เอสา, มูลสิกฺขตฺถวณฺณนา.
มูลสิกฺขา-ฏีกา สมตฺตา.