តីកា > វិនយបិដក (ដីកា) > វិនយវិនិច្ឆយ ដីកា-១

. សុវិបុលាមលសទ្ធាបញ្ញាទិគុណសមុទយាវហំ សកលជនហិតេកហេតុជិនសាសនដ្ឋិតិមូលភូតំ វិនយប្បករណមិទមារភន្តោយមាចរិយោ បករណារម្ភេ រតនត្តយប្បណាមបករណាភិធានាភិធេយ្យករណប្បការបយោជននិមិត្តកត្តុបរិមាណាទីនិ ទស្សេតុមាហ ‘‘វន្ទិត្វា’’តិអាទិ. តត្ថ រតនត្តយំ នាម.

‘‘ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតី’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣; សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.២២៣; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៦.៣; សុ. និ. អដ្ឋ. ១.២២៦; មហានិ. អដ្ឋ. ៥០) –

‘‘ពុទ្ធោ ¶ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, ធម្មោ លោកុត្តរោ នវ;

សង្ឃោ មគ្គផលដ្ឋោ ច, ឥច្ចេតំ រតនត្តយ’’ន្តិ. –

វិភាវិតប្បភេទំ សកលភវទុក្ខវិនិវារណំ តិភវេនេកបដិសរណំ វត្ថុត្តយំ.

តស្ស បណាមោ នាម បណាមកិរិយានិប្ផាទិកា ចេតនា. សា តិវិធា កាយបណាមោ វចីបណាមោ មនោបណាមោតិ. តត្ថ កាយបណាមោ នាម រតនត្តយគុណានុស្សរណបុព្ពិកា អញ្ជលិកម្មាទិកាយកិរិយាវសប្បវត្តិកា កាយវិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា. វចីបណាមោ នាម តថេវ បវត្តា នានាវិធគុណវិសេសវិភាវនសភាវថោមនាកិរិយាវសប្បវត្តិកា វចីវិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបិកា ¶ ចេតនា. មនោបណាមោ នាម ឧភយវិញ្ញត្តិយោ អសមុដ្ឋាបេត្វា កេវលំ គុណានុស្សរណេន ចិត្តសន្តានស្ស តន្និន្នតប្បោណតប្បព្ភារតាយ គារវពហុមាននវសប្បវត្តិសាធិកា ចេតនា.

ឥមស្ស តាវ រតនត្តយបណាមស្ស ទស្សនំ យថាធិប្បេតត្ថសាធនត្ថំ. គុណាតិសយយោគេន ហិ បណាមារហេ រតនត្តយេ កតោ បណាមោ បុញ្ញវិសេសភាវតោ ឥច្ឆិតត្ថាភិនិប្ផត្តិវិពន្ធកេន ឧបឃាតកេន, ឧបបីឡកេន ច អបុញ្ញកម្មេន ឧបនីយមានស្ស ឧបទ្ទវជាលស្ស វិនិវារណេន យថាលទ្ធសម្បត្តិនិមិត្តកស្ស បុញ្ញកម្មស្ស អនុពលប្បទានេន ច តព្ពិបាកសន្តតិយា អាយុសុខពលាទិវឌ្ឍនេន ច ចិរកាលប្បវត្តិហេតុកោតិ យថាធិប្បេតបករណនិប្ផត្តិនិពន្ធនកោ ហោតិ. អថាបិ សោតូនញ្ច វន្ទនីយវន្ទនាបុព្ពកេនារម្ភេន អនន្តរាយេន ឧគ្គហណធារណាទិក្កមេន បករណាវពោធប្បយោជនសាធនត្ថំ. អបិច សោតូនមេវ វិញ្ញាតសត្ថុកានំ ភគវតោ យថាភូតគុណវិសេសានុស្សវនេន សមុបជាតប្បសាទានំ បករណេ គារវុប្បាទនត្ថំ, អវិញ្ញាតសត្ថុកានំ ¶ បន បករណស្ស ស្វាខ្យាតតាយ តប្បភវេ សត្ថរិ គារវុប្បាទនត្ថញ្ច សោតុជនានុគ្គហមេវ បធានំ កត្វា អាចរិយេហិ គន្ថារម្ភេ ថុតិប្បណាមបរិទីបកានំ គាថាវាក្យានំ និក្ខេបោ វិធីយតិ. ឥតរថា វិនាបិ តន្និក្ខេបំ កាយមនោបណាមេនាបិ យថាធិប្បេតប្បយោជនសិទ្ធិតោ កិមេតេន គន្ថគារវករេនាតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បន បណាមប្បយោជនំ សារត្ថទីបនិយាទីសុ (សារត្ថ. ដី. ១.គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា; វិ. វិ. ដី. ២.គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា) ទស្សិតនយេនេវ ញាតព្ពំ.

អភិធានកថនំ បន វោហារសុខត្ថំ. អភិធេយ្យស្ស សមុទិតេន បករណេន បដិបាទេតព្ពស្ស កថនំ បករណស្ស អារភិតព្ពសភាវទស្សនត្ថំ. វិទិតានិន្ទិតសាត្ថកសុករានុដ្ឋានាភិ ធេយ្យមេវ ហិ បករណំ បរិក្ខកជនា អារភិតព្ពំ មញ្ញន្តីតិ. ករណប្បការសន្ទស្សនំ សោតុជនសមុស្សាហនត្ថំ. អនាកុលមសំកិណ្ណតាទិប្បការេន ហិ វិរចិតំ បករណំ សោតារោ សោតុមុស្សហន្តីតិ. បយោជនកថនំ បន បករណជ្ឈាយនេ សោតុជនសមុត្តេជនត្ថំ. អសតិ ហិ បយោជនកថនេ អវិញ្ញាតប្បយោជនា អជ្ឈាយនេ ព្យាវដា ន ហោន្តីតិ. និមិត្តកថនំ សរិក្ខកជនានំ បករណេ គារវុប្បាទនត្ថំ. បសត្ថការណុប្បន្នេយេវ ហិ បករណេ សរិក្ខកា គារវំ ជនេន្តីតិ.

កត្តុកថនំ បុគ្គលគរុកស្ស បករណេ គារវោ បុគ្គលគារវេនបិ ហោតូតិ. បរិមាណកថនំ អសជ្ឈាយនាទិបសុតានំ ¶ សម្បហំសនត្ថំ. បករណបរិមាណស្សវនេន ហិ តេ សម្បហដ្ឋា ‘‘កិត្តកមិទមប្បកំ ន ចិរេនេវ បរិសមាបេស្សាមា’’តិ សជ្ឈាយនាទីសុ វត្តន្តីតិ. អាទិ-សទ្ទេន សក្កច្ចសវននិយោជនំ សង្គហិតំ, តំ សព្ពសម្បត្តិនិទានសុតមយញាណនិប្ផាទនត្ថំ. អសក្កច្ចំ សុណមានស្ស ច សវនាភាវតោ តំហេតុកស្ស ¶ សុតមយញាណស្សាបិ អភាវោតិ. តថា ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ បុគ្គលោ សព្ពសម្បត្តិយា វុច្ចមានោបិ ‘‘ន មយា សុតំ, បុន ភណិតព្ព’’ន្តិ ភណតិ.

តត្ថ បឋមគាថាយំ តាវ ‘‘វន្ទិត្វា’’តិ ឥមិនា តិវិធោបិ បណាមោ អវិសេសតោ ទស្សិតោ. វិសេសតោ បន ‘‘សេដ្ឋំ, អប្បដិបុគ្គលំ, ភវាភាវករំ, និរង្គណ’’ន្តិ ឥមេហិ ចតូហិ បទេហិ វចីបណាមោ, ‘‘សិរសា’’តិ ឥមិនា កាយប្បណាមោ, ‘‘ពុទ្ធំ, ធម្មំ, គណញ្ចា’’តិ ឥមេហិ បន តីហិ បទេហិ បណាមកិរិយាយ កម្មភូតំ រតនត្តយំ ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘វិនយស្សវិនិច្ឆយ’’ន្តិ ឥមិនា អភិធានំ ទស្សិតំ អលុត្តសមាសេន វិនយវិនិច្ឆយនាមស្ស ទស្សនតោ. តស្ស អន្វត្ថភាវេន សទ្ទប្បវត្តិនិមិត្តភូតំ សកលេនានេន បករណេន បដិបាទេតព្ពមភិធេយ្យម្បិ តេនេវ ទស្សិតំ. ‘‘សមាសេនា’’តិ ច ‘‘អនាកុលមសំកិណ្ណំ, មធុរត្ថបទក្កម’’ន្តិ ច ឯតេហិ ករណប្បការោ ទស្សិតោ. ‘‘ហិតត្ថាយា’’តិ ច ‘‘បដុភាវករំ វិនយក្កមេ’’តិ ច ‘‘អបារំ ឱតរន្តាន’’ន្តិអាទិនា ច បយោជនំ. ‘‘ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីន’’ន្តិ ឥមិនា ពាហិរនិមិត្តំ ទស្សិតំ. អព្ភន្តរនិមិត្តំ បន ពាហិរនិមិត្តភូតភិក្ខុភិក្ខុនិវិសយា ករុណា, សា អាចរិយស្ស បករណារម្ភេនេវ វិញ្ញាយតីតិ វិសុំ ន វុត្តា. ‘‘បវក្ខាមី’’តិ ឥមិនា សមានាធិករណភាវេន លព្ភមានោ ‘‘អហ’’ន្តិ សុទ្ធកត្តា សាមញ្ញេន ទស្សិតោ. វិសេសតោ បន បករណាវសានេ –

‘‘រចិតោ ពុទ្ធទត្តេន, សុទ្ធចិត្តេន ធីមតា;

សុចិរដ្ឋិតិកាមេន, សាសនស្ស មហេសិនោ’’តិ. (ឧ. វិ. ៩៦១) –

ឥមាយ ¶ គាថាយ ចេវ ‘‘ឥតិ តម្ពបណ្ណិយេន បរមវេយ្យាករណេន តិបិដកនយវិធិកុសលេន បរមកវិវរជន ហទយបទុមវនវិកសនករេន កវិវរាសភេន បរមរតិករវរមធុរវចនុគ្គារេន ឧរគបុរេន ពុទ្ធទត្តេន រចិតោយំ វិនយវិនិច្ឆយោ’’តិ (វិ. វិ. ៣១៨៣) ឥមិនា វាក្យេន ច ¶ ទស្សិតោ – ‘‘មាទិសាបិ កវី ហោន្តិ, ពុទ្ធទត្តេ ទិវង្គតេ’’តិអាទិនា បច្ឆិមកេហិ ច បសត្ថតរេហិ កវិវរេហិ អភិត្ថុតគុណោ ភទន្តពុទ្ធទត្តាចរិយោ វេទិតព្ពោ. ហេតុកត្តា ច តត្ថេវ វក្ខមានោ បករណជ្ឈេសនេ កតាធីនោ ពុទ្ធសីហមហាថេរោ, សោ –

ហិតត្ថាយ សមាសតោ’’តិ. (វិ. វិ. ៣១៧៧-៣១៧៨) –

ឧត្តរប្បករណស្ស ហេតុកត្តា បន សង្ឃបាលមហាថេរោ, សោបិ –

‘‘ខន្តិសោរច្ចសោសិល្យ-ពុទ្ធិសទ្ធាទយាទយោ;

បតិដ្ឋិតា គុណា យស្មិំ, រតនានីវ សាគរេ.

‘‘វិនយាចារយុត្តេន, តេន សក្កច្ច សាទរំ;

យាចិតោ សង្ឃបាលេន, ថេរេន ថិរចេតសា.

‘‘សុចិរដ្ឋិតិកាមេន ¶ , វិនយស្ស មហេសិនោ;

ភិក្ខូនំ បាដវត្ថាយ, វិនយស្សវិនិច្ឆយេ;

អកាសិំ បរមំ ឯតំ, ឧត្តរំ នាម នាមតោ’’តិ. (ឧ. វិ. ៩៦៥-៩៦៨) –

ឯវំ ទស្សិតោ. ន កេវលមេតេ ទ្វេយេវ មហាថេរា ហេតុកត្តារោ, អថ ខោ មហាវំសាទីសុ –

អាទិនា នយេន អភិត្ថុតគុណោ តិបិដកបរិយត្តិយា អដ្ឋកថាការោ ភទន្តពុទ្ធឃោសាចរិយោ ច អនុស្សុតិវសេន ‘‘ហេតុកត្តា’’តិ វេទិតព្ពោ.

កថំ? អយំ កិរ ភទន្តពុទ្ធទត្តាចរិយោ លង្កាទីបតោ សជាតិភូមិំ ជម្ពុទីបមាគច្ឆន្តោ ភទន្តពុទ្ធឃោសាចរិយំ ជម្ពុទីបវាសិកេហិ បដិបត្តិបរាយនេហិ យុត្តព្យត្តគុណោបេតេហិ មហាថេរវរេហិ កតារាធនំ សីហឡដ្ឋកថំ បរិវត្តេត្វា សកលជនសាធារណាយ មូលភាសាយ តិបិដកបរិយត្តិយា អដ្ឋកថំ លិខិតុំ លង្កាទីបំ គច្ឆន្តំ អន្តរាមគ្គេ ទិស្វា សាកច្ឆាយ សមុបបរិក្ខិត្វា សព្ពលោកាតីតេន អសទិសេន បណ្ឌិច្ចគុណេន រតននិធិទស្សនេ បរមទលិទ្ទោ វិយ ពលវបរិតោសំ បត្វា អដ្ឋកថមស្ស កាតុកាមតំ ញត្វា ‘‘តុម្ហេ យថាធិប្បេតបរិយន្តលិខិតមដ្ឋកថំ អម្ហាកំ បេសេថ, មយមស្សា បករណំ លិខាមា’’តិ តស្ស សម្មុខា បដិជានិត្វា តេន ច ‘‘សាធុ តថា កាតព្ព’’ន្តិ អជ្ឈេសិតោ អភិធម្មដ្ឋកថាយ អភិធម្មាវតារំ, វិនយដ្ឋកថាយ សឧត្តរំ វិនយវិនិច្ឆយបករណញ្ច អកាសីតិ អនុស្សុយ្យតេតិ.

‘‘សមាសេនា’’តិ ¶ ឥមិនា ច បរិមាណម្បិ សាមញ្ញេន ទស្សិតំ វិត្ថារបរិមាណេ តស្ស បរិមាណសាមញ្ញស្ស វិញ្ញាយមានត្តា. វិសេសតោ បន បរិច្ឆេទបរិមាណំ គន្ថបរិមាណន្តិ ទុវិធំ. តត្ថ បរិច្ឆេទបរិមាណំ ឥមស្មិំ បករណេ កថាវោហារេន វុច្ចតិ.

សេយ្យថិទំ? – បារាជិកកថា សង្ឃាទិសេសកថា អនិយតកថា និស្សគ្គិយកថា បាចិត្តិយកថា បាដិទេសនីយកថា សេខិយកថាតិ ភិក្ខុវិភង្គកថា សត្តវិធា, តតោ អនិយតកថំ វជ្ជេត្វា តថេវ ភិក្ខុនិវិភង្គកថា ឆព្ពិធា, មហាខន្ធកកថាទិកា ភិក្ខុនិក្ខន្ធកកថាវសានា វីសតិវិធា ខន្ធកកថា, កម្មកថា, កម្មវិបត្តិកថា, បកិណ្ណកវិនិច្ឆយោ, កម្មដ្ឋានភាវនាវិធានន្តិ វិនយវិនិច្ឆយេ កថាបរិច្ឆេទោ សត្តតិំស.

ឧត្តរប្បករណេ ¶ ច វុត្តនយេន ភិក្ខុវិភង្គេ សត្តវិធា កថា, ភិក្ខុនិវិភង្គេ ឆព្ពិធា, តទនន្តរា វិបត្តិកថា, អធិករណបច្ចយកថា, ខន្ធកបញ្ហាកថា, សមុដ្ឋានសីសកថា, អាបត្តិសមុដ្ឋានកថា, ឯកុត្តរនយកថា, សេទមោចនកថា, វិភង្គទ្វយនិទានាទិកថា, សព្ពង្គលក្ខណកថា, បរិវារសង្កលនកថាតិ ឆត្តិំស កថាបរិច្ឆេទា.

និស្សន្ទេហេ បន ‘‘អដ្ឋតិំស កថាបរិច្ឆេទា’’តិ វុត្តំ, តំ ឯកុត្តរនយេ អទស្សិតេហិបិ ទ្វាទសកបន្នរសកនយេហិ សហ សោឡសបរិច្ឆេទេ គហេត្វា អប្បកំ ឩនមធិកំ គណនូបគំ ន ហោតីតិ កត្វា វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧភយត្ថ កថាបរិច្ឆេទបរិមាណំ តេសត្តតិវិធំ ហោតិ. និស្សន្ទេហេ ‘‘បញ្ចសត្តតិវិធា’’តិ វចនេ បរិហារោ វុត្តនយោវ. គន្ថបរិមាណំ បន វិនយវិនិច្ឆយេ អសីតិគន្ថាធិកានិ ចត្តារិ គន្ថសហស្សានិ ¶ , ឧត្តរេ បញ្ញាសគន្ថាធិកានិ នវ គន្ថសតានិ ហោន្តិ. តេន វុត្តំ ឧត្តរាវសានេ –

‘‘គាថា ចតុសហស្សានិ, សតញ្ច ឩនវីសតិ;

បរិមាណតោតិ វិញ្ញេយ្យោ, វិនយស្សវិនិច្ឆយោ.

បញ្ញាសាធិកសង្ខានិ, នវ គាថាសតានិ ហិ;

គណនា ឧត្តរស្សាយំ, ឆន្ទសានុដ្ឋុភេន តូ’’តិ. (ឧ. វិ. ៩៦៩-៩៧០);

ឥច្ចេវំ វិនយវិនិច្ឆយោ ឧត្តរោ ចាតិ ទ្វេ បករណានិ តិំសាធិកានិ បញ្ចគាថាសហស្សានិ. ឯត្ថ ច វិនយវិនិច្ឆយោ នាម ឧភតោវិភង្គខន្ធកាគតវិនិច្ឆយសង្គាហកបករណំ. តតោ បរំ បរិវារត្ថសង្គាហកបករណំ ឧត្តរោ នាម. តេនេវ វក្ខតិ –

‘‘យោ មយា រចិតោ សារោ, វិនយស្សវិនិច្ឆយោ;

តស្ស ទានិ ករិស្សាមិ, សព្ពានុត្តរមុត្តរ’’ន្តិ. (ឧ. វិ. ២)

តំ កស្មា ឧត្តរនាមេន វោហរិយតីតិ? បញ្ហុត្តរវសេន ឋិតេ បរិវារេ តថេវ សង្គហេតព្ពេបិ តេន បការេន បារាជិកកថាមត្តំ ទស្សេត្វា –

‘‘ឥតោ ¶ បដ្ឋាយ មុញ្ចិត្វា, បញ្ហាបុច្ឆនមត្តកំ;

វិស្សជ្ជនវសេនេវ, ហោតិ អត្ថវិនិច្ឆយោ’’តិ. (ឧ. វិ. ១៤) –

វត្វា បញ្ហំ បហាយ តតោ បដ្ឋាយ ឧត្តរមត្តស្សេវ ទស្សិតត្តា តថា វោហរីយន្តិ.

‘‘តស្មា វិនយនូបាយ’’ន្តិអាទិនា បន សោតុជនំ សក្កច្ចសវនេ និយោជេតិ. សក្កច្ចសវនបដិពទ្ធា ហិ សព្ពាបិ លោកិយលោកុត្តរសម្បត្តីតិ អយមេត្ថ សមុទាយត្ថោ. អយំ បន អវយវត្ថោ – សោ យស្មា អត្ថយោជនក្កមេន បទយោជនំ ¶ កត្វា វណ្ណិតេ សុវិញ្ញេយ្យោ ហោតិ, តស្មា តថា បទយោជនំ កត្វា អត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាម –

សេដ្ឋំ អប្បដិបុគ្គលំ ពុទ្ធញ្ចេវ ភវាភាវករំ ធម្មញ្ចេវ និរង្គណំ គណញ្ចេវ សិរសា វន្ទិត្វា ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនញ្ច ហិតត្ថាយ សមាសេន សមាហិតោ វិនយស្សវិនិច្ឆយំ វក្ខាមីតិ យោជនា.

តត្ថ សេដ្ឋន្តិ សព្ពេ ឥមេ បសត្ថា អយមេតេសំ អតិសយេន បសត្ថោតិ សេដ្ឋោ. តថា ហិ សោ ភគវា ‘‘អហញ្ហិ ព្រាហ្មណ ជេដ្ឋោ សេដ្ឋោ លោកស្សា’’តិ (បារា. ១១) វេរញ្ជព្រាហ្មណស្ស អត្តនោ ជេដ្ឋសេដ្ឋភាវស្ស បរិជាននវិនិច្ឆយហេតុភូតាហិ ឈានាទីហិ និរតិសយគុណសម្បត្តីហិ សមន្នាគតត្តា –

‘‘ត្វមេវ អសិ សម្ពុទ្ធោ, តុវំ សត្ថា អនុត្តរោ;

សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ, នត្ថិ តេ បដិបុគ្គលោ. (ទី. និ. ២.៣៧០);

តុវំ ពុទ្ធោ តុវំ សត្ថា, តុវំ មារាភិភូ មុនិ;

តុវំ អនុសយេ ឆេត្វា, តិណ្ណោ តារេសិមំ បជំ.

ឧបធី តេ សមតិក្កន្តា, អាសវា តេ បទាលិតា;

សីហោសិ អនុបាទានោ, បហីនភយភេរវោ. (ម. និ. ២.៤០០; សុ. និ. ៥៥០-៥៥១; ថេរគា. ៨៣៩-៩៤០);

មហាវីរ ¶ មហាបញ្ញ, ឥទ្ធិយា យសសា ជល;

សព្ពវេរភយាតីត, បាទេ វន្ទាមិ ចក្ខុមា’’តិ. (សំ. និ. ១.១៥៩; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៥៦); –

អាទីហី នានានយេហិ សទេវកេន លោកេន អភិត្ថវិយតាយ បសត្ថតមោ, តមេវ សេដ្ឋំ បសត្ថតមន្តិ អត្ថោ.

អប្បដិបុគ្គលន្តិ ¶ នត្ថិ ឯតស្ស បដិបុគ្គលោ អធិកោ, សទិសោ វាតិ អប្បដិបុគ្គលោ. តថា ហិ គុណវសេន អនន្តាបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អត្តនា អធិកស្ស, សទិសស្ស វា បុគ្គលស្ស អភាវតោ –

‘‘ន មេ អាចរិយោ អត្ថិ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ;

សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ, នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោ’’តិ. (មហាវ. ១១) –

អត្តនាវ អត្តនោ អវិបរីតោ អប្បដិបុគ្គលភាវោ បដិញ្ញាតោ, តស្មា តំ អប្បដិបុគ្គលំ សព្ពលោកុត្តមន្តិ អត្ថោ.

ពុទ្ធន្តិ អនន្តមបរិមេយ្យំ ញេយ្យមណ្ឌលមនវសេសំ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ, ឯតេន អនេកកប្បកោដិសតសហស្សំ សម្ភតបុញ្ញញាណសម្ភារានុភាវសិទ្ធិធម្មរូបកាយសិរិវិលាសបដិមណ្ឌិតោ សទ្ធម្មវរចក្កវត្តី សម្មាសម្ពុទ្ធោ ទស្សិតោ. អថ វា ចត្តារិ សច្ចានិ សយំ វិចិតោបចិតបារមិតាបរិបាចិតេន សវាសនានវសេសកិលេសប្បហាយកេន សយម្ភុញាណេន ពុជ្ឈីតិ ពុទ្ធោ. យថាហ –

‘‘អភិញ្ញេយ្យំ អភិញ្ញាតំ, ភាវេតព្ពញ្ច ភាវិតំ;

បហាតព្ពំ បហីនំ មេ, តស្មា ពុទ្ធោស្មិ ព្រាហ្មណា’’តិ. (ម. និ. ២.៣៩២, ៣៩៩; សុ. និ. ៥៦៣; ថេរគា. ៨២៨);

វិត្ថារោ បនស្ស ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦២) និទ្ទេសាទីសុ ¶ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ. សទ្ទសិទ្ធិ សាសនិកានំ អវគមនត្ថេ វត្តមានា ពុធ-ធាតុតោ ‘‘ភាវកម្មេសុ ត’’ ឥតិ ឥតោ តាតិវត្តមានេ ‘‘ពុធគមាទិត្ថេ កត្តរី’’តិ ឥមិនា កច្ចាយនសុត្តេន កត្តរិ តប្បច្ចយវិធានតោ វេទិតព្ពា. លោកិយានំ បន ពោធនត្ថធាតូនម្បិ គមនត្ថតាយ វុត្តត្តា គត្យត្ថាកម្មកាទិ ¶ សុត្តតោ កត្តរិ ត-ប្បច្ចយករណេន វេទិតព្ពា.

អថ វា ធាតូនំ អនេកត្ថតាយ ពុធ-ឥច្ចយំ ធាតុ ជាគរណវិកសនត្ថេសុ វត្តមានោ អកម្មកោតិ ‘‘បពុទ្ធោ បុរិសោ, បពុទ្ធំ បទុម’’ន្តិអាទីសុ វិយ ពុទ្ធវា អញ្ញាណនិទ្ទាវិគមេន ញាណចក្ខូនិ ឧម្មីលន្តោ បពុទ្ធោ, គុណេហិ វា វិកសិតោតិ កត្តរិ សិទ្ធេន ពុទ្ធ-សទ្ទេន ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ តិភវនេកចូឡាមណិបាទបង្កជរាគរតនោ ភគវា លោកនាថោ វុច្ចតិ, ឥមស្មិំ បក្ខេបិ គត្យត្ថាទិសុត្តេ អកម្មកគ្គហណេន បច្ចយវិធានំ ទដ្ឋព្ពំ.

អថ វា សកម្មកានំ ធាតូនំ កម្មវចនិច្ឆាយ អភាវេ អកម្មកភាវតោ ‘‘ផលំ សយមេវ បក្ក’’ន្តិអាទីសុ វិយ ពោធនត្ថេយេវ ពុធ-ធាតុតោ កត្តរិ វិធានំ សិជ្ឈតិ. អថ វា នីលគុណយោគេន បដាទីសុ នីលវោហារោ វិយ ភាវសាធនំ ពុទ្ធ-សទ្ទំ គហេត្វា ពុទ្ធគុណយោគតោ ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ វោហរីយតិ. ឯវមនេកធា សិទ្ធេន ពុទ្ធ-សទ្ទេន វុច្ចមានំ តំ ភគវន្តំ តំ ធម្មរាជន្តិ អត្ថោ.

‘‘សេដ្ឋំ អប្បដិបុគ្គល’’ន្តិ បទទ្វយំ ‘‘ពុទ្ធ’’ន្តិ ឯតស្ស វិសេសនំ. ឯត្ថ ច ‘‘ពុទ្ធំ, សេដ្ឋំ, អប្បដិបុគ្គល’’ន្តិ ឥមេហិ តីហិ បទេហិ នយតោ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៥៧; ៣.៦; ម. និ. ១.១៤៧, ១៤៤; ៣.៤៣៤; សំ. និ. ១.២៤៩; ៥.៤៧៩; អ. និ. ៥.១៤, ៣០; ៦.២៥, ២៦; នេត្តិ. ៩៣), ‘‘យោ វទតំ បវរោ មនុជេសុ, សក្យមុនី ភគវា កតកិច្ចោ’’តិអាទីហិ (វិ. វ. ៨៨៦) ច អនេកេហិ សុត្តបទេហិ ទស្សិតទូរាវិទូរសន្តិកនិទានហេតុផលសត្តោបការាវត្ថាធម្មត្ថ- លោកុទ្ធារត្តិកត្តយសង្គហិតំ សុបរិសុទ្ធំ ពុទ្ធគុណសមុទយំ ¶ និរវសេសំ ទស្សេតិ. អយមេវ ហិ ពុទ្ធគុណានំ និរវសេសតោ ទស្សនូបាយោ, យទិទំ នយទស្សនំ. ឥតរថា បដិបទវណ្ណនាយ អបរិមិតានំ ពុទ្ធគុណានំ កោ ហិ នាម សមត្ថោ បរិយន្តំ គន្តុំ. យថាហ –

‘‘ពុទ្ធោបិ ¶ ពុទ្ធស្ស ភណេយ្យ វណ្ណំ;

វណ្ណោ ន ខីយេថ តថាគតស្សា’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១៤១; ម. និ. អដ្ឋ. ២.៤២៥; ឧទា. អដ្ឋ. ៥៣; អប. អដ្ឋ. ២.៧.២០; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ៤.៤; ចរិយា. អដ្ឋ. និទានកថា, បកិណ្ណកកថា; ទី. និ. ដី. ១.គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា; ម. និ. ដី. ១.គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា; សំ. និ. ដី. ១.១.គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា; អ. និ. ដី. ១.១.គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា; វជិរ. ដី. គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា; សារត្ថ. ដី. ១.គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា; នេត្តិ. ដី. គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា);

ឯវមេតេហិ តីហិ បទេហិ និរវសេសគុណសំកិត្តនថុតិយា វសេន ‘‘វន្ទិត្វា’’តិ ឥមិនា បណាមស្ស ច វុត្តត្តា ឥមាយ អឌ្ឍគាថាយ ពុទ្ធរតនសង្ខាតបឋមវន្ទនីយវត្ថុវិសយា ថុតិបណាមសភាវា វន្ទនា ទស្សិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តទនន្តរំ ធម្មរតនស្ស បណាមំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ភវាភាវករំ ធម្ម’’ន្តិ. ឯត្ថ ភវ-សទ្ទេន ទ្វេ ភវា វុត្តា កម្មភវោ, ឧបបត្តិភវោតិ. តត្ថ កម្មភវោ ភវតិ ឯតស្មា ផលន្តិ ‘‘ភវោ’’តិ វុច្ចតិ. វិបាកក្ខន្ធកដត្តារូបសង្ខាតោ បន ឧបបត្តិភវោ អវិជ្ជាតណ្ហុបាទានសង្ខារាទិសហការិការណយុត្តេន កុសលាកុសលចេតនាសង្ខាតកម្មភវបច្ចយេន យថារហំ ភវតីតិ ‘‘ភវោ’’តិ វុច្ចតិ. សោ បន កាមភវរូបភវអរូបភវសញ្ញីភវអសញ្ញីភវនេវសញ្ញីនាសញ្ញីភវ- ឯកវោការភវចតុវោការភវបញ្ចវោការភវវសេន នវវិធោ. ឯវមេតេសុ នវសុ ភវេសុ ទសវិធោបិ ធម្មោ អត្តានំ ធារេន្តស្ស បុគ្គលសន្តានស្ស អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុយា បរំ អប្បដិសន្ធិកតាសាធនេន ភវេសុ ¶ , ភវស្ស វា អភាវំ ករោតីតិ ភវាភាវករោ, តំ, អបរាបរជាតិប្បពន្ធស្ស ហេតុសមុគ្ឃាតេន អប្បវត្តិធម្មតាបាទកន្តិ អត្ថោ.

ធម្មន្តិ អត្តានំ ធារេន្តេ ចតូសុ អបាយេសុ, សំសារេ ច អបតមានេ ធារេតីតិ ធម្មោ, សោ ចតុមគ្គផលនិព្ពានសង្ខាតនវលោកុត្តរធម្មោ ច តប្បដិបាទកោ នវង្គសាសនាបរនាមធេយ្យចតុរាសីតិសហស្សធម្មក្ខន្ធប្បភេទភិន្នោ បរិយត្តិធម្មោ ចាតិ ទសវិធោ. សោបិ និប្បរិយាយធម្មោ, បរិយាយធម្មោ ¶ ចាតិ ទុវិធោ. តត្ថ និប្បរិយាយធម្មោ នាម អបាយេ, សំសារេ វា បធានហេតុភូតានំ ឧទ្ធម្ភាគិយានំ, ឱរម្ភាគិយានញ្ច ទសន្នំ សំយោជនានំ សមុច្ឆិន្ទនេន មគ្គធម្មោ, តស្ស តំកិច្ចនិប្ផត្តិនិមិត្តភាវេន និព្ពានធម្មោ ចាតិ បញ្ចវិធោបិ និប្បរិយាយេន បុគ្គលសន្តានំ ធារេតីតិ កត្វា ‘‘និប្បរិយាយធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ. ចត្តារិ បន សាមញ្ញផលានិ បដិប្បស្សទ្ធិបហានេន មគ្គានុគុណប្បវត្តិយា, បរិយត្តិ ច មគ្គនិព្ពានាធិគមស្ស មូលការណភាវតោតិ បញ្ចវិធោបិ បរិយាយធម្មោ នាម.

ឯត្តាវតា ‘‘ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ១.២៤៩; អ. និ. ៣.៧៦; ទី. និ. ៣.៦; អ. និ. ៦.១០, ២៥, ២៦), ‘‘រាគវិរាគមនេជមសោក’’ន្តិអាទីហិ (វិ. វ. ៨៨៧) ច សុត្តន្តេហិ វុត្តស្ស, តទដ្ឋកថាទីសុ ច វណ្ណិតស្ស សរណានុស្សរណវសេនាបិ សគ្គមោក្ខសម្បត្តិបដិលាភការណស្ស អនវសេសស្ស ធម្មរតនគុណស្ស នយតោ ឧទ្ទិដ្ឋត្តា ច ‘‘វន្ទិត្វា’’តិ ឥមិនា បណាមស្ស ទស្សិតត្តា ច ធម្មរតនសង្ខាតស្ស ទុតិយស្ស វន្ទនីយស្ស ថុតិបណាមសភាវា វន្ទនា ទស្សិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តទនន្តរំ ¶ សង្ឃរតនស្ស វន្ទនាសន្ទស្សនត្ថំ វុត្តំ ‘‘គណញ្ចេវ និរង្គណ’’ន្តិ. ឯត្ថ ‘‘រាគោ អង្គណំ ទោសោ អង្គណំ មោហោ អង្គណ’’ន្តិ (វិភ. ៩២៤) វុត្តេហិ រាគាទិអង្គណេហិ តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិមុត្តិវសេន និគ្គតោ វិមុត្តោតិ និរង្គណោ, តំ និរង្គណំ. អរិយវំសេ សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនសង្ខាតេហិ គុណគណេហិ គណីយតីតិ គណោ, តំ.

ឯត្តាវតា ‘‘សុប្បដិបន្នោ ភគវតោ សាវកសង្ឃោ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ១.២៤៩; អ. និ. ៣.៧៦; ទី. និ. ៣.៦; អ. និ. ៦.១០, ២៥, ២៦;), ‘‘យត្ថ ច ទិន្នំ មហប្ផលមាហុ, ចតូសុ សុចីសុ បុរិសយុគេសូ’’តិអាទីហិ (វិ. វ. ៨៨៨) ច តេហិ តេហិ សុត្តបទេហិ វុត្តានំ, តទដ្ឋកថាទីសុ ច វណ្ណិតានំ វិមលាតុលនិខិលវិសាលបេសលសីលាទិនានប្បការានគ្ឃសង្ឃរតនគុណានំ សំកិត្តនសភាវាយ ថុតិយា ច ‘‘វន្ទិត្វា’’តិ ឯតេន យថាវុត្តសរូបបភេទបណាមស្ស វុត្តត្តា ច សង្ឃរតនសង្ខាតតតិយវន្ទនីយវត្ថុវិសយា ថុតិប្បណាមសង្ខាតា វន្ទនា ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា. សិរសាតិ អត្តប្បសាទគារវាវហន្តេន មុទ្ធនា. វន្ទិត្វាតិ បណមិត្វា ថោមិត្វា វា.

ឯវំ ¶ បឋមគាថាយ វន្ទនីយស្ស រតនត្តយស្ស ថុតិប្បណាមសង្ខាតំ វន្ទនំ ទស្សេត្វា តទនន្តរាយ សន្ទស្សេតព្ពបយោជនាទិបដិបាទិកាយ គាថាយ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ ឥមិនា កិញ្ចាបិ សំសារេ ភយំ ឥក្ខតីតិ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ កល្យាណបុថុជ្ជនេន សទ្ធិំ អដ្ឋ អរិយបុគ្គលា វុច្ចន្តិ, បាឡិយំ (បារា. ៤៤-៤៥; វិភ. ៥១០) បន ‘‘ភិន្នបដំ ធារេតីតិ ភិក្ខុ, ភិក្ខនសីលោតិ ភិក្ខូ’’តិអាទិនា ភិក្ខុសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារវសេន និព្ពចនន្តរានិ ទស្សេត្វា ¶ បាតិមោក្ខសំវរសំវរណារហស្សេវ អធិប្បេតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘សមគ្គេន សង្ឃេន ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន អកុប្បេន ឋានារហេន ឧបសម្បន្នោ, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ភិក្ខូ’’តិ ទស្សិតា សិក្ខាកាមា សាសនាវចារា កុលបុត្តា ឥធាធិប្បេតា, តេសំ ភិក្ខូនញ្ច. ភិក្ខុនីនញ្ចាតិ អដ្ឋវាចិកឧបសម្បទាកម្មេន ឧភតោសង្ឃេ ឧបសម្បន្នាតាទិសាយេវ កុលធីតរោ ទស្សិតា. ឯកតោបសម្បន្នាបិ សាមញ្ញេន គយ្ហន្តិ. ឯកតោបសម្បន្នាតិ ច ភិក្ខុនិសង្ឃេ ឧបសម្បជ្ជិត្វា យាវ ភិក្ខុសង្ឃេ ន ឧបសម្បជ្ជន្តិ, តាវ, ភិក្ខុនី ច លិង្គបរិវត្តនេន ភិក្ខុនិភាវប្បត្តា អធិប្បេតា, តាសំ ភិក្ខុនីនញ្ច.

ហិតត្ថាយាតិ សព្ពសម្បត្តិនិប្ផាទករណត្ថាយ ហិនោតិ គច្ឆតិ យថាធិប្បេតផលសាធនេ បវត្តតីតិ ហិតន្តិ អរោគតាទិការណំ អមតោសធាទិ វុច្ចតិ. ឥធ បន សគ្គមោក្ខសម្បត្តិសិទ្ធិការណំ បាតិមោក្ខសំវរសីលរក្ខនំ វុច្ចតិ, តទត្ថាយ.

សមាហិតោ សម្មា អាហិតោ បវត្តិតោ វិនិច្ឆយមគ្គោ ឯតេនាតិ ‘‘សមាហិតោ’’តិ បករណការកោ ទស្សិតោ. អថ វា សម្មា អាហិតំ វិនយវិនិច្ឆយេ ឋបិតំ បវត្តិតំ ចិត្តមេតស្សាតិ ‘‘សមាហិតចិត្តោ’’តិ វត្តព្ពេ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘សមាហិតោ’’តិ វុត្តោ. បរមគម្ភីរសុទុត្តរវិនយបិដកត្ថវិនិច្ឆយេ បវត្តនារហស្ស ឥមិនា វិសេសនេន អត្តនិ សមាហិតចិត្តប្បវត្តិនិមិត្តភូតោ អត្តនោ ញាណស្ស បទដ្ឋានភូតោ សមាធិ ទស្សិតោ តេន សមាធិនា សមាហិតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ.

បវក្ខាមីតិ បការេន វក្ខាមិ, យេន បការេន វិនយវិនិច្ឆយេ វុត្តេ អជ្ជតនា មន្ទសតិមតិវីរិយា បដិបជ្ជនកា គម្ភីរតរំ ¶ វិនយបិដកត្ថវិនិច្ឆយំ សុខេន ឧគ្គណ្ហិតុំ, ធារេតុញ្ច សក្កោន្តិ, តាទិសេន បការវិសេសេន វក្ខាមីតិ អត្ថោ. សមាសេនាតិ សមសនំ សំខិបនំ សមាសោ, តេន, សំខិត្តរុចិកានមុគ្ឃាដិតញ្ញូនំ កតាធិការានំ ញាណុត្តរានំ បុគ្គលានញ្ច ¶ បបញ្ចភីរុកានំ គហណធារណេ មន្ទយន្តានំ មន្ទពុទ្ធីនញ្ច ឧបការកេន នាតិវិត្ថារក្កមេនាតិ អត្ថោ. វិនយស្សាតិ វិនយបិដកស្ស. តញ្ហិ –

វិនយោ ‘វិនយោ’តិ អក្ខាតោ’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមសង្គីតិកថា; បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា) –

វុត្តេហិ អត្ថវិសេសេហិ ‘‘វិនយោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្ស ឯវំ សន្ទស្សិតសភាវស្ស ‘‘វិនយោ នាម សាសនស្ស អាយូ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមសង្គីតិកថា; បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមសង្គីតិកថា; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៥.បឋមមហាសង្គីតិកថា) សង្គីតិការកេហិ មហាកស្សបាទីហិ អភិត្ថុតគុណស្ស វិនយបិដកុត្តមស្ស. វិនិច្ឆយន្តិ វិសេសេន, វិវិធេន វា អាការេន វិប្បដិបត្តិនីហរណវសេន ចីយតិ វិភជីយតីតិ ‘‘វិនិច្ឆយោ’’តិ លទ្ធនាមំ វិភជនំ, វិនយវិនិច្ឆយំ នាម បករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘វិនយស្សវិនិច្ឆយ’’ន្តិ ច អលុត្តសមាសោយំ ‘‘ទេវានំបិយតិស្សោ, កណ្ឋេកាឡោ’’តិអាទីសុ វិយ.

ឯវំ ទុតិយគាថាយ កត្តុនិមិត្តបយោជនាភិធានាភិធេយ្យបករណប្បការេកទេសំ ទស្សេត្វា សក្កច្ចសវនការណនិទស្សនមុខេនាបិ បករណប្បការាទិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អនាកុល’’មិច្ចាទិ. តត្ថ អនាកុលន្តិ នត្ថិ ឯត្ថ សទ្ទតោ, អត្ថតោ, វិនិច្ឆយតោ វា អាកុលំ បុព្ពាបរវិរោធោ, មិស្សតា ¶ វាតិ អនាកុលោ, វិនយវិនិច្ឆយោ, តំ វទតោ មេ និពោធថាតិ សម្ពន្ធោ. អសំកិណ្ណន្តិ និកាយន្តរលទ្ធីហិ អសម្មិស្សំ.

មធុរត្ថបទក្កមន្តិ បទានំ កមោ បទក្កមោ, បទគតិ, សទ្ទានមុច្ចារណន្តិ អត្ថោ. មធុរោ អត្ថោ ច បទក្កមោ ច យស្ស សោ មធុរត្ថបទក្កមោ, តំ –

‘‘បទាសត្តំ ¶ បទត្ថានំ, មធុរត្ថមុទីរិតំ;

យេន មជ្ជន្តិ ធីមន្តោ, មធុនេវ មធុព្ពតា’’តិ. –

ឥមិនា លក្ខណេន សទ្ទានមត្ថានញ្ច វសេន បទាសត្តាបរនាមធេយ្យមាធុរិយាលង្ការេន សមលង្កតត្តា មធុរត្ថបទក្កមំ.

បដុភាវករន្តិ បដតិ គច្ឆតិ បជានាតីតិ បដុ, បញ្ញវា, បដុនោ ភាវោ, សទ្ទប្បវត្តិនិមិត្តភូតា បញ្ញា, តំ បដុភាវំ បញ្ញាវិសេសំ ករោតិ ជនេតីតិ បដុភាវករោ, តំ, បញ្ញាវិសេសជនកន្តិ អត្ថោ. ឯតំ វិនយស្ស វិនិច្ឆយន្តិ យោជនា. បរមន្តិ ឧត្តមំ. វិនយក្កមេតិ វិនយបិដកេ, តទត្ថេ ច, បវត្តិក្កមេ បដុភាវករន្តិ អត្ថោ.

ឯវំ តតិយគាថាយ បករណគុណាបទេសេន សោតុជនំ សមុស្សាហេត្វា ឥទានិ ‘‘អបារ’’ន្តិអាទិចតុត្ថគាថាយ បករណញ្ច តន្និស្សយំ វិនយបិដកញ្ច នាវាសាគរភាវេន ទស្សេត្វា តិរោភូតោបមេយ្យោបមានភេទេន រូបកាលង្ការេន បករណគុណំ បកាសេន្តោ សោតុជនំ សមុត្តេជេតិ. តត្ថ អបារន្តិ នត្ថិ បារំ ឯតស្សាតិ អបារោ, វិនយសាគរោ. សោ ហិ បុរិមពុទ្ធុប្បាទេសុ សាសនំ បសីទិត្វា វិនយបិដកេ ឧគ្គហណធារណបដិបាទនបដិបត្តិវសេន អកតាធិការេហិ បុគ្គលេហិ ទុរធិគមនីយធម្មត្ថនិរុត្តិបដិភានបរិយន្តតាយ ‘‘អបារោ’’តិ វុច្ចតិ.

ឱតរន្តានន្តិ ¶ សជ្ឈាយនសវនធារណាទិវសេន អជ្ឈោគាហន្តានំ. សារន្តិ និព្ពានសម្បាបកភាវេន សារភូតាយ អរិយមគ្គសម្ភារាយ បុព្ពភាគបដិបត្តិយា មូលភូតបាតិមោក្ខសំវរសង្ខាតសីលសារប្បកាសកតាយ សារំ. វិនយសាគរន្តិ វិនយបិដកសង្ខាតំ សាគរំ. វិនយោ ហិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា កាលប្បត្តជាននស្សាបិ ធម្មសេនាបតិអាទីនម្បិ អវិសយត្តា អតិគម្ភីរាតិវិត្ថិណ្ណភាវេន សាគរោ វិយាតិ សាគរោ, វិនយោ ច សោ សាគរោ ចាតិ វិនយសាគរោ, តំ, អគាធាបារគុណយោគតោ សាគរោបមំ វិនយបិដកន្តិ អត្ថោ.

ទុតិយគាថាយ ‘‘ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីន’’ន្តិ វត្វាបិ ‘‘ហិតត្ថាយា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធត្តា ច វាក្យន្តរេហិ អន្តរិតភាវេន ទូរត្តា ច តំ អនាទិយិត្វា ឯត្ថ វិនយសាគរជ្ឈោគាហនតទត្ថបដិបជ្ជនារហកត្តុវិសេសសន្ទស្សនត្ថាយ ¶ ‘‘ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីន’’ន្តិ បុន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. នាវា វិយ ភូតោ នាវាភូតោ, តំ, នាវាដ្ឋានិយំ មហានាវាសទិសន្តិ អត្ថោ. មនោរមន្តិ មនោ រមតិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ វា មនោរមោ, តំ, អជ្ឈាយនវោហារបសុតានំ បដិបត្តិបរាយនានញ្ច សាធូនំ មនោរមន្តិ អត្ថោ.

ឯត្តាវតា បករណគុណសំកិត្តនេន សោតុជនំ សមុត្តេជេត្វា ឥទានិ សក្កច្ចសវនេ និយោជេន្តោ ‘‘តស្មា វិនយនូបាយ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ តស្មាតិ យស្មា យថាវុត្តំ អនាកុលតាទិវិវិធានគ្ឃគុណាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ, តេន ហេតុនាតិ អត្ថោ. វិនយនូបាយន្តិ វិវិធាការេន, វិសេសនយតោ វា កាយវាចានំ នយនំ ទមនំ អកត្តព្ពតោ និវត្តេត្វា កត្តព្ពេសុ និយោជនំ វិនយនំ, ឧបេច្ច តំ ផលំ អាយតិ ឧប្បជ្ជតីតិ ឧបាយោ, ហេតុ, វិនយនស្ស ឧបាយោ វិនយនូបាយោ, តំ, កាយជីវិតានបេក្ខានំ សិក្ខាកាមានំ បេសលានំ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនំ កាយវាចានំ អននុលោមិកវិប្ផន្ទិតាបនយនសង្ខាតទមនស្ស ¶ ការណភូតន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯត្តាវតា អត្តនា កត្តុមិច្ឆិតេ បករណេ បណ្ឌិតានំ បវត្តិហេតុភូតានំ អនាកុលតាទិគុណានំ វិភាវនវសេន ‘‘អនាកុល’’ន្តិអាទិវិសេសនានិ វត្វា ឥទានិ សក្កច្ចសវនាវពោធេ វិសយំ វិសេសិតព្ពំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វិនយស្សវិនិច្ឆយ’’ន្តិ. ឯត្ថ ច ទុតិយគាថាយ ‘‘វិនយស្សវិនិច្ឆយ’’ន្តិ ‘‘បវក្ខាមី’’តិ កិរិយាយ កម្មទស្សនវសេន វុត្តំ, តំ ឥធ អានេត្វា សម្ពន្ធិយមានម្បិ ទូរសម្ពន្ធំ ហោតីតិ តមនានេត្វា ‘‘និពោធថា’’តិ ឥមិស្សា កិរិយាយ កម្មសន្ទស្សនត្ថំ ‘‘វិនយស្សវិនិច្ឆយ’’ន្តិ វុត្តត្តា បុនរុត្តិទោសាភាវោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អវិក្ខិត្តេន ចិត្តេនាតិ ឯត្ថ វិវិធេ អារម្មណេ ខិត្តំ បេសិតំ វិក្ខិត្តំ, ឧទ្ធច្ចវិចិកិច្ឆាទិបរេតំ អសមាហិតំ ចិត្តំ, ន វិក្ខិត្តំ អវិក្ខិត្តំ, តប្បដិបក្ខំ សមាហិតំ កុសលចិត្តំ, តេន, ឯតស្ស បករណុត្តមស្ស សវនាទិព្យាបារំ វិនា នានារម្មណេសុ បវត្តិវសេន វិក្ខេបមនាបន្នេន សមាហិតេន ចិត្តេនាតិ អត្ថោ. ‘‘អវិក្ខិត្តេន…បេ… និពោធថា’’តិ វទន្តេន ច ‘‘អវិក្ខិត្តស្សាយំ ធម្មោ, នាយំ ធម្មោ វិក្ខិត្តស្សា’’តិ វចនតោ វិក្ខិត្តស្ស ធម្មេសុ ទាយាទាភាវតោ អត្តនោ បករណត្ថភូតាយ អធិសីលសិក្ខាយ សម្មាបដិបជ្ជនាបទេសោ កតោ ហោតិ.

វទតោ ¶ មេតិ ឯត្ថ ‘‘គារវេន ចា’’តិ បាឋសេសោ. តត្ថាយមត្ថោ – ភាសមានេ មយិ គារវេន, យថាវុត្តេន ការណេន ចាតិ សាមិភុម្មានមវិសេសតាយ ‘‘មេ’’តិ សាមិវចនស្ស ‘‘មយី’’តិ អត្ថសម្ភវតោ អយមត្ថោ វុត្តោ. បករណស្ស អនាកុលតាទិគុណសមន្នាគតត្តា ច វត្តរិ មយិ គារវេន ច សមាហិតេន ចេតសាតិ អធិប្បាយោ. និពោធថាតិ វាក្យត្ថបទត្ថំ សន្ធាយភាសិតត្ថភាវត្ថាទិវសេន ¶ និសេសតោ ពោធថ, សក្កច្ចំ សុត្វា វិនយវិនិច្ឆយំ ពុជ្ឈថ វិជានាថាតិ អត្ថោ, ចិន្តាភាវនាមយញាណានំ មូលភូតបករណវិសយំ សុតមយញាណំ និប្ផាទេថាតិ អធិប្បាយោ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ឯវំ ¶ បញ្ចហិ គាថាហិ រតនត្តយបណាមាទិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យថាបដិញ្ញាតវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តិវិធេ’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘តិវិធេ’’តិអាទិនា បឋមបារាជិកសិក្ខាបទវិនិច្ឆយំ ទស្សេតិ. តិវិធេតិ វច្ចបស្សាវមុខមគ្គានំ វសេន តិប្បការេ មគ្គេតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. តិលមត្តម្បីតិ តិលពីជមត្តម្បិ អង្គជាតន្តិ សម្ពន្ធោ. មគ្គេតិ វច្ចបស្សាវានំ និក្ខមនទ្វារតាយ, អន្នបានបិត្តសេម្ហាទីនំ បវេសននិក្ខមនទ្វារតាយ ច មគ្គវោហារគតេ សរីរប្បទេសេ, អល្លោកាសេតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘មគ្គេសុ តិលមត្តម្បិ, តីសុ សេវនចេតនោ’’តិ វត្តព្ពេបិ ‘‘តិវិធេ’’តិ បការវាចិវិធសទ្ទោបាទានេន សជាតិសង្គហវសេន តីហិ រាសីហិ សង្គហេត្វា បភេទវសេន តិំសវិធោ មគ្គោ ទស្សិតោ ហោតិ.

សេយ្យថិទំ? បារាជិកវត្ថុភូតមុខាទិមគ្គានំ និស្សយភូតេ សត្តេ ទស្សេតុំ ‘‘តិស្សោ ឥត្ថិយោ មនុស្សិត្ថី ¶ អមនុស្សិត្ថី តិរច្ឆានគតិត្ថី’’តិអាទិនា (បារា. ៥៦) នយេន បាឡិយំ ទស្សិតមនុស្សាមនុស្សតិរច្ឆានគតិត្ថីនំ បច្ចេកំ តិណ្ណំ មគ្គានំ វសេន នវ មគ្គា, តថេវ ទស្សិតានំ តិណ្ណំ ឧភតោព្យញ្ជនកានំ វសេន នវ មគ្គា, តិណ្ណំ បន បណ្ឌកានំ មុខមគ្គវច្ចមគ្គានំ វសេន បច្ចេកំ ទ្វេ ទ្វេ មគ្គាតិ ឆ មគ្គា, តថា តិណ្ណំ បន បុរិសានន្តិ ឯវំ តិំសវិធោ ហោតិ.

សេវនចេតនោតិ សេវនេ មេថុនបយោគេ ចេតនា អស្សាតិ វិគ្គហោ, មេថុនរាគូបសំហិតាយ ចេតនាយ សមន្នាគតោតិ ¶ អត្ថោ. អល្លោកាសេតិ តិំសមគ្គានមញ្ញតរេ មគ្គេ បកតិវាតេន អសំផុដ្ឋេ អល្លបទេសេ, ឥមិនា ពាហិរំ បារាជិកក្ខេត្តំ ន ហោតីតិ ទីបេតិ. វិសេសនស្ស វិសេសាបេក្ខត្តា ទុតិយគាថាយ ‘‘សសិក្ខោ សោ’’តិ បទទ្វយំ អាហរិត្វា ‘‘សេវនចេតនោ សសិក្ខោ សោ ភិក្ខូ’’តិ យោជេតព្ពំ.

អង្គេ សរីរេ ជាតន្តិ អង្គជាតំ, បុរិសនិមិត្តំ. សតិបិ អវសេសសរីរាវយវានំ តថាភាវេ រុឡ្ហិវសេន តទេវ តថា វុត្តំ. បវេសេន្តោតិ ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិសង្ខាតកាយិកកិរិយំ និប្ផាទេន្តោ. បរាជិតោតិ ទុល្លភាយ ខណសម្បត្តិយា លទ្ធព្ពតោ ទុល្លភា លោកិយលោកុត្តរគុណសម្បត្តិសុខតោ បរិហាបេត្វា កិលេសសបត្តេហិ បរាជយមាបាទិតោតិ អត្ថោ.

អយមេត្ថ យោជនា – សសិក្ខោ សេវនចេតនោ តិវិធេ មគ្គេ អល្លោកាសេ អង្គជាតំ តិលមត្តម្បិ បវេសេន្តោ សោ ភិក្ខុ បរាជិតោ ហោតីតិ. ឯត្តាវតា –

‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យ, អន្តមសោ តិរច្ឆានគតាយបិ, បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ’’តិ (បារា. ៤៤) –

ភគវតា បញ្ញត្តសិក្ខាបទំ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៧. ឯវំ ឥមិស្សា គាថាយ អត្តូបក្កមមូលកំ បារាជិកំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘ភិក្ខុបច្ចត្ថិកា មនុស្សិត្ថិំ ភិក្ខុស្ស សន្តិកេ អានេត្វា វច្ចមគ្គេន (បារា. ៥៨) អង្គជាតេ ¶ អភិនិសីទេន្តី’’តិអាទិនយប្បវត្តំ បរោបក្កមមូលកំ បារាជិកញ្ច ទស្សេតុមាហ ‘‘បវេសន’’ន្តិអាទិ. តត្ថ បវេសនន្តិ ភិក្ខុបច្ចត្ថិកេហិ សុត្តបមត្តាទិមនុស្សិត្ថិអាទីនមញ្ញតរំ អានេត្វា យថាវុត្តមគ្គានមញ្ញតរំ ¶ មគ្គំ យថា បវិសតិ, តថា ភិក្ខុនោ អង្គជាតេ អភិនិសីទាបនេ សម្ភវន្តំ មគ្គប្បវេសនមាហ. បវេសនំ សាទិយន្តោ សសិក្ខោ សោតិ យោជនា. ឯត្ថ ‘‘បវេសនំ សាទិយតិ អធិវាសេតិ, តស្មិំ ខណេ សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៨) អដ្ឋកថាវចនតោ អគ្គតោ យាវ មូលំ បវេសេន្តេសុ អស្សាទចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេន្តោ តង្ខណេយេវ សាសនតោ ចុតោតិ អត្ថោ. បវិដ្ឋន្តិអាទីសុ បទេសុបិ ឯវមេវ យោជនា.

បវិដ្ឋន្តិ បវិដ្ឋក្ខណោ. ‘‘បវិដ្ឋ’’ន្តិអាទិនា តាយ តាយ កិរិយាយ ឧបលក្ខិតោ ខណោ គហេតព្ពោ. តេនេវេត្ថ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ កតំ. ឋិតន្តិ ឯត្ថ ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋិសមយេ’’តិ អដ្ឋកថាវចនស្ស សព្ពថា ព្យាបាររហិតំ កាលំ សន្ធាយ វុត្តត្តា សុក្កវិស្សដ្ឋិសមយោបិ គហេតព្ពោ. តេនេវ គណ្ឋិបទេ វុត្តនយេន បវិដ្ឋស្ស ច យាវ ឧទ្ធរណារម្ភោ, តាវ សម្ភវន្តោ ឋិតកាលោបិ គហេតព្ពោ. ឧទ្ធរណន្តិ នីហរណកាលោ.

វាតិ វិកប្បេ, អបីតិ សមុច្ចយេ, សោ វា-សទ្ទេន វិកប្បិតានំ បក្ខានំ តុល្យពលតំ ជោតេតិ. ឥតិ ឥមេហិ ទ្វីហិបិ ‘‘សោ ចេ បវេសនំ សាទិយតិ, បវិដ្ឋំ សាទិយតី’’តិអាទិនា (បារា. ៥៨) បាឡិយំ អាគតនយេន លព្ភមានំ បវេសនាទិឯកក្ខណម្បិ សាទិយនបច្ចយា អាបជ្ជមានំ បារាជិកំ ទស្សេតិ. សសិក្ខោតិ សិក្ខាយ សហ វត្តតីតិ សសិក្ខោ, អបច្ចក្ខាតសិក្ខោតិ អត្ថោ. សាទិយន្តោតិ សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេន្តោ. សោ ភិក្ខុ. ឋបេត្វា កិរិយន្តិ អត្តូបក្កមនំ វិនា. ចុតោតិ ‘‘ភិក្ខុបច្ចត្ថិកេហិ កតមិទំ, ន មយា’’តិ លេសេន ន មុច្ចតិ, សាទិយនចិត្តេ សតិ សាសនតោ ចុតោយេវ ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

ឯត្ថ ¶ ច សសិក្ខោតិ ឥទំ ‘‘សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ (បារា. ៤៤) សិក្ខាបទបាឋស្ស អត្ថទស្សនវសេន និទ្ទិដ្ឋំ. តស្ស បទភាជនេ (បារា. ៤៥), តទដ្ឋកថាយ ច វិភត្តំ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ សង្ខេបតោ ឯវំ វេទិតព្ពំ – ចិត្តខេត្តកាលបយោគបុគ្គលវិជាននវសេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន. ឧបសម្បន្នភាវតោ ចវិតុកាមតាចិត្តេនេវ ហិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន ទវា វា រវា វា វទន្តស្ស. ឯវំ ចិត្តវសេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន.

តថា ¶ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមិ, ធម្មំ បច្ចក្ខាមិ, សង្ឃំ បច្ចក្ខាមិ, សិក្ខំ, វិនយំ, បាតិមោក្ខំ, ឧទ្ទេសំ, ឧបជ្ឈាយំ, អាចរិយំ, សទ្ធិវិហារិកំ, អន្តេវាសិកំ, សមានុបជ្ឈាយកំ, សមានាចរិយកំ, សព្រហ្មចារិំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវំ វុត្តានំ ពុទ្ធាទីនំ ចតុទ្ទសន្នំ, ‘‘គិហីតិ មំ ធារេហិ, ឧបាសកោ, អារាមិកោ, សាមណេរោ, តិត្ថិយោ, តិត្ថិយសាវកោ, អស្សមណោ, អសក្យបុត្តិយោតិ មំ ធារេហី’’តិ ឯវំ វុត្តានំ គិហិអាទីនំ អដ្ឋន្នញ្ចាតិ ឥមេសំ ពាវីសតិយា ខេត្តបទានំ យស្ស កស្សចិ សវេវចនស្ស វសេន តេសុ យំ កិញ្ចិ វត្តុកាមស្ស យំ កិញ្ចិ វទតោ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន រុក្ខាទីនំ អញ្ញតរស្ស នាមំ គហេត្វា សិក្ខំ បច្ចក្ខន្តស្ស. ឯវំ ខេត្តវសេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន.

តត្ថ យទេតំ ‘‘បច្ចក្ខាមី’’តិ ច ‘‘មំ ធារេហី’’តិ ចាតិ វុត្តំ វត្តមានកាលវចនំ, យានិ ច ‘‘អលំ មេ ពុទ្ធេន, កិំ នុ មេ ពុទ្ធេន, ន មមត្ថោ ពុទ្ធេន, សុមុត្តាហំ ពុទ្ធេនា’’តិអាទិនា នយេន អាខ្យាតវសេន កាលំ អនាមសិត្វា បុរិមេហិ ចុទ្ទសហិ បទេហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា វុត្តានិ ‘‘អលំ មេ’’តិអាទីនិ ចត្តារិ បទានិ, តេសំយេវ សវេវចនានំ វសេន បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន ‘‘បច្ចក្ខាសិ’’ន្តិ វា ‘‘បច្ចក្ខិស្ស’’ន្តិ វា ¶ ‘‘មំ ធារេសី’’តិ វា ‘‘មំ ធារេស្សតី’’តិ វា ‘‘យំ នូនាហំ បច្ចក្ខេយ្យ’’ន្តិ វាតិអាទីនិ អតីតានាគតបរិកប្បវចនានិ ភណន្តស្ស. ឯវំ វត្តមានកាលវសេន ចេវ អនាមដ្ឋកាលវសេន ច បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន.

បយោគោ បន ទុវិធោ កាយិកោ ច វាចសិកោ ច. តត្ថ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទិនា នយេន យាយ កាយចិ ភាសាយ វចីភេទំ កត្វា វាចសិកបយោគេនេវ បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន អក្ខរលិខនំ វា ហត្ថមុទ្ទាទិទស្សនំ វា កាយបយោគំ ករោន្តស្ស. ឯវំ វាចសិកបយោគេនេវ បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន.

បុគ្គលោ បន ទុវិធោ យោ ច បច្ចក្ខាតិ, យស្ស ច បច្ចក្ខាតិ. តត្ថ យោ បច្ចក្ខាតិ, សោ សចេ ឧម្មត្តកខិត្តចិត្តវេទនដ្ដានំ អញ្ញតរោ ន ហោតិ. យស្ស បន បច្ចក្ខាតិ, សោ សចេ មនុស្សជាតិកោ ហោតិ, ន ច ឧម្មត្តកាទីនំ អញ្ញតរោ, សម្មុខីភូតោ ច សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ. ន ហិ អសម្មុខីភូតស្ស ទូតេន វា បណ្ណេន វា អារោចនំ រុហតិ. ឯវំ យថាវុត្តស្ស បុគ្គលស្ស វសេន បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន.

វិជាននម្បិ ¶ និយមិតានិយមិតវសេន ទុវិធំ. តត្ថ យស្ស, យេសំ វា និយមេត្វា ‘‘ឥមស្ស, ឥមេសំ វា អារោចេមី’’តិ វទតិ. សចេ តេ យថា បកតិយា លោកេ មនុស្សា វចនំ សុត្វា អាវជ្ជនសមយេ ជានន្តិ, ឯវំ តស្ស វចនានន្តរមេវ តស្ស ‘‘អយំ ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ វា ‘‘គិហិភាវំ បត្ថយតី’’តិ វា យេន កេនចិ អាការេន សិក្ខាបច្ចក្ខានភាវំ ជានន្តិ, បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. អថ អបរភាគេ ‘‘កិំ ឥមិនា វុត្ត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ជានន្តិ, អញ្ញេ វា ជានន្តិ, អបច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. អនិយមេត្វា អារោចេន្តស្ស បន សចេ វុត្តនយេន យោ កោចិ មនុស្សជាតិកោ វចនត្ថំ ជានាតិ, បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. ឯវំ វិជាននវសេន បច្ចក្ខានំ ¶ ហោតិ, ន តទភាវេន. យោ បន អន្តមសោ ទវាយបិ បច្ចក្ខាតិ, តេន អបច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា.

ឥតិ ឥមេសំ វុត្តប្បការានំ ចិត្តាទីនំ វសេន អបច្ចក្ខាតសិក្ខោ ‘‘សសិក្ខោ’’តិ វុត្តោ.

៨-១០. ‘‘ឥទានិ សន្ថតេន សន្ថតស្ស ឃដ្ដនេ ឧបាទិន្នកឃដ្ដនាភាវតោ ទោសោ នត្ថី’’តិ បាបភិក្ខូនំ លេសកប្បនំ បដិក្ខិបិតុំ ‘‘ភិក្ខុបច្ចត្ថិកា មនុស្សិត្ថិំ ភិក្ខុស្ស សន្តិកេ អានេត្វា វច្ចមគ្គេន, បស្សាវមគ្គេន, មុខេន អង្គជាតំ អភិនិសីទេន្តិ សន្ថតាយ អសន្ថតស្សា’’តិអាទិនា (បារា. ៦១) នយេន បាឡិយំ វុត្តសន្ថតវារានមត្ថំ សង្គណ្ហន្តោ អាហ ‘‘សន្ថតេនា’’តិអាទិ. តត្ថ សន្ថតេនាតិ ចម្មចោឡតិបុបដ្ដាទីហិ បដិច្ឆាទិតេន. ‘‘បវេសេន្តោ’’តិ ឥមិនា សន្ថតវារស្ស បរោបក្កមំ និស្សាយ ទស្សនមុបលក្ខណន្តិ អត្តូបក្កមេបិ យោជេតព្ពតំ ទស្សេតិ, តស្ស វក្ខមានេន ‘‘បរាជិតោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ‘‘តថេវា’’តិ ឥមិនា បវេសេន្តោតិអាទិប្បការំ បរាមសតិ.

ឯវំ បវេសេន្តោ កទា បរាជិតោ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឧបាទិន្នេនា’’តិអាទិ. ឯត្ថ ឧបាទិន្នេនាតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ ឧបេតេន កម្មុនា អត្តនោ ផលភាវេនេវ អាទិន្នំ គហិតន្តិ ឧបាទិន្នំ, ឯតេន អត្តនោ អង្គជាតស្ស, វត្ថុបុគ្គលានំ មគ្គស្ស ច ឃដ្ដនដ្ឋានគតំ កាយប្បសាទំ ទស្សេតិ. ឥមិនាវ អង្គជាតគតំ អនដ្ឋកាយប្បសាទំ ចម្មខិលំ, បិឡកាទិ ច គហេតព្ពំ. ‘‘ឧបាទិន្នកំ នាម កាយិន្ទ្រិយ’’ន្តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. តព្ពិបរិយាយេន ‘‘អនុបាទិន្នក’’ន្តិ តប្បដិច្ឆាទកំ ចោឡាទិ វុត្តំ. ឧបាទិន្នេន ឧបាទិន្នេ, អនុបាទិន្នេ វា បារាជិកក្ខេត្តេ ឃដ្ដិតេ, អនុបាទិន្នកេន ¶ វា ឧបាទិន្នេ អនុបាទិន្នេ វា បារាជិកក្ខេត្តេ ¶ ឃដ្ដិតេតិ យោជនា. ឯត្ថ ច ករណវចនន្តានិ បទានិ ‘‘អង្គជាតេនា’’តិ ឥមស្ស វិសេសនានិ.

ឯត្តាវតា សន្ថតចតុក្កវសេន អត្តូបក្កមេ សតិ បារាជិកក្ខេត្តេ បារាជិកំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បរូបក្កមេបិ ទស្សេតុមាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ ចតូសុ វិកប្បេសុ. បារាជិកក្ខេត្តេ បវិដ្ឋេ តូតិ ឯត្ថ តុ-សទ្ទេន បវេសនដ្ឋិតុទ្ធារក្ខណត្តយំ សមុច្ចិនោតិ. យំតំ-សទ្ទានំ និច្ចសម្ពន្ធត្តា ហិ ‘‘សោ’’តិ តំ-សទ្ទោបាទានេ ‘‘យោ’’តិ យំ-សទ្ទោបិ អជ្ឈាហរិតព្ពោ, សាមត្ថិយេន សម្បិណ្ឌនត្ថោ អបិសទ្ទោ ច. អយមេត្ថ អត្ថយោជនា – ភិក្ខុបច្ចត្ថិកេហិ អានេត្វា ភិក្ខុនោ អង្គជាតេ អភិនិសីទាបិតមនុស្សិត្ថិអាទីនំ តីសុ មគ្គេសុ អញ្ញតរមគ្គសង្ខាតំ បារាជិកក្ខេត្តំ បវិដ្ឋេ វា តុ-សទ្ទេន សម្បិណ្ឌិតបវេសនដ្ឋិតុទ្ធារានមញ្ញតរក្ខណេ វា សចេ យោ សាទិយតិ, សប្បមុខាទិប្បវេសនកាលេ វិយ អនុត្តសិត្វា កាមរាគបិបាសាភិភូតោ យទិ សាទិយតិ, សោបិ ភិក្ខុ បរាជិតោ ហោតីតិ យោជនា. ‘‘សចេ សាទិយតី’’តិ ឥមិនា សាសង្កវចនេន ន សាទិយតិ, អនាបត្តីតិ សូចិតំ ហោតិ.

‘‘បារាជិកក្ខេត្តេ’’តិ ឥមិនា ព្យវច្ឆិន្នេ អញ្ញស្មិំ ឋានេ វីតិក្កមន្តស្ស ឥមស្មិំយេវ វិកប្បេ សម្ភវន្តិយោ ឥតរាបត្តិយោ ទស្សេតុមាហ ‘‘ខេត្តេ’’តិអាទិ. ‘‘ឯត្ថា’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធនីយំ. ‘‘ខេត្តេ’’តិ សាមញ្ញនិទ្ទេសេបិ ហេដ្ឋា ‘‘បារាជិកក្ខេត្តេ’’តិ វិសេសិតត្តា, ឧបរិថុល្លច្ចយាទីនញ្ច វិធីយមានត្តា អញ្ញថានុបបត្តិលក្ខណាយ សាមត្ថិយា ថុល្លច្ចយទុក្កដានំ ខេត្តេតិ អយមត្ថោ លព្ភតិ. ‘‘កណ្ណច្ឆិទ្ទក្ខិនាសាសូ’’តិអាទិនា នយេន វក្ខមានេសុ ជីវមានកសរីរគតថុល្លច្ចយទុក្កដក្ខេត្តេសូតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥមេសុ ¶ ទ្វីសុ ខេត្តេសុ ‘‘សន្ថតាទិនា សន្ថតាទិំ បវេសេន្តស្ស ឧបាទិន្នាទីហិ ឧបាទិន្នាទីនំ ឃដ្ដនេ អធិវាសេន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ វត្តុមសក្កុណេយ្យតាយ បារាជិកក្ខេត្តេ វុត្តសព្ពវិកប្បេ ឯត្ថ យោជេន្តេហិ ឯវំ យោជេតព្ពំ – ថុល្លច្ចយក្ខេត្តេ សន្ថតេ វា អសន្ថតេ វា សន្ថតេន វា អសន្ថតេន វា អង្គជាតេន សេវន្តស្ស ឧបាទិន្នេ វា អនុបាទិន្នេ វា ឧបាទិន្នេន, តថា អនុបាទិន្នេន វា ឃដ្ដិតេ ថុល្លច្ចយំ តស្ស វិនិទ្ទិសេតិ. ឯវំ ទុក្កដក្ខេត្តេ សន្ថតេ វា…បេ… ឃដ្ដិតេ ទុក្កដញ្ច តស្ស វិនិទ្ទិសេតិ យោជេតព្ពំ.

ឥហ ¶ សព្ពត្ថ តីសុបិ ខេត្តេសុ ឧបាទិន្ន-សទ្ទេន អនដ្ឋកាយប្បសាទំ អង្គជាតញ្ច តត្ថជាតចម្មខិលបិឡកា ច គយ្ហន្តិ, ទុក្កដក្ខេត្តេ បន អង្គុលិអាទិឥតរាវយវាបិ. តីសុបិ ខេត្តេសុ អនុបាទិន្ន-សទ្ទេន អង្គជាតាទិបដិច្ឆាទិតវត្ថាទយោ ច គយ្ហន្តិ, ទុក្កដក្ខេត្តេ បន និមិត្តេ នដ្ឋកាយប្បសាទចម្មខិលបិឡករោមាទីនិ. ឥមានិ ច អនុបាទិន្នានិ. អង្គជាតេតរោបាទិន្នាវយវេ ច តីសុបិ ខេត្តេសុ បវេសេន្តស្ស ទុក្កដមេវ.

១១. ឯត្តាវតា ជីវមានសរីរេ សន្ថតាសន្ថតវសេន បច្ចេកំ តិវិធេសុបិ បារាជិកថុល្លច្ចយទុក្កដក្ខេត្តេសុ សន្ថតាសន្ថតវសេនេវ ទុវិធេន និមិត្តេន សេវន្តស្ស បរោបក្កមេ សតិ សាទិយន្តស្ស លព្ភមានបារាជិកថុល្លច្ចយទុក្កដាបត្តិយោ យថាសម្ភវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘មតសរីរេ បន តថា តថា សេវន្តានំ ទោសោ នត្ថី’’តិ បាបភិក្ខូនំ លេសោកាសបដិពាហនត្ថំ បាឡិយំ ទស្សិតេសុ យថាវុត្តេសុ តីសុ ខេត្តេសុ លព្ភមានា តិស្សោ អាបត្តិយោ ទស្សេតុមាហ ‘‘មតេ’’តិអាទិ.

តត្ថ ¶ ‘‘មតេ’’តិ ឯតស្ស ‘‘មនុស្សិត្ថិអាទីនំ សរីរេ’’តិ អជ្ឈាហរិត្វា អត្ថយោជនា កាតព្ពា. ឥមិនា ‘‘អក្ខាយិតេ’’តិអាទិនា ទស្សិតានំ និមិត្តានំ និស្សយំ ទស្សិតំ ហោតិ. ‘‘និមិត្តមត្តំ សេសេត្វា’’តិអាទិនា នយេន វក្ខមានគាថាយំ វិយ សកលសរីរេ ខាទិតេបិ និមិត្តស្ស វិជ្ជមានាវិជ្ជមានភាវោយេវ អាបត្តិយាភាវាភាវស្ស បមាណន្តិ ‘‘អក្ខាយិតេ’’តិ ឯតេន ‘‘មតេ’’តិ ឯតំ អវិសេសេត្វា ‘‘និមិត្តេ’’តិ អជ្ឈាហរិត្វា តំ តេន វិសេសិតព្ពំ. អថ វា ‘‘និមិត្តមត្ត’’ន្តិអាទិនា វក្ខមានគាថាយ ‘‘និមិត្តេ’’តិ បទំ អានេត្វា យោជេតព្ពំ.

អក្ខាយិតេតិ សព្ពថា អក្ខាយិតេ បារាជិកវត្ថុភូតេ និមិត្តេ. យេភុយ្យក្ខាយិតេបិ ចាតិ កិញ្ចិ កិញ្ចិ ខាទិត្វា ពហុកាវសិដ្ឋេ និមិត្តេ. ‘‘យស្ស ចតូសុ ភាគេសុ តិភាគមត្តំ ខាទិតំ, តំ និមិត្តំ យេភុយ្យក្ខាយិតំ នាមា’’តិ វទន្តិ. មេថុនន្តិ រាគបរិយុដ្ឋានេន សទិសភាវាបត្តិយា មិថុនានំ ឥទំ មេថុនំ, មតិត្ថិអាទីនំ រាគបរិយុដ្ឋានេន សទិសត្តាភាវេបិ តត្ថ វីតិក្កមោ រុឡ្ហិយា ‘‘មេថុន’’ន្តិ វុច្ចតិ.

បារាជិកោតិបរាជិតោ, បរាជយមាបន្នោតិ អត្ថោ. អយញ្ហិ បារាជិក-សទ្ទោ សិក្ខាបទាបត្តិបុគ្គលេសុ វត្តតិ. តត្ថ ‘‘អដ្ឋានមេតំ អានន្ទ អនវកាសោ, យំ តថាគតោ វជ្ជីនំ ¶ វា វជ្ជិបុត្តកានំ វា ការណា សាវកានំ បារាជិកំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ សមូហនេយ្យា’’តិ (បារា. ៤៣) ឯវំ សិក្ខាបទេ វត្តមានោ វេទិតព្ពោ. ‘‘អាបត្តិ ត្វំ ភិក្ខុ អាបន្នោ បារាជិក’’ន្តិ (បារា. ៦៧) អាបត្តិយា. ‘‘ន មយំ បារាជិកា, យោ អវហដោ, សោ បារាជិកោ’’តិ (បារា. ១៥៥) ឯវំ បុគ្គលេ. ‘‘បារាជិកេន ធម្មេន អនុទ្ធំសេយ្យា’’តិអាទីសុ (បារា. ៣៨៤) បន ធម្មេ វត្តតីតិ វទន្តិ. យស្មា បន ¶ តត្ថ ធម្មោតិ កត្ថចិ អាបត្តិ, កត្ថចិ សិក្ខាបទមេវ អធិប្បេតំ, តស្មា សោ វិសុំ ន វត្តព្ពោ.

តត្ថ សិក្ខាបទំ យោ តំ អតិក្កមតិ តំ បរាជេតិ, តស្មា ‘‘បារាជិក’’ន្តិ វុច្ចតិ. អាបត្តិ បន យោ នំ អជ្ឈាបជ្ជតិ តំ បរាជេតិ, តស្មា ‘‘បារាជិកា’’តិ វុច្ចតិ. បុគ្គលោ យស្មា បរាជិតោ បរាជយមាបន្នោ, តស្មា ‘‘បារាជិកោ’’តិ វុច្ចតិ. សិក្ខាបទាបត្តីសុ បារាជិក-សទ្ទោ បរាជេតីតិ ‘‘បារាជិកោ’’តិ កត្តុសាធនោ, បុគ្គលេ បន បរាជីយតីតិ កម្មសាធនោតិ វេទិតព្ពោ. ‘‘នរោ’’តិ ឥមិនា បុព្ពេ វុត្តភិក្ខុយេវ អធិប្បេតោ. សាមញ្ញជោតនា វិសេសេ អវតិដ្ឋតីតិ.

១២. យេភុយ្យក្ខាយិតេតិ ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ ឯកកោដ្ឋាសាវសេសំ កត្វា ខាទិតេ. ឧបឌ្ឍក្ខាយិតេតិ សមភាគាវសេសំ ខាទិតេ. ថូលោ អច្ចយោ ថុល្លច្ចយោ, សោយេវ អាបជ្ជីយតីតិ អាបត្តីតិ ថុល្លច្ចយាបត្តិ. បាចិត្តិយាទយោ សន្ធាយេត្ថ ថុល្លច្ចយវោហារោ, ន បារាជិកសង្ឃាទិសេសេតិ ទដ្ឋព្ពំ. សេសេតិ អវសេសេ ឧបកច្ឆកាទីសុ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អវសេសសរីរេ ឧបកច្ឆកាទីសុ ទុក្កដ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៩-៦០). ទុដ្ឋុ កតន្តិ ទុក្កដំ, ទុក្កដ-សទ្ទោ និយតនបុំសកត្តា ឥត្ថិលិង្គស្សាបិ អាបត្តិ-សទ្ទស្ស សលិង្គេន វិសេសនំ ហោតិ.

១៣. និមិត្តមត្តំ សេសេត្វា ខាយិតេបីតិ ឯត្ថ តិណ្ណមញ្ញតរំ និមិត្តំ សេសេត្វា សកលសរីរេ ខាទិតេបិ. បិ-សទ្ទោ ព្យតិរេកេ, បគេវ ឥតរេតិ ទីបេតិ. តស្មិំ និមិត្តេ អក្ខាយិតេ វា យេភុយ្យក្ខាយិតេ វាតិ ទ្វិធា វុត្តេសុ តីសុ និមិត្តេសុ អញ្ញតរស្មិំ និមិត្តេ មេថុនំ សេវតោបិ បរាជយោ បារាជិកាបត្តិ ហោតីតិ អធិប្បាយោ ¶ . សេវតោបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ អបេក្ខាយំ. តស្មា ន កេវលំ ហេដ្ឋា វុត្តានមេវាតិ អបេក្ខតិ. សន្ថតាទយោ វិកប្បា យថាវុត្តនយេន ឯត្ថាបិ យោជេតព្ពា.

១៤. ‘‘ឧទ្ធុមាតាទិសម្បត្តេ’’តិ ¶ ឯត្ថ ‘‘យទា បន សរីរំ ឧទ្ធុមាតកំ ហោតិ កុថិតំ នីលមក្ខិកាសមាកិណ្ណំ កិមិកុលសមាកុលំ នវហិ វណមុខេហិ បគ្ឃរិតបុព្ពកុណបភាវេន ឧបគន្តុម្បិ អសក្កុណេយ្យំ, តទា បារាជិកវត្ថុញ្ច ថុល្លច្ចយវត្ថុញ្ច ជហតិ, តាទិសេ សរីរេ យត្ថ កត្ថចិ ឧបក្កមតោ ទុក្កដមេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៩-៦០) អដ្ឋកថាវចនតោ សព្ពត្ថាបិ ចាតិ អក្ខាយិតាទិសព្ពវិកប្បោបគតានិ បារាជិកថុល្លច្ចយទុក្កដក្ខេត្តានិ គហិតានីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តត្ថាបិ វីតិក្កមោ អនាបត្តិ ន ហោតីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទុក្កដ’’ន្តិ. ‘‘ខាយិតក្ខាយិត’’ន្តិអាទីសុ ខាយិតក្ខាយិតញ្ច នាមេតំ សព្ពំ មតសរីរកេយេវ វេទិតព្ពំ, ន ជីវមានេតិ យោជេតព្ពំ.

១៥. ជីវមានេ កថន្តិ អាហ ‘‘ឆិន្ទិត្វា បនា’’តិអាទិ. តត្ថ វណសង្ខេបតោតិ វណសង្គហតោ. តស្មិន្តិ យត្ថ ឋិតំ និមិត្តំ ឧប្បាដិតំ, តស្មិំ បទេសេ. ឯត្ថ ទុតិយោ បន-សទ្ទោ ឥធ អទស្សិតំ អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេន វិញ្ញាយមានំ អត្ថវិសេសំ ជោតេតិ. អដ្ឋកថាយហិ ‘‘យទិបិ និមិត្តំ សព្ពសោ ខាយិតំ, ឆវិចម្មម្បិ នត្ថិ, និមិត្តសណ្ឋានំ បញ្ញាយតិ, បវេសនំ ជាយតិ, បារាជិកមេវា’’តិ ឯវំ អជីវមានេ វុត្តវិនិច្ឆយានុសារេន ជីវមានេបិ ឆវិចម្មមត្តំ ចេ សព្ពសោ ឧប្បាដិតំ, និមិត្តសណ្ឋានំ បញ្ញាយតិ, បវេសនក្ខមំ ហោតិ, តត្ថ សេវន្តស្ស បារាជិកមេវាតិ វិញ្ញាយមានមត្ថំ ជោតេតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៦. តតោ ¶ និមិត្តតោតិ សម្ពន្ធោ. បតិតាយាតិ បតិតាយំ, អយមេវ វា បាឋោ. និមិត្តតោតិ និមិត្តប្បទេសតោ បតិតាយំ មំសបេសិយន្តិ សម្ពន្ធោ. ឆិន្ទិត្វា វា តច្ឆេត្វា វា បតិតាយំ តស្សំ និមិត្តមំសបេសិយន្តិ អត្ថោ. មេថុនរាគេន ឧបក្កមន្តស្ស ទុក្កដំ វិនិទ្ទិសេតិ យោជនា.

១៧. ‘‘នខបិដ្ឋិប្បមាណេបី’’តិអាទិគាថាយ ‘‘ឆិន្ទិត្វា’’តិអាទិកា អដ្ឋកថា អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពា. សតីតិ ឯត្ថ ‘‘អវសិដ្ឋេ’’តិ បាឋសេសោ. ជីវមានេតិ ឯត្ថ ‘‘សរីរេ’’តិ បាឋសេសោ. ជីវមានសរីរេ បន ឆិន្ទិត្វា តច្ឆេត្វា និមិត្តេ ឧប្បាដិតេ នខបិដ្ឋិប្បមាណេបិ មំសេ, ន្ហារុម្ហិ វា អវសិដ្ឋេ សតិ មេថុនំ បដិសេវន្តោ បរាជិតោតិ យោជនា.

១៨. ‘‘កណ្ណច្ឆិទ្ទក្ខី’’តិ គាថាយ ‘‘ជីវមានេ’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ, ‘‘សរីរេ’’តិ ¶ បាឋសេសោ. ‘‘អស្សគោមហិសាទីន’’ន្តិអាទិនា អស្សាទីនំ វក្ខមានត្តា បារិសេសតោ ‘‘មនុស្សាន’’ន្តិ លព្ភតិ. មនុស្សានំ ជីវមានសរីរេ កណ្ណ…បេ… វណេសុ វាតិ យោជនា. វត្ថិកោសេតិ មុត្តបថព្ភន្តរេ. វណេសុ វាតិ សត្ថកាទីហិ កតវណេសុ. អង្គជាតន្តិ តិលមត្តម្បិ អង្គជាតេកទេសំ. រាគាតិ មេថុនរាគេន.

១៩. អវសេសសរីរស្មិន្តិ កណ្ណច្ឆិទ្ទាទិយថាវុត្តសរីរាវយវវជ្ជិតសរីរប្បទេសេ. តេនាហ ‘‘ឧបកច្ឆូរុកាទិសូ’’តិ ឧបកច្ឆំ នាម ពាហុមូលន្តរំ. ឩរុកាទិសូតិ ឩរុវេមជ្ឈាទីសុ. អាទិ-សទ្ទេន វុត្តាវសេសំ សរីរប្បទេសំ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘អង្គជាត’’ន្តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ‘‘បវេសេត្វា’’តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ, អង្គជាតំ តិលពីជមត្តំ បវេសេត្វាតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. វសា មេថុនរាគស្ស សេវមានស្សាតិ មេថុនរាគេន វីតិក្កមន្តស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘សន្ថតេនា’’តិអាទិនា វុត្តប្បការោ ឯត្ថាបិ យោជេតព្ពោ.

២០. អស្សគោមហិសាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន គោកណ្ណគវជាទយោ សង្គហិតា. អស្សាទយោ បាកដាយេវ. ‘‘មតាន’’ន្តិ វក្ខមានត្តា ‘‘ជីវមានាន’’ន្តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. សេវន្តិ ‘‘វសា មេថុនរាគស្សា’’តិ អនុវត្តមានត្តា មេថុនរាគវសេន តិលពីជមត្តម្បិ អង្គជាតប្បទេសំ បវេសេន្តោ ថុល្លច្ចយំ ផុសេតិ យោជនា. ឯត្ថ ច ‘‘ឱដ្ឋគទ្រភទន្តីនំ, អស្សគោមហិសាទិន’’ន្តិ បាឋេន ភវិតព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ អដ្ឋកថាវសានេ និទ្ទិដ្ឋេន បការត្ថវាចិនា អាទិ-សទ្ទេន ថុល្លច្ចយវីតិក្កមារហនាសាវត្ថិកោសវន្តោ អវុត្តា សព្ពេបិ សត្តា គយ្ហន្តិ. ‘‘អស្សគោមហិសាទីន’’ន្តិ បឋមបាទាវសានេ និទ្ទិដ្ឋេន អាទិ-សទ្ទេន ឱដ្ឋគទ្រភទន្តីនម្បិ សង្គហោ ហោតីតិ តេសំ បុនវចនំ និរត្ថកំ សិយាតិ.

២១. តថា សេវមានស្ស ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. សព្ពតិរច្ឆានន្តិ តិរិយំ អញ្ចន្តិ វឌ្ឍន្តីតិ តិរច្ឆា, សព្ពេ ច តេ តិរច្ឆាចាតិ សព្ពតិរច្ឆា, តេសំ សព្ពតិរច្ឆានំ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘វសា មេថុនរាគស្សា’’តិអាទីនំ បរាមដ្ឋត្តា សព្ពតិរច្ឆានានំ អក្ខិអាទីសុ តិលពីជមត្តម្បិ អង្គជាតប្បទេសំ មេថុនរាគេន បវេសេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថាបិ សន្ថតាទិវិកប្បេ និទ្ទោសភាវោ ន សក្កា វត្តុន្តិ តម្បិ យោជេតព្ពំ.

២២. ឯវំ តិរច្ឆានានំ ជីវមានកសរីរេ លព្ភមានា អាបត្តិយោ ទស្សេត្វា តេសំយេវ មតសរីរេបិ ¶ សម្ភវនកអាបត្តិយោ ទស្សេតុមាហ ‘‘តេស’’ន្តិអាទិ. ‘‘តេស’’ន្តិ ¶ ឥមិនា មនុស្សតិរច្ឆានគតានំ គហណន្តិ វទន្តិ. មនុស្សានំ មតាមតសរីរេ បារាជិកថុល្លច្ចយទុក្កដក្ខេត្តេសុ តិស្សន្នំ អាបត្តីនំ ទស្សិតត្តា, បុន គហណេ បយោជនាភាវា តេ វជ្ជេត្វា អនុវត្តមានសព្ពតិរច្ឆានន្តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ, តេសំ សព្ពតិរច្ឆានគតានន្តិ អត្ថោ. អល្លសរីរេសូតិ ឧទ្ធុមាតកាទិភាវមសម្បត្តេសុ អល្លមតសរីរេសុ តិវិធេ ខេត្តស្មិំ អសន្ថតេ, សន្ថតេ វា សតិ មេថុនរាគស្ស វសា សេវតោ តិវិធាបិ អាបត្តិ សិយាតិ អនុវត្តមានបទេហិ សហ យោជនា.

តិវិធេ ខេត្តស្មិន្តិ មតមនុស្សសរីរេ វុត្តនយេន អក្ខាយិតយេភុយ្យក្ខាយិតភេទេ មគ្គត្តយសង្ខាតេ បារាជិកក្ខេត្តេ ច យេភុយ្យក្ខាយិតឧបឌ្ឍក្ខាយិតភេទេ តស្មិំយេវ មគ្គត្តយសង្ខាតេ ច, អក្ខាយិតយេភុយ្យក្ខាយិតភេទេ កណ្ណច្ឆិទ្ទក្ខិនាសាវត្ថិកោសវណសង្ខាតេ ច ថុល្លច្ចយក្ខេត្តេ ឧបឌ្ឍក្ខាយិតយេភុយ្យក្ខាយិតភេទេ តស្មិំយេវ កណ្ណច្ឆិទ្ទក្ខិនាសាវត្ថិកោសវណសង្ខាតេ ច, អក្ខាយិតយេភុយ្យក្ខាយិតឧបឌ្ឍក្ខាយិត យេភុយ្យក្ខាយិតភេទេ អវសេសសរីរសង្ខាតេ ទុក្កដក្ខេត្តេ ចាតិ តិវិធេបិ ខេត្តេ. សតីតិ វិជ្ជមានេ. សន្ថតេ វា អសន្ថតេ វា មេថុនរាគស្ស វសា សេវតោ យថារហំ បារាជិកថុល្លច្ចយទុក្កដសង្ខាតា តិវិធា អាបត្តិ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ.

ឯតេសមេវ ច ឧទ្ធុមាតាទិភាវំ សម្បត្តេ សរីរេ សន្ថតាទិវុត្តវិកប្បយុត្តេសុ តីសុ មគ្គេសុ យត្ថ កត្ថចិ មេថុនរាគេន សេវតោ អាបជ្ជិតព្ពទុក្កដញ្ច ឧទ្ធុមាតាទិសម្បត្តេ សព្ពត្ថាបិ ច ទុក្កដន្តិ មនុស្សសរីរេ វុត្តនយេន វិញ្ញាតុំ សក្កាតិ ឥមស្មិំ តិរច្ឆានគតសរីរេ វិសេសមត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘តេសំ អល្លសរីរេសូ’’តិអាទីនំ វុត្តត្តា ទុក្កដំ បុព្ពេ ¶ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កុថិតកុណបេ បន បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ សព្ពត្ថ ទុក្កដ’’ន្តិ.

២៣. ពហិ ឆុបន្តស្សាតិ យោជនា. និមិត្តំ មុត្តករណំ. ‘‘ឥត្ថិយា’’តិ សាមញ្ញេន វុត្តេបិ ចតុត្ថគាថាយ ‘‘តិរច្ឆានគតិត្ថិយា’’តិ វក្ខមានត្តា បារិសេសតោ ឥមិនា មនុស្សាមនុស្សិត្ថីនមេវ គហណំ, ឥមិនា អមនុស្សិត្ថិយាបិ គហណស្ស. ឥមិស្សានន្តរគាថាយ ឥតោ ‘‘ឥត្ថិយា’’តិ អនុវត្តិតេ តត្រាបិ អមនុស្សិត្ថិយាបិ គហណំ សិយាតិ តម្បិ វជ្ជេត្វា កាយសំសគ្គសង្ឃាទិសេសស្ស វត្ថុភូតំ មនុស្សិត្ថិមេវ ទស្សេតុំ តត្ថ វុត្តំ ‘‘ឥត្ថិយា’’តិអធិកវចនមេវ ញាបកន្តិ វេទិតព្ពំ.

មហាអដ្ឋកថាយំ ¶ (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៩-៦០) ‘‘ឥត្ថិនិមិត្តំ មេថុនរាគេន មុខេន ឆុបតិ, ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ សាមញ្ញេន វុត្តត្តា ច ធម្មក្ខន្ធកេ ‘‘ន ច ភិក្ខវេ រត្តចិត្តេន អង្គជាតំ ឆុបិតព្ពំ, យោ ឆុបេយ្យ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (មហាវ. ២៥២) សាមញ្ញវចនតោ ច ឧទ្ធុមាតាទិភាវមសម្បត្តាយ អល្លមតមនុស្សិត្ថិយា ច អក្ខាយិតេ វា យេភុយ្យក្ខាយិតេ វា និមិត្តេ សតិ បារាជិកវត្ថុភាវតោ តត្ថាបិ ពហិ ឆុបន្តស្ស ថុល្លច្ចយន្តិ អយមត្ថោបិ មតាមតវិសេសំ អកត្វា ‘‘ឥត្ថិយា’’តិ ឥមិនាវ សាមញ្ញវចនេន គហេតព្ពោ.

២៤. និមិត្តេនាតិ អត្តនោ អង្គជាតេន. មុខេនាតិ បកតិមុខេន. និមិត្តំ ឥត្ថិយាតិ ជីវមានកមនុស្សិត្ថិយា អង្គជាតំ. យស្មា បន កាយសំសគ្គសិក្ខាបទវិនីតវត្ថូសុ មតិត្ថិវត្ថុម្ហិ មតិត្ថិយា សរីរេ កាយសំសគ្គរាគេន យោ ឆុបតិ, តស្ស ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ សង្ឃាទិសេសស្ស, អាបត្តិ ¶ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បារា. ២៨១) វុត្តត្តា មតមនុស្សិត្ថី ន គហេតព្ពា. តថេវ យក្ខិវត្ថុម្ហិ កាយសំសគ្គរាគេន យក្ខិនិយា សរីរំ យេន ផុដ្ឋំ, តស្ស ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ សង្ឃាទិសេសស្ស, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ វុត្តត្តា, ឥធេវ ឧបរិ ទុតិយសង្ឃាទិសេសេ ‘‘បណ្ឌកេ យក្ខិបេតីសុ, តស្ស ថុល្លច្ចយំ សិយា’’តិ (វិ. វិ. ៣៤១) វក្ខមានត្តា ច អមនុស្សិត្ថីបិ ន គហេតព្ពា. តេន វុត្តំ ‘‘ជីវមានកមនុស្សិត្ថិយា អង្គជាត’’ន្តិ. អន្តោ បវេសេតុកាមតាយ សតិ កាយសំសគ្គរាគាសម្ភវតោ ‘‘កាយសំសគ្គរាគេនា’’តិ ឥមិនា ច ពហិ ឆុបិតុកាមតា វិញ្ញាយតីតិ ‘‘ពហី’’តិ អនុវត្តនំ វិនាបិ តទត្ថោ លព្ភតិ. គរុកន្តិ សង្ឃាទិសេសោ.

២៥. តថេវ ពហិ ឆុបន្តស្សាតិ យោជនា, អន្តោ អប្បវេសេត្វា ពហិយេវ ឆុបន្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧភយរាគេនាតិ កាយសំសគ្គរាគេន, មេថុនរាគេន វា. បុរិសស្សាបីតិ ជីវមានកបុរិសស្សបិ. បិ-សទ្ទោ ន កេវលំ វុត្តនយេន ឥត្ថិយា និមិត្តំ ផុសន្តស្សេវ អាបត្តិ, អថ ខោ បុរិសស្សាបីតិ ទីបេតិ. ‘‘និមិត្ត’’ន្តិ មុត្តករណមេវ វុច្ចតិ. ‘‘ជីវមានកបុរិសស្សា’’តិ អយំ វិសេសោ កុតោ លព្ភតីតិ ចេ? ‘‘កាយសំសគ្គរាគេន វា មេថុនរាគេន វា ជីវមានកបុរិសស្ស វត្ថិកោសំ អប្បវេសេន្តោ និមិត្តេន និមិត្តំ ឆុបតិ, ទុក្កដ’’ន្តិ ឥតោ អដ្ឋកថាវចនតោ (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៩-៦០) លព្ភតិ.

២៦. អចិរវតិតរន្តានំ គុន្នំ បិដ្ឋិំ អភិរុហន្តា ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ មេថុនរាគេន អង្គជាតេន ¶ អង្គជាតំ ឆុបិំសូតិ ឥមស្មិំ វត្ថុម្ហិ ‘‘ន ច ភិក្ខវេ រត្តចិត្តេន អង្គជាតំ ឆុបិតព្ពំ, យោ ឆុបេយ្យ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (មហាវ. ២៥២) អាគតនយំ ទស្សេតុមាហ ¶ ‘‘និមិត្តេនា’’តិអាទិ. ឯត្ថាបិ ‘‘តថា’’តិ ឥមស្សានុវត្តនតោ ‘‘ពហី’’តិ លព្ភតិ. អត្តនោ និមិត្តេន តិរច្ឆានគតិត្ថិយា និមិត្តំ មេថុនរាគតោ ពហិ ឆុបន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ ហោតីតិ យោជនា.

២៧. ‘‘មេថុនរាគតោ’’តិ ឥមិនា ព្យវច្ឆិន្នមត្ថំ ទស្សេតុមាហ ‘‘កាយសំសគ្គរាគេនា’’តិអាទិ. ឯត្ថាបិ ‘‘កាយសំសគ្គរាគេនា’’តិវចនសាមត្ថិយា ពហិ ឆុបនំ វេទិតព្ពំ. និមិត្តស្សាតិ បស្សាវមគ្គស្ស. ឆុបនេតិ ផុសនេ.

២៨. តមាវដ្ដកតេតិ ឯត្ថ ‘‘តំ អាវដ្ដកតេ’’តិ បទច្ឆេទោ. អាវដ្ដកតេតិ វិវដេ. ‘‘មុខេ’’តិ សម្ពន្ធិសទ្ទត្តា, អញ្ញស្ស សម្ពន្ធិនោ ច អនិទ្ទិដ្ឋត្តា សុតានុលោមិកានំ សុតសម្ពន្ធស្សេវ ពលវត្តា ច បុរិមានន្តរគាថាយ ‘‘តិរច្ឆានគតិត្ថិយា មុខេ’’តិ កិញ្ចាបិ សុតស្សេវ សម្ពន្ធោ វិញ្ញាយតិ, តថាបិ ឥមាយ គាថាយ វិនីតវត្ថុម្ហិ (បារា. ៧៣) ‘‘អញ្ញតរោ ភិក្ខុ សិវថិកំ គន្ត្វា ឆិន្នសីសំ បស្សិត្វា វដ្ដកតេ មុខេ អច្ឆុបន្តំ អង្គជាតំ បវេសេសី’’តិ ទស្សិតឆិន្នសីសវត្ថុស្ស សង្គហិតត្តា មនុស្សមុខមេវ គហេតព្ពំ សិយា. តិរច្ឆានគតានំ, បន អមនុស្សានញ្ច មុខេ តថា បវេសោ និទ្ទោសោតិ វត្តុមសក្កុណេយ្យត្តា តត្ថាបិ ឥទមេវ ឧបលក្ខណន្តិ បារាជិកប្បហោនកានំ សព្ពេសំ មុខេតិ ទដ្ឋព្ពំ. តំ អង្គជាតំ. តត្ថ អាវដ្ដកតេ បារាជិកប្បហោនកានំ មុខេ អាកាសគតំ កត្វា កត្ថចិ អផុសាបេត្វា នីហរន្តស្ស ឧក្ខិបន្តស្ស ទុក្កដន្តិ យោជនា. អថ វា តិរច្ឆានានំ អាវដ្ដកតេ មុខេតិ យោជេត្វា តទញ្ញសង្គហោ ឧបលក្ខណវសេន កាតព្ពោ.

២៩. តថាតិ ¶ ‘‘អាកាសគតំ កត្វា’’តិ យថាវុត្តប្បការំ បរាមសតិ. ចតូហិ បស្សេហីតិ សហត្ថេ ករណវចនំ. ‘‘បស្សេហី’’តិ សម្ពន្ធិសទ្ទត្តា ‘‘និមិត្តស្សា’’តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. ‘‘ឥត្ថិយា’’តិ សាមញ្ញសទ្ទត្តា ‘‘សព្ពស្សា’’តិ បាឋសេសោ. ជាតិវាចកត្តា ឯកវចនំ. ‘‘ចតូហិ បស្សេហិ, ហេដ្ឋិមត្តល’’ន្តិ ច ឥមេសំ សម្ពន្ធិបទស្ស អនិទ្ទេសេបិ មេថុនបារាជិកាធិការត្តា ច សន្ថតចតុក្កស្ស អដ្ឋកថាវសានេ ឥមាយ គាថាយ សង្គហិតស្ស ឥមស្ស វិនិច្ឆយស្ស បរិយោសានេ ‘‘យថា ច ឥត្ថិនិមិត្តេ វុត្តំ, ឯវំ សព្ពត្ថ លក្ខណំ វេទិតព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៦១-៦២) និមិត្តវិនិច្ឆយស្សាតិទេសស្ស ¶ កតត្តា ច សាមត្ថិយេន ‘‘និមិត្តស្សា’’តិ លព្ភតិ. ឥទមេវ ‘‘បវេសេត្វា’’តិ ឯតស្ស អាធារវសេន គហេតព្ពំ. ‘‘អង្គជាត’’ន្តិ អនុវត្តតិ.

ឯវំ វាក្យំ បូរេត្វា ‘‘យថា អាវដ្ដកតេ មុខេ អង្គជាតំ បវេសេត្វា តមាកាសគតំ កត្វា នីហរន្តស្ស ទុក្កដំ, តថា សព្ពស្សា ឥត្ថិយា និមិត្តេ បស្សាវមគ្គសង្ខាតេ អង្គជាតំ បវេសេត្វា តស្ស ចតូហិ បស្សេហិ សហ ហេដ្ឋិមត្តលំ ចត្តារោ បស្សេ, ហេដ្ឋិមត្តលញ្ច អច្ឆុបន្តំ អាកាសគតំ កត្វា នីហរន្តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ យោជេត្វា អត្ថោ វត្តព្ពោ.

៣០. ឧប្បាដិតោដ្ឋមំសេសូតិ ឧប្បាដិតំ ឱដ្ឋមំសំ យេសន្តិ វិគ្គហោ. តេសុ ទន្តេសុ. ពហិនិក្ខន្តកេសុ វាតិ បកតិយា ឱដ្ឋមំសតោ ពហិ និក្ខមិត្វា ឋិតេសុ វា ទន្តេសុ. វាយមន្តស្សាតិ អង្គជាតេន ឆុបន្តស្ស.

៣១. អដ្ឋិសង្ឃដ្ដនំ កត្វាតិ និមិត្តមំសសន្និស្សយានិ អដ្ឋីនិ សង្ឃដ្ដេត្វា. មគ្គេតិ អដ្ឋិសង្ឃាតមយេ មគ្គេ. ទុវិធរាគតោតិ ¶ មេថុនរាគេន វា កាយសំសគ្គរាគេន វា. វាយមន្តស្សាតិ អង្គជាតំ បវេសេត្វា ចារេន្តស្ស.

៣២. អាលិង្គន្តស្សាតិ បរិស្សជន្តស្ស. ហត្ថគាហាទីសុ ហត្ថោ នាម កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គនខា. ហត្ថស្ស, តប្បដិពន្ធស្ស ច គហណំ ហត្ថគ្គាហោ. អវសេសសរីរស្ស, តប្បដិពន្ធស្ស ច បរាមសនំ បរាមាសោ. និស្សន្ទេហេ បន ‘‘មាតុគាមស្ស សរីរស្ស វា តប្បដិពន្ធស្ស វា ហត្ថេន គហណំ ហត្ថគ្គាហោ’’តិ វុត្តំ, តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ. តស្មា យថាវុត្តនយស្សេវ អដ្ឋកថាសុ អាគតត្តា សោយេវ សារតោ បច្ចេតព្ពោ. បរាមសេបិ ‘‘ហត្ថេន សរីរស្ស, តប្បដិពន្ធស្ស ច បរាមសន’’ន្តិ យំ តត្ថ វុត្តំ, តម្បិ ន យុជ្ជតិ. អវសេសសរីរាវយវេនាបិ បរាមសតោ ទុក្កដមេវ ហោតីតិ. ចុម្ពនាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន វេណិគ្គាហាទិំ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘អយំ នយោ’’តិ ឯតេន ‘‘ឥត្ថិយា មេថុនរាគេន ហត្ថគ្គាហាទីសុ ទុក្កដ’’ន្តិ ឥមមត្ថំ អតិទិសតិ.

៣៣. មនុស្សាមនុស្សេហិ អញ្ញេសុ តិរច្ឆានគតេសុ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន មេថុនធម្មបារាជិកវត្ថុភូតេ ¶ សត្តេ ទស្សេតុមាហ ‘‘អបទេ’’តិអាទិ. ‘‘អបទេ, ទ្វិបទេ, ចតុប្បទេ’’តិ ឥមេហិ វិសេសនេហិ វិសេសិតព្ពំ ‘‘សត្តនិកាយេ’’តិ ឥទំ វត្តព្ពំ. អបទេ សត្តនិកាយេ. អហយោតិ ថលចរេសុ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ ហត្ថិគិលនកេ អជគរេ ឧបាទាយ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន នាគា ច. មច្ឆាតិ ជលជេសុ ឧបរិមកោដិយា បញ្ចសតយោជនិកានិ តិមិរបិង្គលាទិមច្ឆេ ឧបាទាយ ហេដ្ឋិមន្តតោ បាឋីនបាវុសាទយោ មច្ឆា ច. ទ្វិបទេ សត្តនិកាយេ. កបោតាតិ ឧបរិមកោដិយា គរុឡេ ឧបាទាយ ហេដ្ឋិមន្តតោ កបោតាកបោតបក្ខី ច. បារាវតាតិ កេចិ. ចតុប្បទេ សត្តនិកាយេ. គោធាតិ ឧបរិមកោដិយា ហត្ថិំ ¶ ឧបាទាយ ហេដ្ឋិមន្តតោ គោធា ចាតិ ឥមេ សត្តា. ហេដ្ឋាតិ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទតោ. បារាជិកស្សវត្ថូតិ មេថុនធម្មបារាជិកស្ស វត្ថូនីតិ បាឋសេសោ.

៣៤. សេវេតុកាមតា មេថុនសេវាយ តណ្ហា, តាយ មេថុនរាគសង្ខាតាយ សម្បយុត្តំ ចិត្តំ សេវេតុកាមតាចិត្តំ. មគ្គេតិ វច្ចមគ្គាទីនំ អញ្ញតរេ មគ្គេ. មគ្គស្ស អត្តនោ មុត្តករណស្ស បវេសនំ. បព្ពជ្ជាយ, បាតិមោក្ខសំវរសីលស្ស វា អន្តេ វិនាសេ ភវោតិ អន្តិមោ, បារាជិកាបន្នោ បុគ្គលោ, តស្ស វត្ថុ អន្តិមភាវស្ស ការណត្តា បារាជិកាបត្តិ អន្តិមវត្ថូតិ វុច្ចតិ, តទេវ បឋមំ ចតុន្នំ បារាជិកានំ អាទិម្ហិ ទេសិតត្តា បឋមន្តិមវត្ថុ, តស្ស បឋមន្តិមវត្ថុនោ, បឋមបារាជិកស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៣៥. សាមន្តា អាបត្តិសមីបេ ភវំ សាមន្តំ, បារាជិកាបត្តិយា សមីបេ បុព្ពភាគេ ភវន្តិ អត្ថោ. សេសានំ បន តិណ្ណម្បីតិ អវសេសានំ អទិន្នាទានាទីនំ តិណ្ណំ បារាជិកធម្មានំ. ថុល្លច្ចយំ សាមន្តមិតិ ឧទីរិតន្តិ សម្ពន្ធោ. កថមុទីរិតំ? ‘‘ផន្ទាបេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បារា. ៩៤) ទុតិយេ, ‘‘មនុស្សំ ឧទ្ទិស្ស ឱបាតំ ខណតិ, បតិត្វា ទុក្ខវេទនំ ឧប្បាទេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ, តតិយេ, ‘‘បដិវិជានន្តស្ស អាបត្តិ បារាជិកស្ស, អប្បដិវិជានន្តស្ស អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បារា. ២១៥) ចតុត្ថេ សមុទីរិតំ.

ឯត្ថ ច ចតុត្ថបារាជិកស្ស ថុល្លច្ចយាបត្តិយា សាមន្តាបត្តិភាវោ យស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ សមុល្លបតិ, សោ យាវ ន បដិវិជានាតិ, តាវ សមុល្លបនបច្ចយា ថុល្លច្ចយាបត្តិសម្ភាវេ, សមុល្លបិតេ តស្មិំ សមុល្លបិតមត្ថេ បដិវិជានន្តេ បារាជិកាបត្តិសម្ភាវេ ច យុជ្ជតិ. សោ ¶ ច ‘‘អប្បដិវិជានន្តស្ស វុត្តេ ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ ឥមិនាវ សង្គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៦. អជានន្តស្ស ¶ វាតូបត្ថទ្ធំ អង្គជាតំ ទិស្វា អត្តនោ រុចិយា វីតិក្កមំ កត្វា មាតុគាមេសុ គច្ឆន្តេសុ អជានមានស្ស, មហាវនេ ទិវា និទ្ទុបគតភិក្ខុនោ វិយ បរេហិ កិរិយមានំ អជានន្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. តថេវាតិ ឥមិនា ‘‘អនាបត្តីតិ ញាតព្ព’’ន្តិ ឥទមាកឌ្ឍតិ. អស្សាទិយន្តស្សាតិ ភិក្ខុបច្ចត្ថិកេសុ អភិភវិត្វា វីតិក្កមំ ករោន្តេសុ ច ការាបេន្តេសុ ច, សប្បមុខំ បវិដ្ឋកាលេ វិយ ឧត្តសិត្វា អនធិវាសេន្តស្ស ច, មហាវនេ ទិវាវិហារោបគតភិក្ខុនោ វិយ បរោបក្កមំ ញត្វាបិ កាយេ អាទិត្តអគ្គិនា វិយ ឧត្តសិត្វា អនធិវាសេន្តស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘អជានន្តស្សា’’តិ ឯត្ថ អបិ-សទ្ទោ យោជេតព្ពោ. ពុទ្ធសាសនេ ខីរសាគរសលិលនិម្មលេ សព្ពបឋមំ បាតុភូតត្តា អាទិ ច តំ វីតិក្កមសង្ខាតំ កម្មញ្ចាតិ អាទិកម្មំ, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ អាទិកម្មី, ឯត្ថ សុទិន្នោ ភិក្ខុ, តស្ស អាទិកម្មិនោតិ គហេតព្ពោ. ឧបរិបិ ឥមេសំ បទានំ អាគតាគតដ្ឋានេ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥធ ច ឧបរិ សព្ពសិក្ខាបទេសុ ច និទានាទិវសេន សត្តរសវិធោ សាធារណវិនិច្ឆយោ បកិណ្ណកេ សង្ខេបតោ, ឧត្តរេ វិត្ថារតោ ច អាវិ ភវិស្សតិ. តស្មា ឯត្ថ ន ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពំ.

៣៧-៣៨. វិនយេតិ វិនយបិដកេ. អនយូបរមេតិ នេតិ បាបេតិ សីលសម្បទំ សមាធិសម្បទំ បញ្ញាសម្បទញ្ចាតិ នយោ, កាយវចីទ្វារេហិ អវីតិក្កមសង្ខាតោ សំវរោ, តប្បដិបក្ខោ អសំវរោ អនយោ នាម, តស្ស ឧបរមោ និវត្តិ ឯត្ថាតិ អនយូបរមោ, វិនយោ, តត្ថ អនយូបរមេ វិនយេ.

តតោ ¶ ឯវ បរមេ ឧក្កដ្ឋេ. អនយស្ស វា ឧបរមេ និវត្តនេ បរមេ ឧក្កដ្ឋេតិ គហេតព្ពំ. បរា ឧត្តមា មា សាសនសិរី ឯត្ថាតិ បរមោ, វិនយោតិ ឯវម្បិ គហេតព្ពំ. ‘‘វិនយោ នាម សាសនស្ស អាយូ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមសង្គីតិកថា; បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមសង្គីតិកថា; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៥.មហាសង្គីតិកថា; ថេរគា. អដ្ឋ. ១.២៥១) វចនតោ ឧត្តមសាសនសម្បត្តិយុត្តេតិ អត្ថោ.

សុជនស្សាតិ សោភណោ ជនោ សុជនោ, សិក្ខាកាមោ អធិសីលសិក្ខាយ សោភមានោ បិយសីលោ កុលបុត្តោ, តស្ស នយនេ នយនូបមេ វិនយេតិ សម្ពន្ធោ. អនយូបរមត្តា, បរមត្តា ច សុជនស្ស កុលបុត្តស្ស នយនេ នយនូបមេ. សុខានយនេតិ លោកិយលោកុត្តរភេទំ សុខំ អានេតីតិ សុខានយនំ, តស្មិំ. ឥទញ្ច ‘‘នយនេ’’តិ ឯតស្ស វិសេសនំ.

ឯតំ ¶ វិសេសនំ កិមត្ថន្តិ ចេ? ឧបមាភាវេន គហិតបកតិនយនតោ ឥធ សម្ភវន្តំ វិសេសំ ទស្សេតុន្តិ វេទិតព្ពំ. កតរោ សោ វិសេសោតិ ចេ? បកតិនយនំ រាគទោសាទិកិលេសូបនិស្សយោ ហុត្វា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកទុក្ខស្ស ច បច្ចយោ ហោតិ. ឥទំ បន វិនយនយនំ ឥមស្ស កុលបុត្តស្ស ឯវំ អហុត្វា ឯកំសេន មោក្ខាវហនសុខស្សេវ បច្ចយោ ហោតីតិ ឥមស្ស វិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ. យថា វិនយមវិរាធេត្វា បដិបជ្ជនេន សិជ្ឈនកសីលសំវរមូលកអវិប្បដិសារាទិអនុបាទិសេសបរិនិព្ពានាវសា- នផលសម្បត្តិវសេន ឧប្បជ្ជនកលោកិយលោកុត្តរសុខាវហនេ វិនយេតិ វុត្តំ ហោតិ.

បធានរតោតិ ឯត្ថ ‘‘អបី’’តិ បាឋសេសោ. បធានេ វិនយាភិយោគេ រតោបិ, វិនយេ អជ្ឈាយនសវនចិន្តនាទិវសេន វាយមន្តោបីតិ អត្ថោ. អថ វា ‘‘វិរាគោ សេដ្ឋោ ធម្មាន’’ន្តិ (ធ. ប. ២៧៣; នេត្តិ. ១៧០; កថា. ៨៧២) វចនតោ បធានំ និព្ពានំ, តស្មិំ រតោតិ អត្ថោ ¶ . សារមតេតិ ‘‘សារ’’ន្តិ អធិមតេ. អថ វា សារំ អផេគ្គុមតំ មហាវិហារវាសីនំ អាចរិយមតំ ឯត្ថាតិ ‘‘សារមតោ’’តិ វិនយវិនិច្ឆយោ វុត្តោ, តស្មិំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ វិនយវិនិច្ឆយេ. រតោតិ អច្ចន្តាភិរតោ. ‘‘ន រតោ’’តិ ឯត្ថ ន-ការំ ‘‘រមតេ’’តិ ឱសានបទេន យោជេត្វា យោ បន ន រមតេតិ សម្ពន្ធោ.

ថេរនវមជ្ឈិមភិក្ខុភិក្ខុនីនំ អន្តរេ យោ បន បុគ្គលោ និច្ចបរិវត្តនសវនានុស្សរណចិន្តនវសេន ន រមតេ ន កីឡតិ, សោ បុគ្គលោ វិនយេ បធានរតោបិ វិនយបិដកេ អជ្ឈយនសវនាទិវសេន យុត្តបយុត្តោបិ បដុ ហោតិ កិំ, ន ហោតេវាតិ ទស្សេតិ. វិនយបិដកេ បាដវមាកង្ខន្តេហិ បឋមំ តាវេត្ថ សក្កច្ចំ អភិយោគោ កាតព្ពោតិ អធិប្បាយោ.

ឥមមេវត្ថំ អានិសំសបារំបរិយបយោជនេន សហ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឥម’’ន្តិអាទិ. ឥមន្តិ វុច្ចមានំ វិនយវិនិច្ឆយំ, ‘‘អវេទី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ‘‘យោ’’តិ បាឋសេសោ. យោ កុលបុត្តោ សតិសម្បជញ្ញសទ្ធាសម្បន្នោ ឥមំ វិនយវិនិច្ឆយំ សម្មា អវេទិ អញ្ញាសិ. កិំ ភូតន្តិ អាហ ‘‘ហិតវិភាវន’’ន្តិ. លោកិយលោកុត្តរសម្បត្តិយា មូលសាធនត្តា សីលមិធ ហិតំ នាម, តំ វិភាវេតិ បកាសេតីតិ ហិតវិភាវនោតិ វិគ្គហោ. ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ…បេ… វិជដយេ ជដ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៣, ១៩២; មិ. ប. ២.១.៩) វុត្តត្តា សព្ពកិលេសជដាវិជដនលោកុត្តរញាណស្ស បទដ្ឋានសោបចារសាភិញ្ញារូបារូបអដ្ឋសមាធីនំ បទដ្ឋានតាយ សព្ពលោកិយលោកុត្តរគុណសម្បទានំ ¶ មូលភូតេសុ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេសុ បធានំ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ, តប្បកាសកត្តា អយំ វិនយវិនិច្ឆយោ ‘‘ហិតវិភាវនោ’’តិ វុត្តោ.

ភាវនន្តិ ¶ ភាវីយតិ បុនប្បុនំ ចេតសិ និវេសីយតីតិ ភាវនោ, ភាវនីយោតិ វុត្តំ ហោតិ. ហិតវិភាវកត្តាយេវ ហិតត្ថីហិ បុនប្បុនំ ចិត្តេ វាសេតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ, តំ ឯវំវិធំ វិនយវិនិច្ឆយំ. សុរសម្ភវន្តិ រសីយតិ អស្សាទីយតីតិ រសោ, សទ្ទរសោ អត្ថរសោ ករុណាទិរសោ វិមុត្តិរសោ ច, សោភណោ រសោ ឯតស្សាតិ សុរសោ, វិនយវិនិច្ឆយោ, តំ សុរសំ. ភវំ ភវន្តំ, សន្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ, សុរសំ សមានំ, សុរសំ ភូតន្តិ អត្ថោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘សិលេសោ បសាទោ សមតា មធុរតា សុខុមាលតា អត្ថព្យត្តិ ឧទារតា ឱជោ កន្តិ សមាធី’’តិ ឯវំ វុត្តេហិ កវិជនេហិ អស្សាទេតព្ពសិលេសាទិទសវិធសទ្ទជីវិតគុណសង្ខាតសទ្ទរសសម្បត្តីហិ ច សភាវាខ្យានំ ឧបមា រូបកំ ទីបកំ អាវុត្តីតិ ឯវមាទិក្កមនិទ្ទិដ្ឋបញ្ចតិំសអត្ថាលង្ការេសុ អនុរូបសភាវាខ្យានាទិប្បធានអត្ថាលង្ការសង្ខាតអត្ថរសសម្បត្តីហិ ច យថាសម្ភវំ បកាសិតព្ពករុណារសអព្ភុតរសសន្តរសាទីហិ ច យុត្តត្តា សុរសំ ឥមំ វិនយវិនិច្ឆយន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

អថ វា ឥមិនា បករណេន បធានតោ វិធីយមានបាតិមោក្ខសំវរសីលស្ស ឯកន្តេន សមាធិសំវត្តនិកត្តា សមាធិស្ស ច បញ្ញាយ បទដ្ឋានត្តា បញ្ញាយ ច និព្ពានបាបនតោ មូលការណំ ហុត្វា កមេន និព្ពានាមតផលរសសម្បទាយកំ ឥមំ វិនយវិនិច្ឆយំ បរមស្សាទនីយរូបេន ធិតិវិមុត្តិរសេន សុរសភូតន្តិ វុត្តំ ហោតីតិ ច វេទិតព្ពំ. សម្ភវន្តិ ឯត្ថ សំ វុច្ចតិ សុខំ កាយិកំ ចេតសិកញ្ច, តំ ភវតិ ឯតស្មាតិ សម្ភវោ, វិនយវិនិច្ឆយោ, តំ, កាយចិត្តសុខានំ មូលការណភូតំ, វុត្តនយេន សុរសត្តា ច យថាវុត្តរសសម្បទសារមហុស្សវេន សម្ភូតមានសិកសុខស្ស, តំសមុដ្ឋានរូបនិស្សយកាយិកសុខស្ស ច បភវភូតន្តិ អត្ថោ. ឯត្តាវតា ¶ ឥមស្ស វិនយវិនិច្ឆយស្ស សម្មា វិញ្ញាតព្ពតាយ ការណំ ទស្សិតំ ហោតិ.

ឯវំ នានាគុណរតនាករំ ឥមំ វិនយវិនិច្ឆយំ សម្បជានន្តោ សោ កុលបុត្តោ កិំ ហោតីតិ ចេ? បាលិនា ឧបាលិនា សមោ ភវតិ. បាលិនាតិ សាសនំ បាលេតីតិ ‘‘បាលោ’’តិ វិនយោ វុច្ចតិ, វុត្តញ្ហិ ‘‘វិនយោ នាម សាសនស្ស អាយូ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមសង្គីតិកថា; បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមសង្គីតិកថា; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៥.មហាសង្គីតិកថា; ថេរគា. អដ្ឋ. ១.២៥១) សោ ¶ អស្ស អត្ថីតិ បាលី, បរិយត្តិបដិបត្តិបដិវេធវសេន តិវិធសាសនស្ស ជីវិតភូតវិនយបញ្ញត្តិសង្ខាតសាសនធរត្តា ‘‘បាលី’’តិ លទ្ធនាមេន ឧបាលិនា, ‘‘ឯតទគ្គំ ភិក្ខវេ មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ វិនយធរានំ យទិទំ ឧបាលី’’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៨) ចតុបរិសមជ្ឈេ និសិន្នេន សទ្ធម្មវរចក្កវត្តិនា សម្មាសម្ពុទ្ធេន មុខបទុមំ វិកាសេត្វា បកាសិតឯតទគ្គដ្ឋានេន វិសេសតោ សាយនរក្ខនកភាវេន បដិលទ្ធបាលីតិនាមធេយ្យេន ឧបាលិមហាថេរេន សមោ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

កស្មិំ វិសយេ សមោ ភវតីតិ ចេ? សាសនេ. សាសនេតិ យថាវុត្តេ តិវិធេ សាសនេ, តត្រាបិ ថាវរជង្គមសកលវត្ថុវិត្ថារាធរមណ្ឌលសទិសេ បដិបត្តិបដិវេធទ្វយធារេ បរិយត្តិសាសនេ, តត្ថាបិ វិនយកថាធិការត្តា លព្ភមានេ វិនយបិដកសង្ខាតបរិយត្តិសាសនេកទេសេ សមោ ភវតីតិ អត្ថោ.

កិំភូតេ សាសនេ? មារពលិសាសនេ. មារស្ស ពលិ មារពលិ, មារគោចរោ, តស្ស សាសនំ ហិំសកំ មារពលិសាសនំ, តស្មិំ. ខន្ធាទីសុ បញ្ចសុ មារេសុ បធានភូតកាមរាគាទិបភវកិលេសមារស្ស គោចរភាវេន ពលិសង្ខាតឥត្ថិសរីរាទិនិស្សយផោដ្ឋព្ពាទិវិសយស្ស បរិច្ចជាបនត្ថំ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ…បេ… អសំវាសោ’’តិអាទិនា (បារា. ៤៤) នយេន វុត្តត្តា តស្ស ¶ មារពលិស្ស ហិំសកំ ហោតីតិ មារពលិសាសននាមធេយ្យវិនយបញ្ញត្តិសង្ខាតសាសនេតិ អត្ថោ.

អថ វា ‘‘ពឡិសេនបិ ជាលេន, ហត្ថេន កុមិនេន វា’’តិ ឧទកដ្ឋកថាយ វក្ខមានត្តា ពឡិស-សទ្ទេន មច្ឆមារណកណ្ដកមាហ, តំ មារស្ស ពឡិសំ អសតិ ខិបតិ វជ្ជេតីតិ មារពឡិសាសនំ, តស្មិំ, ‘‘សមន្តបាសោ មារស្សា’’តិ វុត្តត្តា សំសារសាគរេ បរិវត្តមានកសំកិលេសទាសបុថុជ្ជនសង្ខាតមច្ឆេ គណ្ហិតុំ មារមហាកេវដ្ដេន បក្ខិត្តពឡិសសង្ខាតឥត្ថិរូបសទ្ទាទិបញ្ចកាមគុណា- មិសាវុតកាមរាគាទិកិលេសមហាពឡិសំ តទង្គប្បហានវីតិក្កមប្បហានាទិវសេន បជហន្តេ វិនយបញ្ញត្តិសង្ខាតេ សាសនេតិ អធិប្បាយោ.

ឯត្ថ ច សារមតេ ឥធ ឥមស្មិំ វិនយវិនិច្ឆយេ យោ បន ន រមតេ, សោ បុគ្គលោ អនយូបរមេ ¶ តតោ ឯវ បរមេ ឧត្តមេ សុជនស្ស សុខានយនេ នយនេ នយនុបមេ វិនយេ រតោ អភិរតោ បធានរតោបិ វិនយេ អជ្ឈាយនាទីសុ យោគមាបជ្ជន្តោបិ បដុ ហោតិ បដុតរោ ហោតិ កិំ, ន ហោតេវ. តស្មា វិនយេ បាដវត្ថិនា ឯត្ថេវ សក្កច្ចាភិយោគោ កាតព្ពោតិ សង្ខេបតោ សាធិប្បាយា អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា. អថ វា បធានេ ចតុព្ពិធេ សម្មប្បធានេ វីរិយេ រតោ អភិរតោ យោ បន នរោ សារមតេ ឥធ ឥមស្មិំ វិនយវិនិច្ឆយេ យតោ រមតេ, អតោ តស្មា សោ អនយូបរមេ សុជនស្ស សុខានយនេ វិនយេ បដុ ហោតិ កុសលោ ហោតីតិ យោជនាតិ នោ ខន្តិ.

ហិតវិភាវនំ ហិតប្បកាសកំ ភាវនំ ភាវនីយំ អាសេវិតព្ពំ សុរសម្ភវំ សុរសំ សមានំ សុរសំ ភូតំ សម្ភវំ សុខហេតុកំ ឥមំ វិនយវិនិច្ឆយំ យោ អវេទិ អញ្ញាសិ, សោ បុគ្គលោ មារពឡិសាសនេ មារវិសយប្បហានករេ, អថ វា មារពឡិសស្ស ¶ មារស្ស វត្ថុកាមាមិសាវុតកិលេសកាមពឡិសស្ស អសនេ វជ្ជមានេ សាសនេ តិវិធេបិ ជិនសាសនេ, តត្ថាបិ បដិបត្តិបដិវេធានំ បតិដ្ឋានភូតេ បរិយត្តិសាសនេ, តត្រាបិ សកលសាសនស្ស ជីវិតសមានេ វិនយបញ្ញត្តិសង្ខាតបរិយត្តិសាសនេកទេសេ បាលិនា វិនយបរិយត្តិយំ ឯតទគ្គេ ឋបនេន សាសនបាលនេ តំមូលភាវតោ បាលសង្ខាតវិនយបរិយត្តិយា បសត្ថតរេន ឧបាលិនា ឧបាលិមហាថេរេន សមោ ភវតីតិ យោជនា.

បឋមបារាជិកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៩. ឥទានិ ទុតិយំ បារាជិកវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អាទិយន្តោ’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘ថេយ្យចិត្តេនា’’តិ បាឋសេសោ. សោ ច បច្ចត្តេកវចនន្តេហិ សព្ពបទេហិ យោជេតព្ពោ, ថេយ្យចិត្តេន អាទិយន្តោ បរាជិតោតិ សម្ពន្ធោ. បរសន្តកំ អារាមាទិំ អភិយុញ្ជិត្វា សាមិកំ បរាជេត្វា ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តោ តទត្ថាយ កតេ បុព្ពបយោគេ ទុក្កដំ, សាមិកស្ស វិមតុប្បាទនេ ថុល្លច្ចយញ្ច ¶ អាបជ្ជិត្វា តស្ស ច អត្តនោ ច ធុរនិក្ខេបេន បាតិមោក្ខសំវរសីលសម្បត្តិយា អទាយាទោ ហុត្វា បរាជិតោ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘តថា’’តិ ច ‘‘អបី’’តិ ច ‘‘បរាជិតោ’’តិ ច ‘‘ថេយ្យចិត្តេនា’’តិ ឥមិនា សហ ឯកតោ កត្វា ‘‘ហរន្តោ’’តិអាទីហិ ចតូហិបិ បទេហិ យោជេតព្ពំ. ថេយ្យចិត្តេន ហរន្តោបិ តថា បរាជិតោតិ យោជនា សីសាទីហិ បរសន្តកំ ភណ្ឌំ ហរន្តោ ថេយ្យចិត្តេន ភណ្ឌស្ស អាមសនេ ¶ ទុក្កដញ្ច ផន្ទាបនេ ថុល្លច្ចយញ្ច អាបជ្ជិត្វា សីសតោ ខន្ធោហរណាទិបយោគំ ករោន្តោបិ តថា បរាជិតោ ហោតីតិ អត្ថោ.

ថេយ្យចិត្តេន អវហរន្តោបិ តថា បរាជិតោតិ យោជនា. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – អញ្ញេហិ សង្គោបនាទិំ សន្ធាយ អត្តនិ ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌំ ‘‘ទេហិ មេ ភណ្ឌ’’ន្តិ ចោទិយមានោ ‘‘ន មយា គហិត’’ន្តិអាទិនា មុសា វត្វា ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តោបិ តស្ស វិមតុប្បាទនេ ថុល្លច្ចយមាបជ្ជិត្វា តថេវ ធុរនិក្ខេបេន បរាជិតោ ហោតីតិ. ‘‘នាហំ អគ្គហេសិ’’ន្តិអាទិនា អវជានិត្វា បដិក្ខិបិត្វា ហរន្តោ ‘‘អវហរន្តោ’’តិ វុត្តោ.

ថេយ្យចិត្តេន ឥរិយាបថំ វិកោបេន្តោបិ តថា បរាជិតោតិ យោជនា. យំ បន អញ្ញេសំ ភណ្ឌហរណកមនុស្សាទីនមញ្ញតរំ ‘‘តេន ភណ្ឌេន សហ គណ្ហាមី’’តិ ភណ្ឌំ ហរន្តំ ថេយ្យចិត្តេន និវារេត្វា អត្តនា ឥច្ឆិតទិសាភិមុខំ កត្វា តស្ស បកតិឥរិយាបថំ វិកោបេន្តោបិ បឋមបាទុទ្ធារេន ថុល្លច្ចយមាបជ្ជិត្វា ទុតិយបទវារាតិក្កមេន តថេវ បរាជិតោ ហោតីតិ អត្ថោ.

ថេយ្យចិត្តេន ឋានា ចាវេន្តោបិ តថា បរាជិតោតិ យោជនា. ថលាទីសុ ឋិតំ ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តេន អវហរិតុកាមតាយ ឋិតដ្ឋានតោ អបនេន្តោបិ ទុតិយបរិយេសនាទីសុ អាមសនាវសានេសុ សព្ពេសុបិ បយោគេសុ ទុក្កដានិ ច ផន្ទាបនេ ថុល្លច្ចយញ្ច អាបជ្ជិត្វា ឧបរិ វក្ខមានប្បការេសុ វិយ ឋិតដ្ឋានតោ កេសគ្គមត្តម្បិ អបនេន្តោ តថេវ បរាជិតោ ហោតីតិ អត្ថោ.

ឯវមេតាយ គាថាយ ‘‘អាទិយេយ្យ ហរេយ្យ អវហរេយ្យ ឥរិយាបថំ វិកោបេយ្យ ឋានាចាវេយ្យ សង្កេតំ វីតិនាមេយ្យា’’តិ ¶ (បារា. ៩២) បទភាជនាគតេសុ ឆសុ បទេសុ អាទោ បញ្ច បទានិ សង្គហេត្វា ¶ ឆដ្ឋំ បទំ កស្មា ន សង្គហិតន្តិ ចេ? អយំ គាថា ន តំបទភាជនំ ទស្សេតុំ វុត្តា, អថ ខោ តេសំ បទានំ វិនិច្ឆយំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាសុ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) វុត្តបញ្ចវីសតិអវហារេ ទស្សេតុំ តទវយវភូតបញ្ចបញ្ចកានិ ទស្សេតុកាមេន វុត្តា, តស្មា ឯត្ថ ឆដ្ឋំ បទំ ន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា វក្ខមានេ តតិយបញ្ចកេ និស្សគ្គិយាវហារបទេន, បញ្ចមបញ្ចកេ បរិកប្បាវហារបទេន ច សង្គយ្ហមានត្តា ឯត្ថ នានេកភណ្ឌបញ្ចកទ្វយំ អសង្ករតោ ទស្សេតុំ ឆដ្ឋំ បទំ ន គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

៤០. ឥមស្មិំ អទិន្នាទានបារាជិកេ វត្ថុម្ហិ ឱតិណ្ណេ កត្តព្ពវិនិច្ឆយស្ស បញ្ចវីសតិអវហារានំ អង្គានិ ហោន្តិ, តេ ច នានាភណ្ឌបញ្ចកំ ឯកភណ្ឌបញ្ចកំ សាហត្ថិកបញ្ចកំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ ថេយ្យាវហារបញ្ចកន្តិ និទ្ទិដ្ឋា បញ្ចបញ្ចកភេទា, តត្ថ ឥមាយ គាថាយ នានេកភណ្ឌបញ្ចកទ្វយប្បភេទេ ទស អវហារេ សង្គហេត្វា អវសេសបញ្ចកត្តយំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិ អារទ្ធំ. តត្ថ តត្ថាតិ តិស្សំ គាថាយំ. នានេកភណ្ឌានន្តិ នានា, ឯកោ ច ភណ្ឌោ យេសន្តិ វិគ្គហោ. សវិញ្ញាណកអវិញ្ញាណកភណ្ឌវសេន នានាភណ្ឌបញ្ចកញ្ច សវិញ្ញាណកភណ្ឌវសេនេវ ឯកភណ្ឌបញ្ចកញ្ច វេទិតព្ពំ. បញ្ច បរិមាណា យេសន្តេ បញ្ចកា, តេសំ. អវហារាតិ អវហរណានិ, ចោរកម្មានីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេតិ អនន្តរគាថាយ ‘‘អាទិយន្តោ’’តិអាទិនា និទ្ទិដ្ឋា អាទិយន្តាទយោ. បដិបត្តិសន្តានេ វិសេសំ វិនិច្ឆយំ ភាវេតិ ឧប្បាទេតីតិ វិភាវី, វិនយធរោ, តេន វិភាវិនា. វិញ្ញាតព្ពាតិ បរេសំ អារាមាទិសវិញ្ញាណកវត្ថូនិ វា ទាសមយូរាទិំ កេវលំ សវិញ្ញាណកវត្ថុមត្តំ វា អវហរិតុំ កតា យថាវុត្តសរូបា អាទិយនាទយោ ឋានាចាវនបរិយោសានា ¶ បញ្ច អវហារា យថាវុត្តនានាភណ្ឌឯកភណ្ឌវិសយា ហុត្វា បវត្តន្តីតិ នានាភណ្ឌបញ្ចកំ ឯកភណ្ឌបញ្ចកន្តិ ទស អវហារា ភវន្តីតិ វិនយធរេន ឱតិណ្ណស្ស វត្ថុនោ វិនិច្ឆយោបការកត្តា តថតោ ញាតព្ពាតិ អត្ថោ.

៤១. ឯវំ បញ្ចវីសតិ អវហារេ ទស្សេតុំ វត្តព្ពេសុ បញ្ចសុ បញ្ចកេសុ នានេកភណ្ឌបញ្ចកានិ ទ្វេ ទស្សេត្វា ឥទានិ អវសេសបញ្ចកត្តយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សាហត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថ សាហត្ថោតិ សកោ ហត្ថោ, តេន និព្ពត្តោ, តស្ស វា សម្ពន្ធីតិ សាហត្ថោ, អវហារោ, ចោរេន សហត្ថា កតោ អវហារោតិ អត្ថោ. អាណត្តិកោ ចេវាតិ អាណត្តិយា និព្ពត្តោ អាណត្តិកោ, អវហារោ, ចោរស្ស ‘‘ឥមំ នាម ភណ្ឌំ គណ្ហា’’តិ យស្ស កស្សចិ អាណាបនេន ¶ សិទ្ធោ អវហារោ ច. និស្សគ្គោតិ និស្សជ្ជនំ និស្សគ្គោ, អវហារោ, សុង្កឃាតដ្ឋានេ, បរិកប្បិតោកាសេ វា ឋត្វា ភណ្ឌស្ស ពហិ បាតនន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

អត្ថសាធកោតិ បារាជិកាបត្តិសង្ខាតំ អត្ថំ សាធេតីតិ អត្ថសាធកោ, សោ អវហារោ ច យថាណត្តិកំ អវិរាធេត្វា ឯកំសេន អវហរន្តស្ស ‘‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ អវិសេសេន វា អវហរិតព្ពវត្ថុវិសេសោ គហណកាលោ គហណទេសោ គហណាការោ ចាតិ ឯវមាទិវិសេសានមញ្ញតរេន វិសេសេត្វា វា អាណាបនញ្ច ឯកំសេន បាទគ្ឃនកតេលបិវនកំ ឧបាហនាទិកិញ្ចិវត្ថុំ តេលភាជនាទីសុ បាតនាទិប្បយោគោ ចាតិ ឯវមាទិប្បយោគោ ច កិរិយាសិទ្ធិយា បុរេតរមេវ បារាជិកសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស សាធនតោ អត្ថសាធកោ អវហារោ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ធុរនិក្ខេបនញ្ចាតិ ¶ ធុរស្ស និក្ខេបនំ ធុរនិក្ខេបនំ, តញ្ច អវហារោ, បរសន្តកានំ អារាមាទីនំ អភិយោគវិសយេ ច ឧបនិក្ខិត្តស្ស ភណ្ឌាទិនោ វិសយេ ច ចោរស្ស សាមិនោ វិស្សជ្ជនេ ច សាមិនោ ច, យទា កទាចិ យថាកថញ្ចិ គណ្ហិស្សាមីតិ គហណេ និរុស្សាហភាវសង្ខាតោ ធុរនិក្ខេបាវហារោ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥតិ ឥទំ ធុរនិក្ខេបនញ្ច យថាវុត្តប្បការំ សាហត្ថាទិចតុក្កញ្ច បញ្ចន្នំ អវហារានំ សមូហោ បញ្ចកំ, សាហត្ថាទិបញ្ចកំ ‘‘សាហត្ថបញ្ចក’’ន្តិ វុច្ចតិ. អាទិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ វេទិតព្ពំ.

៤២. បុព្ពសហបយោគា ចាតិ ឯត្ថ ‘‘បុព្ពបយោគោ សហបយោគោ’’តិ បយោគ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. ‘‘អាណត្តិវសេន បុព្ពបយោគោ វេទិតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) យថាណត្តិកមវិរាធេត្វា គណ្ហតោ ‘‘អសុកស្ស ឥត្ថន្នាមំ ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ អាណាបនំ បុព្ពបយោគោ នាម អវហារោ. កាយេន, វាចាយ វា បយុជ្ជនំ អាណាបនំ បយោគោ, អាណត្តស្ស ភណ្ឌគ្គហណតោ បុព្ពត្តា បុព្ពោ ច សោ បយោគោ ចាតិ បុព្ពបយោគោ អវហារោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘ឋានាចាវនវសេន សហបយោគោ វេទិតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនស្ស ឧបលក្ខណបទត្តា ឋានាចាវនញ្ច បរាយត្តភូមិគហណេ ខីលសង្កមនាទិកញ្ច សហបយោគោ អវហារោតិ វេទិតព្ពោ.

សំវិទាហរណន្តិ ពហូហិ ឯកតោ ហុត្វា ‘‘ឥទំ នាម ភណ្ឌំ អវហរិស្សាមា’’តិ សំវិទហិត្វា សព្ពេហិ, ឯកតោ វា សព្ពេសំ អនុមតិយា ឯកេន វា គន្ត្វា បរសន្តកស្ស ថេយ្យចិត្តេន ហរណសង្ខាតោ សំវិទាវហារោ ច. សមំ ឯកី ហុត្វា វិសុំ ឯកេនាបិ ថេយ្យចិត្តេន បាទេ វា បាទារហេ ¶ វា គហិតេ កតមន្តនានំ សព្ពេសម្បិ បារាជិកំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ ¶ . សំវិទហិត្វា មន្តេត្វា អវហរណំ សំវិទាហរណំ. និរុត្តិនយេន សទ្ទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា. ‘‘សំវិទាហរណ’’ន្តិ ‘‘សំវិទាវហារោ’’តិ ឥមស្ស វេវចនំ. ‘‘សម្ពហុលា សំវិទហិត្វា ឯកោ ភណ្ឌំ អវហរតិ, អាបត្តិ សព្ពេសំ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១១៨) វចនតោ ឯវំ សហកតមន្តនេសុ ឯកេនាបិ ថេយ្យចិត្តេន បាទេ វា បាទារហេ វា គហិតេ កតមន្តនានំ សព្ពេសំ បារាជិកំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សង្កេតកម្មន្តិ បុព្ពណ្ហាទិកាលបរិច្ឆេទេន សញ្ជាននំ សង្កេតោ, តេន កតំ កម្មំ អវហរណំ សង្កេតកម្មំ នាម. តំ បន បុរេភត្តាទីសុ កញ្ចិ កាលំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ ឥត្ថន្នាមំ ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ វុត្តេ តស្មិំយេវ កាលេ តំយេវ យថាវុត្តំ ភណ្ឌំ អវហរតិ ចេ, សង្កេតការកស្ស សង្កេតក្ខណេយេវ បារាជិកន្តិ សង្ខេបតោ វេទិតព្ពំ.

នេមិត្តន្តិ បរភណ្ឌាវហារស្ស ហេតុត្តា អក្ខិនិខណនាទិ និមិត្តំ នាម, តេន និព្ពត្តំ នេមិត្តំ, អវហរណសង្ខាតកម្មំ អវហារោ. ‘‘មយា អក្ខិម្ហិ និខណិតេ វា ភមុម្ហិ ឧក្ខិត្តេ វា ឥត្ថន្នាមំ ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ អាណត្តេន តំ និមិត្តំ ទិស្វា វុត្តមេវ ភណ្ឌំ វុត្តនិយាមមវិរាធេត្វា គហិតំ ចេ, និមិត្តការកស្ស និមិត្តករណក្ខណេយេវ បារាជិកំ ហោតិ. វុត្តនិយាមំ វិរាធេត្វា គហិតំ ចេ, និមិត្តការកោ មុច្ចតិ, អវហារកស្សេវ បារាជិកំ. បុព្ពបយោគោ អាទិ យស្ស តំ បុព្ពបយោគាទិ, បុព្ពបយោគាទិ ច តំ បញ្ចកញ្ចាតិ វិគ្គហោ.

៤៣. ថេយ្យញ្ច បសយ្ហញ្ច បរិកប្បោ ច បដិច្ឆន្នោ ច កុសោ ច ថេយ្យបសយ្ហបរិកប្បបដិច្ឆន្នកុសា, តេ អាទី ឧបបទភូតា យេសំ អវហារានំ តេ ថេយ្យ…បេ… កុសាទិកា ¶ , អវហារា, ឥមិនា ថេយ្យាវហារោ ច…បេ… កុសាវហារោ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ ថេយ្យាវហារោតិ ថេនោ វុច្ចតិ ចោរោ, តស្ស ភាវោ ថេយ្យំ, ឯត្ថ ន-ការលោបោ និរុត្តិនយេន ទដ្ឋព្ពោ, តេន អវហរណំ ថេយ្យាវហារោ, សន្ធិច្ឆេទាទិវសេន អទិស្សមានេន គហណញ្ច កូដមានកូដកហាបណាទីហិ វញ្ចេត្វា គហណញ្ច ថេយ្យាវហារោ.

បសយ្ហ អភិភវិត្វា អវហរណំ បសយ្ហាវហារោ, គាមវិលោបកា វិយ សាមិកេ អភិភវិត្វា គហណញ្ច រាជភដាទយោ វិយ អភិភវិត្វា និពទ្ធករគ្គហណេ អធិកគ្គហណញ្ច បសយ្ហាវហារោ.

វត្ថសុត្តាទិកំ ¶ បរិច្ឆិជ្ជ កប្បេត្វា អវហរណំ បរិកប្បាវហារោ, សោ ច ភណ្ឌោកាសបរិកប្បវសេន ទុវិធោ ហោតិ. តត្ថ និក្ខិត្តភណ្ឌំ អន្ធការប្បទេសំ បវិសិត្វា សុត្តាទិភណ្ឌានិ តត្ថ និក្ខិត្តានិ, តេ បេឡាទយោ គណ្ហន្តស្ស ‘‘វត្ថានិ ចេ គណ្ហិស្សាមិ, សុត្តានិ ចេ ន គណ្ហិស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន បរិកប្បេត្វា ឧក្ខិបនំ ភណ្ឌបរិកប្បបុព្ពកត្តា ភណ្ឌបរិកប្បាវហារោ នាម. អារាមបរិវេណាទីនិ បវិសិត្វា លោភនីយំ ភណ្ឌំ ទិស្វា គព្ភបាសាទតលបមុខមាឡកបាការទ្វារកោដ្ឋកាទិំ យំ កិញ្ចិ ឋានំ បរិកប្បេត្វា ‘‘ឯត្ថន្តរេ ទិដ្ឋោ ចេ, ឱលោកេតុំ គហិតំ វិយ ទស្សាមិ, នោ ចេ, ហរិស្សាមី’’តិ បរិកប្បេត្វា អាទាយ គន្ត្វា បរិកប្បិតដ្ឋានាតិក្កមោ ឱកាសបរិកប្បបុព្ពកត្តា ឱកាសបរិកប្បាវហារោ នាមាតិ សង្ខេបតោ វេទិតព្ពោ.

តិណបណ្ណាទីហិ ¶ បដិច្ឆន្នស្ស ភណ្ឌស្ស អវហរណំ បដិច្ឆន្នាវហារោ, ឧយ្យានាទីសុ កីឡមានេហិ វា សង្ឃបរិវិសន្តេហិ វា មនុស្សេហិ ឱមុញ្ចិត្វា ឋបិតំ អលង្ការាទិកំ យំ កិញ្ចិ ភណ្ឌំ ទិស្វា ‘‘ឱណមិត្វា គណ្ហន្តេ អាសង្កន្តី’’តិ ឋត្វា តិណបណ្ណបំសុវាលុកាទីហិ បដិច្ឆាទេត្វា សាមិកេសុ បរិយេសិត្វា អទិស្វា សាលយេសុ គតេសុ បច្ឆា ថេយ្យចិត្តេន គហណញ្ច តទេវ ភណ្ឌំ កទ្ទមាទីសុ ថេយ្យចិត្តេន អង្គុដ្ឋាទីហិ បីឡេត្វា ឱសីទាបេត្វា ហេដ្ឋាភាគេន ផុដ្ឋដ្ឋានំ ឧបរិភាគេន អតិក្កមនញ្ច បដិច្ឆន្នាវហារោតិ វុត្តំ ហោតិ.

កុសេន អវហារោ កុសាវហារោ, ថេយ្យចិត្តេន កុសំ សង្កាមេត្វា បរកោដ្ឋាសស្ស អគ្ឃេន មហន្តស្ស វា សមសមស្ស វា គហណន្តិ អត្ថោ. យោ បន ភិក្ខុ កុសបាតនេន សង្ឃស្ស ចីវរេសុ ភាជិយមានេសុ អត្តនោ កោដ្ឋាសេន សមំ វា អធិកំ វា ឩនកំ វា អគ្ឃេន បញ្ចមាសកំ វា អតិរេកបញ្ចមាសកំ វា អគ្ឃនកំ អញ្ញស្ស កោដ្ឋាសំ អវហរិតុកាមោ អត្តនោ កោដ្ឋាសេ បតិតំ កុសំ បរកោដ្ឋាសេ បាតេតុកាមោ ឧទ្ធរតិ, តង្ខណេ ច បរស្ស កោដ្ឋាសេ បាតិតក្ខណេ ច ន បារាជិកំ អនាបជ្ជិត្វា បរកោដ្ឋាសតោ បរនាមលិខិតំ កុសំ ឧក្ខិបេន្តោ តតោ កេសគ្គមត្តម្បិ អបនាមេតិ, បារាជិកោ ហោតិ. យទិ បឋមំ បរកោដ្ឋាសតោ កុសំ ឧទ្ធរតិ, ឧទ្ធដក្ខណេ ច អត្តនោ កោដ្ឋាសេ បាតិតក្ខណេ ច សកនាមលិខិតំ កុសំ ឧទ្ធរណក្ខណេ ច បារាជិកំ អនាបជ្ជិត្វា បរកោដ្ឋាសេ បាតនក្ខណេ ហត្ថតោ កេសគ្គមត្តម្បិ មុត្តេ បារាជិកោ ហោតិ.

យទិ ¶ ទ្វេបិ កុសេ បដិច្ឆាទេត្វា សព្ពេសុ ភិក្ខូសុ សកសកកោដ្ឋាសំ អាទាយ គតេសុ យស្មិំ កុសំ បដិច្ឆាទេសិ, តស្ស សាមិកេន អាគន្ត្វា ‘‘មយ្ហំ កុសោ កស្មា ន ¶ ទិស្សតី’’តិ វុត្តេ ចោរោ ‘‘មយ្ហម្បិ កុសោ ន ទិស្សតី’’តិ វត្វា អត្តនោ កោដ្ឋាសំ តស្ស សន្តកំ វិយ ទស្សេត្វា តស្មិំ វិវទិត្វា វា អវិវទិត្វា វា គហេត្វា គតេ ឥតរំ កោដ្ឋាសំ ឧទ្ធរតិ ចេ, ឧទ្ធដក្ខណេយេវ បារាជិកោ ហោតិ. យទិ បរោ ‘‘មយ្ហំ កោដ្ឋាសំ តុយ្ហំ ន ទេមិ, ត្វំ តុយ្ហំ កោដ្ឋាសំ វិចិនិត្វា គណ្ហាហី’’តិ វទតិ, ឯវំ វុត្តេ សោ អត្តនោ អស្សាមិកភាវំ ជានន្តោបិ បរស្ស កោដ្ឋាសំ ឧទ្ធរតិ, ឧទ្ធដក្ខណេ បារាជិកោ ហោតិ. យទិ បរោ វិវាទភីរុកត្តា ‘‘កិំ វិវាទេនា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មយ្ហំ វា បត្តំ ហោតុ តុយ្ហំ វា, វរកោដ្ឋាសំ ត្វំ គណ្ហាហី’’តិ វទេយ្យ, ទិន្នកំ នាម គហិតំ ហោតីតិ បារាជិកំ ន ហោតីតិ. យទិ ‘‘តវ រុច្ចនកំ គណ្ហាហី’’តិ វុត្តោ វិវាទភយេន អត្តនោ បត្តំ វរភាគំ ឋបេត្វា លាមកភាគំ គហេត្វា គតោ, ចោរោ បច្ឆា គណ្ហន្តោ វិចិតាវសេសំ នាម អគ្គហេសីតិ បារាជិកោ ន ហោតិ. ឯវំ កុសាវហារវិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. អយមេត្ថ បញ្ចវីសតិយា អវហារេសុ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

៤៤. ឯត្តាវតា អទិន្នាទានបារាជិកស្ស វិនិច្ឆយាវយវរូបេន ឧគ្គហេតព្ពេ បញ្ចវីសតិ អវហារេ ទស្សេត្វា ឥទានិ អទិន្នាទានវិនិច្ឆយេ សម្បត្តេ សហសា អាបត្តិំ អនារោបេត្វា បឋមំ ឱលោកេតព្ពានិ បញ្ច ឋានានិ ទស្សេតុំ ‘‘វត្ថុកាលគ្ឃទេសេ ចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ.

តត្ថ វត្ថុ នាម អវហដភណ្ឌំ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? អវហារកេន ‘‘មយា ឥត្ថន្នាមំ ភណ្ឌំ អវហដ’’ន្តិ វុត្តេបិ តស្ស ភណ្ឌស្ស សស្សាមិកអស្សាមិកភាវំ ឧបបរិក្ខិត្វា សស្សាមិកំ ¶ ចេ, អវហារកាលេ តេសំ សាលយភាវំ វា និរាលយភាវំ វា និយមេត្វា សាលយកាលេ ចេ គហិតំ, ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា មាសកំ វា ឩនមាសកំ វា ហោតិ, ទុក្កដេន, អតិរេកមាសកំ វា ឩនបញ្ចមាសកំ វា ហោតិ, ថុល្លច្ចយេន, បញ្ចមាសកំ វា អតិរេកបញ្ចមាសកំ វា ហោតិ, បារាជិកេន កាតព្ពោ. សាមិកានំ និរាលយកាលេ ចេ គហិតំ, នត្ថិ បារាជិកំ. ភណ្ឌសាមិកេ បន ភណ្ឌំ អាហរាបេន្តេ តំ វា ភណ្ឌំ តទគ្ឃនកំ វា ទាតព្ពន្តិ.

កាលោ នាម អវហារកាលោ. ភណ្ឌំ នាមេតំ កទាចិ មហគ្ឃំ ហោតិ, កទាចិ សមគ្ឃំ. តស្មា ¶ អវហដភណ្ឌស្ស អគ្ឃំ បរិច្ឆិន្ទន្តេហិ អវហដកាលានុរូបំ កត្វា បរិច្ឆិន្ទនត្ថំ កាលវិនិច្ឆយោ កាតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ.

អគ្ឃោ នាម អវហដភណ្ឌស្ស អគ្ឃោ. ឯត្ថ ច សព្ពទា ភណ្ឌានំ អគ្ឃោ សមានរូបោ ន ហោតិ, នវភណ្ឌំ មហគ្ឃំ ហោតិ, បុរាណំ ចេ សមគ្ឃំ. តស្មា អវហារកាលេ ភណ្ឌស្ស នវភាវំ វា បុរាណភាវំ វា និយមេត្វា អគ្ឃោ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោតិ អធិប្បាយោ.

ទេសោ ចាតិ ភណ្ឌាវហារទេសោ. ឯត្ថ ច សព្ពស្សាបិ ភណ្ឌស្ស ឧដ្ឋានទេសេ សមគ្ឃំ ហុត្វា អញ្ញត្ថ មហគ្ឃត្តា អវហដភណ្ឌេ អគ្ឃំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា តទនុរូបា អាបត្តិយោ និយមន្តេហិ អគ្ឃំ បរិច្ឆិន្ទនត្ថាយ អវហារទេសំ និយមេត្វា តស្មិំ ទេសេ អគ្ឃវសេន តទនុរូបា អាបត្តិយោ ការេតព្ពាតិ អធិប្បាយោ.

បរិភោគោ នាម អវហដភណ្ឌេ អវហារតោ បុព្ពេ បរេហិ កតបរិភោគោ. ឯត្ថ ច យស្ស កស្សចិ ភណ្ឌស្ស បរិភោគេន អគ្ឃោ បរិហាយតីតិ ភណ្ឌសាមិកំ បុច្ឆិត្វា តស្មិំ ¶ ភណ្ឌេ នវេបិ ឯកវារម្បិ យេន កេនចិ បការេន បរិភុត្តេ បរិហាបេត្វា អគ្ឃោ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯវមាទិនា នយេន ឯតានិ បញ្ច ឋានានិ ឧបបរិក្ខិត្វាវ វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘បញ្ចបិ ញត្វា ឯតានិ កត្តព្ពោ បណ្ឌិតេន វិនិច្ឆយោ’’តិ.

៤៥. ឯត្តាវតា អទិន្នាទានវិនិច្ឆយាវយវភូតេ បញ្ចវីសតិ អវហារេ ច បញ្ចដ្ឋានាវលោកនញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ អនាគតេ បាបភិក្ខូនំ លេសោកាសបិទហនត្ថំ បរសន្តកំ យំ កិញ្ចិ វត្ថុំ យត្ថ កត្ថចិ ឋិតំ យេន កេនចិ បការេន គណ្ហតោ មោក្ខាភាវំ ទស្សេតុកាមេន តថាគតេន យា បនេតា –

និក្ខិត្តា ¶ , តាសំ យថាក្កមំ បទភាជនេ, តទដ្ឋកថាយ ច អាគតនយេន វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុកាមោ បឋមំ តាវ ភូមដ្ឋេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទុតិយំ វាបី’’តិអាទិ.

តត្ថ ទុតិយំ ថេយ្យចិត្តេន បរិយេសតោ ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ សព្ពបទេសុ. ឧបរិ សញ្ជាតាហិ រុក្ខលតាហិ, ឥដ្ឋកបាសាណាទីហិ ច សញ្ឆន្នំ មហានិធិំ ឧទ្ធរិតុកាមេន ‘‘មយា ឯកេនេវ ន សក្កា’’តិ អត្តនោ អញ្ញំ សហាយំ បរិយេសិតុំ ថេយ្យចិត្តេន សយិតដ្ឋានា ឧដ្ឋានាទីសុ សព្ពបយោគេសុ ទុក្កដំ ហោតីតិ អត្ថោ. កុទាលំ ភូមិខណនត្ថាយ បិដកំ វាបិ បំសុឧទ្ធរណត្ថាយ យំ កិញ្ចិ ភាជនំ. ឥមេសុ ទ្វីសុ កុទាលស្ស ចេ ទណ្ឌោ នត្ថិ, ទណ្ឌត្ថាយ រុក្ខតោ ទណ្ឌំ ឆិន្ទតោ ច កុទាលោ ចេ ន ហោតិ, កុទាលករណត្ថាយ អយោពីជំ ឧទ្ធរណត្ថាយ អកប្បិយបថវិំ ខណន្តស្សបិ បច្ឆិករណត្ថាយ បណ្ណានិ ឆិន្ទតោបិ បិដកវាយនត្ថាយ វល្លិំ ឆិន្ទតោបិ ¶ ឧភយត្ថាបិ បរិយេសនេ មុសា ភណតោបិ ទុក្កដញ្ចេវ បាចិត្តិយញ្ច, ឥតរបយោគេសុ ទុក្កដមេវាតិ វេទិតព្ពំ.

គច្ឆតោតិ ទុតិយាទិំ បរិយេសិត្វា លទ្ធា វា អលទ្ធា វា និធិដ្ឋានំ គច្ឆន្តស្ស បទេ បទេ ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ‘‘ថេយ្យចិត្តោ ទុតិយំ វា បរិយេសតី’’តិអាទិ បាឡិយំ (បារា. ៩៤) ‘‘ថេយ្យចិត្តោ’’តិ វុត្តត្តា, ឥធ ‘‘ថេយ្យចិត្តេនា’’តិ វចនតោ ‘‘ឥមំ និធិំ លភិត្វា ពុទ្ធបូជំ វា ករិស្សាមិ, សង្ឃភត្តំ វា ករិស្សាមី’’តិ ឯវមាទិនា នយេន កុសលចិត្តប្បវត្តិយា សតិ អនាបត្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. បុព្ពយោគតោតិ អទិន្នាទានស្ស បុព្ពបយោគភាវតោ, ទុតិយបរិយេសនាទីសុ បុព្ពបយោគេសុ ទុក្កដន្តិ អត្ថោ.

ទុក្កដញ្ច ¶ អដ្ឋវិធំ ហោតិ បុព្ពបយោគទុក្កដំ សហបយោគទុក្កដំ អនាមាសទុក្កដំ ទុរុបចិណ្ណទុក្កដំ វិនយទុក្កដំ ញាតទុក្កដំ ញត្តិទុក្កដំ បដិស្សវទុក្កដន្តិ. តត្ថ ‘‘ថេយ្យចិត្តោ ទុតិយំ វា កុទាលំ វា បិដកំ វា បរិយេសតិ គច្ឆតិ វា, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តំ បុព្ពបយោគទុក្កដំ នាម. ឥធ បាចិត្តិយដ្ឋានេ បាចិត្តិយំ, ឥតរេសុ បុព្ពបយោគេសុ ទុក្កដំ. ‘‘តត្ថជាតកំ កដ្ឋំ វា លតំ វា ឆិន្ទតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តំ សហបយោគទុក្កដំ. ឥធ អទិន្នាទានសហិតបយោគត្តា បាចិត្តិយវត្ថុម្ហិ, ឥតរត្រ ច ទុក្កដមេវាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ. មុត្តាមណិអាទីសុ ទសសុ រតនេសុ, សាលិអាទីសុ សត្តសុ ធញ្ញេសុ, សព្ពេសុ ច អាវុធភណ្ឌាទីសុ អាមសនបច្ចយា ទុក្កដំ អនាមាសទុក្កដំ. កទលិនាឡិកេរបនសាទិរុក្ខដ្ឋមេវ ផលំ អាមសន្តស្ស វុត្តំ ទុក្កដំ ទុរុបចិណ្ណទុក្កដំ. ឧបចរណំ ឧបចិណ្ណំ, បរាមសនន្តិ អត្ថោ. ទុដ្ឋុ ឧបចិណ្ណំ ទុរុបចិណ្ណំ, ទុរុបចិណ្ណេ ទុក្កដំ ទុរុបចិណ្ណទុក្កដំ. ភិក្ខាចារកាលេ បត្តេ រជស្មិំ បតិតេ បត្តំ អប្បដិគ្គហេត្វា វា អធោវិត្វា វា ភិក្ខាបដិគ្គហណេន ទុក្កដំ វិនយទុក្កដំ, វិនយេ បញ្ញត្តំ ទុក្កដំ វិនយទុក្កដំ. កិញ្ចាបិ អវសេសទុក្កដានិបិ វិនយេ បញ្ញត្តានេវ, តថាបិ រុឡ្ហិយា មយូរាទិសទ្ទេហិ មោរាទយោ វិយ ឥទមេវ តថា វុច្ចតិ. ‘‘សុត្វា ន វទន្តិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តំ ញាតទុក្កដំ នាម. ឯកាទសសុ សមនុភាសនាសុ ‘‘ញត្តិយា ទុក្កដ’’ន្តិ វុត្តំ ញត្តិទុក្កដំ. ‘‘តស្ស ភិក្ខវេ ភិក្ខុនោ បុរិមិកា ច ន បញ្ញាយតិ, បដិស្សវេ ច អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២០៧) វុត្តំ បដិស្សវទុក្កដំ នាម. ឥមេសុ អដ្ឋសុ ទុក្កដេសុ ឥធ អាបជ្ជិតព្ពំ ទុក្កដំ បុព្ពបយោគទុក្កដំ នាម. តេនាហ ‘‘បុព្ពយោគតោ’’តិ. គាថាពន្ធសុខត្ថំ ¶ ឧបសគ្គំ អនាទិយិត្វា ‘‘បុព្ពបយោគតោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘បុព្ពយោគតោ’’តិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

ឯត្ថ ¶ ច កិញ្ចាបិ ឥមេសុ ទុក្កដេសុ អសង្គហិតានិ ឧភតោវិភង្គាគតានិ ទិវាសេយ្យាទិទុក្កដានិ ចេវ ខន្ធកាគតានិ ច ពហូនិ ទុក្កដានិ សន្តិ, តានិ បនេត្ថ វិនយទុក្កដេយេវ សង្គហិតព្ពានិ. ‘‘វិនយេ បញ្ញត្តំ ទុក្កដំ វិនយទុក្កដ’’ន្តិ ហិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៩៤) វុត្តន្តិ. អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៤) បន រជោកិណ្ណទុក្កដស្សេវ ‘‘វិនយទុក្កដ’’ន្តិ គហណំ ឧបលក្ខណមត្តំ. ឥតរថា អដ្ឋ ទុក្កដានីតិ គណនាបរិច្ឆេទោយេវ និរត្ថកោ សិយាតិ បុព្ពបយោគេ ទុក្កដាទីនម្បិ វិនយទុក្កដេយេវ សង្គហេតព្ពភាវេបិ កតិបយានិ ទស្សេត្វា ឥតរេសមេកតោ ទស្សនត្ថំ តេសំ វិសុំ គហណំ សុត្តង្គសង្គហិតត្តេបិ គេយ្យគាថាទីនំ អដ្ឋន្នំ វិសុំ ទស្សនំ វិយាតិ វេទិតព្ពំ.

៤៦. តត្ថជាតកំ កដ្ឋំ វាតិ តស្មិំ ចិរនិហិតនិធូបរិ ជាតំ អល្លំ សុក្ខំ កដ្ឋំ វា. លតំ វាតិ តាទិសំ វល្លិំ វា. ឥទំ ឧបលក្ខណំ តិណាទីនំ ខុទ្ទកគច្ឆានញ្ច គហេតព្ពត្តា. ឧភយត្ថាបីតិ អល្លេ ច សុក្ខេ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. អល្លរុក្ខាទីនិ ឆិន្ទតោ បាចិត្តិយំ អហុត្វា ទុក្កដមត្តស្ស ភវនេ ការណំ ទស្សេតិ ‘‘សហបយោគតោ’’តិ. អវហារេន សហិតបយោគត្តា បាចិត្តិយដ្ឋានេបិ ទុក្កដមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សហបយោគតោ ឧភយត្ថាបិ ទុក្កដ’’ន្តិ វទន្តោ បឋមគាថាយ ទស្សិតបុព្ពបយោគតោ ឥមាយ ទស្សិតសហបយោគស្ស វិសេសំ ទស្សេតិ.

៤៧. បថវិន្តិ កប្បិយំ វា អកប្បិយំ វា បថវិំ. អកប្បិយបថវិំ ខណតោ សហបយោគត្តា ទុក្កដមេវ. ព្យូហតោតិ បំសុំ ឯកតោ រាសិំ ករោន្តស្ស. ‘‘វិយូហតិ ឯកបស្សេ រាសិំ ករោតី’’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ ឩហ-ឥច្ចេតស្ស ធាតុនោ វិតក្កេ ឧប្បន្នត្តេបិ ធាតូនមនេកត្ថត្តា វិ-ឧបសគ្គវសេន ¶ ឥធ រាសិករណេ វត្តតីតិ គហេតព្ពំ. រាសិភូតំ បំសុំ កុទាលេន វា ហត្ថេន វា បច្ឆិយា វា ឧទ្ធរន្តស្ស ច អបនេន្តស្ស ច បយោគគណនាយ ទុក្កដំ បំសុមេវ វាតិ ឯត្ថ អវុត្តសមុច្ចយត្ថេន វា-សទ្ទេន សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អាមសន្តស្សាតិ និធិកុម្ភិំ ហត្ថេន បរាមសន្តស្ស. វាតិ សមុច្ចយេ. ទុក្កដន្តិ ទុដ្ឋុ កតំ កិរិយំ សត្ថារា វុត្តំ វិរាធេត្វា ខលិត្វា កតត្តាតិ ទុក្កដំ. វុត្តញ្ចេតំ បរិវារេ (បរិ. ៣៣៩) –

‘‘ទុក្កដន្តិ ¶ ហិ យំ វុត្តំ, តំ សុណោហិ យថាតថំ;

អបរទ្ធំ វិរទ្ធញ្ច, ខលិតំ យញ្ច ទុក្កដ’’ន្តិ.

ទុដ្ឋុ វា វិរូបំ កតំ កិរិយាតិ ទុក្កដំ. វុត្តម្បិ ចេតំ បរិវារេ (បរិ. ៣៣៩) –

‘‘យំ មនុស្សោ ករេ បាបំ, អាវិ វា យទិ វា រហោ;

‘ទុក្កដ’ន្តិ បវេទេន្តិ, តេនេតំ ឥតិ វុច្ចតី’’តិ.

ឯវំ ‘‘តត្ថជាតក’’ន្តិអាទិគាថាទ្វយាគតំ ឆេទនទុក្កដំ ខណនទុក្កដំ ព្យូហនទុក្កដំ ឧទ្ធរណទុក្កដំ អាមសនទុក្កដន្តិ បញ្ចសុ សហបយោគទុក្កដេសុ បុរិមបុរិមបយោគេហិ អាបន្នា ទុក្កដាបត្តិយោ បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ ទុក្កដំ បត្វា បដិបស្សម្ភន្តិ, តំតំបយោគាវសានេ លជ្ជិធម្មំ ឱក្កមិត្វា ឱរមតិ ចេ, តំតំទុក្កដមត្តំ ទេសេត្វា បរិសុទ្ធោ ហោតិ. ធុរនិក្ខេបមកត្វា ផន្ទាបេន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ បត្វា អាមសនទុក្កដំ បដិបស្សម្ភតីតិ មហាអដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៤) វុត្តំ. យថាបាឡិយា គយ្ហមានេ បុរិមបុរិមាបត្តីនំ បដិបស្សទ្ធិ ‘‘ញត្តិយា ទុក្កដំ, ទ្វីហិ ¶ កម្មវាចាហិ ថុល្លច្ចយា បដិបស្សម្ភន្តី’’តិ បាឡិយំ (បារា. ៤១៤, ៤២១, ៤២៨, ៤៣៩) អាគតត្តា អនុស្សាវនាយ ឯវ លព្ភតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមស្ស បន សុត្តស្ស អនុលោមវសេន មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តា ឥមស្មិំ អទិន្នាទានសិក្ខាបទេបិ អាបត្តិបដិបស្សទ្ធិ បមាណន្តិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.

៤៨. ‘‘ផន្ទាបេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស. ឋានា ចាវេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ៩៤) វុត្តំ ឋានាចាវនេ បារាជិកញ្ច តស្ស សាមន្តាបត្តិភូតំ ថុល្លច្ចយញ្ច ឋានភេទវិញ្ញាបនមុខេន វត្តព្ពន្តិ ឥទានិ តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មុខេបាស’’ន្តិអាទិ. តត្ថ មុខេ កុម្ភិមុខវដ្ដិយំ. បាសំ បវេសេត្វាតិ ពន្ធនំ បាសំ បក្ខិបិត្វា. ខាណុកេតិ អយោខាណុម្ហិ, ខទិរខាណុកេ វា. ពទ្ធកុម្ភិយា ឋានភេទោ ពន្ធនានំ វសា ញេយ្យោតិ សម្ពន្ធោ.

៤៩. ឥទានិ ឋានភេទំ ទស្សេតិ ‘‘ទ្វេ’’តិអាទិនា. ‘‘ឯកស្មិំ ខាណុកេ’’តិ ឥមិនា ទ្វីសុ ទិសាសុ វា តីសុ ចតូសុ វា ទិសាសុ ខាណុកេ ខណិត្វា ពទ្ធខាណុគណនាយ សម្ភវន្តោ ឋានភេទោ ¶ ឧបលក្ខិតោ ហោតិ. វលយំ…បេ… កតាយ វា ទ្វេ ឋានានីតិ យោជនា. វាតិ សមុច្ចយេ ឧបលក្ខិតោ ហោតិ.

៥០. ឯវំ ឋានភេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឋានវសេន អាបជ្ជិតព្ពា អាបត្តិយោ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឧទ្ធរន្តស្សា’’តិអាទិ. សង្ខលិន្តិ ទាមំ. ថុល្លច្ចយន្តិ ឯកស្ស សន្តិកេ ទេសេតព្ពាសុ អាបត្តីសុ ថូលត្តា, អច្ចយត្តា ច ថុល្លច្ចយំ នាម. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ –

តេនេតំ ឥតិ វុច្ចតី’’តិ. (បរិ. ៣៣៩);

ឯត្ថ ច ថូលច្ចយន្តិ វត្តព្ពេ ‘‘សម្បរាយេ ច (សំ. និ. ១.៤៩) សុគ្គតិ, តំ ហោតិ កដុកប្ផល’’ន្តិអាទីសុ (ធ. ប. ៦៦) វិយ លការស្ស ទ្វិត្តំ, សំយោគេ ឩការស្ស រស្សោ ច វេទិតព្ពោ. តតោ សង្ខលិកភេទតោ បរំ. ឋានា ចាវេតីតិ ឋិតដ្ឋានតោ កេសគ្គមត្តម្បិ អបនេតិ. ឯត្ថ ច នាវដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧទ្ធំ វា អធោ វា តិរិយំ វា អន្តមសោ កេសគ្គមត្តម្បិ សង្កាមេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ៩៩) វុត្តនយេន ‘‘តិរិយ’’ន្តិ វុត្តា ចតស្សោ ទិសា, ឧទ្ធមធោ ចាតិ ឆដ្ឋានានិ. តាសុ ឯកំ ទិសំ អបនីយមានាយ កុម្ភិយា តំទិសាភិមុខំ ឥតរទិសាយំ ឋិតបស្សេ ឱរិមទិសាយ ឋិតបស្សេន ផុដ្ឋោកាសស្ស កេសគ្គមត្តម្បិ អនតិក្កន្តេ ផន្ទាបនវសេន ថុល្លច្ចយំ ហោតិ, អតិក្កន្តេ ឋានា ចាវិតត្តា បារាជិកំ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. ឥមមេវ សន្ធាយាហ ‘‘ឋានា ចាវេតិ ចេ ចុតោ’’តិ. ឯសេវ នយោ ផន្ទនរហិតាយ និធិកុម្ភិយា ឋានាចាវនេបិ.

៥១. ឯវំ បឋមំ ពន្ធនំ ឆិន្ទិត្វា បច្ឆា កុម្ភិគ្គហណេ នយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បឋមំ កុម្ភិំ អបនេត្វា បច្ឆា ពន្ធនាបនយនេ នយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បឋម’’ន្តិអាទិ. សោ នយោតិ ‘‘បឋមុទ្ធារេ ថុល្លច្ចយំ, ទុតិយុទ្ធារេ បារាជិក’’ន្តិ តមេវត្ថមតិទិសតិ.

៥២. វលយន្តិ ¶ ¶ កុម្ភិយា ពទ្ធសង្ខលិកាយ មូលេ បវេសិតំ វលយំ. មូលេ ឃំសន្តោ ឥតោ ចិតោ ច សារេតីតិ យោជនា. ឃំសន្តោតិ ផុសាបេន្តោ. ឥតោ ចិតោ ច សារេតីតិ ឱរតោ ច បារតោ ច សញ្ចាលេតិ. រក្ខតីតិ ឯត្ថ ‘‘សីលំ ភិក្ខុ’’ន្តិ បាឋសេសោ, បារាជិកំ នាបជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថាតិ តស្មិំ មូលេ. ខេគតំ ករោន្តោវាតិ សព្ពបស្សតោ មូលំ អផុសាបេត្វា អាកាសគតំ ករោន្តោវ. បរាជិតោតិ ឋានាចាវនស្ស កតត្តា បរាជយមាបន្នោ ហោតិ.

៥៣. កុម្ភិមត្ថកេ ជាតន្តិ យោជនា. ចិរកាលំ និហិតត្តា មូលេហិ កុម្ភិំ វិនន្ធិត្វា ឋិតន្តិ អត្ថោ. សមីបេ ជាតំ រុក្ខំ ឆិន្ទតោតិ យោជនា. ឯត្ថ ច ‘‘តត្ថជាតកំ កដ្ឋំ វា’’តិអាទិកាយ គាថាយ និធិមត្ថកេ ភូមិយំ ឋិតរុក្ខលតាទិំ ឆិន្ទន្តស្ស អាបត្តិ វុត្តា, ឥមាយ បន គាថាយ ភូមិំ និខណិត្វា ឱតិណ្ណកាលេ និធិំ វិនន្ធិត្វា ឋិតមូលំ អល្លរុក្ខំ, ខាណុកំ វា គហេត្វា អាហាតិ បុនរុត្តិទោសាភាវោ វេទិតព្ពោ. ‘‘អតត្ថជ’’ន្តិ ឥមិនា សហបយោគាភាវមាហ. ឥមិនាវ បុរិមគាថាយ វុត្តំ កដ្ឋលតាទីនិ និធិសម្ពន្ធានិ ចេ, យថាវុត្តទុក្កដស្ស វត្ថូនិ, សមីបានិ ចេ, បាចិត្តិយស្សេវ វត្ថូនីតិ ទីបេតិ.

៥៤. ឥទានិ ឯវំ បរិយេសិត្វា ទិដ្ឋនិធិភាជនំ ឋិតដ្ឋានតោ អចាលេត្វា អន្តោឋិតំ ភណ្ឌមត្តំ គណ្ហតោ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អន្តោកុម្ភិគត’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ផន្ទាបេតីតិ អន្តោចាដិយា បក្ខិត្តេ អត្តនោ ភាជនេ បក្ខិបិតុំ រាសិករណាទិវសេន ផន្ទាបេតិ. អបព្យូហតិ វាតិ ហេដ្ឋា ឋិតំ គណ្ហិតុំ ឧបរិ ឋិតានិ អបនេន្តោ វិយូហតិ វា. អថ វា អបព្យូហន្តោតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៤) អដ្ឋកថាវចនស្ស ទ្វិធា ករោន្តោតិ ¶ គណ្ឋិបទេ អត្ថោ វុត្តោតិ អត្តនោ ភាជនេ បក្ខិបិតុំ ឥតោ ចិតោ ច រាសិំ ករោន្តោតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តត្ថេវាតិ អន្តោកុម្ភិយមេវ.

៥៥. ហរន្តោតិ អវហរន្តោ. មុដ្ឋិំ ឆិន្ទតីតិ អត្តនោ ភាជនំ បក្ខិបិត្វា គណ្ហិតុំ អសក្កុណេយ្យោ អន្តោកុម្ភិម្ហិ ហត្ថំ ឱតារេត្វា កុម្ភិគតភណ្ឌេន យថា អពទ្ធំ ហោតិ, តថា មុដ្ឋិយា បរិច្ឆិន្ទតិ, កុម្ភិគតំ មុដ្ឋិយា គណ្ហន្តោ កុម្ភិគតេន មុដ្ឋិគតំ យថា អសម្មិស្សំ ហោតិ, តថា បរិច្ឆិន្ទិត្វា បាទគ្ឃនកំ វា អតិរេកបាទគ្ឃនកំ វា គណ្ហាតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្តនោ ភាជនេ គតំ កត្វា វា ឆិន្ទតីតិ យោជនា. អត្តនោ ភាជនគតំ កត្វា កុម្ភិគតេន យថា ¶ អសម្មិស្សំ ហោតិ, តថា បរិច្ឆិន្ទតីតិ អត្ថោ, សចេ អត្តនោ ភាជនគតំ ហុត្វា កុម្ភិគតេន អសម្មិស្សំ ភណ្ឌំ បញ្ចមាសកំ វា អតិរេកបញ្ចមាសកំ វា អគ្ឃតិ, បារាជិកោតិ វុត្តំ ហោតិ.

៥៦. ហារំ វាតិ មុត្តាហារំ វា. បាមង្គំ វាតិ សុវណ្ណមយំ, រជតមយំ វា បាមង្គំ ទាមំ. សុត្តារុឡ្ហន្តិ សុត្តេ អារុឡ្ហំ សុត្តារុឡ្ហំ, សុត្តញ្ច សុត្តារុឡ្ហញ្ច សុត្តារុឡ្ហន្តិ ឯកទេសសរូបេកសេសោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘សុត្តេន អាវុតស្សាបិ សុត្តមយស្សាបិ ឯតំ អធិវចន’’ន្តិ អដ្ឋកថាវចនតោ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៤) បឋមមុត្តាហារំ វិនា សុវណ្ណរជតបវាឡាទិមណិកំ វា សុត្តេសុ អាវុណិត្វា កតា នានាវលិយោ ចេវ សុត្តមយានិ ច ភណ្ឌានិ គហេតព្ពានិ. កុម្ភិយា ឋិតន្តិ បាឋសេសោ. ផន្ទាបេតីតិ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហិតុកាមតាយ ចាលេតិ. យថាវត្ថុន្តិ វីតិក្កមានុរូបំ ថុល្លច្ចយំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ឋានា ចាវេតីតិ ឋិតដ្ឋានតោ កេសគ្គមត្តម្បិ អតិក្កាមេតិ ¶ . ចុតោតិ បាតិមោក្ខសំវរសីលា បរិហីនោតិ អត្ថោ.

អបរិបុណ្ណាយ កុម្ភិយាឯកទេសដ្ឋំ ភណ្ឌំ តតោ តតោ កេសគ្គមត្តម្បិ ឋានំ អបនេត្វា តត្ថេវ អន្តោកុម្ភិយា អញ្ញំ ឋានំ នេន្តស្ស ច តត្ថេវ អាកាសគតំ ករោន្តស្ស ច ‘‘អត្តនោ ភាជនគតំ វា ករោតិ, មុដ្ឋិំ វា ឆិន្ទតី’’តិ (បារា. ៩៤) ឯតេហិ សទិសត្តា វត្ថុម្ហិ បាទំ អគ្ឃន្តេ បារាជិកា ហោតីតិ មហាអដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៤) ឥទំ សន្និដ្ឋានំ. ភាជនតលេ កោដិំ ឋបេត្វា កមេន សកលភាជនកុច្ឆិំ តេនេវ បូរេត្វា មុខវដ្ដិយា ឯកា កោដិ និក្ខិត្តា ចេ, តថាឋបិតស្ស ហារាទិនោ សកលភាជនំ អដ្ឋានន្តិ កោដិំ គហេត្វា ឧជុកំ ឧក្ខិបន្តស្ស ឱសានកោដិ ភាជនតលតោ កេសគ្គមត្តម្បិ អាកាសគតំ ករោតោ ច មុខវដ្ដិយំ ឃំសិត្វា អាកឌ្ឍន្តស្ស សកលភាជនោទរំ ខេបេត្វា មុខវដ្ដិយា ឋបិតកោដិយា ផុដ្ឋដ្ឋានំ អបរាយ កោដិយា កេសគ្គមត្តម្បិ អតិក្កាមយតោ ច ភាជនកុច្ឆិយា ឧបឌ្ឍំ វត្ថាទិនា កេនចិ បូរេត្វា តស្សោបរិ ឋបិតហារាទិសុត្តារុឡ្ហស្ស ឋិតោកាសមេវ ឋានន្តិ តតោ កេសគ្គមត្តំ អបនេន្តស្សបិ បារាជិកំ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៥៧. សប្បិអាទីសូតិ ភាជនគតេសុ សប្បិអាទិទ្រវវត្ថូសុ យំ កិញ្ចិ. បាទបូរណន្តិ បាទំ បូរេតីតិ បាទបូរណំ, បាទគ្ឃនកន្តិ អត្ថោ. បិវតោ បរាជយោតិ សម្ពន្ធោ. កទាតិ ចេ? ឯកេនេវ ¶ បយោគេន បីតមត្តេ បាទបូរណេតិ យោជនា. ‘‘មុខគតំ វិនា’’តិ បាឋសេសោ. តត្ថ ឯកេនេវ បយោគេនាតិ ធុរនិក្ខេបមកត្វា ឯកាពទ្ធំ កត្វា អាកឌ្ឍេត្វា ¶ បិវនបយោគេន. ‘‘មុខគតំ វិនា’’តិ ឥមិនា សចេ គលគតេនេវ បាទោ បូរតិ, អន្តោគលំ បវិដ្ឋេតិ វុត្តំ ហោតិ. មុខគតេន បូរតិ, មុខគតំ ភាជនគតេន វិយោជេត្វា ឱដ្ឋេសុ បិហិតេសូតិ វុត្តំ ហោតិ. វេឡុនឡាទីហិ អាកឌ្ឍេត្វា បិវន្តស្ស នាឡគតេន បូរតិ, នាឡគតំ ភាជនគតេន វិយោជេត្វា នាឡិកោដិយំ អង្គុលិយា បិហិតាយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទំ ‘‘អត្តនោ ភាជនគតំ វា ករោតិ, មុដ្ឋិំ វា ឆិន្ទតី’’តិ (បារា. ៩៤) វុត្តនយស្ស អនុលោមវសេន មហាបច្ចរិយាទីសុ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៤) អដ្ឋកថាសុ វុត្តនយេន គហេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

‘‘ឯកេនេវ បយោគេន បីតមត្តេ បរាជយោ’’តិ ឥមិនា សប្បិអាទីសុ មហគ្ឃេសុ តត្តកេនេវ បាទបូរណញ្ចេ ហោតិ, ឯកវារមេវ មុខេន វា សប្បិអាទិនា វា ភាជនគតេន ឯកាពទ្ធភាវេ ឆិន្នមត្តេបិ អត្តនោ ភាជនេ កុម្ភិំ បណាមេត្វា បក្ខិត្តេន កុម្ភិគតេ ឆិន្នមត្តេបិ បារាជិកោ ហោតីតិ គហេតព្ពំ.

៥៨. ‘‘ធុរនិក្ខេបំ កត្វា បុនប្បុនំ បិវន្តស្ស ន បរាជយោ’’តិ ឥមិនា ធុរនិក្ខេបមកត្វា បុនប្បុនំ បិវតោ បរាជយោតិ សាមត្ថិយា វុត្តំ ហោតិ. ធុរនិក្ខេបំ អកត្វា បុនប្បុនំ មុខេន គហេត្វា វា បុដាទីហិ វា គហេត្វា បាទបូរណមត្តំ បិវន្តស្ស បរាជយោ ហោតីតិ គហេតព្ពំ.

៥៩-៦០. សចេ ខិបតិ ថេយ្យចិត្តោតិ សម្ពន្ធោ. យំ កិញ្ចិ ភណ្ឌកន្តិ តេលបិវនារហំ ទុកូលសាដកចម្មខណ្ឌាទិកំ ភណ្ឌំ. តេលកុម្ភិយំ បរស្សាតិ លព្ភតិ. តំ និក្ខិត្តភណ្ឌំ. ធុវន្តិ ឯកំសេន. តាវទេ វិនស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. តាវទេតិ តស្មិំ ខណេយេវ. កតរស្មិំ ខណេតិ អាហ ‘‘ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ’’តិ, តេលស្ស បីតកាលំ អនាគម្ម បុព្ពបយោគត្តា ¶ បឋមមេវ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. វិនស្សតីតិ សីលវិនាសំ បាបុណាតិ. អាវិញ្ជេត្វាតិ បណាមេត្វា. គាឡេតីតិ បគ្ឃរាបេតិ. ‘‘សាឡេតី’’តិបិ បឋន្តិ, សោយេវ អត្ថោ. សាឡ សវនេតិ ធាតុ. តថាតិ ‘‘ថេយ្យចិត្តោ វិនស្សតី’’តិ អាកឌ្ឍតិ, ថេយ្យចិត្តេន ឯវំ ករោន្តស្ស បារាជិកោ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៦១. តន្តិ តេលស្ស ឱកិរណភាវំ ញត្វា បឋមមេវ តុច្ឆភាជនេ ថេយ្យចិត្តេន និក្ខិត្តំ បាទគ្ឃនកតេលបិវនកំ ¶ តំ វត្ថាទិភណ្ឌំ. ‘‘ឧទ្ធរន្តោវា’’តិ សាវធារណវចនេន ‘‘បីតមត្តេ បរាជយោ’’តិ ទស្សិតំ មហាអដ្ឋកថាមតំ បដិក្ខិត្តំ ហោតិ. ធំសិតោតិ ‘‘សាសនកប្បរុក្ខា បាតិតោ, បារាជិកាបន្នោតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ថេយ្យចិត្តោ’’តិ អាកឌ្ឍនត្ថំ ‘‘តថា’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធនីយំ. ឥមិនា សុទ្ធចិត្តេន គោបនត្ថាយ តុច្ឆភាជនេ វត្ថាទិំ និក្ខិបិត្វា អញ្ញេន តំ អនោលោកេត្វា តេលេ អាសិត្តេ បច្ឆា សុទ្ធចិត្តេនេវ ឧទ្ធរតោ ន ទោសោតិ ទីបិតំ ហោតិ.

៦២. តត្ថេវាតិ ឋិតដ្ឋានេយេវ. ភិន្ទតោតិ ឋានា អចាវេត្វា តិណជ្ឈាបកស្ស វិយ ភិក្ខុនោ ឋានាចាវនាធិប្បាយំ វិនា បាសាណាទិនា កេនចិ បហរិត្វា ភិន្ទតោ. ‘‘មន្តោសធានុភាវេន ភិន្ទតោ’’តិ ច វទន្តិ. ឆឌ្ឌេន្តស្សាតិ អឆឌ្ឌេតុកាមស្សាបិ សតោ បរិបុណ្ណតេលឃដាទីសុ ចាបល្លេន វាលុកំ វា ឧទកំ វា ឱកិរិត្វា ឧត្តរាបេន្តស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘ឧទកមាតិកំ ឃដាភិមុខំ កត្វា ឱបិលាបេន្តស្សា’’តិ វទន្តិ. ឋានាចាវនាធិប្បាយេ សតិបិ ថេយ្យចិត្តាភាវេន បារាជិកា ន វិជ្ជតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ ¶ បន ហោតីតិ សន្និដ្ឋានំ. ឈាបេន្តស្សាតិ កដ្ឋានិ បក្ខិបិត្វា ឈាបេន្តស្ស. អបរិភោគំ ករោន្តស្សាតិ ឧច្ចារបស្សាវាទិមោកិរិត្វា អបរិភោគំ ករោន្តស្ស. ទុក្កដន្តិ ឯតេសុ ភិន្ទនាទីសុ ចតូសុបិ ឋានេសុ បទភាជនិយំ ទុក្កដមេវ អាគតត្តា វុត្តំ.

៦៣. ឥទានិ ថលដ្ឋេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឋបិត’’ន្តិអាទិ. តត្ថ បត្ថរិត្វាតិ អត្ថរិត្វា. ឯត្ថ ច-សទ្ទោ អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ, តេន ថលេ រាសិកតធញ្ញាទីសុ វិនិច្ឆយោ និមិកុម្ភិយា វុត្តវិនិច្ឆយានុសារេន វិញ្ញាតុំ សក្កាតិ តំ សរូបតោ អវុត្តំ សមុច្ចិនោតិ. អត្ថរណាទិកន្តិ បច្ចត្ថរណាទិកំ. វេឋេត្វា ឧទ្ធរន្តស្សាតិ កិលញ្ជសំហរណនិយាមេន វដ្ដេត្វា សំហរិត្វា ឧទ្ធរន្តស្ស. មុត្តេ ឋានាតិ កមេន សំហរិត្វា ឋិតដ្ឋានតោ កេសគ្គមត្តម្បិ មុត្តេ សតិ. បរាភវោតិ សាសនតោ បរិហីនោ.

៦៤. ឯវំ អត្ថរិត្វា ឋបិតវត្ថាទីនំ សំហរិត្វា គហណេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា តិរិយតោ អាកឌ្ឍនេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឱរិមន្តេនា’’តិអាទិ. បិ, វាតិ បការន្តរមេវ សមុច្ចិនោតិ. ឧជុកំ កឌ្ឍតោបិ វាតិ អត្ថរិត្វា ឋបិតវត្ថាទិកំ ចតូសុ ទិសាសុ ឯកំ ទិសំ ឧជុកមាកឌ្ឍតោ ¶ ច បារាជិកំ ហោតិ. កទាតិ ចេ? ឯត្ថាបិ ឱរិមន្តេន ផុដ្ឋមោកាសំ បារិមន្តតោ អតិក្កន្តេ បារាជិកន្តិ យោជនា. ឱរិមន្តេន ផុដ្ឋមោកាសន្តិ គហេត្វា អាកឌ្ឍន្តស្ស អត្តនោ ឋិតទិសាគតបរិយន្តេន ផុសិត្វា ឋិតដ្ឋានំ. បារិមន្តតោតិ បារិមន្តេន, ករណត្ថេ តោ-បច្ចយោ.

ថលំ ¶ នាម បដិច្ឆន្នាបដិច្ឆន្នភូមិបាសាទបព្ពតតលាទីនិ, តត្រដ្ឋំ ធញ្ញាទិភណ្ឌំ ថលដ្ឋំ នាម ហោតិ. តត្ថ សព្ពត្ថ វិនិច្ឆយោ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ.

៦៥-៦. បរិច្ឆេទាតិ ឋានបរិច្ឆេទា. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

៦៧-៨. ខេគតន្តិ អាកាសគតំ. អស្សាតិ មោរស្ស. តន្តិ មោរំ.

៦៩. ឋានាតិ យថាបរិច្ឆិន្នា ឆព្ពិធា ឋានា. តស្សាតិ មោរស្ស ផន្ទាបនេតិ យោជនា. តស្សាតិ វា ភិក្ខុស្ស ថុល្លច្ចយមុទីរិតំ.

៧០. អគ្គហេត្វា ហត្ថេន លេឌ្ឌុខិបនាទិបយោគេន មោរំ តាសេត្វា ឋិតដ្ឋានតោ អបនេតិ. អត្តនោ ឋានាតិ មោរស្ស អត្តនោ ឆប្បការដ្ឋានា. សយំ ឋានាតិ ភិក្ខុ សកដ្ឋានា, សមណភាវតោតិ វុត្តំ ហោតិ.

៧១-២. ឥទានិ ‘‘ឋានា ចាវេតិ ចេ មោរ’’ន្តិ ទស្សិតំ ឋានាចាវនំ វិភាវេតុមាហ ‘‘ផុដ្ឋោកាស’’ន្តិអាទិ.

៧៣. ករេ និលីយតីតិ បសារិតហត្ថតលេ និសីទតិ.

៧៥. ឧឌ្ឌេត្វាតិ អាកាសំ ឧប្បតិត្វា.

៧៦. អង្គេ ¶ និលីនន្តិ អំសកូដាទិសរីរាវយវេ និលីនំ. បាទេតិ អត្តនោ បឋមុទ្ធារបាទេ. ទុតិយេ បាទេ.

៧៧. បាទានន្តិ ¶ ទ្វិន្នំ បាទានំ. កលាបស្សាតិ ភូមិយំ ផុសិយមានស្ស កលាបគ្គស្ស.

៧៨. តតោ បថវិតោតិ តីហិ អវយវេហិ បតិដ្ឋិតបថវិប្បទេសតោ, ន បឋមតោ តត្ថ ទុក្កដត្តា, ន ទុតិយតោ តត្ថ ថុល្លច្ចយត្តា, តតិយា បន ឋានា កេសគ្គមត្តម្បិ ចាវយតោ បារាជិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘បញ្ជរេ ឋិតំ មោរំ សហ បញ្ជរេន ឧទ្ធរតិ, បារាជិកំ. យទិ បន បាទំ នគ្ឃតិ, សព្ពត្ថ អគ្ឃវសេន កត្តព្ពំ. អន្តោវត្ថុម្ហិ ចរន្តំ មោរំ ថេយ្យចិត្តោ បទសា ពហិវត្ថុំ នីហរន្តោ ទ្វារបរិច្ឆេទំ អតិក្កាមេតិ, បារាជិកំ. វជេ ឋិតពលិពទ្ទស្ស ហិ វជោ វិយ អន្តោវត្ថុ តស្ស ឋានំ. ហត្ថេន បន គហេត្វា អន្តោវត្ថុស្មិម្បិ អាកាសគតំ ករោន្តស្ស បារាជិកមេវ. អន្តោគាមេ ចរន្តម្បិ គាមបរិច្ឆេទំ អតិក្កាមេន្តស្ស បារាជិកំ. សយមេវ និក្ខមិត្វា គាមូបចារេ វា វត្ថូបចារេ វា ចរន្តំ បន ថេយ្យចិត្តោ កដ្ឋេន វា កថលាយ វា ឧត្រាសេត្វា អដវីភិមុខំ ករោតិ, មោរោ ឧឌ្ឌេត្វា អន្តោគាមេ វា អន្តោវត្ថុម្ហិ វា ឆទនបិដ្ឋេ វា និលីយតិ, រក្ខតិ. សចេ បន អដវីភិមុខោ ឧឌ្ឌេតិ វា គច្ឆតិ វា, ‘អដវិំ បវេសេត្វា គហេស្សាមី’តិ បរិកប្បេ អសតិ បថវិតោ កេសគ្គមត្តម្បិ ឧប្បតិតមត្តេ វា ទុតិយបទវារេ វា បារាជិកំ. កស្មា? យស្មា គាមតោ និក្ខមន្តស្ស ឋិតដ្ឋានមេវ ឋានំ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៦) –

អដ្ឋកថាគតោ ¶ វិនិច្ឆយោ ឧបលក្ខិតោតិ វេទិតព្ពំ. កបិញ្ជរាទិបរសន្តកសកុណេសុ ច ឯសេវ វិនិច្ឆយោ ទដ្ឋព្ពោ.

៧៩. បត្តេតិ ទ្វារេ ភិក្ខាយ ឋិតំ ភិក្ខុនោ ហត្ថគតេ បត្តេ. តស្ស ថេយ្យចិត្តស្ស.

៨០. អនុទ្ធរិត្វាវាតិ ¶ បត្តេ បតិតំ សុវណ្ណាទិំ ហត្ថេន អនុក្ខិបិត្វាវ បឋមបទវារេ ថុល្លច្ចយំ គម្មមានត្តា ន វុត្តំ.

៨១. ហត្ថេតិ ហត្ថតលេ. វត្ថេតិ ចីវរេ. មត្ថកេតិ សិរសិ. គាថាឆន្ទវសេន វា-សទ្ទេ អាការស្ស រស្សត្តំ. បតិដ្ឋិតន្តិ បតិតំ. តន្តិ ឆិជ្ជមានំ តំ សុវណ្ណខណ្ឌាទិ. យទិ អាកាសេ គច្ឆន្តំ, បតន្តំ វា ហត្ថេន គណ្ហាតិ. គហិតហត្ថេ ឋិតដ្ឋានមេវ ឋានំ, តតោ កេសគ្គមត្តម្បិ អបនេន្តស្ស បារាជិកំ. តថា គហេត្វា ថេយ្យចិត្តេន គច្ឆតោ ទុតិយបាទុទ្ធារេ. វត្ថាទីសុ បតិតេបិ ឯសេវ នយោ.

៨២. មញ្ចបីឋាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន មញ្ចបីឋសទិសេ វេហាសភូតេ អដ្ដវិតានាទយោ សង្គណ្ហាតិ. អាមាសម្បីតិ ហត្ថេន វា កាយេន វា អាមសិតព្ពំ វត្ថាទិញ្ច. អនាមាសម្បីតិ តថា អបរាមសិតព្ពំ សុវណ្ណាទិំ. អាមសន្តស្សាតិ ហត្ថាទីហិ បរាមសន្តស្ស. ‘‘ទុក្កដ’’ន្តិ ឥមិនា ផន្ទាបនេ ថុល្លច្ចយញ្ច ឋានាចាវនេ បារាជិកញ្ច ហេដ្ឋា ថលដ្ឋេ វុត្តនយេន វិញ្ញាតុំ សក្កាតិ អតិទិសតិ. ឋានបរិច្ឆេទោ បន មញ្ចាទីហិ ឯវ ឧក្ខិបន្តស្ស ចតុន្នំ បាទានំ វសេន, តត្រដ្ឋមេវ គណ្ហន្តស្ស មញ្ចស្ស ចតូសុ បាទសីសេសុ ផុសិត្វា ¶ មជ្ឈេ អផុសិត្វា ឋិតស្ស ខលិមក្ខិតថទ្ធសាដកស្ស ចតុន្នំ បាទសីសានំ វសេន, អដនីសុ ផុសិត្វា ឋិតស្ស អដនីនំ វសេន វា វេទិតព្ពោ.

៨៣. វំសេតិ ចីវរវំសេ, ឥមិនា ចីវរនិក្ខេបនត្ថាយ ឋបិតរុក្ខទណ្ឌសលាការជ្ជុអាទយោ ឧបលក្ខិតា. ឱរតោតិ អត្តនោ ឋិតទិសាភិមុខតោ. ភោគន្តិ សំហរិត្វា ចីវរំ តស្ស នាមេត្វា ឋបិតមជ្ឈដ្ឋានំ. អន្តន្តិ នាមេត្វា ឯកតោ កតំ, ឧភយានំ វា អន្តំ. បារតោ កត្វាតិ វំសតោ បរភាគេ កត្វា.

៨៤. ចីវរេន ផុដ្ឋោកាសោតិ ចីវរេន ផុដ្ឋដ្ឋានំ. តស្សាតិ តថា ឋបិតស្ស ចីវរស្ស. សោ សកលោ ចីវរវំសោ ឋានំ ន តុ ហោតីតិ មតោតិ សម្ពន្ធោ.

៨៥-៦. ឱរិមន្តេន ¶ ផុដ្ឋំ វា តំ ឱកាសន្តិ សម្ពន្ធោ. ចីវរភោគំ គហេត្វា ថេយ្យចិត្តេន អត្តនោ អភិមុខំ អាកឌ្ឍតោ អត្តនោ ឋិតទិសាយ ចីវរវំសេ ចីវរេន ផុសិត្វា ឋិតដ្ឋានបរិយន្តំ ឥតរេន អតិក្កាមយតោ ចុតីតិ សម្ពន្ធោ. ឥតរេន បារិមន្តេន ភិត្តិទិសាយ ចីវរស្ស ផុដ្ឋោកាសបរិយន្តំ ឥតរេន ផុដ្ឋំ តំ ឱកាសំ ឱរិមន្តេន អតិក្កាមយតោ វា ចុតីតិ យោជនា. ឥតរេនាតិ បារិមន្តេន ភិត្តិបស្សេ ចីវរវំសេ ផុសិត្វា ឋិតចីវរបរិយន្តេន. ផុដ្ឋំ ចីវរវំសោកាសំ. ឱរិមន្តេនាតិ អត្តនោ ឋិតទិសាយ ចីវរវំសេ ផុសិត្វា ឋបិតចីវរប្បទេសេន. អតិក្កាមយតោតិ កេសគ្គមត្តម្បិ អតិក្កាមេន្តស្ស.

ឯវំ ទីឃន្តាកឌ្ឍនេ សម្ភវន្តំ វិកប្បំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តិរិយន្តេន អតិក្កមនវិធិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទក្ខិណន្តេនា’’តិអាទិ. បុនាតិ អថ វា. ទក្ខិណន្តេន ផុដ្ឋដ្ឋានំ វាមន្តេន ¶ អតិក្កាមយតោ ចុតីតិ យោជនា. ចីវរំ ហរិតុំ ចីវរាភិមុខំ ឋិតស្ស អត្តនោ ទក្ខិណបស្សេ ចីវរកោដិយា ផុដ្ឋំ ចីវរដ្ឋិតប្បទេសំ វាមបស្សេ ចីវរន្តេន អតិក្កាមយតោ បារាជិកមេវាតិ អត្ថោ. វាមន្តេន ផុដ្ឋដ្ឋានំ ឥតរេន អតិក្កាមយតោ វា ចុតីតិ យោជនា. វាមន្តេន ផុដ្ឋដ្ឋានន្តិ ចីវរាភិមុខំ ឋិតស្ស វាមបស្សេ ចីវរន្តេន ផុដ្ឋំ ចីវរដ្ឋិតប្បទេសំ. ឥតរេន ទក្ខិណបស្សេ ចីវរន្តេន អតិក្កាមយតោ វា ចុតិ បារាជិកា ហោតីតិ អត្ថោ.

៨៧. វំសតោតិ ចីវរេន ផុសិត្វា ឋិតចីវរវំសប្បទេសតោ. ‘‘កេសគ្គមត្ត’’ន្តិ កត្ថចិ បោត្ថកេ លិខន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. ‘‘ឧក្ខិត្តេ’’តិ ភុម្មេកវចនន្តេន សមានាធិករណត្តា បច្ចត្តេកវចនន្តតា ន យុជ្ជតីតិ. ‘‘កេសគ្គមត្តេ ឧក្ខិត្តេ’’តិ កត្ថចិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ ច បមាណំ.

៨៨. វិមោចេន្តោ ថុល្លច្ចយំ ផុសេតិ យោជនា. ចីវរវំសេ ផុសាបេត្វា, អផុសាបេត្វា វា រជ្ជុយា ពន្ធិត្វា ឋបិតចីវរំ គណ្ហិតុកាមោ ថេយ្យចិត្តេន ពន្ធនំ មោចេន្តោ ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជតីតិ អត្ថោ. មុត្តេតិ មុត្តមត្តេ. បារាជិកោ ហោតិ ឋានា ចុតភាវតោតិ អធិប្បាយោ.

៨៩. វេឋេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘វំសមេវា’’តិ សាមត្ថិយតោ លព្ភតិ. ចីវរវំសំ បលិវេឋេត្វា តត្ថេវ ឋបិតចីវរំ និព្ពេឋេន្តស្ស ភិក្ខុនោបិ អយំ នយោតិ សម្ពន្ធោ. និព្ពេឋេន្តស្សាតិ វិនិវេឋេន្តស្ស. អយំ នយោតិ ‘‘និព្ពេឋេន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ, និព្ពេឋិតេ បារាជិក’’ន្តិ យថាវុត្តនយមតិទិសតិ ¶ . វលយំ ឆិន្ទតោ វាបិ អយំ នយោតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ភិក្ខុនោ, វំសេ, ឋបិតំ, ចីវរ’’ន្តិ ច អានេត្វា យោជេតព្ពំ. ចីវរវំសេ បវេសេត្វា ¶ ឋបិតំ ចីវរវលយំ យថា ឆិន្នមត្តេ ឋានា ចវតិ, តថា ឆិន្ទន្តស្ស ភិក្ខុនោ ឆេទនេ ថុល្លច្ចយំ, ឆិន្នេ បារាជិកន្តិ អត្ថោ. មោចេន្តស្សាប្យយំ នយោតិ ឯត្ថាបិ ‘‘វលយ’’ន្តិ ឥមិនា សទ្ធិំ ‘‘ភិក្ខុនោ’’តិអាទិបទានិ យោជេតព្ពានិ. ចីវរវំសេ ឋបិតំ ចីវរំ វលយំ មោចេន្តស្សាបិ ថុល្លច្ចយបារាជិកានិ បុព្ពេ វុត្តនយានេវ.

ឥហ បុរិមេន អបិ-សទ្ទេន យថាវុត្តបការទ្វយេ សម្បិណ្ឌិតេ ឥតរេន អបិ-សទ្ទេន អវុត្តសម្បិណ្ឌនមន្តរេន អត្ថវិសេសាភាវតោ អវុត្តមត្ថំ សម្បិណ្ឌេតិ, តេន ‘‘អាកាសគតំ វា ករោតិ, នីហរតិ វា’’តិ បការទ្វយំ សង្គណ្ហាតិ. តេន រុក្ខមូលេ បវេសេត្វា ឋបិតនិធិសង្ខលិកវលយមិវ ចីវរវំសេ សព្ពដ្ឋានេហិបិ អផុសាបេត្វា ចីវរវលយំ អាកាសគតំ ករោន្តស្សាបិ ចីវរវំសកោដិយា ពហិ នីហរន្តស្សាបិ ថុល្លច្ចយបារាជិកានិ វុត្តនយេនេវ ញាតព្ពានីតិ ឯតេយេវ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘វលយំ ឆិន្ទតោ វាបិ, មោចេន្តស្ស វាបិ, វលយំ អាកាសគតំ វា ករោតិ, នីហរតិ វា’’តិ ឥមេសុ ចតូសុ វិកប្បេសុ ឯកម្បិ តថា អកត្វា ចីវរវលយំ ចីវរវំសេ ឃំសេត្វា ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចារេន្តស្ស ចីវរវលយស្ស សព្ពោបិ ចីវរវំសោ ឋានន្តិ ‘‘ឋានាចាវនំ នត្ថី’’តិ វុត្តព្យតិរេកវសេន ទស្សិតព្ពន្តិ គហេតព្ពំ.

៩០. ឋបិតស្ស ហីតិ ឯត្ថ បសិទ្ធិសូចកំ ហិ-សទ្ទំ អានេត្វា ‘‘ចីវរេ វិយ ហី’’តិ យោជេត្វា វិសេសត្ថជោតកំ តុ-សទ្ទំ អានេត្វា ‘‘ឋបិតស្ស តូ’’តិ យោជេតព្ពំ. អថ វា និបាតានមនេកត្ថត្តា យថាឋានេ ឋិតានមេវ វិសេសត្ថេ ហិ-សទ្ទោ, បសិទ្ធិយំ តុ-សទ្ទោ ច យោជេតព្ពោ. វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. ទីឃតោ វា តិរិយតោ វា បសារេត្វា ¶ ចីវរវំសេ និក្ខិត្តស្ស ចីវរស្ស វិនិច្ឆយោ បន សំហរិត្វា ចីវរវំសេ ឋបិតចីវរវិនិច្ឆយោ វិយ វុត្តោ, ‘‘ឱរិមន្តេន…បេ… បារាជិកំ ភវេ’’តិ គាថាត្តយេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ.

៩១. សិក្កាយាតិ ឱលម្ពិកាធារេ. យំ ភណ្ឌកន្តិ សម្ពន្ធោ. បក្ខិបិត្វាតិ និវេសេត្វា. លគ្គិតំ ហោតីតិ ឱលម្ពិតំ ហោតិ. ‘‘សិក្កាតោ តំ ហរន្តោ វា ចុតោ’’តិ ឯតស្មិំ វិកប្បេ ¶ សិក្កាយ ផុដ្ឋដ្ឋានវសេន ឋានាចាវនំ វេទិតព្ពំ. ទុតិយវិកប្បេ សិក្កាយ, ពន្ធនដ្ឋានស្ស ច ភិត្តិបស្សេ ផុដ្ឋដ្ឋានំ យទិ សិយា, តស្ស ច វសេន ឋានាចាវនំ វេទិតព្ពំ.

៩២-៣. កុន្តាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ភិន្ទិវាលាទិ ទីឃវត្ថុ គហេតព្ពំ. តដ្ដិកាខាណុកា វិយ ភិត្តិយំ បដិបាដិយា និវេសិតានិ មិគសិង្គានិ វា សូលានិ វា នាគទន្តា នាម. អគ្គេ វាតិ កុន្តផលកោដិយំ វា. ពុន្ទេ វាតិ កុន្តទន្តមូលេ វា. បរិកឌ្ឍតោតិ ឧជុកំ អាកឌ្ឍតោ.

ផុដ្ឋោកាសន្តិ តស្មិំ តស្មិំ នាគទន្តេ ផុដ្ឋដ្ឋានំ អតិក្កាមយតោ កេសគ្គមត្តេន បរាជយោ សិយាតិ សម្ពន្ធោ, ឋបិតដ្ឋបិតដ្ឋានំ វិហាយ កេសគ្គមត្តម្បិ អតិក្កាមយតោ បារាជិកន្តិ អត្ថោ. កេសគ្គេន អន្តរេន ហេតុនា បរាជយោតិ គហេតព្ពំ, កេសគ្គមត្តម្បិ អបនយនហេតុ បារាជិកំ ហោតីតិ អត្ថោ.

៩៤-៥. ឯវំ ទីឃតោ អាកឌ្ឍនេ, ឧក្ខិបនេ ច វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា តិរិយំ អាកឌ្ឍនេ, បរតោ នយនេ ច វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បាការាភិមុខោ’’តិអាទិ. អាកឌ្ឍតីតិ អត្តនោ ¶ ឋិតដ្ឋានាភិមុខំ អាវិញ្ឆតិ. ឱរិមន្តផុដ្ឋោកាសន្តិ ឱរិមន្តេន ផុដ្ឋោកាសំ, អត្តនោ ទិសាយ កុន្តទណ្ឌេន ផុដ្ឋោកាសន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ អច្ចយនកិរិយាសម្ពន្ធេ សាមិវចនប្បសង្គេ ឧបយោគវចនំ. ‘‘សកម្មកធាតុប្បយោគេ ឧបយោគវចនស្ស មាគធិកវោហារេ ទស្សនតោ កម្មត្ថេយេវ ឧបយោគវចន’’ន្តិ ឯកេ វទន្តិ, ឯតំ កច្ចាយនលក្ខណេន សមានំ. ឥតរន្តច្ចយេតិ ឥតរន្តេន កតោ អច្ចយោតិ ឥតរន្តច្ចយោ, មជ្ឈេបទលោបសមាសោ, បារិមន្តេន កត្តព្ពាតិក្កមេ កតេតិ អត្ថោ. កេសគ្គេន ចុតោតិ យោជនា. យថាវុត្តោយេវ អត្ថោ.

បរតោ បេល្លន្តស្សាតិ បរតោ កត្វា បេល្លន្តស្ស, ភិត្តិបស្សាភិមុខំ កត្វា និប្បីឡេន្តស្សាតិ អត្ថោ. តថេវាតិ ‘‘កេសគ្គេន ចុតោ’’តិ អាកឌ្ឍតិ. ឋបិតេបិ ច កុន្តាទិម្ហិ អយំ នយោតិ យោជនា. ‘‘កេសគ្គេនា’’តិអាទិនា អយមេវ វិនិច្ឆយនយោ វត្តព្ពោតិ អត្ថោ.

៩៦. តាលស្ស ផលំ ចាលេន្តស្ស អស្ស ភិក្ខុនោ យេន ផលេន វត្ថុ បញ្ចមាសកំ បូរតិ, តស្មិំ ផលេ ពន្ធនា មុត្តេ បារាជិកំ ភវេតិ យោជនា.

៩៧. តាលស្ស ¶ បិណ្ឌិំ ឆិន្ទតីតិ តាលផលកណ្ណិកំ ឆិន្ទតិ. យាយ វត្ថុ បូរតិ, តស្សា ឆិន្នមត្តាយ ‘‘អស្ស បារាជិកំ សិយា’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តនយោ ឥធាបិ យោជេតព្ពោ. តាលបិណ្ឌិ សចេ អាកាសគតា ហោតិ, បិណ្ឌិមូលមេវ ឋានំ. បណ្ណទណ្ឌេ វា បណ្ណេ វា អបស្សាយ ឋិតា ចេ, ឋិតដ្ឋានេហិ សហ បិណ្ឌិមូលំ គហេត្វា ឋានភេទំ ញត្វា ឋានាចាវនេន បារាជិកម្បិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯសេវ នយោតិ ‘‘យេន វត្ថុ បូរតិ, តស្មិំ ពន្ធនា មុត្តេ អស្ស បារាជិកំ សិយា’’តិ យថាវុត្តោ ឯវ នយោ. ឯតេសុ សព្ពេសុ ¶ ឋានេសុ បារាជិកវីតិក្កមតោ បុព្ពភាគានន្តរប្បយោគេ ថុល្លច្ចយញ្ច សហបយោគេ បាចិត្តិយដ្ឋានេ ទុក្កដញ្ច តតោបិ បុព្ពបយោគេ បាចិត្តិយដ្ឋានេ បាចិត្តិយញ្ច ទុក្កដញ្ច គមនទុតិយបរិយេសនាទិអវសេសបយោគេសុ អទិន្នាទានបុព្ពកត្តា ទុក្កដញ្ច អសម្មុយ្ហន្តេហិ វេទិតព្ពំ.

៩៨. ឧទកេ និធិដ្ឋានំ គច្ឆតោតិ សម្ពន្ធោ. អគម្ភីរោទកេ និធិដ្ឋានំ បទវារេន គច្ឆតោ បទេ បទេ បុព្ពបយោគេ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា. គម្ភីរេ បន តថាតិ ‘‘បទវារេន គច្ឆតោ ទុក្កដ’’ន្តិ យថាវុត្តមតិទិសតិ. គច្ឆតោតិ តរតោ, ហត្ថំ អចាលេត្វា តរន្តស្ស បទវារគណនាយ, ហត្ថេន ច វាយមន្តស្ស ‘‘បទវារេនា’’តិ ឥទំ ឧបលក្ខណន្តិ កត្វា ហត្ថវារគណនាយ បទវារគណនាយ ទុក្កដានិ វេទិតព្ពានិ. តេន វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘គម្ភីរេ ហត្ថេហិ វា បាទេហិ វា បយោគំ ករោន្តស្ស ហត្ថវារេហិ វា បទវារេហិ វា បយោគេ បយោគេ ទុក្កដ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៨).

ឧម្មុជ្ជនាទិសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន និមុជ្ជនំ សង្គណ្ហាតិ. ឯត្ថាបិ ‘‘តថា’’តិ អនុវត្តមានត្តា បយោគេ បយោគេ ទុក្កដន្តិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. និហិតកុម្ភិយា គហណត្ថំ និមុជ្ជនុម្មុជ្ជនេសុបិ ហត្ថវារេន, បទវារេន, ហត្ថបទវារេហិ ច ទុក្កដមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯសេវ នយោ កុម្ភិគហណត្ថំ និមុជ្ជនុម្មុជ្ជនេសូ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៨).

ឥមិស្សា គាថាយ ‘‘និធិដ្ឋានំ គច្ឆតោ ទុក្កដ’’ន្តិ វចនតោ តថា គច្ឆន្តស្ស ឧទកសប្បចណ្ឌមច្ឆទស្សនេន ភាយិត្វា បលាយន្តស្ស គមនស្ស អតទត្ថត្តា អនាបត្តីតិ ព្យតិរេកេន ¶ វិញ្ញាយតិ. ឯត្ថ ទុតិយបរិយេសនាទិសព្ពបយោគេសុ បាចិត្តិយដ្ឋានេ ¶ បាចិត្តិយញ្ច បាចិត្តិយេន សហ ទុក្កដញ្ច អវសេសបយោគេសុ សុទ្ធទុក្កដញ្ច សហបយោគេ ភាជនាមសនេ អនាមាសទុក្កដញ្ច ផន្ទាបនេ ថុល្លច្ចយញ្ច ឋានាចាវនេ បារាជិកញ្ច និធិកុម្ភិយា វុត្តនយេន វិញ្ញាតុំ សក្កាតិ ន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តត្ថ ឋានភេទោ បញ្ចធា ហោតិ, ឥធ បីឡេត្វា ឱសារេតុំ សក្កុណេយ្យត្តា អធោទិសាយ សហ ឆព្ពិធំ ហោតីតិ អយមេតេសំ វិសេសោ.

៩៩. តត្ថ ជាតកបុប្ផេសូតិ តស្មិំ ជលេ រុឡ្ហេសុ ឧប្បលាទិកុសុមេសុ, និទ្ធារណេ ភុម្មំ. យេន បុប្ផេនាតិ និទ្ធារិតព្ពំ. ឆិន្ទតោតិ ឯត្ថ វត្តមានកាលវសេន អត្ថំ អគ្គហេត្វា ‘‘ឆិន្នវតោ’’តិ ភូតវសេន អត្ថោ គហេតព្ពោ. ឯវំ អគ្គហិតេ អន្តិមស្ស បយោគស្ស យាវ អនុបរមោ, ថុល្លច្ចយារហត្តា បារាជិកវចនស្ស វត្ថុវិរោធិតាយ ច ឥមស្សេវ បច្ឆិមកុសុមស្ស កន្តនកាលេ បុប្ផនាឡបស្សេ តចមត្តេបិ អច្ឆិន្នេ បារាជិកំ នត្ថីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកនាឡ…បេ… បរិរក្ខតី’’តិ ឯត្ថេវ អនន្តរេ វុច្ចមាននយស្ស វិរុទ្ធត្តា ច ឥមំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ លិខិតស្ស ‘‘យស្មិំ បុប្ផេ វត្ថុ បូរតិ, តស្មិំ ឆិន្នមត្តេ បារាជិក’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៨) អដ្ឋកថាវចនស្ស វិរុទ្ធត្តា ច វត្តមានកាលមគហេត្វា ភូតកាលស្សេវ គហេតព្ពត្តា ‘‘កទា ទេវទត្ត អាគតោសី’’តិ បញ្ហស្ស ‘‘ឯសោហមាគច្ឆាមិ, អាគច្ឆន្តំ មា មំ វិជ្ឈា’’តិ ឧត្តរេ វិយ វត្តមានសមីបេ វត្តមានេវាតិ ភូតេ វត្តមានព្យបទេសតោ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

១០០. ‘‘ឧប្បលជាតិយា’’តិ ឥមិនា ‘‘បទុមជាតិយា’’តិ ព្យតិរេកតោ វុត្តត្តា ‘‘បទុមជាតិកានំ បន ទណ្ឌេ ឆិន្នេ អព្ភន្តរេ សុត្តំ អច្ឆិន្នម្បិ រក្ខតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៨) អដ្ឋកថានយោ សង្គហិតោតិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. ឯកនាឡស្ស វា បស្សេតិ ‘‘នាឡស្ស ឯកបស្សេ’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធសុខត្ថំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តតោតិ នាឡតោ.

១០១. ភារពទ្ធកុសុមេសុ វិនិច្ឆយស្ស វក្ខមានត្តា ឆិន្ទិត្វា ឋបិតេសូតិ អពទ្ធកុសុមវសេន គហេតព្ពំ. បុព្ពេ វុត្តនយេនាតិ តត្រជាតកកុសុមេសុ វុត្តវិនិច្ឆយានុសារេន. ‘‘យេន បុប្ផេន បូរតិ, តស្មិំ ឆិន្នមត្តេ’’តិ អវត្វា គហិតមត្តេ បារាជិកន្តិ យោជនា ចេត្ថ វិសេសោ.

១០២. ភារំ កត្វា ពទ្ធានិ ភារពទ្ធានីតិ មជ្ឈបទលោបីសមាសោ. បុប្ផានីតិ បាទគ្ឃនកានិ ¶ ឧប្បលាទិកុសុមានិ. ឆស្វាការេសូតិ ឧទកេ ឱសីទាបេតុំ សក្កុណេយ្យត្តា អធោទិសាយ សហ ចតស្សោ ទិសា, ឧទ្ធន្តិ ឥមាសុ ឆសុ ទិសាសុ, និទ្ធារណេ ភុម្មំ. កេនចិ អាការេនាតិ និទ្ធារេតព្ពទស្សនំ. ឋានាចាវនស្ស សាធកតមត្តា ករណេយេវ ករណវចនំ. នស្សតីតិ បាទគ្ឃនកបុប្ផានំ ឋានាចាវនេន បារាជិកមាបជ្ជិត្វា លោកិយលោកុត្តរានំ អនវសេសគុណានំ បតិដ្ឋានភូតំ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ នាសេត្វា សយំ គុណមរណេន មីយតីតិ អត្ថោ.

១០៣. បុប្ផានំ កលាបន្តិ បាទគ្ឃនកឧប្បលាទិកុសុមកលាបំ. ឧទកំ ចាលេត្វាតិ យថា វីចិ ឧដ្ឋាតិ, តថា ចាលេត្វា. បុប្ផដ្ឋានាតិ បុប្ផានំ ឋិតដ្ឋានា. ចាវេតីតិ កលាបំ កេសគ្គមត្តម្បិ អបនេតិ. ‘‘បុប្ផំ ឋានា ចាវេតី’’តិ កត្ថចិ បោត្ថកេសុ បាឋោ ទិស្សតិ. បុប្ផកលាបស្សេវ គហិតត្តា បុរិមោយេវ គហេតព្ពោ.

១០៤. ‘‘ឯត្ថ គតំ គហេស្សាមី’’តិ សហ បាឋសេសេន យោជនា. បរិកប្បេតីតិ ‘‘ឯត្ថ គតំ គហេស្សាមី’’តិ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ¶ តក្កេតិ. រក្ខតីតិ ឋានាចាវនេបិ សតិ សោ បរិកប្បោ បារាជិកាបត្តិតោ តំ ភិក្ខុំ រក្ខតិ. គតដ្ឋានាតិ បុប្ផកលាបេន គតំ សម្បត្តញ្ច តំ ឋានញ្ចាតិ វិគ្គហោ. ‘‘ឧទ្ធរន្តោ’’តិ ឯតេន ‘‘បុប្ផានំ កលាប’’ន្តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ‘‘កតដ្ឋានា’’តិបិ បាឋោ, កតា បុប្ផានំ ឋានា ឧទ្ធរន្តោតិ សម្ពន្ធោ. ឧទកំ ចាលេត្វា វីចិយោ ឧដ្ឋាបេត្វា វីចិប្បហារេន ឧទកបិដ្ឋេន បរិកប្បិតដ្ឋានំ សម្បត្តំ បុប្ផកលាបំ ឋិតដ្ឋានា ឧទ្ធរន្តោ កេសគ្គមត្តម្បិ ឋានា ចាវេន្តោតិ អត្ថោ. ‘‘ឋានា’’តិ ឥទំ ‘‘ភដ្ឋោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធនីយំ. ភដ្ឋោ នាម បវុច្ចតីតិ អត្តនា សមាទាយ រក្ខិយមានា បាតិមោក្ខសំវរសីលសង្ខាតសព្ពគុណរតនង្កុរាភិនិព្ពត្តដ្ឋានា បតិតោ នាម ហោតីតិ បវុច្ចតិ.

១០៥. ជលតោ អច្ចុគ្គតស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘បុប្ផស្សា’’តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. ជលបិដ្ឋិតោ អច្ចុគ្គតស្ស បុប្ផស្ស សកលជលំ ឋានំ, កទ្ទមបិដ្ឋិតោ បដ្ឋាយ ឧទកបិដ្ឋិបរិយន្តំ បុប្ផទណ្ឌេន ផរិត្វា ឋិតំ សព្ពមុទកំ ឋានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឧប្បាដេត្វាតិ បុប្ផគ្គំ អាកឌ្ឍិត្វា ឧប្បីឡេត្វា. តតោតិ តស្មា បុប្ផដ្ឋានភូតសកលជលរាសិតោ. ឧជុន្តិ ឧជុំ កត្វា. ឧទ្ធរតោតិ ឧប្បាដេន្តស្ស.

១០៦. នាឡន្តេតិ ឧប្បាដិតបុប្ផនាឡស្ស មូលកោដិយា. ជលតោតិ ឧទកបិដ្ឋិតោ. មុត្តមត្តេ ¶ កេសគ្គមត្តំ ទូរំ កត្វាតិ បាឋសេសយោជនា កាតព្ពា. ‘‘ជលតោ’’តិ បឋមតតិយបាទេសុ ទ្វិក្ខត្តុំ វចនំ អត្ថាវិសេសេបិ បទាវុត្តិអលង្ការេ អឌ្ឍយមកវសេន វុត្តត្តា បុនរុត្តិទោសោ ន ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘មុត្តមត្តេ, អមុត្តេ’’តិ ច សម្ពន្ធិតព្ពំ, អត្ថានំ វា វិសេសតោ ឧភយត្ថ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តស្មិំ នាឡន្តេតិ សម្ពន្ធោ.

១០៧. តស្ស ¶ នាមេត្វា ឧប្បាដិតស្ស. សហ គច្ឆេន ឧប្បាដិតស្សាបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោ. ឥធ បន សព្ពបុប្ផបណ្ណនាឡានិ មូលតោ បភុតិ បឋមំ ឋិតដ្ឋានតោ អបនាមនវសេន ឋានាចាវនំ វេទិតព្ពំ. ឯវំ បុប្ផាទីនិ ឧប្បាដេន្តស្ស ភូតគាមវិកោបនាបត្តិយា ឋានេ សហបយោគទុក្កដំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

១០៨-៩. ពឡិសាទិមច្ឆគ្គហណោបករណានំ វចនតោ, ជលេ ឋិតមតមច្ឆានំ វិនិច្ឆយស្ស ច វក្ខមានត្តា មច្ឆេតិ ជីវមានកមច្ឆានំ គហណំ. ឧបលក្ខណវសេន វា អវុត្តសមុច្ចយត្ថ វា-សទ្ទេន វា ខិបកាទីនិ មច្ឆវធោបករណានិ វុត្តានេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. វត្ថូតិ បាទោ. តស្មិំ មច្ឆេ. ឧទ្ធដោយេវ ឧទ្ធដមត្តោ, មច្ឆោ, តស្មិំ. ជលាតិ ឧទកតោ កេសគ្គមត្តម្បិ អបនេត្វា ឧក្ខិត្តមត្តេតិ វុត្តំ ហោតិ.

១១០. បុប្ផានំ វិយ មច្ឆានម្បិ ឋិតដ្ឋានមេវ ឋានន្តិ អគ្គហេត្វា សកលជលំ ឋានំ កត្វា កស្មា វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឋានំ សលិលជានំ ហី’’តិអាទិ. សលិលេ ជាតា សលិលជា, ឥតិ បករណតោ មច្ឆាយេវ វុច្ចន្តិ. អត្ថប្បករណសទ្ទន្តរសន្និធានាទីហិ សទ្ទា វិសេសត្ថំ វទន្តីតិ. ហីតិ បសិទ្ធិយំ. កេវលន្តិ អវធារណេ, ជលមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមិនា ពហិឧទកំ និវត្តិតំ ហោតិ. សកលំ ជលមេវ ឋានំ យស្មា, តស្មា សលិលដ្ឋំ ជលា វិមោចេន្តោ បារាជិកោ ហោតីតិ ហេតុហេតុមន្តភាវេន យោជនា វេទិតព្ពា. អាបន្នំ បរាជេតីតិ បារាជិកា, អាបត្តិ, សា ឯតស្ស អត្ថីតិ បារាជិកោ, បុគ្គលោ.

១១១. នីរំ ឧទកំ. វារិម្ហិ ជលេ ជាតោ វារិជោ, ឥតិ បករណតោ មច្ឆោវ គយ្ហតិ. ឯតេនេវ អាកាសេ ឧប្បតិតមច្ឆោ ¶ , គោចរត្ថាយ ច ថលមុគ្គតកុម្មាទយោ ឧបលក្ខិតាតិ វេទិតព្ពំ. តេសំ គហណេ វិនិច្ឆយោ អាកាសដ្ឋថលដ្ឋកថាយ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ. ភណ្ឌគ្ឃេន វិនិទ្ទិសេតិ ទុក្កដាទិវត្ថុនោ ¶ ភណ្ឌស្ស អគ្ឃវសេន ទុក្កដថុល្លច្ចយបារាជិកាបត្តិយោ វទេយ្យាតិ អត្ថោ.

១១២. តឡាកេតិ សរស្មិំ, ឥមិនា ច វាបិបោក្ខរណិសោព្ភាទិជលាសយា សង្គយ្ហន្តិ. នទិយាតិ និន្នគាយ, ឥមិនា ច កន្ទរាទយោ សង្គយ្ហន្តិ. និន្នេតិ អាវាដេ. មច្ឆវិសំ នាមាតិ ឯត្ថ នាម-សទ្ទោ សញ្ញាយំ. មច្ឆវិសនាមកំ មទនផលាទិកំ ទដ្ឋព្ពំ. គតេតិ វិសបក្ខិបកេ មច្ឆឃាតកេ គតេ.

១១៤. សាមិកេសូតិ វិសំ យោជេត្វា គតេសុ មច្ឆសាមិកេសុ. អាហរន្តេសូតិ អាហរាបេន្តេសុ. ភណ្ឌទេយ្យន្តិ ភណ្ឌញ្ច តំ ទេយ្យញ្ចាតិ វិគ្គហោ, អត្តនា គហិតវត្ថុំ វា តទគ្ឃនកំ វា ភណ្ឌំ ទាតព្ពន្តិ អត្ថោ.

១១៥. មច្ឆេតិ មតមច្ឆេ. សេសេតិ នមតមច្ឆេ.

១១៦. អមតេសុ គហិតេសូតិ បករណតោ លព្ភតិ, និមិត្តត្ថេ ចេតំ ភុម្មំ. អនាបត្តិំ វទន្តីតិ អទិន្នាទានាបត្តិយា អនាបត្តិំ វទន្តិ, មារណប្បត្តិយា បាចិត្តិយំ ហោតេវ. អយញ្ច វិនិច្ឆយោ អរក្ខិតអគោបិតេសុ អស្សាមិកតឡាកាទីសុ វេទិតព្ពោ.

១១៧. នាវន្តិ ឯត្ថ ‘‘នាវា នាម យាយ តរតី’’តិ (បារា. ៩៩) វចនតោ ជលតារណារហំ អន្តមសោ ឯកម្បិ វហន្តំ រជនទោណិវេណុកលាបាទិកំ ¶ វេទិតព្ពំ. នាវដ្ឋំ នាម ភណ្ឌំ យំ កិញ្ចិ ឥន្ទ្រិយពទ្ធំ វា អនិន្ទ្រិយពទ្ធំ វា. ‘‘ថេនេត្វា គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឥមិនា ‘‘ថេយ្យចិត្តស្សា’’តិ ឥមមត្ថំ វិញ្ញាបេតិ. បាទុទ្ធារេតិ ទុតិយបរិយេសនាទិអត្ថំ គច្ឆន្តស្ស បទេ បទេ. ទោសាតិ ទុក្កដាបត្តិយោ. វុត្តាតិ ‘‘នាវដ្ឋំ ភណ្ឌំ អវហរិស្សាមី’តិ ថេយ្យចិត្តោ ទុតិយំ វា បរិយេសតិ គច្ឆតិ វា, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៩៩) បទភាជនិយំ ភគវតា វុត្តា, ឥមិនា បុព្ពបយោគសហបយោគទុក្កដានិ, ផន្ទាបនេ ថុល្លច្ចយំ, ឋានាចាវនេ បារាជិកញ្ច ឧបលក្ខណវសេន ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

១១៨. ចណ្ឌសោតេតិ ¶ វេគេន គច្ឆន្តេ ឧទកប្បវាហេ, ‘‘ចណ្ឌសោតេ’’តិ ឥមិនា ពន្ធនំ វិនា សភាវេន អដ្ឋិតភាវស្ស សូចនតោ ‘‘ពន្ធនមេវ ឋាន’’ន្តិ វុត្តដ្ឋានបរិច្ឆេទស្ស ការណំ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ. យស្មា ចណ្ឌសោតេ ពទ្ធា, តស្មា ពន្ធនមេកមេវ ឋានំ មតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មិន្តិ ពន្ធនេ. ធីរា វិនយធរា.

១១៩-១២០. ‘‘និច្ចលេ ឧទកេ នាវ-មពន្ធនមវដ្ឋិត’’ន្តិ ឥមិនា ឆធា ឋានបរិច្ឆេទស្ស លព្ភមានត្តេ ការណំ ទស្សេតិ. នាវំ កឌ្ឍតោ តស្ស បារាជិកន្តិ សម្ពន្ធោ. បុនបិ កិំ ករោន្តោតិ អាហ ‘‘ឯកេនន្តេន សម្ផុដ្ឋ’’ន្តិអាទិ. តំ នាវំ អតិក្កាមយតោតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាបិ ‘‘កឌ្ឍិតវតោ អតិក្កមិតវតោ’’តិ ភូតវសេន អត្ថោ យោជេតព្ពោ. យមេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.

១២១. ឯវំ ចតុបស្សាកឌ្ឍនេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឧទ្ធំ, អធោ ច ឧក្ខិបនឱសីទាបនេសុ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តថា’’តិអាទិ. តថាតិ ‘‘តស្ស បារាជិក’’ន្តិ អាកឌ្ឍតិ. កស្មិំ ¶ កាលេតិ អាហ ‘‘ឧទ្ធំ កេសគ្គមត្តម្បី’’តិអាទិ. អធោនាវាតលន្តិ នាវាតលស្ស អធោ អធោនាវាតលំ, តស្មិំ ឧទ្ធំ កេសគ្គមត្តម្បិ ឧទកម្ហា វិមោចិតេតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. តេន ផុដ្ឋំ កេសគ្គមត្តម្បិ មុខវដ្ដិយា វិមោចិតេតិ យោជនា. តេនាតិ អធោនាវាតលេន ផុដ្ឋេ ឧទកេ មុខវដ្ដិយា ករណភូតាយ កេសគ្គមត្តម្បិ វិមោចិតេតិ គហេតព្ពំ.

១២២. តីរេ ពន្ធិត្វា បន និច្ចលេ ជលេ ឋបិតា យា នាវា, តស្សា នាវាយ ឋានំ ពន្ធនញ្ច ឋិតោកាសោ ចាតិ ទ្វិធា មតន្តិ យោជនា.

១២៣. បុព្ពំ បឋមំ ពន្ធនស្ស វិមោចនេ ថុល្លច្ចយំ ហោតីតិ យោជនា. កេនចុបាយេនាតិ ‘‘បុរតោ បច្ឆតោ វាបី’’តិអាទិក្កមេន យថាវុត្តោបាយឆក្កេសុ យេន កេនចិ ឧបាយេនាតិ អត្ថោ. ឋានា ចាវេតិ នាវំ.

១២៤. បឋមំ ឋានា ចាវេត្វាតិ ‘‘បុរតោ បច្ឆតោ វា’’តិអាទិនា យថាវុត្តេសុ ឆសុ អាការេសុ អញ្ញតរេន អាការេន នាវំ ឋបិតដ្ឋានតោ បឋមំ ចាវេត្វា. ឯសេវ ច នយោតិ នាវាយ ¶ បឋមំ ឋិតដ្ឋានតោ ចាវនេ ថុល្លច្ចយំ, បច្ឆា ពន្ធនមោចនេ បារាជិកន្តិ ឯសេវ នយោ នេតព្ពោតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ‘‘តីរេ ពន្ធិត្វា និច្ចលេ ឧទកេ ឋបិតនាវាយ ពន្ធនញ្ច ឋិតោកាសោ ចាតិ ទ្វេ ឋានានិ, តំ បឋមំ ពន្ធនា មោចេតិ, ថុល្លច្ចយំ. បច្ឆា ឆន្នំ អាការានំ អញ្ញតរេន ឋានា ចាវេតិ, បារាជិកំ. បឋមំ ឋានា ចាវេត្វា បច្ឆា ពន្ធនមោចនេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ (បារា. ៩៩) អដ្ឋកថាយំ វុត្តវិនិច្ឆយោ សង្គហិតោ. អាមសនផន្ទាបនេសុ ទុក្កដថុល្លច្ចយានិ ហេដ្ឋា កុម្ភិយំ វុត្តនយេនេវ ញាតុំ សក្កុណេយ្យត្តា ន វុត្តានីតិ វេទិតព្ពំ. ឯវមុបរិបិ.

១២៥. ឧស្សារេត្វាតិ ¶ ឧទកតោ ថលំ អារោបេត្វា. និកុជ្ជិត្វាតិ អធោមុខំ កត្វា. ថលេ ឋបិតាយ នាវាយ មុខវដ្ដិយា ផុដ្ឋោកាសោ ឯវ ឋានន្តិ យោជនា. ហីតិ វិសេសោ, តេន ជលដ្ឋតោ ថលដ្ឋាយ នាវាយ វុត្តំ វិសេសំ ជោតេតិ.

១២៦. ឯត្ថ អធោ ឱសីទាបនស្ស អលព្ភមានតាយ តំ វិនា ឥតរេសំ បញ្ចន្នំ អាការានំ វសេន ឋានាចាវនំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ញេយ្យោ’’តិអាទិ. យតោ កុតោចីតិ តិរិយំ ចតស្សន្នំ, ឧបរិទិសាយ ច វសេន យំ កិញ្ចិ ទិសាភិមុខំ កេសគ្គមត្តម្បិ អតិក្កមេន្តោ.

១២៧. ឧក្កុជ្ជិតាយបីតិ ឧទ្ធំមុខំ ឋបិតាយបិ. ឃដិកានន្តិ ទារុខណ្ឌានំ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘ញេយ្យោ ឋានបរិច្ឆេទោ’’តិអាទិនា វុត្តនយំ អតិទិសតិ. សោ បន ឧក្កុជ្ជិត្វា ភូមិយំ ឋបិតនាវាយ យុជ្ជតិ. ឃដិកានំ ឧបរិ ឋបិតាយ បន នាគទន្តេសុ ឋបិតកុន្តេ វុត្តវិនិច្ឆយោ យុជ្ជតិ.

១២៨. ‘‘ថេយ្យា’’តិ ឥទំ ‘‘បាជេន្តស្សា’’តិ វិសេសនំ. តិត្ថេតិ តិត្ថាសន្នជលេ. អរិត្តេនាតិ កេនិបាតេន. ផិយេនាតិ បាជនផលកេន. បាជេន្តស្សាតិ បេសេន្តស្ស. ‘‘តំ បាជេតី’’តិបិ បាឋោ ទិស្សតិ, តំ នាវំ យោ បាជេតិ, តស្ស បរាជយោតិ អត្ថោ.

១២៩-៣០. ឆត្តន្តិ អាតបវារណំ. បណាមេត្វាតិ យថា វាតំ គណ្ហាតិ, តថា បណាមេត្វា. ឧស្សាបេត្វាវ ចីវរន្តិ ចីវរំ ឧទ្ធំ ឧច្ចារេត្វា វា. គាថាឆន្ទវសេន ‘វ’ឥតិ រស្សត្តំ. លង្ការសទិសន្តិ បសារិតបដសរិក្ខកំ. សមីរណន្តិ មាលុតំ. ន ទោសោ តស្ស វិជ្ជតីតិ ឥទំ វាតស្ស ¶ ¶ អវិជ្ជមានក្ខណេ ឯវំ ករោតោ បច្ឆា អាគតេន វាតេន នីតនាវាយ វសេន វុត្តំ. វាយមានេ បន វាតេ ឯវំ ករោន្តស្ស អាបត្តិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៣១-២. សយមេវ ឧបាគតន្តិ សម្ពន្ធោ. គាមសមីបេ តិត្ថំ គាមតិត្ថំ. តន្តិ នាវំ. ឋានាតិ ឆត្តេន វា ចីវរេន វា គហិតវាតេន គន្ត្វា គាមតិត្ថេ ឋិតដ្ឋានា. អចាលេន្តោតិ ផន្ទាបនម្បិ អករោន្តោ, ឥមិនា ថុល្លច្ចយស្សាបិ អភាវំ ទស្សេតិ. ‘‘អចាវេន្តោ’’តិបិ បាឋោ, ឋិតដ្ឋានតោ កេសគ្គមត្តម្បិ អនបនេន្តោតិ អត្ថោ, ឥមិនា បារាជិកាភាវំ ទស្សេតិ. កិណិត្វាតិ មូលេន វិក្កិណិត្វា. សយមេវ ច គច្ឆន្តិន្តិ ឯត្ថ ច-ការោ វត្តព្ពន្តរសមុច្ចយេ. តថា បណាមិតឆត្តេន វា ឧស្សាបិតចីវរេន វា គហិតវាតេន អត្តនា គច្ឆន្តិំ. ឋានា ចាវេតីតិ អត្តនា ឥច្ឆិតទិសាភិមុខំ កត្វា បាជនវសេន គមនដ្ឋានា ចាវេតិ.

១៣៣-៤. យន្តិ ឯតេនាតិ យានំ. រមយតីតិ រថោ. វហតិ, វុយ្ហតិ, វហន្តិ ឯតេនាតិ វា វយ្ហំ. ‘‘ឧបរិ មណ្ឌបសទិសំ បទរច្ឆន្នំ, សព្ពបាលិគុណ្ឋិមំ វា ឆាទេត្វា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០០) អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន កតំ សកដំ វយ្ហំ នាម. សន្ទមានិកាតិ ‘‘ឧភោសុ បស្សេសុ សុវណ្ណរជតាទិមយា គោបានសិយោ ទត្វា គរុឡបក្ខកនយេន កតា សន្ទមានិកា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០០) អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន កតយានវិសេសោ. ឋានា ចាវនយោគស្មិន្តិ ឋានា ចាវនប្បយោគេ.

១៣៥-៦. ទសដ្ឋានាចាវនវសេន បារាជិកំ វទន្តេហិ បឋមំ ឋានភេទស្ស ញាតព្ពត្តា តំ ទស្សេត្វា អាបត្តិភេទំ ទស្សេតុមាហ ¶ ‘‘យានស្ស ទុកយុត្តស្សា’’តិអាទិ. ទុកយុត្តស្សាតិ ទុកំ គោយុគំ យុត្តស្ស យស្សាតិ, យុត្តេ យស្មិន្តិ វា វិគ្គហោ. ទស ឋានានីតិ ទ្វិន្នំ គោណានំ អដ្ឋ បាទា, ទ្វេ ច ចក្កានីតិ ឯតេសំ ទសន្នំ បតិដ្ឋិតដ្ឋានានំ វសេន ទស ឋានានិ វទេយ្យាតិ អត្ថោ. ឯតេនេវ នយេន ចតុយុត្តាទិយានេ អដ្ឋារសាតិ ឋានភេទស្ស នយោ ទស្សិតោ ហោតិ. យានំ បាជយតោតិ សកដាទិយានំ បេសយតោ. ‘‘ធុរេតិ យុគាសន្នេ’’តិ អដ្ឋកថាយ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. រថីសាយ យុគេន សទ្ធិំ ពន្ធនដ្ឋានាសន្នេតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ធុរ’’ន្តិ ច យុគស្សេវ នាមំ. ‘‘ធុរំ ឆឌ្ឌេត្វា, ធុរំ អារោបេត្វា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០០) អដ្ឋកថាវចនតោ តំសហចរិយាយ សម្ពន្ធនដ្ឋានម្បិ ¶ ធុរំ នាម. ឥធ បន គង្គា-សទ្ទោ វិយ គង្គាសមីបេ ធុរសមីបេ បាជកស្ស និសជ្ជារហដ្ឋានេ ធុរស្ស វត្តមានតា លព្ភតិ.

គោណានំ បាទុទ្ធារេ តស្ស ថុល្លច្ចយំ វិនិទ្ទិសេតិ យោជនា. ឥទញ្ច គោណានំ អវិលោមកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ. វិលោមកាលេ សម្ភវន្តំ វិសេសំ ជោតេតុំ ‘‘ថុល្លច្ចយំ តុ’’ ឥច្ចត្រ តុ-សទ្ទេន អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ បន គោណា ‘នាយំ អម្ហាកំ សាមិកោ’តិ ញត្វា ធុរំ ឆឌ្ឌេត្វា អាកឌ្ឍន្តា តិដ្ឋន្តិ វា ផន្ទន្តិ វា, រក្ខតិ តាវ. គោណេ បុន ឧជុកំ បដិបាទេត្វា ធុរំ អារោបេត្វា ទឡ្ហំ យោជេត្វា បាចនេន វិជ្ឈិត្វា បាជេន្តស្ស វុត្តនយេនេវ តេសំ បាទុទ្ធារេន ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ វុត្តវិសេសោ សង្គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ចក្កានំ ហីតិ ឯត្ថ អធិកេន ហិ-សទ្ទេន ‘‘សចេបិ សកទ្ទមេ មគ្គេ ឯកំ ចក្កំ កទ្ទមេ លគ្គំ ហោតិ, ទុតិយំ ចក្កំ គោណា បរិវត្តេន្តា បវត្តេន្តិ, ឯកស្ស បន ឋិតត្តា ន តាវ អវហារោ ហោតិ. គោណេ បន បុន ឧជុកំ បដិបាទេត្វា បាជេន្តស្ស ¶ ឋិតចក្កេ កេសគ្គមត្តំ ផុដ្ឋោកាសំ អតិក្កន្តេ បារាជិក’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០០) អដ្ឋកថាយំ វុត្តវិសេសោ ទស្សិតោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៣៧-៩. ឯត្តាវតា យុត្តយានវិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អយុត្តយានវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អយុត្តកស្សា’’តិអាទិ. ធុរេន ឧបត្ថម្ភនិយំ ឋិតស្ស តស្ស អយុត្តកស្សាបិ ច យានកស្ស ឧបត្ថម្ភនិចក្កកានំ វសេន តីណេវ ឋានានិ ភវន្តីតិ យោជនា. តត្ថ អយុត្តកស្សាតិ គោណេហិ អយុត្តកស្ស. ធុរេនាតិ យថាវុត្តនយេន ធុរយុត្តដ្ឋានសមីបទេសេន, សកដសីសេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបត្ថម្ភនិយន្តិ សកដសីសោបត្ថម្ភនិយា ឧបរិ ឋិតស្ស. ឧបត្ថម្ភយតិ ធុរន្តិ ឧបត្ថម្ភនី. សកដស្ស បច្ឆិមភាគោបត្ថម្ភនត្ថំ ទីយមានំ ទណ្ឌទ្វយំ បច្ឆិមោបត្ថម្ភនី នាម, បុរិមភាគស្ស ទីយមានស្ស ឧបត្ថម្ភនី បុរិមោបត្ថម្ភនី នាមាតិ អយមុបត្ថម្ភនីនំ វិសេសោ. ឥធ បុរិមោបត្ថម្ភនី អធិប្បេតា. ‘‘ឧបត្ថម្ភនិចក្កកានំ វសេន តីណេវ ឋានានី’’តិ ឥទំ ហេដ្ឋា អកប្បកតាយ ឧបត្ថម្ភនិយា វសេន វុត្តំ, កប្បកតាយ បន វសេន ‘‘ចត្តារី’’តិ វត្តព្ពំ.

‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘ឋានានិ តីណេវា’’តិ អាកឌ្ឍតិ, ទារុចក្កទ្វយវសេន តីណិ ឋានានីតិ អត្ថោ. ‘‘ទារូន’’ន្តិ ឥមិនា ពហុវចននិទ្ទេសេន រាសិកតទារូនំ ទារុកស្ស ឯកស្សាបិ ផលកស្សាបិ គហណំ វេទិតព្ពំ. ‘‘ភូមិយម្បិ ធុរេនេវ, តថេវ ឋបិតស្ស ចា’’តិ ឥមិនា ¶ តីណិយេវ ឋានានីតិ អតិទិសតិ. ឯត្ថ ធុរចក្កានំ បតិដ្ឋិតោកាសវសេន តីណិ ឋានានិ. ឯត្ថ ច ឧបរិដ្ឋបិតស្ស ចាតិ ច-ការំ ‘‘ភូមិយំ ឋបិតស្សា’’តិ ឯត្ថាបិ យោជេត្វា សមុច្ចយំ កាតុំ សក្កាតិ. តត្ថ អធិកវចនេន ច-ការេន អដ្ឋកថាយំ ‘‘យំ បន អយុត្តកំ ធុរេ ឯកាយ, បច្ឆតោ ¶ ច ទ្វីហិ ឧបត្ថម្ភនីហិ ឧបត្ថម្ភេត្វា ឋបិតំ, តស្ស តិណ្ណំ ឧបត្ថម្ភនីនំ, ចក្កានញ្ច វសេន បញ្ច ឋានានិ. សចេ ធុរេ ឧបត្ថម្ភនី ហេដ្ឋាភាគេ កប្បកតា ហោតិ, ឆ ឋានានី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០០) វុត្តវិនិច្ឆយំ សង្គណ្ហាតិ.

បុរតោ បច្ឆតោ វាបីតិ ឯត្ថ ‘‘កឌ្ឍិត្វា’’តិ បាឋសេសោ. អបិ-សទ្ទេន ‘‘ឧក្ខិបិត្វាបី’’តិ អវុត្តំ សមុច្ចិនោតិ. យោ បន បុរតោ កឌ្ឍិត្វា ឋានា ចាវេតិ, យោ វា បន បច្ឆតោ កឌ្ឍិត្វា ឋានា ចាវេតិ, យោ វា បន ឧក្ខិបិត្វា ឋានា ចាវេតីតិ យោជនា. តិណ្ណន្តិ ឥមេ តយោ គហិតា, ‘‘តេស’’ន្តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ, តេសំ តិណ្ណំ បុគ្គលានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កទា កិំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ថុល្លច្ចយំ តុ…បេ… បរាជយោ’’តិ. ‘‘ឋានា ចាវេ’’តិ ឥទំ ‘‘ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ ឥមិនាបិ សម្ពន្ធនីយំ. តុ-សទ្ទស្ស វិសេសជោតនត្ថំ ឧបាត្តត្តា សាវសេសដ្ឋានាចាវនេ ផន្ទាបនថុល្លច្ចយំ, និរវសេសដ្ឋានាចាវនេ បន កតេ ឋានាចាវនបារាជិកា វុត្តា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៤០. អក្ខានំ សីសកេហីតិ អក្ខស្ស ឧភយកោដីហិ. ‘‘ជាត្យាខ្យាយមេកស្មិំ ពហុវចនមញ្ញតរាយ’’មិតិ វចនតោ ឯកស្មិំ អត្ថេ ពហុវចនំ យុជ្ជតិ. ‘‘ឋិតស្សា’’តិ ឯតស្ស វិសេសនស្ស ‘‘យានស្សា’’តិ វិសេសិតព្ពំ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. ‘‘ឋានានិ ទ្វេ’’តិ វុត្តត្តា យថា សកដធុរំ ភូមិំ ន ផុសតិ, ឯវំ ឧច្ចតរេសុ ទ្វីសុ តុលាទិទារូសុ ទ្វេ អក្ខសីសេ អារោបេត្វា ឋបិតំ យានមេវ គយ្ហតិ.

១៤១. កឌ្ឍន្តោតិ ទ្វិន្នំ អក្ខសីសានំ អាធារភូតេសុ ទារូសុ ឃំសិត្វា ឥតោ ចិតោ ច កឌ្ឍន្តោ. ឧក្ខិបន្តោតិ ឧជុំ ឋិតដ្ឋានតោ ឧច្ចារេន្តោ. ផុដ្ឋោកាសច្ចយេតិ ផុដ្ឋោកាសតោ ¶ កេសគ្គមត្តាតិក្កមេ. អញ្ញស្សាតិ យថាវុត្តប្បការតោ ឥតរស្ស. យស្ស កស្សចិ រថាទិកស្ស យានស្ស.

១៤២. អក្ខុទ្ធីនន្តិ ចតុន្នំ អក្ខរុទ្ធនកអាណីនំ. អក្ខស្ស ឧភយកោដីសុ ចក្កាវុណនដ្ឋានតោ ¶ អន្តោ ទ្វីសុ សកដពាហាសុ អក្ខរុទ្ធនត្ថាយ ទ្វេ អង្គុលិយោ វិយ អាកោដិតា ចតស្សោ អាណិយោ អក្ខុទ្ធិ នាម. ធុរស្សាតិ ធុរពន្ធនដ្ឋានាសន្នស្ស រថសីសគ្គស្ស. តំ យានំ. វា-សទ្ទេន បស្សេ វា គហេត្វា កឌ្ឍន្តោ, មជ្ឈេ វា គហេត្វា ឧក្ខិបេន្តោតិ កិរិយន្តរំ វិកប្បេតិ. គហេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘កឌ្ឍន្តោ’’តិ បាឋសេសោ. ឋានា ចាវេតីតិ ឧទ្ធីសុ គហេត្វា កឌ្ឍន្តោ អត្តនោ ទិសាយ ឧទ្ធិអន្តេន ផុដ្ឋដ្ឋានំ ឥតរេន ឧទ្ធិបរិយន្តេន កេសគ្គមត្តម្បិ អតិក្កាមេតិ.

‘‘ឧទ្ធីសុ វា’’តិ សាសង្កវចនេន អនុទ្ធិកយានស្សាបិ វិជ្ជមានត្តំ សូចិតំ ហោតិ. អដ្ឋកថាយំ ‘‘អថ ឧទ្ធិខាណុកា ន ហោន្តិ, សមមេវ ពាហំ កត្វា មជ្ឈេ វិជ្ឈិត្វា អក្ខសីសានិ បវេសិតានិ ហោន្តិ, តំ ហេដ្ឋិមតលស្ស សមន្តា សព្ពំ បថវិំ ផុសិត្វា តិដ្ឋតិ, តត្ថ ចតូសុ ទិសាសុ, ឧទ្ធញ្ច ផុដ្ឋដ្ឋានាតិក្កមវសេន បារាជិកំ វេទិតព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០០) វុត្តវិនិច្ឆយញ្ច ព្យតិរេកវសេន សង្គណ្ហាតិ.

១៤៣. នាភិយាតិ នាភិមុខេន. ឯកមេវ សិយា ឋានន្តិ ឯកំ នាភិយា ផុដ្ឋដ្ឋានមេវ ឋានំ ភវតីតិ អត្ថោ. ‘‘ឯកមស្ស សិយា ឋាន’’ន្តិ បោត្ថកេសុ ទិស្សតិ, តតោ បុរិមបាឋោវ សុន្ទរតរោ. បរិច្ឆេទោបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតកោ, បរិច្ឆេទោ បនាតិ អត្ថោ. បញ្ចធាតិ នាភិយា ចតុបស្សបរិយន្តំ, ឧទ្ធញ្ច បញ្ចធា, ឋានាចាវនាការោ ហោតីតិ អត្ថោ.

១៤៤. ឋានានិ ¶ ទ្វេតិ នេមិយា, នាភិយា ច ផុដ្ឋដ្ឋានវសេន ទ្វេ ឋានានិ. អស្សាតិ ចក្កស្ស. តេសំ ទ្វិន្នំ ឋានានំ. ភិត្តិអាទិំ អបស្សាយ ឋបិតចក្កស្សាបិ ហិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តោ អយម្បិ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, យោបិ ឥមិនា ច បាឋេន ទស្សិតោ ហោតិ.

១៤៥. អនារក្ខន្តិ សាមិកេន អសំវិហិតារក្ខំ. អធោទេត្វាតិ គោណេ អបេសេត្វា. វដ្ដតិ, បារាជិកំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. សាមិកេ អាហរាបេន្តេ បន ភណ្ឌទេយ្យំ ហោតិ.

១៤៦. ភារដ្ឋកថាយ សីសក្ខន្ធកដោលម្ពវសាតិ ឯវំនាមកានំ សរីរាវយវានំ វសេន ភារោ ¶ ចតុព្ពិធោ ហោតិ. តត្ថ សីសភារាទីសុ អសម្មោហត្ថំ សីសាទីនំ បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ – សីសស្ស តាវ បុរិមគលេ គលវាដកោ បិដ្ឋិគលេ កេសញ្ចិ កេសន្តេ អាវដ្ដោ ហោតិ, គលស្សេវ ឧភោសុ បស្សេសុ កេសញ្ចិ កេសាវដ្ដា ឱរុយ្ហ ជាយន្តិ, យេ ‘‘កណ្ណចូឡិកា’’តិ វុច្ចន្តិ, តេសំ អធោភាគោ ចាតិ អយំ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទោ, តតោ ឧបរិ សីសំ, ឯត្ថន្តរេ ឋិតភារោ សីសភារោ នាម.

ឧភោសុ បស្សេសុ កណ្ណចូឡិកាហិ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា, កប្បរេហិ បដ្ឋាយ ឧបរិ, បិដ្ឋិគលាវដ្ដតោ ច គលវាដកតោ ច បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា, បិដ្ឋិវេមជ្ឈាវដ្ដតោ ច ឧរបរិច្ឆេទមជ្ឈេ ហទយអាវាដតោ ច បដ្ឋាយ ឧបរិ ខន្ធោ, ឯត្ថន្តរេ ឋិតភារោ ខន្ធភារោ នាម.

បិដ្ឋិវេមជ្ឈាវដ្ដតោ ¶ , បន ហទយអាវាដតោ ច បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា យាវ បាទនខសិខា, អយំ កដិបរិច្ឆេទោ, ឯត្ថន្តរេ សមន្តតោ សរីរេ ឋិតភារោ កដិភារោ នាម.

កប្បរតោ បដ្ឋាយ បន ហេដ្ឋា យាវ ហត្ថនខសិខា, អយំ ឱលម្ពកបរិច្ឆេទោ, ឯត្ថន្តរេ ឋិតភារោ ឱលម្ពកោ នាម.

ភរតីតិ ភារោ, ភរតិ ឯតេន, ឯតស្មិន្តិ វា ភារោ, ឥតិ យថាវុត្តសីសាទយោ អវយវា វុច្ចន្តិ. ភារេ តិដ្ឋតីតិ ភារដ្ឋំ. ឥតិ សីសាទីសុ ឋិតំ ភណ្ឌំ វុច្ចតិ. ‘‘ភារោយេវ ភារដ្ឋ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០១) អដ្ឋកថាវចនតោ ភរីយតីតិ ភារោ, កម្មនិ សិទ្ធេន ភារ-សទ្ទេន ភណ្ឌមេវ វុច្ចតិ.

១៤៧. សិរស្មិំយេវាតិ យថាបរិច្ឆិន្នេ សិរសិ ឯវ. សារេតីតិ អនុក្ខិបន្តោ ឥតោ ចិតោ ច សារេតិ. ថុល្លច្ចយំ សិយាតិ ផន្ទាបនថុល្លច្ចយំ ភវេយ្យ.

១៤៨. ខន្ធន្តិ យថាបរិច្ឆិន្នមេវ ខន្ធំ. ឱរោបិតេតិ ឱហារិតេ. សីសតោតិ ឯត្ថ ‘‘ឧទ្ធ’’ន្តិ បាឋសេសោ, យថាបរិច្ឆិន្នសីសតោ ឧបរីតិ អត្ថោ. កេសគ្គមត្តម្បីតិ កេសគ្គមត្តំ ទូរំ កត្វា. បិ-សទ្ទោ បគេវ តតោ អធិកន្តិ ទីបេតិ. មោចេន្តោបីតិ កេសគ្គេន អផុសន្តំ អបនេន្តោ. ឯត្ថាបិ បិ-សទ្ទេន ន កេវលំ ខន្ធំ ឱរោបេន្តស្សេវ បារាជិកំ, អបិច ខោ មោចេន្តោបិ ¶ បរាជិតោតិ ហេដ្ឋា វុត្តមបេក្ខតិ. បសិព្ពកាទិយមកភារំ បន សីសេ ច បិដ្ឋិយញ្ចាតិ ទ្វីសុ ឋានេសុ ឋិតត្តា ទ្វីហិ ឋានេហិ អបនយនេន បារាជិកំ ហោតិ, តញ្ច ‘‘សីសតោ មោចេន្តោ’’តិ ឥមិនាវ ឯកទេសវសេន សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៤៩-៥០. ឯវំ ¶ សីសភារេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា តទនន្តរំ ឧទ្ទេសក្កមេសុ ខន្ធភារាទីសុ វិនិច្ឆយេ ទស្សេតព្ពេបិ អវសានេ វុត្តឱលម្ពកភារេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា អាទ្យន្តភារានំ វុត្តនយានុសារេន សេសេសុបិ វិនិច្ឆយំ អតិទិសិតុមាហ ‘‘ភារ’’ន្តិអាទិ. សុទ្ធមានសោតិ បាតរាសាទិការណេន អថេយ្យចិត្តោ, ហត្ថគតភារំ ថេយ្យចិត្តេន ភូមិយំ ឋបននិស្សជ្ជនាទិំ ករោន្តស្ស ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកន្តិ ឥទមេតេន ឧបលក្ខិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯត្ថ វុត្តនយេនេវាតិ សីសភារឱលម្ពកភារេសុ វុត្តានុសារេន. សេសេសុបិ ភារេសូតិ ខន្ធភារាទិកេសុបិ. មតិសារេន សារមតិនា. វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោតិ យថាបរិច្ឆិន្នេសុ ឋានេសុ ឋិតំ បាទគ្ឃនកំ យំ កិញ្ចិ វត្ថុំ ថេយ្យចិត្តេន ‘‘គណ្ហិស្សាមី’’តិ អាមសន្តស្ស ទុក្កដំ, ឋានា អចាវេត្វា ផន្ទាបេន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ, យថាបរិច្ឆិន្នដ្ឋានាតិក្កមនវសេន វា ឧទ្ធំឧក្ខិបនវសេន វា ឋានា ចាវេន្តស្ស បារាជិកំ ហោតីតិ អយំ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ.

១៥១-៣. ឥទានិ អារាមដ្ឋវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទុក្កដ’’ន្តិអាទិ. អារាមន្តិ ចម្បកាទិបុប្ផារាមញ្ច អម្ពាទិផលារាមញ្ចាតិ ទ្វីសុ អារាមេសុ យំ កញ្ចិ អារាមំ. អារមន្តិ ឯត្ថ បុប្ផាទិកាមិនោតិ វិគ្គហោ, តំ អារាមំ, អភិ-សទ្ទយោគេ ឧបយោគវចនំ. អភិយុញ្ជតោតិ បរាយត្តភាវំ ជានន្តោ ‘‘មម សន្តក’’ន្តិ អដ្ដំ កត្វា គណ្ហិតុំ ថេយ្យចិត្តេន សហាយាទិភាវត្ថំ ទុតិយកបរិយេសនាទិវសេន អភិយុញ្ជន្តស្ស ទុក្កដំ មុនិនា វុត្តន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធនីយំ, អទិន្នាទានស្ស បុព្ពបយោគត្តា សហបយោគគណនាយ ទុក្កដន្តិ ភគវតា ¶ វុត្តន្តិ អត្ថោ. ធម្មំ ចរន្តោតិ អដ្ដំ ករោន្តោ. បរំ សាមិកំ បរាជេតិ ចេ, សយំ សាសនតោ បរាជិតោតិ យោជនា.

តស្សាតិ ភណ្ឌសាមិនោ. វិមតិំ ជនយន្តស្សាតិ ‘‘ឥមិនា សហ អដ្ដំ កត្វា មម សន្តកំ លភិស្សាមិ ¶ វា, ន វា’’តិ សំសយំ ឧប្បាទេន្តស្ស ចោរស្ស. យោបិ ធម្មំ ចរន្តោ សយំ បរជ្ជតិ, តស្ស ច ថុល្លច្ចយន្តិ យោជនា.

សាមិនោ ធុរនិក្ខេបេតិ ‘‘អយំ ថទ្ធោ កក្ខឡោ ជីវិតព្រហ្មចរិយន្តរាយម្បិ មេ ករេយ្យ, អលំ ទានិ មយ្ហំ ឥមិនា អារាមេនា’’តិ សាមិនោ ធុរនិក្ខេបេ សតិ, អត្តនោ ‘‘ន ទស្សាមី’’តិ ធុរនិក្ខេបេ ចាតិ យោជនា. ឯវំ ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេ បារាជិកំ. តស្សាតិ អភិយុញ្ជន្តស្ស. សព្ពេសំ កូដសក្ខីនញ្ចាតិ ច-ការោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ. ចោរស្ស អស្សាមិកភាវំ ញត្វាបិ តទាយត្តករណត្ថំ យំ កិញ្ចិ វទន្តា កូដសក្ខិនោ, តេសំ សព្ពេសម្បិ ភិក្ខូនំ បារាជិកំ ហោតីតិ អត្ថោ.

១៥៤. វិហារដ្ឋកថាយំ វិហារន្តិ ឧបលក្ខណត្តា ‘‘បរិវេណំ វា, អាវាសំ វា’’តិ ច គហេតព្ពំ. សង្ឃិកន្តិ ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ភិក្ខូនំ ទិន្នត្តា សង្ឃសន្តកំ. កញ្ចីតិ ខុទ្ទកំ, មហន្តំ វាតិ អត្ថោ. អច្ឆិន្ទិត្វាន គណ្ហិតុំ អភិយុញ្ជន្តស្ស បារាជិកា ន សិជ្ឈតីតិបិ បាឋសេសយោជនា. ហេតុំ ទស្សេតិ ‘‘សព្ពេសំ ធុរនិក្ខេបាភាវតោ’’តិ, សព្ពស្សេវ ចាតុទ្ទិសិកសង្ឃស្ស ធុរនិក្ខេបស្ស អសម្ភវតោតិ អត្ថោ. ‘‘វិហារ’’ន្តិ ឯត្តកមេវ អវត្វា ‘‘សង្ឃិក’’ន្តិ វិសេសនេន ទីឃភាណកាទិភេទស្ស គណស្ស, ឯកបុគ្គលស្ស វា ទិន្នវិហារាទិំ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តេ ធុរនិក្ខេបសម្ភវា បារាជិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ វិនិច្ឆយោ អារាមេ វិយ ¶ វេទិតព្ពោ. ឥមេសុ តត្រដ្ឋភណ្ឌេ វិនិច្ឆយោ ភូមដ្ឋថលដ្ឋអាកាសដ្ឋវេហាសដ្ឋេសុ វុត្តនយេន ញាតុំ សក្កាតិ ន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

១៥៥-៦. ខេត្តដ្ឋេ សីសានីតិ វល្លិយោ. និទម្បិត្វានាតិ យថា ធញ្ញមត្តំ ហត្ថគតំ ហោតិ, តថា កត្វា. អសិតេនាតិ ទាត្តេន. លាយិត្វាតិ ទាយិត្វា. សព្ពកិរិយាបទេសុ ‘‘សាលិអាទីនំ សីសានី’’តិ សម្ពន្ធនីយំ. សាលិអាទីនំ សីសានិ និទម្បិត្វា គណ្ហតោ យស្មិំ ពីជេ គហិតេ វត្ថុ បូរតិ, តស្មិំ ពន្ធនា មោចិតេ តស្ស បារាជិកំ ភវេតិ យោជនា. អសិតេន លាយិត្វា គណ្ហតោ ¶ យស្មិំ សីសេ គហិតេ…បេ… ភវេ, ករេន ឆិន្ទិត្វា គណ្ហតោ យស្សំ មុដ្ឋិយំ គហិតាយំ…បេ… ភវេតិ យោជនា. ពីជេតិ វីហាទិផលេ. វត្ថុ បូរតីតិ បាទគ្ឃនកំ ហោតីតិ. មុដ្ឋិយន្តិ សីសមុដ្ឋិយំ, ពីជមុដ្ឋិយំ វា. ពន្ធនា មោចិតេតិ ពន្ធនដ្ឋានតោ មោចិតេ.

១៥៧. ទណ្ឌោ វាតិ វត្ថុបូរកវីហិទណ្ឌោ វា. អច្ឆិន្នោ រក្ខតីតិ សម្ពន្ធោ. តចោ វាតិ តស្ស ទណ្ឌស្ស ឯកបស្សេ ឆល្លិ វា អច្ឆិន្នោ រក្ខតិច្ចេវ សម្ពន្ធោ. វា-គ្គហណេន ឥធាវុត្តំ អដ្ឋកថាគតំ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៤) ‘‘វាកោ’’តិ ឥទំ សង្គណ្ហាតិ. វាកោ នាម ទណ្ឌេ វា តចេ វា ពាហិរំ. ឥធាបិ តចោ វា អច្ឆិន្នោ រក្ខតីតិ យោជនា. វីហិនាឡម្បិ វាតិ គហិតធញ្ញសាលិសីសេន បតិដ្ឋិតំ វីហិកុទ្រូសាទិគច្ឆានំ នាឡំ, តចគព្ភោតិ វុត្តំ ហោតិ. ទីឃន្តិ ទីឃំ ចេ ហោតិ. ‘‘អនិក្ខន្តោវា’’តិ ឥមិនា ‘‘ទណ្ឌោ’’តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘តតោ’’តិ បាឋសេសោ. តតោ ¶ ទីឃវីហិនាឡតោ សពីជវីហិសីសទណ្ឌោ សព្ពសោ ឆិន្នោ ឆិន្នកោដិយា កេសគ្គមត្តម្បិ ពហិ អនិក្ខន្តោតិ អត្ថោ. រក្ខតីតិ តំ ភិក្ខុំ ទុក្កដថុល្លច្ចយបារាជិកវត្ថូនំ អនុរូបាបត្តិតោ បាលេតិ. មុត្តោ ចេ, ន រក្ខតីតិ អត្ថោ.

វុត្តញ្ចេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘វីហិនាឡំ ទីឃម្បិ ហោតិ, យាវ អន្តោនាឡតោ វីហិសីសទណ្ឌកោ ន និក្ខមតិ, តាវ រក្ខតិ. កេសគ្គមត្តម្បិ នាឡតោ ទណ្ឌកស្ស ហេដ្ឋិមតលេ និក្ខន្តមត្តេ ភណ្ឌគ្ឃវសេន ការេតព្ពោ’’តិ (បារា. ១.១០៤). តថា ឥមិនាវ វិនិច្ឆយេន អដ្ឋកថាយំ ‘‘លាយិតព្ពវត្ថុបូរកវីហិសីសមុដ្ឋិយា មូលេ ឆិន្នេបិ សីសេសុ អច្ឆិន្នវីហិសីសគ្គេហិ សទ្ធិំ ជដេត្វា ឋិតេសុ រក្ខតិ, ជដំ វិជដេត្វា វិយោជិតេសុ យថាវុត្តបារាជិកាទិអាបត្តិយោ ហោន្តី’’តិ ឯវមាទិកោ វិនិច្ឆយោ ច សូចិតោតិ គហេតព្ពោ.

១៥៨. មទ្ទិត្វាតិ វីហិសីសានិ មទ្ទិត្វា. បប្ផោដេត្វាតិ ភុសាទីនិ ឱផុនិត្វា. ឥតោ សារំ គណ្ហិស្សាមីតិ បរិកប្បេតីតិ យោជនា. ឥតោតិ វីហិសីសតោ. សារំ គណ្ហិស្សាមីតិ សារភាគំ អាទិយិស្សាមិ. សចេ បរិកប្បេតីតិ យោជនា. រក្ខតីតិ វត្ថុបហោនកប្បមាណំ ទាត្តេន លាយិត្វា វា ហត្ថេន ឆិន្ទិត្វា វា ឋានា ចាវេត្វា គហិតម្បិ យាវ បរិកប្បោ ន និដ្ឋាតិ, តាវ អាបត្តិតោ រក្ខតីតិ អត្ថោ.

១៥៩. មទ្ទនេបីតិ វីហិសីសមទ្ទនេបិ. ឧទ្ធរណេបីតិ បលាលាបនយនេបិ. បប្ផោដនេបីតិ ភុសាទិកចវរាបនយនេបិ ¶ . ទោសោ នត្ថីតិ អគ្ឃវសេន បារាជិកាទិអាបត្តិយោ ន ភវន្តិ, សហបយោគទុក្កដំ បន ហោតេវ. អត្តនោ…បេ… បរាជយោតិ ¶ អត្តនោ បឋមំ បរិកប្បិតាការេន សព្ពំ កត្វា សារភាគំ គណ្ហិតុំ អត្តនោ ភាជនេ បក្ខិត្តមត្តេ យថាវុត្តបារាជិកាទយោ ហោន្តីតិ អត្ថោ.

១៦០. ឯត្តាវតា ‘‘ខេត្តដ្ឋំ នាម ភណ្ឌំ ខេត្តេ ចតូហិ ឋានេហិ និក្ខិត្តំ ហោតិ ភូមដ្ឋំ ថលដ្ឋំ អាកាសដ្ឋំ វេហាសដ្ឋ’’ន្តិ (បារា. ១០៤) វុត្តានិ ខេត្តដ្ឋានិ ចត្តារិ យថាវុត្តសទិសានីតិ តានិ បហាយ ‘‘តត្ថជាតក’’ន្តិអាទិ បាឡិយំ អាគតេ តត្រជាតេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘ខេត្តំ នាម យត្ថ បុព្ពណ្ណំ វា អបរណ្ណំ វា ជាយតី’’តិ (បារា. ១០៤) ឯវមាគតេ ខេត្តេបិ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ជាន’’ន្តិអាទិ. ជានន្តិ បរសន្តកភាវំ ជានន្តោ. ខីលន្តិ អប្បិតក្ខរំ វា ឥតរំ វា បាសាណាទិខីលំ. សង្កាមេតីតិ បរាយត្តភូមិំ សាមិកា យថា បស្សន្តិ, តថា វា អញ្ញថា វា អត្តនោ សន្តកំ កាតុកាមតាយ កេសគ្គមត្តម្បិ ឋានំ យថា សសន្តកំ ហោតិ, តថា ថេយ្យចិត្តេន និខណតីតិ អត្ថោ.

១៦១. តំ បារាជិកត្តំ តស្ស កទា ហោតីតិ អាហ ‘‘សាមិកានំ តុ ធុរនិក្ខេបនេ សតី’’តិ. ‘‘ហោតី’’តិ បាឋសេសោ. តុ-សទ្ទេន ‘‘អត្តនោ វា’’តិ វិសេសស្ស សង្គហិតត្តា សាមិនោ និរាលយភាវសង្ខាតធុរនិក្ខេបេ ច ‘‘សាមិកស្ស ន ទស្សាមី’’តិ អត្តនោ ធុរនិក្ខេបេ ច តស្ស បារាជិកត្តំ ហោតីតិ អត្ថោ. ឯវមុទីរិតន្តិ ‘‘កេសគ្គមត្តម្បី’’តិ ឯវំ និយមិតំ កថិតំ.

១៦២. យា បនាតិ យា ភូមិ បន. តេសុ ទ្វីសុ ខីលេសុ. អាទោ ថុល្លច្ចយន្តិ បឋមេ ខីលេ សង្កាមិតេ សោ ភិក្ខុ ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជតិ. ទុតិយេតិ ទុតិយេ ខីលេ សង្កាមិតេ បរាជយោ ¶ ហោតីតិ យោជនា. ពហូហិ ខីលេហិ គហេតព្ពដ្ឋានេ បរិយន្តខីលេសុ ទ្វីសុ វិនិច្ឆយោ ច ឯតេនេវ វុត្តោ ហោតិ. ឯត្ថ បន អន្តេ ខីលទ្វយំ វិនា អវសេសខីលនិខណនេ ច ឥតរេសុ តទត្ថេសុ សព្ពបយោគេសុ ច ទុក្កដំ ហោតីតិ វិសេសោ.

១៦៣-៤. ‘‘មមេទំ សន្តក’’ន្តិ ញាបេតុកាមោតិ សម្ពន្ធោ. បរសន្តកាយ ភូមិយា បរាយត្តភាវំ ញត្វាវ ថេយ្យចិត្តេន កេសគ្គមត្តម្បិ ឋានំ គណ្ហិតុកាមតាយ ‘‘ឯត្តកំ ឋានំ មម សន្តក’’ន្តិ ¶ រជ្ជុយា វា យដ្ឋិយា វា មិនិត្វា បរស្ស ញាបេតុកាមោតិ អត្ថោ. យេហិ ទ្វីហិ បយោគេហីតិ សព្ពបច្ឆិមកេហិ រជ្ជុបសារណយដ្ឋិបាតនានមញ្ញតរេហិ ទ្វីហិ បយោគេហិ. តេសូតិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ.

ឥធ រជ្ជុំ វាបីតិ វិកប្បត្ថវា-សទ្ទេន ‘‘យដ្ឋិំ វា’’តិ យោជេតព្ពេបិ អវុត្តសមុច្ចយត្ថំ អធិកវចនភាវេន វុត្តបិ-សទ្ទេន ឥធាវុត្តមរិយាទវតីនំ វិនិច្ឆយស្ស ញាបិតត្តា យថាវុត្តរជ្ជុយដ្ឋិវិនិច្ឆយេសុ វិយ បរសន្តកាយ ភូមិយា កេសគ្គមត្តម្បិ ឋានំ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហិតុកាមតាយ វតិបាទេ និខណិត្វា វា សាខាមត្តេន វា វតិំ ករោន្តស្ស មរិយាទំ វា ពន្ធន្តស្ស បាការំ វា ចិនន្តស្ស បំសុមត្តិកា វា វឌ្ឍេន្តស្ស បុព្ពបយោគេ បាចិត្តិយដ្ឋានេ បាចិត្តិយញ្ច ទុក្កដញ្ច សហបយោគេ កេវលទុក្កដញ្ច បច្ឆិមបយោគេសុ ទ្វីសុ បឋមបយោគេ ថុល្លច្ចយញ្ច អវសានបយោគេ បារាជិកញ្ច ហោតីតិ វិនិច្ឆយោបិ សង្គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៦៥. វត្ថដ្ឋាទីសុ វត្ថដ្ឋស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘វត្ថុ នាម អារាមវត្ថុ វិហារវត្ថូ’’តិ (បារា. ១០៥) បទភាជនេ វុត្តត្តា បុប្ផាទិអារាមេ ¶ កាតុំ សង្ខរិត្វា ឋបិតភូមិ ច បុព្ពកតារាមានំ វិនាសេ តុច្ឆភូមិ ច វិហារំ កាតុំ អភិសង្ខតា ភូមិ ច នដ្ឋវិហារភូមិ ចាតិ ឯវំ វិភាគវតិ វសតិ ឯត្ថ ឧបរោបោ វា វិហារោ វាតិ ‘‘វត្ថូ’’តិ វុច្ចតិ ឥច្ចេវំ ទុវិធំ វត្ថុញ្ច ‘‘វត្ថុដ្ឋំ នាម ភណ្ឌំ វត្ថុស្មិំ ចតូហិ ឋានេហិ និក្ខិត្តំ ហោតិ ភូមដ្ឋំ ថលដ្ឋំ អាកាសដ្ឋំ វេហាសដ្ឋ’’ន្តិ (បារា. ១០៥) វចនតោ ឯវំ ចតុព្ពិធំ ភណ្ឌញ្ចាតិ ឥទំ ទ្វយំ វត្ថុ ច វត្ថុដ្ឋញ្ច វត្ថុវត្ថុដ្ឋន្តិ វត្តព្ពេ ឯកទេសសរូបេកសេសវសេន សមាសេត្វា, ឧ-ការស្ស ច អការំ កត្វា ‘‘វត្ថដ្ឋស្សា’’តិ ទស្សិតន្តិ គហេតព្ពំ. យថាវុត្តទុវិធវត្ថុនោ, វត្ថដ្ឋស្ស ច ភណ្ឌស្សាតិ អត្ថោ. ខេត្តដ្ឋេតិ ឯត្ថាបិ អយមេវ សមាសោតិ ខេត្តេ ច ខេត្តដ្ឋេ ចាតិ គហេតព្ពំ. នាវដ្ឋាទិវោហារេបិ ឯសេវ នយោ. គាមដ្ឋេបិ ចាតិ ‘‘គាមដ្ឋំ នាម ភណ្ឌំ គាមេ ចតូហិ ឋានេហិ និក្ខិត្តំ ហោតិ ភូមដ្ឋំ…បេ… វេហាសដ្ឋ’’ន្តិ (បារា. ១០៦) វុត្តេ ចតុព្ពិធេ គាមដ្ឋភណ្ឌេបីតិ អត្ថោ.

១៦៦. អរញ្ញដ្ឋកថាយំ ¶ ‘‘តិណំ វា’’តិអាទិបទានំ ‘‘តត្ថជាតក’’ន្តិ បទេន សម្ពន្ធោ. តត្ថជាតកន្តិ ‘‘អរញ្ញំ នាម យំ មនុស្សានំ បរិគ្គហិតំ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៧) វចនតោ តត្ថជាតំ យំ កិញ្ចិ មនុស្សសន្តកំ សាមិកានំ អកាមា អគហេតព្ពតោ សារក្ខេ អរញ្ញេ ឧប្បន្នន្តិ អត្ថោ. តិណំ វាតិ បរេហិ លាយិត្វា ឋបិតំ វា អត្តនា លាយិតព្ពំ វា គេហច្ឆាទនារហំ តិណំ វា. បណ្ណំ វាតិ ឯវរូបមេវ គេហច្ឆាទនារហំ តាលបណ្ណាទិបណ្ណំ វា. លតំ វាតិ តថារូបមេវ វេត្តលតាទិកំ វល្លិំ វា. យា បន ទីឃា ហោតិ ¶ , មហារុក្ខេ ច គច្ឆេ ច វិនិវិជ្ឈិត្វា វា វេឋេត្វា វា គតា, សា មូលេ ឆិន្នាបិ អវហារំ ន ជនេតិ, អគ្គេ ឆិន្នាបិ. យទា បន អគ្គេបិ មូលេបិ ឆិន្នា ហោតិ, តទា អវហារំ ជនេតិ. សចេ បន វេឋេត្វា ឋិតា ហោតិ, វេឋេត្វា ឋិតា បន រុក្ខតោ មោចិតមត្តា អវហារំ ជនេតីតិ អយមេត្ថ វិសេសោ. សាមិកេន អវិស្សជ្ជិតាលយំ ឆល្លិវាកាទិអវសេសភណ្ឌញ្ច ឥមិនាវ ឧបលក្ខិត្វា សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. កដ្ឋមេវ វាតិ ទារុំ វា. ភណ្ឌគ្ឃេនេវ កាតព្ពោតិ ឯត្ថ អន្តោភូតហេតុត្ថវសេន ការេតព្ពោតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ’’តិ. អវហដតិណាទិភណ្ឌេសុ អគ្ឃវសេន មាសកំ វា ឩនមាសកំ វា ហោតិ, ទុក្កដំ. អតិរេកមាសកំ វា ឩនបញ្ចមាសកំ វា ហោតិ, ថុល្លច្ចយំ. បញ្ចមាសកំ វា អតិរេកបញ្ចមាសកំ វា ហោតិ, បារាជិកំ. បារាជិកំ ចេ អនាបន្នោ, អាមសនទុក្កដំ, ផន្ទាបនថុល្លច្ចយញ្ច ការេតព្ពោតិ អត្ថោ. គណ្ហន្តោតិ អវហរន្តោ.

១៦៧-៧៤. ឥទានិ ‘‘កដ្ឋមេវ វា’’តិ វុត្តរុក្ខទារូសុ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មហគ្ឃេ’’តិអាទិ. មហគ្ឃេតិ បញ្ចមាសកំ វា អតិរេកបញ្ចមាសកំ វា អគ្ឃកំ ហុត្វា មហគ្ឃេ. នស្សតីតិ ថេយ្យចិត្តសមង្គី ហុត្វា ឆិន្នមត្តេបិ បារាជិកំ អាបជ្ជតិ. បិ-សទ្ទោ អវធារណេ. ‘‘កោចិបី’’តិ ឥមិនា អទ្ធគតោបិ អល្លំ វា ហោតុ បុរាណំ វា, តច្ឆេត្វា ឋបិតំ ន គហេតព្ពមេវាតិ អត្ថោ.

មូលេតិ ឧបលក្ខណមត្តំ. ‘‘អគ្គេ ច មូលេ ច ឆិន្នោ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៧) អដ្ឋកថាវចនតោ មូលញ្ច អគ្គញ្ច ឆិន្ទិត្វាតិ គហេតព្ពោ. អទ្ធគតន្តិ ជិណ្ណគឡិតបតិតតចំ, ចិរកាលំ ឋិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

លក្ខណេតិ ¶ អត្តនោ សន្តកំ ញាបេតុំ រុក្ខក្ខន្ធេ តចំ ឆិន្ទិត្វា កតសល្លក្ខណេ. ឆល្លិយោនទ្ធេតិ ¶ សមន្តតោ អភិនវុប្បន្នាហិ ឆល្លីហិ បរិយោនន្ធិត្វា អទស្សនំ គមិតេ. អជ្ឈាវុត្ថញ្ចាតិ ឯត្ថ ‘‘គេហ’’ន្តិ បាឋសេសោ. គេហំ កតញ្ច អជ្ឈាវុត្ថញ្ចាតិ យោជនា. គេហំ កាតុំ អរញ្ញសាមិកានំ មូលំ ទត្វា រុក្ខេ កិណិត្វា ឆិន្នទារូហិ តំ គេហំ កតញ្ច បរិភុត្តញ្ចាតិ អត្ថោ. វិនស្សន្តញ្ចាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘អវសិដ្ឋំ ទារុ’’ន្តិ បាឋសេសោ. តំ គេហំ កត្វា អវសិដ្ឋំ វស្សាតបាទីហិ វិវិធា ជីរិត្វា វិនស្សមានំ, វិបន្នទារុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. គណ្ហតោ ន ទោសោ កោចីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘សាមិកា និរាលយា’’តិ គណ្ហតោ កាចិបិ អាបត្តិ នត្ថីតិ អត្ថោ. កិំការណន្តិ ចេ? អរញ្ញសាមិកេហិ មូលំ គហេត្វា អញ្ញេសំ ទិន្នត្តា, តេសញ្ច និរាលយំ ឆឌ្ឌិតត្តាតិ ឥទមេត្ថ ការណំ.

វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘គេហាទីនំ អត្ថាយ រុក្ខេ ឆិន្ទិត្វា យទា តានិ កតានិ, អជ្ឈាវុត្ថានិ ច ហោន្តិ, ទារូនិបិ អរញ្ញេ វស្សេន ច អាតបេន ច វិនស្សន្តិ, ឦទិសានិបិ ទិស្វា ‘ឆឌ្ឌិតានី’តិ គហេតុំ វដ្ដតិ. កស្មា? យស្មា អរញ្ញសាមិកា ឯតេសំ អនិស្សរា. យេហិ អរញ្ញសាមិកានំ ទេយ្យធម្មំ ទត្វា ឆិន្នានិ, តេ ឯវ ឥស្សរា, តេហិ ច តានិ ឆឌ្ឌិតានិ, និរាលយា តត្ថ ជាតា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៧). ឯវម្បិ សតិ បច្ឆា សាមិកេសុ អាហរាបេន្តេសុ ភណ្ឌទេយ្យំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

យោ ចាតិ អរញ្ញសាមិកានំ ទេយ្យធម្មំ បវិសន្តោ អទត្វា ‘‘និក្ខមន្តោ ទស្សាមី’’តិ រុក្ខេ គាហាបេត្វា និក្ខមន្តោ យោ ច ភិក្ខុ. អារក្ខដ្ឋានំ បត្វាតិ អរញ្ញបាលកា យត្ថ និសិន្នា អរញ្ញំ រក្ខន្តិ, តំ ឋានំ បត្វា. ‘‘ចិន្តេន្តោ’’តិ កិរិយន្តរសាបេក្ខត្តា ‘‘អតិក្កមេយ្យា’’តិ សាមត្ថិយតោ ¶ លព្ភតិ. តស្មា ចិត្តេ កម្មដ្ឋានាទីនិ កត្វាតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បការត្ថេន កុសលបក្ខិយា វិតក្កា សង្គយ្ហន្តិ. អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ វា អារក្ខនដ្ឋានំ បត្វាយេវ អតិក្កាមេយ្យាតិ យោជេត្វា អត្ថោ វត្តព្ពោ. តត្ថ អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ វាតិ អញ្ញំ វិហិតោ វា, ឥមិនា យថាវុត្តវិតក្កានំ សង្គហោ. អស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘ទេយ្យ’’ន្តិ កិតយោគេ កត្តរិ សាមិវចនត្តា អនេនាតិ អត្ថោ.

‘‘យោចា’’តិ ឯត្ថ អវុត្តសមុច្ចយត្ថេន ច-សទ្ទេន អរញ្ញបវិសនកាលេ យថាវុត្តនយេន មូលំ អទត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា ទារូនិ គហេត្វា គមនកាលេ ‘‘អរញ្ញបាលកា សចេ យាចន្តិ, ទស្សាមី’’តិ បរិកប្បេត្វា គន្ត្វា តេហិ អយាចិតត្តា អទត្វា គច្ឆន្តោបិ តថេវ អាគន្ត្វា អារក្ខកេសុ ¶ កីឡាបសុតេសុ វា និទ្ទាយន្តេសុ វា ពហិ និក្ខន្តេសុ វា តត្ថ ឋត្វា អារក្ខកេ បរិយេសិត្វា អទិស្វា គច្ឆន្តោបិ តថេវ អាគន្ត្វា តត្ថ និយុត្តឥស្សរជនេហិ អត្តនោ ហត្ថតោ ទាតព្ពំ ទត្វា វា អត្តានំ សម្មានំ កត្វា វា បាលកេ សញ្ញាបេត្វា វា បាលកេ ឱកាសំ យាចិត្វា តេហិ ទិន្នោកាសោ វា គច្ឆន្តោបីតិ ឯត្តកា វុត្តេន សទិសត្តា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

វរាហាតិ សូករា. វគ្ឃាតិ ព្យគ្ឃា. អច្ឆាតិ ឥស្សា. តរច្ឆាតិ កាឡសីហា. អាទិ-សទ្ទេន ទីបិមត្តហត្ថិសីហាទយោ វាឡមិគា សង្គយ្ហន្តិ. ឯតេយេវ វរាហាទយោ សមាគមវសេន មរណាទិអនិដ្ឋសមីបចារិតាយ ឧប អនិដ្ឋសមីបេ ទវន្តិ បវត្តន្តីតិ ‘‘ឧបទ្ទវា’’តិ វុច្ចន្តិ. អារក្ខដ្ឋានំ អាគតកាលេ ទិដ្ឋវរាហាទិឧបទ្ទវតោតិ វុត្តំ ហោតិ. មុច្ចិតុកាមតាយាតិ មោក្ខាធិប្បាយេន. ‘‘តថេវា’’តិ ឥមិនា បវិសនកាលេ ទេយ្យធម្មំ អទត្វា ‘‘និក្ខមនកាលេ ទស្សាមី’’តិ ¶ បវិសិត្វា ទារុំ គហេត្វា អារក្ខដ្ឋានំ បត្តោតិ បុរិមគាថាយ សាមត្ថិយតោ លព្ភមានោយេវត្ថោ ទស្សិតោ. តំ ឋានន្តិ តំ អារក្ខដ្ឋានំ. អតិក្កាមេតីតិ ‘‘ឥទំ តំ ឋាន’’ន្តិបិ អសល្លក្ខណមត្តភយុបទ្ទវោ ហុត្វា បលាយន្តោ អតិក្កមតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតីតិ យោជនា.

សុង្កឃាតតោតិ ឯត្ថាបិ បិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ, សុង្កគហណដ្ឋានតោបីតិ អត្ថោ. សុង្កស្ស រញ្ញោ ទាតព្ពភាគស្ស ឃាតោ មុសិត្វា គហណមត្តោ, សុង្កោ ហញ្ញតិ ឯត្ថាតិ វា សុង្កឃាតោតិ វិគ្គហោ. សុង្កឃាតសរូបំ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ. តស្មាតិ សុង្កឃាតតោ តស្ស គរុកត្តា ឯវ. តន្តិ តំ សុង្កឃាតដ្ឋានំ. អនោក្កម្ម គច្ឆតោតិ អបវិសិត្វា គច្ឆន្តស្ស. ទុក្កដំ ឧទ្ទិដ្ឋំ ‘‘សុង្កំ បរិហរតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ១១៣).

ឯតន្តិ យថាវុត្តអារក្ខដ្ឋានំ. ថេយ្យចិត្តេន បរិហរន្តស្សាតិ ថេយ្យចិត្តេន បរិហរិត្វា ទូរតោ គច្ឆន្តស្ស. អាកាសេនបិ គច្ឆតោ បារាជិកមនុទ្ទិដ្ឋំ សត្ថុនាតិ សម្ពន្ធោ.

ននុ ច ‘‘ឥទំ បន ថេយ្យចិត្តេន បរិហរន្តស្ស អាកាសេន គច្ឆតោបិ បារាជិកមេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៧) អដ្ឋកថាយំ វុត្តវចនំ វិនា បាឡិយំ ‘‘អរញ្ញដ្ឋ’’ន្តិ មាតិកាបទស្ស វិភង្គេ ‘‘តត្ថជាតកំ កដ្ឋំ វា លតំ វា តិណំ វា បញ្ចមាសកំ វា អតិរេកបញ្ចមាសកំ វា អគ្ឃនកំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ផន្ទាបេតិ, អាបត្តិ ¶ ថុល្លច្ចយស្ស. ឋានា ចាវេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១០៦) សាមញ្ញវចនតោ សុង្កឃាតេ ‘‘សុង្កំ បរិហរតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វចនំ វិយ ឯត្ថ អារក្ខដ្ឋានំ ¶ បរិហរន្តស្ស វិសុំ វុត្តបារាជិកាបត្តិវចនេ អសតិបិ ‘‘អដ្ឋកថាយ’’ន្តិ អវត្វា ‘‘សត្ថុនា’’តិ កស្មា អាហាតិ? វុច្ចតេ – អដ្ឋកថាចរិយេន តថេវ វុត្តត្តា អាហ. កស្មា បន អដ្ឋកថាចរិយេន ‘‘អបញ្ញត្តំ ន បញ្ញបេស្សាម, បញ្ញត្តំ ន សមុច្ឆិន្ទិស្សាមា’’តិ (បារា. ៥៦៥) បាឡិបាឋំ ជានន្តេនបិ បាឡិយំ អវុត្តបារាជិកំ និទ្ទិដ្ឋន្តិ? ឯត្ថ វិនិច្ឆយំ ភិក្ខូហិ បុដ្ឋេន ភគវតា វុត្តនយស្ស មហាអដ្ឋកថាយ អាគតត្តា តស្សេវ នយស្ស សមន្តបាសាទិកាយំ និទ្ទិដ្ឋភាវំ ជានន្តេន ឥមិនាបិ អាចរិយេន ឥធ ‘‘សត្ថុនា’’តិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

អថ វា ‘‘សុង្កំ បរិហរតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វត្វា អារក្ខដ្ឋានវិនិច្ឆយេ អវចនំ យថាវុត្តវិសយស្ស អទិដ្ឋភាវេន វា សិយា, ឥមស្ស តថា អនវជ្ជតា វា សិយា, វុត្តានុសារេន សុវិញ្ញេយ្យតា វា សិយាតិ តយោ វិកប្បា. តេសុ បឋមវិកប្បោ សព្ពញ្ញុភាវពាធនតោ ទុព្ពិកប្បមត្តំ ហោតិ. ទុតិយវិកប្បោ លោកវជ្ជស្ស ឥមស្ស អនវជ្ជភាវោ នាម អនុបបន្នោតិ អនាទាតព្ពោ. បារិសេសតោ តតិយវិកប្បោ យុជ្ជតិ.

តត្ថ ‘‘វុត្តានុសារេនា’’តិ កិមេត្ថ វុត្តំ នាម, តទនុសារេន ឥមស្សាបិ សុវិញ្ញេយ្យតា កថន្តិ ចេ? បឋមនិទ្ទិដ្ឋេ អរញ្ញដ្ឋនិទ្ទេសេ សាមញ្ញេន ‘‘ឋានា ចាវេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១០៦) ឥទំ វុត្តំ, ន បន ថេយ្យចិត្តេន អារក្ខដ្ឋានបរិហរណញ្ច. ‘‘គមនកាលេ ‘មូលំ ទត្វា គមិស្សាមី’តិ បុព្ពបរិកប្បិតនិយាមេន អទត្វា គច្ឆតោ បរិកប្បាវហារោវ ហោតី’’តិ ច ‘‘តំ បន យេន កេនចិ អាការេន បរិកប្បិតដ្ឋានំ បហាយ គមនំ ឋានាចាវនំ នាម ហោតេវាតិ តេន វត្ថុនា បារាជិកមេវ ហោតី’’តិ ¶ ច ‘‘ឋានា ចាវេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’តិ ឥមិនា ច វិញ្ញាតត្ថមេវ ហោតី’’តិ ច វិសុំ ន វុត្តំ. សុង្កដ្ឋានបរិហរណំ បន ឋានបរិហរណសភាវត្តា សភាវតោ ឦទិសំវ សន្តម្បិ ឥទំ វិយ បរិកប្បិតដ្ឋានំ ន ហោតីតិ វក្ខមានរាជសម្មតដ្ឋានតោ អញ្ញំ បរិកប្បិតដ្ឋានំ សមានម្បិ ថេយ្យចិត្តុប្បត្តិមត្តេន តំ បរិហរិត្វា គច្ឆន្តស្ស ថេយ្យចិត្តេន អត្តនោ បត្តំ គណ្ហន្តស្ស វិយ បារាជិកាយ អវត្ថុតញ្ច ទុក្កដស្សេវ វត្ថុភាវញ្ច វិញ្ញាបេតុំ ‘‘សុង្កំ បរិហរតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តន្តិ ភគវតោ អធិប្បាយញ្ញុនា អដ្ឋកថាចរិយេន ‘‘បារាជិកមេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៧) វុត្តត្តា ¶ តេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តនីហារមេវ ទស្សេតុំ អយមាចរិយោបិ ‘‘សត្ថុនា បារាជិកមនុទ្ទិដ្ឋ’’ន្តិ អាហាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.

តស្មាតិ យស្មា ឯវំ បរិហរិត្វា ថេយ្យចិត្តេន ទូរតោ វជ្ជេត្វា គច្ឆន្តស្សាបិ បារាជិកប្បហោនកតាយ អច្ចន្តភារិយំ ហោតិ, តស្មា. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ អរញ្ញារក្ខដ្ឋានេ. ‘‘វិសេសេនា’’តិ ឥទំ ‘‘អប្បមត្តេន ហោតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា ហេតុភាវេន សម្ពន្ធនីយំ. សតិសម្បន្នចេតសាតិ ច បិយសីលេនាតិ ច ‘‘ភិក្ខុនា’’តិ ឯតស្ស វិសេសនំ. អសិក្ខាកាមស្ស ភិក្ខុនោ ឥមស្ស ឱវាទស្ស អភាជនតាយ តំ បរិវជ្ជេតុមាហ ‘‘បិយសីលេនា’’តិ. បិយសីលស្សាបិ សតិវិរហិតស្ស បមត្តដ្ឋានេ សរណាសម្ភវា ឥមស្ស អភាជនតាយ តំ វជ្ជេតុមាហ ‘‘សតិសម្បន្នចេតសា’’តិ.

១៧៥-៦. តោយទុល្លភកាលស្មិន្តិ តោយំ ទុល្លភំ យស្មិំ សោ តោយទុល្លភោ, តោយទុល្លភោ ច សោ កាលោ ចាតិ តោយទុល្លភកាលោ, តស្មិំ. អាវជ្ជេត្វា វាតិ ឧទកភាជនំ នាមេត្វា វា. បវេសេត្វា វាតិ អត្តនោ ¶ ភាជនំ តស្មិំ បក្ខិបិត្វា វា. ឆិទ្ទំ កត្វាបិ វាតិ ឧទកភាជនេ ឱមដ្ឋាទិភេទំ ឆិទ្ទំ កត្វា វា គណ្ហន្តស្ស ភណ្ឌគ្ឃេន វិនិទ្ទិសេតិ វក្ខមានេន សម្ពន្ធនីយំ.

តថាតិ យថា តោយទុល្លភកាលស្មិំ ភាជនេ រក្ខិតគោបិតំ ឧទកំ អវហរន្តស្ស បារាជិកំ វុត្តំ, តេនេវ នីហារេន. វាបិយំ វាតិ បរសន្តកាយ សារក្ខាយ វាបិយំ វា. តឡាកេ វាតិ តាទិសេ ជាតស្សរេ វា. ឯវំ សារក្ខានំ បោក្ខរណិអាទីនំ ឯតេហិ វា អវុត្តសមុច្ចយេន វា-សទ្ទេន វា គហណំ វេទិតព្ពំ. អត្តនោ ភាជនំ បវេសេត្វា គណ្ហន្តស្សាតិ ឧបលក្ខណបទន្តិ ភាជនគតជលេ ច ឥធ ច តេលភាជនេ វិយ មុខេន វា វំសាទីហិ វា អាកឌ្ឍិត្វា ថេយ្យចិត្តេន បិវន្តស្ស យថាវត្ថុកមាបត្តិវិធានំ វេទិតព្ពំ.

១៧៧. មរិយាទន្តិ វាបិអាទីនំ បាឡិវដ្ដពន្ធំ. ឆិន្ទតោតិ កុទាលាទីហិ បំសុអាទីនិ ឧទ្ធរិត្វា ទ្វិធា ករោន្តស្ស. វិសេសត្ថាវជោតកេន តុ-សទ្ទេន ‘‘មរិយាទំ ឆិន្ទិត្វា ទុព្ពលំ កត្វា តស្ស ¶ ឆិន្ទនត្ថាយ វីចិយោ ឧដ្ឋាបេតុំ ឧទកំ សយំ ឱតរិត្វា វា គោមហិំសេ វា អញ្ញេ មនុស្សេ វា កីឡន្តេ ទារកេ វា ឱតារេត្វា វា អត្តនោ ធម្មតាយ ឱតិណ្ណេ តាសេត្វា វា ឧទកេ ឋិតំ រុក្ខំ ឆិន្ទិត្វា វា ឆេទាបេត្វា វា បាតេត្វា វា បាតាបេត្វា វា ជលំ ខោភេតិ, តតោ ឧដ្ឋិតាហិ វីចីហិ មរិយាទេ ឆិន្នេបិ តេនេវ ឆិន្នោ ហោតិ. ឯវមេវ គោមហិំសាទយោ មរិយាទំ អារោហន្តេនាបិ អញ្ញេហិ អារោហាបេន្តេនាបិ តេសំ ខុរេហិ មរិយាទេ ឆិន្នេបិ, ឧទកនិទ្ធមនាទិំ បិទហិត្វា វា បិទហាបេត្វា វា វាបិមរិយាទាយ នីចដ្ឋានំ ពន្ធិត្វា វា ពន្ធាបេត្វា វា អតិរេកជលាបគមនមគ្គតោ នីហរិតព្ពោទកំ វារេត្វា វា ពាហិរតោ ឧទកំ បវេសេត្វា វា បូរេតិ, ឱឃេន មរិយាទេ ¶ ឆិន្នេបិ តេនេវ ឆិន្នំ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៨ អត្ថតោ សមានំ) ឯវមាទិកំ អដ្ឋកថាគតវិសេសំ សង្គណ្ហាតិ. អទិន្នាទានបុព្ពតោតិ អទិន្នាទានស្ស បុព្ពបយោគត្តា. ភូតគាមេន សទ្ធិម្បីតិ ភូតគាមេនបិ សទ្ធិំ. អបិ-សទ្ទេន បថវិខណនំ សម្បិណ្ឌេតិ. មរិយាទំ ឆិន្ទន្តោ តត្ថជាតំ តិណាទិំ ឆិន្ទតិ, ភូតគាមបាចិត្តិយេន សទ្ធិំ ទុក្កដំ. ជាតបថវិំ ឆិន្ទតិ, បថវិខណនបាចិត្តិយេន សទ្ធិំ ទុក្កដំ អាបជ្ជតីតិ អធិប្បាយោ.

១៧៨. កាតព្ពោតិ ឯត្ថ ‘‘ភណ្ឌគ្ឃេន អាបត្តិយា’’តិ បាឋសេសោ. អន្តោភូតហេត្វត្ថវសេន ការេតព្ពោតិ គហេតព្ពោ. អន្តោ ឋត្វា ឆិន្ទន្តោ ពហិអន្តេន, ពហិ ឋត្វា ឆិន្ទន្តោ អន្តោអន្តេន, ឧភយត្ថាបិ ឋត្វា ឆិន្ទន្តោ មជ្ឈតោ ភណ្ឌគ្ឃេន អាបត្តិយា ការេតព្ពោតិ យោជនា. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – អន្តោវាបិយំ ឋត្វា មរិយាទំ ឆិន្ទិត្វា ឧទកេ ពហិ និក្ខមិតេ និក្ខន្តឧទកគ្ឃេន ទុក្កដថុល្លច្ចយបារាជិកាសុ យថាបន្នាយ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ. ពហិ ឋត្វា មរិយាទំ ឆិន្ទិត្វា អន្តោវាបិយំ បវិសន្តោទកស្ស ឋិតដ្ឋានតោ ចាវិតក្ខណេ និក្ខន្តឧទកគ្ឃេន អាបត្តិយា ការេតព្ពោ. កទាចិ អន្តោ កទាចិ ពហិ ឋត្វា មរិយាទំ មជ្ឈេ ឋបេត្វា ឆិន្ទន្តោ មជ្ឈេ ឋិតដ្ឋានំ ឆិន្ទិត្វា ឧទកស្ស នីហដក្ខណេ នីហដឧទកស្ស អគ្ឃេន អាបត្តិយា ការេតព្ពោតិ.

១៧៩-៨០. វារេនាតិ វារេន វារេន សាមណេរា អរញ្ញតោ យំ ទន្តកដ្ឋំ សង្ឃស្សត្ថាយ អានេត្វា សចេ អាចរិយានម្បិ អាហរន្តិ, យាវ តេ ទន្តកដ្ឋំ បមាណេន ឆិន្ទិត្វា សង្ឃស្ស ច អាចរិយានញ្ច ¶ ន និយ្យាទេន្តិ, តាវ អរញ្ញតោ ¶ អាភតត្តា តំ សព្ពំ សង្ឃស្ស ច សកសកអាចរិយានញ្ច អាភតំ ទន្តកដ្ឋំ តេសមេវ ច ទន្តកដ្ឋហារកានំ សាមណេរានំ សន្តកំ ហោតីតិ អត្ថយោជនា.

១៨១. តស្មាតិ យស្មា តេសមេវ សាមណេរានំ សន្តកំ ហោតិ, តស្មា. តំ អរញ្ញតោ អាភតំ ទន្តកដ្ឋញ្ច សង្ឃស្ស គរុភណ្ឌញ្ច ទន្តកដ្ឋន្តិ សម្ពន្ធោ. សង្ឃិកាយ ភូមិយំ ឧប្បន្នំ សង្ឃេន រក្ខិតគោបិតត្តា គរុភណ្ឌភូតំ ទន្តកដ្ឋញ្ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. គណ្ហន្តស្ស ចាតិ អធិកច-ការេន ឥហាវុត្តស្ស អដ្ឋកថាគតស្ស គណបុគ្គលគិហិបរិពទ្ធ អារាមុយ្យានសញ្ជាតឆិន្នាឆិន្នរក្ខិតគោបិតទន្តកដ្ឋស្ស សមុច្ចិតត្តា តញ្ច ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តស្ស អវហដទន្តកដ្ឋស្ស អគ្ឃវសេន អាបត្តិយោ វត្តព្ពាតិ អយមត្ថោ ទីបិតោ ហោតិ.

១៨២. តេហិ ទន្តកដ្ឋហារកេហិ សាមណេរេហិ. និយ្យាទិតន្តិ មហាសង្ឃស្ស បដិបាទិតំ.

១៨៣. សង្ឃិកកាលតោ បដ្ឋាយ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោបិ អវហារាភាវេ ការណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អរក្ខត្តា’’តិអាទិ. តត្ថ អរក្ខត្តាតិ សង្ឃិកភាវេន លទ្ធេបិ រក្ខិតគោបិតទន្តកដ្ឋេ វិយ សង្ឃេន កតារក្ខាយាភាវា. យថាវុឌ្ឍមភាជេតព្ពតោតិ សង្ឃិកត្តស្សាបិ សតោ យថាវុឌ្ឍំ បដិបាដិមនតិក្កម្ម ភាជេតព្ពផលបុប្ផាទីនំ វិយ ភាជេតព្ពតាភាវតោ. សព្ពសាធារណត្តា ចាតិ សង្ឃបរិយាបន្នានំ សព្ពេសមេវ សាធារណត្តា.

ឥទន្តិ សង្ឃស្ស និយ្យាទិតទន្តកដ្ឋំ. អញ្ញំ វិយាតិ អញ្ញំ គណបុគ្គលាទិសន្តកំ រក្ខិតគោបិតទន្តកដ្ឋំ វិយ. ឯវំ ចោរិកាយ គណ្ហតោ អវហារាភាវេ ការណេន សាធិតេបិ ថេយ្យចិត្តេន ¶ សកបរិក្ខារម្បិ គណ្ហតោ ទុក្កដស្ស វុត្តត្តា តថា គណ្ហន្តោ ទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. វត្តំ បន ជានិតព្ពំ – សង្ឃិកទន្តកដ្ឋំ គណ្ហន្តេន បធានឃរាទីសុ បវិសិត្វា ចិរេន ឱសរន្តេន ពហិ វីតិនាមេតព្ពទិវសេ គណេត្វា តំបមាណេន គហេតព្ពំ, មគ្គំ គច្ឆន្តេន ឯកំ ទ្វេ ទន្តកដ្ឋានិ ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា គន្តព្ពំ, តត្ថេវ វសន្តេន ទិវសេ ខាទិតព្ពទន្តកដ្ឋំ គហេតព្ពន្តិ.

១៨៤. ‘‘អគ្គិំ ¶ វា ទេតី’’តិអាទីសុ ‘‘រុក្ខេ’’តិ បករណតោ លព្ភតិ ‘‘រុក្ខោ វិនស្សតី’’តិ វក្ខមានត្តា, រុក្ខោ ច ‘‘វនប្បតិ នាម យោ មនុស្សានំ បរិគ្គហិតោ ហោតិ រុក្ខោ បរិភោគោ’’តិ (បារា. ១១០) បាឡិយំ អាគតត្តា ច អដ្ឋកថាយ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១០) ច វុត្តនយេន អម្ពលពុជបនសាទិកោ មនុស្សានំ បរិភោគារហោ មនុស្សាយត្តោ រក្ខិតគោបិតោយេវ គហេតព្ពោ. អគ្គិំ វា ទេតីតិ ចោរិកាយ អគ្គិំ អាលិម្បេតិ វា. សត្ថេន រុក្ខេ សមន្តតោ អាកោដេតីតិ វាសិផរសុអាទិសត្ថេន រុក្ខតចំ ឆិន្ទន្តោ សមន្តតោ អាវាដំ ទស្សេតិ. មណ្ឌូកកណ្ដកនាមកំ វិសំ វា រុក្ខេ អាកោដេតីតិ ចោរិកាយ រុក្ខំ នាសេតុកាមោ រុក្ខេ មណ្ឌូកកណ្ដកនាមកំ វិសំ បវេសេតិ.

១៨៥. យេន វា តេន វាតិ យថាវុត្តេន វា អវុត្តេន វា យេន កេនចិ ឧបាយេន. រុក្ខោ វិនស្សតីតិ អគ្គិំ ទត្វា ឈាបិតោ ធញ្ញកលាបោ វិយ, តេលកុម្ភី វិយ ច វិនាវ ឋានាចាវនេន យថាដ្ឋិតមេវនស្សតិ. ‘‘ឌយ្ហតី’’តិ ឥទំ ‘‘អគ្គិំ ទេតី’’តិ ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ. វិនស្សតីតិ មណ្ឌូកកណ្ដកាកោដនាទិអវសេសបយោគំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ ‘‘ថេយ្យចិត្តោ ឆិន្ទតិ, បហារេ បហារេ អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, ឯកំ បហារំ ¶ អនាគតេ អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស, តស្មិំ បហារេ អាគតេ អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១១០) ឋានាចាវនេន បារាជិកស្ស អាគតត្តា. បកាសិតន្តិ ឯត្ថ ‘‘អដ្ឋកថាយ’’ន្តិ លព្ភតិ. បាឋាគតំ បារាជិកំ បន បារិសេសតោ ច សូចីយតីតិ តព្ពាចកស្ស វា សង្គាហកស្ស វា វចនស្ស ឥហាវិជ្ជមានត្តា តត្ថ វិនិច្ឆយោ បាសំសិកោបិ ឥហាវុត្តោ.

១៨៦-៧. ‘‘ហរណកំ នាម អញ្ញស្ស ហរណកំ ភណ្ឌំ. ថេយ្យចិត្តោ អាមសតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ផន្ទាបេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស. ឋានា ចាវេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១១១) វុត្តហរណកនិទ្ទេសេ ‘‘ឋានា ចាវេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១១១) បាឋេ ‘‘ឋាន’’ន្តិ គហិតសីសាទិដ្ឋានប្បភេទវសេន អដ្ឋកថាយ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១០) អាគតវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឆិន្ទិត្វា មោចេត្វា គណ្ហតោ’’តិ. កិរិយានំ សកម្មកត្តា ‘‘អលង្ការ’’ន្តិ បាឋសេសោ. ឆិន្ទិត្វាតិ គីវេយ្យកាទិំ. មោចេត្វាតិ កណ្ណបិឡន្ធនាទិំ.

សីសាទីហិ ¶ មោចិតមត្តស្មិន្តិ ឯត្ថាបិ វិសេសិតព្ពទស្សនត្ថំ ‘‘អលង្ការស្មិ’’ន្តិ តមេវ ភុម្មេកវចនន្តវសេន គហេតព្ពំ. អាកឌ្ឍនវិកឌ្ឍនន្តិ ឯត្ថ អភិមុខំ កឌ្ឍនំ អាកឌ្ឍនន្តិ កត្វា អត្តនោ សមីបមាវិញ្ឆនំ អាកឌ្ឍនំ, វិបរីតំ កឌ្ឍនំ វិកឌ្ឍនន្តិ កត្វា តព្ពិបរីតំ វិកឌ្ឍនំ.

១៨៨-៩. វលយន្តិ អវង្កំ មដ្ឋហត្ថូបគំ. កដកម្បិ វាតិ អនេកវង្កេ យោជេត្វា ពុព្ពុឡាទីនិ ទស្សេត្វា វា អទស្សេត្វា ¶ វា កតំ ហត្ថូបគំ. អគ្គពាហុន្តិ កប្បរតោ បដ្ឋាយ អគ្គហត្ថំ. អបរាបរំ ចារេតីតិ ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចារេតិ. ‘‘សារេតី’’តិ វា បាឋោ, សោយេវ អត្ថោ. តំ វលយំ វា កដកំ វា. អាកាសគតំ ករោតីតិ សព្ពទិសាហិ យថា ហត្ថំ ន ផុសតិ, តថា អាកាសគតំ ករោតិ. និធិវលយស្ស បវេសិតរុក្ខមូលេ សព្ពទិសាហិ អផុសន្តំ អាកាសគតករណេ បារាជិកំ ហោតិ, ឥធ ‘‘រក្ខតី’’តិ កស្មា វុត្តន្តិ អាហ ‘‘សវិញ្ញាណកតោ’’តិអាទិ. ឥទន្តិ វលយំ កដកញ្ច.

១៩០. ‘‘និវត្ថំ វត្ថ’’ន្តិ ឥមិនា ចីវរម្បិ គយ្ហតិ. បរស្ស វត្ថសាមិកស្ស. បរោបីតិ វត្ថសាមិកោបិ. តន្តិ ចោរេន អច្ឆិជ្ជមានំ អត្តនា និវត្ថវត្ថំ. លជ្ជាយ សហសា ន មុញ្ចតីតិ លជ្ជាយ សីឃតរំ ន បរិច្ចជតិ.

១៩១. ចោរោបិ អាកឌ្ឍតិ, សោ បរោបិ អាកឌ្ឍតីតិ យោជនា. សោ បរោ ចោរតោ អញ្ញោ, វត្ថសាមិកោតិ អត្ថោ. បរស្សាតិ វត្ថសាមិកស្ស.

១៩២. ‘‘ឋានា ចាវេយ្យា’’តិ បាឋេ ឋាន-សទ្ទេន សង្គហិតសីសាទិដ្ឋានតោ ហរីយតេតិ ហរណកន្តិ វុត្តាលង្ការាទិភណ្ឌស្ស ចាវនេន បារាជិកំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តទេវ ហរណកំ ហារកេន សហ ហរន្តស្ស ហារកស្ស ឋិតដ្ឋានតោ អបនយនេន ឋានាចាវនញ្ច ‘‘ឋានា ចាវេយ្យា’’តិ ឥមិនាវ សង្គយ្ហតីតិ តត្ថាបិ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សភណ្ឌហារក’’ន្តិអាទិ. ភណ្ឌំ ហរតិ នេតីតិ ភណ្ឌហារកោ, បុរិសាទិកោ, តេន សហាតិ សភណ្ឌហារកំ, អលង្ការវត្ថាទីនិ អាទាយ គច្ឆន្តេហិ ឥត្ថិបុរិសាទិបាណេហិ សហេវ. ភណ្ឌន្តិ តេហិ ហរិយមានត្តា ហរណកសង្ខាតវត្ថាភរណាទិភណ្ឌំ ¶ . នេន្តស្សាតិ ‘‘នេន្តោ អស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. នេន្តោតិ ឋិតដ្ឋានតោ ចាវេត្វា អត្តនា ឥច្ឆិតទិសាភិមុខំ បាបេន្តោ. អស្ស បឋមេ បាទេ អតិក្កន្តេ ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជិត្វាតិ ¶ បាឋសេសយោជនា. អស្សាតិ ឥមស្ស ភណ្ឌហារកស្ស. បឋមបាទេ អតិក្កន្តេ អត្តនា បឋមំ គន្តព្ពទិសតោ ចោរស្សាភិមតទិសំ គតេ ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជិត្វា ទុតិយេ អតិក្កន្តេ ចុតោ សិយាតិ យោជនា.

១៩៣. ថេយ្យចេតនោ សចេ តជ្ជេត្វា បរស្ស ហត្ថតោ ភណ្ឌំ បាតាបេតិ, បរស្ស ហត្ថតោ ភណ្ឌេ មុត្តមត្តេ តជ្ជេត្វា បាតាបកស្ស បរាជយោតិ យោជនា. ភណ្ឌេ មុត្តមត្តេតិ ភណ្ឌេ ហត្ថតោ កេសគ្គមត្តម្បិ មុត្តក្ខណេ.

១៩៤. អថាបីតិ អថ វា. បរិកប្បេត្វា បាតាបេតិ វាតិ ឯត្ថ ‘‘យំ មយ្ហំ រុច្ចតិ, តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ វា ‘‘ឯវរូបំ ចេ ហោតិ, គណ្ហិស្សាមី’’តិ វិសេសេត្វា វា បរិកប្បេត្វា តជ្ជេត្វា បាតេតិ, ទុក្កដំ. ឯវំ បាតិតំ ភណ្ឌំ តស្ស ចោរស្ស អាមសនេ ទុក្កដំ វុត្តន្តិ យោជនា.

១៩៥. យថាវត្ថុន្តិ ភណ្ឌស្ស អគ្ឃានុរូបំ, ថុល្លច្ចយំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ឆឌ្ឌិតេបីតិ តស្ស ចោរភាវំ ជានិត្វា ភីតតសិតេន អត្តនា នីយមានេ ភណ្ឌេ ឆឌ្ឌិតេបិ សតិ. តេនេវ ឋានាចាវនំ ការាបិតន្តិ បារាជិកន្តិ ន គហេតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ន ទោសោ’’តិ. ‘‘តិដ្ឋ តិដ្ឋា’’តិ វុត្តេ បន ឧត្តសិត្វា ឆឌ្ឌនំ តស្ស អាណត្តិយា វិនា ហោតីតិ តត្ថ តស្ស អនាបត្តីតិ អធិប្បាយោ. តថា វទតោ បន អទិន្នាទានបុព្ពបយោគត្តា ទុក្កដមេវ.

១៩៦. តន្តិ តំ ឆឌ្ឌិតំ ភណ្ឌំ. តទុទ្ធារេតិ តស្ស ឆឌ្ឌិតស្ស ភណ្ឌស្ស ឧទ្ធារេ បារាជិកំ. បារាជិកំ កទា សិយាតិ ¶ អាហ ‘‘សាមិកេ សាលយេ គតេ’’តិ. និរាលយំ ឆឌ្ឌិតំ បន គណ្ហតោ អសតិ ថេយ្យចិត្តេ ន ទោសោតិ ព្យតិរេកតោ ទស្សេតិ.

១៩៧. សាមិកស្ស សាលយកាលេ គណ្ហន្តស្សាបិ បារាជិកាភាវប្បការំ ទស្សេតុមាហ ‘‘គណ្ហតោ’’តិ. បុព្ពគាថាយ ‘‘ត’’ន្តិ ឥធានុវត្តតេ. សកសញ្ញាយគណ្ហតោតិ ‘‘តិដ្ឋ តិដ្ឋា’’តិ វចនតោ ឧត្តសិត្វា សាលយំ ឆឌ្ឌិតំ តំ វត្ថុំ សកសញ្ញាយ គណ្ហន្តស្ស. គហណេតិ សកសញ្ញាយ គហណហេតុ, សកសញ្ញាយ គហិតភណ្ឌំ អត្តនោ គហណការណា ភិក្ខុំ អវហារាបត្តិតោ រក្ខតីតិ អធិប្បាយោ ¶ . តេនាហ ‘‘គហណេ បន រក្ខតី’’តិ. ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតីតិ យោជនា. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា គហណេ រក្ខតីតិ អតិទិសតិ.

១៩៨-៩. ធុរនិក្ខេបំ កត្វាតិ ‘‘មយ្ហំ កិមេតេន ភណ្ឌេន, ជីវិតរក្ខនមេវ វរតរ’’ន្តិ និរាលយោ ហុត្វា. តេនាហ ‘‘ភីតោ ចោរា បលាយតី’’តិ. ចោរាតិ ឯត្ថ ច ហេតុម្ហិ និស្សក្កំ. គណ្ហតោតិ ឯត្ថ ‘‘ត’’ន្តិ បាឋសេសោ, តថា ឆឌ្ឌិតំ តំ ភណ្ឌន្តិ អត្ថោ. ឧទ្ធារេ ទុក្កដន្តិ វត្ថុម្ហិ អនវជ្ជេបិ ថេយ្យចិត្តវសេន ទុក្កដំ ហោតិ, អសតិ ថេយ្យចិត្តេ ទុក្កដម្បិ ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អាហរាបេន្តេតិ ឯត្ថ ភាវលក្ខណេ ភុម្មំ, តស្មិំ ភណ្ឌសាមិនិ អាហរាបេន្តេ សតីតិ អត្ថោ.

២០០. និរាលយេន ឆឌ្ឌិតវត្ថុនោ គហណេ ភណ្ឌទេយ្យញ្ច អទេន្តស្ស បរាជយោ ច កស្មាតិ អាហ ‘‘តស្សា’’តិអាទិ. អញ្ញាសូតិ មហាបច្ចរិយាទីសុ ឥតរាសុ អដ្ឋកថាសុ.

២០១. ឧបនិធិកថាយ ¶ ‘‘ន គណ្ហាមី’’តិ សម្បជានមុសាវាទំ ភាសតោតិ យោជនា. យេន កេនចិ រហសិ ‘‘ឥទំ មយ្ហំ ភណ្ឌំ បដិសាមេត្វា ទេហី’’តិ និយ្យាទិតំ ភណ្ឌំ បច្ឆា សាមិកេន ‘‘ទេហិ មេ តំ ភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តេ អច្ចន្តមុបគន្តុំ ‘‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិ សម្បជានមុសាវាទំ ភាសតោតិ អត្ថោ. គណ្ហាមីតិ អគ្គហេសិំ. អច្ចន្តា ហេសោ អតីតេ វត្តមានប្បយោគោយំ. ‘‘សម្បជានមុសាវាទេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២) ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស វិសយេ កស្មា ទុក្កដំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘អទិន្នាទានបុព្ពកត្តា’’តិអាទិ. តត្ថ អទិន្នាទានបុព្ពកត្តាតិ អទិន្នាទានស្ស សហបយោគវសេន បុព្ពង្គមត្តា, ន បុព្ពបយោគត្តា. ន ហិ អទិន្នាទានស្ស បុព្ពបយោគេ បាចិត្តិយដ្ឋានេ ទុក្កដមត្ថីតិ. តេនេវាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អទិន្នាទានស្ស បយោគត្តា’’តិ.

២០២. ឯតស្សាតិ ឯតស្ស សមីបេ. កិំ នុ ទស្សតីតិ ទស្សតិ កិំ នុ. វិមតុប្បាទេតិ ហេតុម្ហិ ភុម្មំ. តស្សាតិ យស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកេ ឧបនិក្ខិត្តំ, តស្ស.

២០៣. តស្មិន្តិ ¶ យស្មិំ ឧបនិក្ខិត្តំ, តស្មិំ ភិក្ខុម្ហិ. ទានេ និរុស្សាហេតិ អត្តនិ និក្ខិត្តស្ស ភណ្ឌស្ស សាមិកស្ស ទានវិសយេ ឧស្សាហរហិតេ សតិ, ‘‘ន ទានិ តំ ទស្សាមី’’តិ ធុរនិក្ខេបេ កតេតិ អធិប្បាយោ. តេនេវាហ ‘‘ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេ’’តិ. បរោតិ ភណ្ឌសាមិកោ. ធុរន្តិ ‘‘យេន កេនចិ អាការេន គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឧស្សាហំ. និក្ខិបេតិ និក្ខិបេយ្យ.

២០៤. ចិត្តេនាទាតុកាមោវាតិ ឯត្ថ ‘‘យោ តស្សា’’តិ បាឋសេសោ. ចេតិ អបិ-សទ្ទត្ថេ. យោ ចោរោ ចិត្តេន អទាតុកាមោវ, តស្ស ចោរស្ស ‘‘ទស្សាមី’’តិ មុខេន ¶ វទតោបីតិ យោជនា. អថ វា អទាតុកាមោតិ ឯត្ថ ‘‘ហុត្វា’’តិ បាឋសេសោ. ចេតិ វុត្តត្ថោ. ឯវាតិ ‘‘បរាជយោ’’តិ ឥមិនា យុជ្ជតិ. ចិត្តេន អទាតុកាមោ ហុត្វា មុខេន ‘‘ទស្សាមី’’តិ វទតោបិ សាមិនោ ធុរនិក្ខេបេ សតិ បរាជយោ ហោតេវាតិ យោជនា.

២០៥. សុង្កឃាតស្សាតិ ‘‘សុង្កឃាតំ នាម រញ្ញា ឋបិតំ ហោតិ បព្ពតខណ្ឌេ វា នទីតិត្ថេ វា គាមទ្វារេ វា’’តិ (បារា. ១១៣) បាឡិយំ អាគតស្ស ‘‘សុង្កំ តតោ ហនន្តិ…បេ… វិនាសេន្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១៣) អដ្ឋកថាយំ និរុត្តស្ស ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ នីយមានេ ភណ្ឌេ ឯត្តកតោ ឯត្តកំ រាជភាគំ គហេតព្ព’’ន្តិ រាជាទីហិ តំតំបទេសសាមិកេហិ និយមិតស្ស បព្ពតខណ្ឌាទិដ្ឋានស្ស. ពហីតិ សុង្កគហណត្ថាយ បរិកប្បិតសីមតោ ពហិ. បាតេតីតិ ឯត្ថ ‘‘ថេយ្យចិត្តោ’’តិ បករណតោ លព្ភតិ. ‘‘រាជារហំ ភណ្ឌ’’ន្តិ បាឋសេសោ. យតោ កុតោចិ ភណ្ឌតោ បញ្ចមាសកំ វា អតិរេកបញ្ចមាសកំ វា អគ្ឃនកោ ភាគោ រាជាទិទេសសាមិកស្ស ទាតព្ពោ ហោតិ, តាទិសំ ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តោ យថា ពហិ បតតិ, ឯវំ ខិបតីតិ អត្ថោ. ធុវំ បតតីតិ ឯត្ថាបិ ‘‘ត’’ន្តិ បាឋសេសោ, ‘‘ភណ្ឌ’’ន្តិ បករណតោ លព្ភតិ. យថា ខិត្តំ តំ ភណ្ឌំ ឯកន្តេន ពហិ បតតីតិ. ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ តស្មិំ ភណ្ឌេ.

២០៦. ‘‘ធុវំ បតតី’’តិ ឯត្ថ ព្យតិរេកំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តំ រុក្ខេ’’តិអាទិ. តន្តិ ថេយ្យាយ ពហិ បាតេតុំ ខិត្តំ ភណ្ឌំ បដិហតំ ហុត្វាតិ យោជនា. វាតក្ខិត្តម្បិ វាតិ បាឋោ ¶ គហេតព្ពោ. ‘‘វាតក្ខិត្តោ’’តិ លិង្គវិបល្លាសោ វា ទដ្ឋព្ពោ.

២០៧. បច្ឆាតិ ¶ បតិតដ្ឋានេ ថោកំ ចិរាយិត្វា, ឥមិនា ថោកម្បិ ចិរាយិតមត្តេ បយោគសាធិយំ ការិយំ សិទ្ធមេវាតិ បារាជិកស្ស ការណំ សម្បន្នមេវាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘បារាជិកំ សិយា’’តិ.

២០៨. ‘‘ឋត្វា’’តិអាទិនា បតិតដ្ឋានេ អចិរាយិត្វា គតេបិ តស្មិំ ពហិ បតិតដ្ឋានតោ ឥតរត្រាបិ ចិរាយិតេន ពហិ បាតនប្បយោគេន សាធិយំ ការិយំ សិទ្ធមេវាតិ បារាជិកការណស្ស សិទ្ធតំ ទស្សេតិ. តេនេវាហ ‘‘បរាជយោ’’តិ. ‘‘អតិដ្ឋមាន’’ន្តិអាទិនា យត្ថ កត្ថចិ អចិរាយនេន បយោគស្ស និរត្ថកតំ ទស្សេតិ. តេនេវាហ ‘‘រក្ខតី’’តិ.

២១០. សយំ វា វដ្ដេតីតិ អន្តោ ឋិតោ សយំ វា ហត្ថេន វា បាទេន វា យដ្ឋិយា វា ពហិសីមាយ និន្នដ្ឋានំ បរិវដ្ដេតិ. អដ្ឋត្វាតិ បវដ្ដិតមត្តេ អន្តោ កត្ថចិបិ អដ្ឋត្វា. វដ្ដមានន្តិ បវដ្ដន្តំ. គតន្តិ ពហិសីមំ កេសគ្គមត្តដ្ឋានម្បិ អន្តោសីមមតិក្កមមត្តំ.

២១១. តំ ភណ្ឌំ សចេ អន្តោ ឋត្វា ឋត្វា ពហិ គច្ឆតីតិ យោជនា. យទិ អន្តោសីមាយ ឋត្វា ឋត្វា ពហិសីមំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ. រក្ខតីតិ អន្តោសីមាយ បឋមគតិនិវត្តនេនេវ ឯតស្ស ភិក្ខុនោ បយោគវេគស្ស និវត្តត្តា, តតោ ឧបរិ និវត្តនារហការណស្ស អលទ្ធភាវេន អត្តនា ច គតត្តា តថា ពហិសីមប្បត្តំ តំ ភណ្ឌំ តំមូលកបយោជកំ ¶ ភិក្ខុំ អាបត្តិយា រក្ខតីតិ អធិប្បាយោ. សុទ្ធចិត្តេន ឋបិតេតិ ‘‘ឯវំ ឋបិតេ វដ្ដិត្វា គមិស្សតី’’តិ ថេយ្យចិត្តេន វិនា ‘‘កេវលំ ឋបេស្សាមី’’តិ ចិត្តេន ពហិសីមាភិមុខំ និន្នដ្ឋានំ ឱតារេត្វា ឋបិតេ. សយំ វដ្ដតីតិ ភណ្ឌំ សយមេវ និន្នដ្ឋានំ និន្នំ ហុត្វា ពហិសីមំ ចេ បវដ្ដន្តំ គច្ឆតិ. វដ្ដតីតិ អាបត្តិយា អករណតោ វដ្ដតិ.

២១២. គច្ឆន្តេតិ ចោរស្ស បយោគំ វិនា អត្តនាវ គច្ឆន្តេ. តន្តិ រាជទេយ្យបញ្ចមាសកអតិរេកបញ្ចមាសកមត្តំ សុង្កវន្តំ ភណ្ឌំ. នីហដេបិ នាវហារោតិ យោជនា. កេវលំ ថេយ្យចិត្តស្ស អាបត្តិយា អនង្គភាវតោ, យានាទិបយោជកកាយវចីបយោគស្ស អភាវតោ, ភណ្ឌដ្ឋបិតយានាទិនោ ¶ អត្តនាវ ពហិសីមប្បត្តត្តា, តេនេវ ភណ្ឌស្សាបិ គតត្តា ច ភិក្ខុនោ អវហារោ នត្ថីតិ អត្ថោ.

២១៣. បយោគេន វិនាតិ ចោរស្ស សកបយោគមន្តរេន. អវហារោ ន វិជ្ជតីតិ ឯត្ថ យុត្តិ វុត្តនយាវ.

២១៤. មណិន្តិ បាទារហំ សុង្កទាតព្ពមណិរតនំ, ឯតេនេវ ឧបលក្ខណបទត្តា យំកិញ្ចិ ភណ្ឌំ សង្គហិតមេវ. បារាជិកំ សិយាតិ យានស្ស អត្តនា បាជិតត្តាតិ អធិប្បាយោ. សីមាតិក្កមនេតិ សុង្កគ្គហណស្ស និយមិតដ្ឋានាតិក្កមនេ.

២១៥. មតន្តិ ‘‘ឯត្តកភណ្ឌតោ ឯត្តកំ គហេតព្ព’’ន្តិ រាជូហិ អនុមតំ. សេសោ កថាមគ្គោតិ ‘‘សុង្កដ្ឋានំ បត្វា សុង្កិកេសុ និទ្ទាយមានេសុ, កីឡន្តេសុ, ពហិគតេសុ វា បរិយេសិត្វា អទិស្វា គច្ឆតោ ន ទោសោ, ភណ្ឌទេយ្យំ ¶ ហោតី’’តិ ឯវមាទិកោ វិនិច្ឆយកថាមគ្គោ. អរញ្ញដ្ឋកថាសមោតិ ‘‘យោ ចារក្ខដ្ឋានំ បត្វា’’តិអាទិនា (វិ. វិ. ១៧០) យថាវុត្តអរញ្ញដ្ឋកថាយ សទិសោ,

អាទិនា នយេន វុច្ចមានសទិសោយេវ. តេនេវ គតត្ថតាយ ឥទានិ ន វិចារីយតីតិ អធិប្បាយោ.

២១៦. ‘‘បាណោ ¶ នាម មនុស្សបាណោ វុច្ចតី’’តិ (បារា. ១១៤) បាឡិតោ ច ‘‘តម្បិ ភុជិស្សំ ហរន្តស្ស អវហារោ នត្ថី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១៤) អដ្ឋកថាវចនតោ ច បរទាសមនុស្សោយេវ អធិប្បេតោតិ តមេវ ទស្សេតុមាហ ‘‘អន្តោជាត’’ន្តិអាទិ. គេហទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ ទាសស្ស ជាតោ អន្តោជាតោ នាម, តំ វា. ធនេន កីតោ ធនក្កីតោ, តំ វា. ទិន្នំ វា បន កេនចីតិ មាតុលអយ្យកាទីសុ យេន កេនចិ ទាសំ កត្វា ទិន្នំ វា. ទាសន្តិ បច្ចេកំ សម្ពន្ធនីយំ. ករមរានីតំ វា ទាសន្តិ បរវិសយំ វិលុម្បិត្វា អានេត្វា ទាសភាវាយ គហិតសង្ខាតំ ករមរានីតទាសំ វា. ហរន្តស្ស បរាជយោតិ ឯត្ថ ‘‘ចោរិកាយ ហរិស្សាមី’’តិ អាមសនេ ទុក្កដំ, ផន្ទាបនេ ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជិត្វា ឋិតដ្ឋានតោ កេសគ្គមត្តម្បិ អតិក្កាមយតោ បារាជិកំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

២១៧. ភុជិស្សំ វាតិ យស្ស កស្សចិ មនុស្សស្ស អទាសភូតំ. មានុសន្តិ មនុស្សជាតិកំ សត្តំ. អាឋបិតន្តិ ឧបនិក្ខិត្តំ.

២១៨. តន្តិ ¶ អន្តោជាតាទីសុ ទាសេសុ យំ កញ្ចិ ទាសំ. បលាយិតុកាមោវាតិ បលាបេតុកាមោ នីហរិតុកាមោ. អថ វា តំ ទាសំ ភុជេហិ ឧក្ខិបិត្វា អយំ បលាយិតុកាមោតិបិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ភុជេហីតិ ឧភោហិ ហត្ថេហិ. តំ ឋិតដ្ឋានតោតិ តស្ស ឋិតដ្ឋានំ តំឋិតដ្ឋានំ, តតោ តំឋិតដ្ឋានតោ, ចោរេន អត្តនា ឋិតដ្ឋានតោតិ អត្ថោ ន គហេតព្ពោតិ ទស្សេតុមេវំ វុត្តំ. កិញ្ចិ សង្កាមេតីតិ កេសគ្គមត្តម្បិ តតោ អញ្ញំ ឋានំ បាបេតិ. ភុជេហិ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ វក្ខមានបការន្តរាបេក្ខោ, ‘‘សង្កាមេតិ វា’’តិ យោជេតព្ពំ.

២១៩. តជ្ជេត្វាតិ ភយករេន វចនេន លេសេន, ឥង្គិតេន វា តាសេត្វា នេន្តស្ស តស្សាតិ សម្ពន្ធោ. បទវារតោតិ បទវារេន យុត្តា ថុល្លច្ចយាទយោ អាបត្តិយោ ហោន្តីតិ យោជនា. បឋមបទវារយុត្តា ថុល្លច្ចយាបត្តិ, ទុតិយបទវារយុត្តា បារាជិកាបត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ.

២២០. ហត្ថាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន កេសវត្ថាទិំ សង្គណ្ហាតិ. តន្តិ ទាសំ. កឌ្ឍតោបីតិ អាកឌ្ឍតោបិ. បរាជយោតិ ‘‘បទវារតោ’’តិ អនុវត្តមានត្តា បឋមបទវារេ ថុល្លច្ចយំ, ទុតិយបទវារេ អតិក្កន្តេ បារាជិកន្តិ អត្ថោ. អយំ នយោតិ ‘‘បទវារតោ យុត្តា ថុល្លច្ចយាទយោ អាបត្តិយោ ហោន្តី’’តិ វុត្តនយោ.

២២១. វេគសាវាតិ ¶ វេគេនេវ, ចោរស្ស វចនេន កាតព្ពវិសេសរហិតេន ពលវគមនវេគេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមិនា អនាបត្តិភាវស្ស ការណំ ទស្សេតិ.

២២២. សណិកន្តិ ¶ មន្ទគតិយា. វទតីតិ ‘‘គច្ឆ, យាហិ, បលាយា’’តិអាទិកំ វចនំ កថេតិ. សោបិ ចាតិ យោ មន្ទគតិយា គច្ឆន្តោ ឯវំ វុត្តោ, សោបិ ច.

២២៣. បលាយិត្វាតិ សាមិកំ បហាយ គន្ត្វា. អញ្ញន្តិ សាមិកាយត្តដ្ឋានតោ អញ្ញំ ឋានំ. សាបណំ វីថិសន្និវេសយុត្តំ និគមម្បិ វា. តតោតិ បលាយិត្វា បវិដ្ឋគាមាទិតោ. តន្តិ បលាយិត្វា បវិដ្ឋំ តំ ទាសំ.

២២៤. ថេយ្យាតិ ថេយ្យចិត្តេន. សប្បករណ្ឌន្តិ សប្បសយនបេឡំ. យថាវត្ថុន្តិ ថុល្លច្ចយមាហ. ឋានតោតិ សប្បបេឡាយ ឋិតដ្ឋានតោ. ចាវនេតិ កេសគ្គមត្តាតិក្កមេ.

២២៥. ករណ្ឌន្តិ សប្បបេឡំ. ឧគ្ឃាដេត្វាតិ វិវរិត្វា. ករណ្ឌតលតោតិ អន្តោបេឡាយ តលតោ. នង្គុដ្ឋេតិ នង្គុដ្ឋបរិយន្តេ.

២២៦. ឃំសិត្វាតិ បេឡាបស្សេ ផុសាបេត្វា. សប្បករណ្ឌស្ស មុខវដ្ដិតោតិ ករណ្ឌបុដមុខវដ្ដិតោ. តស្ស នង្គុដ្ឋេ មុត្តមត្តេតិ យោជនា.

២២៧. នាមតោតិ នាមេន, នាមំ វត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បក្កោសន្តស្សាតិ អវ្ហាយន្តស្ស. តស្សាតិ បក្កោសកស្ស.

២២៨. តថាតិ ករណ្ឌំ វិវរិត្វា. មណ្ឌូកមូសិកានំ រវំ កត្វា នាមេន បក្កោសន្តស្សាតិ យោជនា. វា-សទ្ទេន លាជាវិកិរណអច្ឆរបហារាទិកំ សង្គណ្ហាតិ.

២២៩. មុខន្តិ ¶ សប្បករណ្ឌស្ស មុខំ. ឯវមេវ ច ករោន្តស្សាតិ មណ្ឌូកសញ្ញំ, មូសិកសញ្ញំ កត្វា វា លាជា វិកិរិត្វា ¶ វា អច្ឆរំ បហរិត្វា វា នាមំ វត្វា បក្កោសន្តស្ស. យេន កេនចីតិ វុត្តនីហារតោ យេន វា តេន វា.

២៣០. ន បក្កោសតិ ចេតិ យថាវុត្តនយេន យោជេត្វា នាមំ វត្វា ន បក្កោសតិ. តស្សាតិ ករណ្ឌមុខវិវរកស្ស ភិក្ខុស្ស.

២៣១. ហត្ថិន្តិ ហត្ថិម្ហិ, ភុម្មត្ថេ ឯវ ឧបយោគវចនំ.

២៣២. សាលាយន្តិ ហត្ថិសាលាយំ. វសតិ ឯត្ថាតិ វត្ថុ, រាជាគារំ, តស្ស អន្តោ អន្តោវត្ថុ, អន្តោរាជគេហន្តិ អត្ថោ. អង្គណេតិ អន្តោរាជង្គណេ. បិ-សទ្ទោ ‘‘អន្តោនគរេ’’តិ អវុត្តម្បិ សម្បិណ្ឌេតិ. វត្ថុ ចាតិ ច-សទ្ទេន អង្គណំ សមុច្ចិនោតិ. សកលំ អង្គណំ ឋានន្តិ ហត្ថិនោ វិចរណយោគ្គំ អង្គណដ្ឋានំ សន្ធាយាហ, សកលសាលាតិ គហេតព្ពំ.

២៣៣. អពទ្ធស្សាតិ យថាវុត្តសាលារាជវត្ថង្គណាបេក្ខាយ វុត្តំ. អពទ្ធស្ស ហិ ហត្ថិនោ សកលសាលាទយោ ឋានំ, តទតិក្កមេ ឋានាចាវនំ ហោតីតិ អត្ថោ. ហីតិ អវធារណេ វា. ‘‘ពទ្ធស្ស ហី’’តិ យោជនាយ វិសេសត្ថោវ ទដ្ឋព្ពោ, ពទ្ធស្ស បនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ពទ្ធស្ស បនាតិ សាលាទីសុ សន្និហិតស្ស បន. ឋិតដ្ឋានញ្ចាតិ សាលាទីសុ ឋិតដ្ឋានញ្ច, ចតូហិ បាទេហិ អក្កន្តដ្ឋានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ពន្ធនញ្ចាតិ គីវាយ វា បច្ឆា បាទទ្វយពន្ធនវលយេ វា ឧភយត្ថ វា ពន្ធនដ្ឋានញ្ច. តស្មាតិ យស្មា ឋិតដ្ឋានញ្ច ពន្ធនញ្ច ឋានន្តិ ឆ វា បញ្ច វា ឋានានិ លព្ភន្តិ, តស្មា. តេសំ ឋានានំ. ការយេតិ ឯត្ថ ‘‘អាបត្តិ’’ន្តិ សាមត្ថិយា លព្ភតីតិ. ហរតោតិ ហត្ថិសាលាទិតោ ចោរិកាយ ហរន្តស្ស ¶ . ការយេតិ អាមសនេ ទុក្កដំ, ឋានភេទគណនាយ យាវ បច្ឆិមដ្ឋានា បុរិមេសុ ថុល្លច្ចយានិ, អន្តិមដ្ឋានា កេសគ្គមត្តម្បិ ចាវនេ បារាជិកំ ការេយ្យាតិ អត្ថោ.

២៣៤. ឋិតដ្ឋានន្តិ ¶ ចតូហិ បាទេហិ អក្កន្តដ្ឋានំ, ឥទញ្ច អពទ្ធហត្ថិំ សន្ធាយ វុត្តំ. ពទ្ធស្ស វិនិច្ឆយោ សាលាទីសុ ពទ្ធស្ស វុត្តវិនិច្ឆយសទិសោតិ គតត្ថតាយ ន វុត្តោ.

២៣៥. ឯកំ ឋានន្តិ សយិតដ្ឋានមត្តំ. តស្មិន្តិ គជេ. តស្សាតិ ភិក្ខុស្ស. តុរង្គមហិសាទីសុ ទ្វិបទេ ច ពហុប្បទេ ច.

២៣៦. ឯសេវ នយោ ញេយ្យោ, វត្តព្ពំ កិញ្ចិបិ នត្ថីតិ យោជនា. តត្ថ តុរង្គា អស្សា. មហិសា លុលាយា. អាទិ-សទ្ទេន គោគទ្រភឱដ្ឋាទិចតុប្បទានំ សង្គហោ. នត្ថិ កិញ្ចិបិ វត្តព្ពន្តិ អស្សសាលារាជាគារង្គណពហិនគរាទីសុ អពន្ធិតសយនអស្សាទីនំ ឋានភេទោ យថាវុត្តសទិសត្តា ន វុត្តោ.

ពន្ធិត្វា ឋបិតអស្សស្ស បន សចេ សោ ចតូសុ បាទេសុ ពទ្ធោ ហោតិ, ពន្ធនានំ, ខុរានញ្ច គណនាយ អដ្ឋ ឋានានិ, សចេ មុខេ ច ពទ្ធោ ហោតិ, នវ ឋានានិ, មុខេយេវ ពទ្ធោ, បញ្ច ឋានានីតិ ឋានភេទោ ច តថេវ សសមិគសូករាទិចតុប្បទេសុ ពន្ធិត្វា ឋបិតេសុ ពទ្ធពទ្ធដ្ឋានេហិ សហ ចតូហិ បាទេហិ អក្កន្តដ្ឋានវសេន លព្ភមានោ ឋានភេទោ ច គោមហិសេសុ ពទ្ធេសុ ឯវមេវ លព្ភមានោ ឋានភេទោ ច វជាទីសុ បទេសេសុ បវេសិតេសុ ទ្វារេសុ រុក្ខសូចិយោ អបនេត្វា វា អនបនេត្វា វា នាមំ វត្វា វា អវត្វា វា បក្កោសន្តស្ស, សាខាភង្គតិណាទីនិ ទស្សេត្វា បក្កោសិត្វា វា អបក្កោសិត្វា វា បលោភេន្តស្ស តាសេត្វា និក្ខមន្តស្ស ¶ សប្បករណ្ឌកេ សប្បស្ស វុត្តនយេន លព្ភមានោ វិសេសោ ច នេតព្ពោ. ឥហ សព្ពត្ថ ឋានភេទេសុ ពហុកេសុបិ ឧបន្តដ្ឋានេសុ ថុល្លច្ចយំ, អន្តដ្ឋានេ បារាជិកំ វុត្តសទិសន្តិ ឥមស្ស សព្ពស្ស វិនិច្ឆយស្ស ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ ឥមិនាវ គតត្តា, អាហដតោ អវិញ្ញាយមានស្ស កស្សចិ វិសេសស្សាភាវា ច វុត្តំ ‘‘នត្ថិ កិញ្ចិបិ វត្តព្ព’’ន្តិ.

ទ្វិបទេបីតិ ‘‘ទ្វិបទំ នាម មនុស្សា បក្ខជាតា’’តិ (បារា. ១១៥) បាឡិយំ វុត្តា មនុស្សា ច មយូរាទិលោមបក្ខា ច វគ្គុលិអាទិចម្មបក្ខា ច ភមរាទិអដ្ឋិបក្ខា ចាតិ ឯវមាទិកេ សត្តេ ច. ពហុប្បទេតិ ‘‘ពហុប្បទំ នាម វិច្ឆិកា សតបទី ឧច្ចាលិង្គបាណកា’’តិ (បារា. ១១៧) បាឡិយំ វុត្តពហុប្បទសត្តេ ចាតិ អត្ថោ.

ឯត្តាវតា ¶ បាបភិក្ខូនំ លេសោកាសបិទហនត្ថំ បទភាជនេ វុត្តភូមដ្ឋាទិតិំសវិនិច្ឆយមាតិកាកថាសុ បញ្ចវីសតិ មាតិកាកថា ទស្សេត្វា អវសិដ្ឋាសុ បញ្ចមាតិកាកថាសុ សំវិទាវហារោ, សង្កេតកម្មំ, និមិត្តកម្មន្តិ មាតិកត្តយកថា បឋមមេវ អទិន្នាទានវិនិច្ឆយសម្ភារភូតានំ បញ្ចវីសតិយា អវហារានំ ទស្សនដ្ឋានេ ឋត្វា –

‘‘បុព្ពសហបយោគោ ច, សំវិទាហរណម្បិ ច;

សង្កេតកម្មំ នេមិត្តំ, បុព្ពយោគាទិបញ្ចក’’ន្តិ. (វិ. វិ. ៤២) –

ឥមិនា សង្គហិតាតិ តំ បហាយ អវសេសេ ឱចរកោ, ឱណិរក្ខកោតិ កថាទ្វយេ ឱចរណកកថាយ អាណត្តិកប្បយោគត្តា, តញ្ច ឱណិរក្ខកេន ករិយមានំ ឋានាចាវនំ សាហត្ថិកេន វា អាណត្តិកេន វា បយោគេន ហោតីតិ តស្សាបិ ‘‘សាហត្ថាណត្តិកោ ចេវា’’តិ សាហត្ថិកបញ្ចកេ បឋមមេវ សង្គហិតត្តា ច ថលដ្ឋវេហាសដ្ឋកថាទីសុ ¶ សង្គហិតត្តា ច តញ្ច ទ្វយំ ន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ ‘‘ឱចរកោ នាម ភណ្ឌំ ឱចរិត្វា អាចិក្ខតី’’តិ (បារា. ១១៨) បាឡិយំ វុត្តោ ចោរាបនបុរិសោ ‘‘ឱចរកោ’’តិ វេទិតព្ពោ. ឱចរតីតិ ឱចរកោ, តត្ថ តត្ថ គន្ត្វា អន្តោ អនុបវិសតីតិ វុត្តំ ហោតីតិ. ‘‘ឱណិរក្ខោ នាម អាហដំ ភណ្ឌំ គោបេន្តោ’’តិ (បារា. ១១៨) បាឡិយំ វុត្តោ មុហុត្តំ អត្តនិ ឋបិតស្ស បរភណ្ឌស្ស រក្ខកោ ‘‘ឱណិរក្ខោ’’តិ វេទិតព្ពោ. ឱណិតំ រក្ខតីតិ ឱណិរក្ខោ, យោ បរេន អត្តនោ វសនដ្ឋានេ អាភតំ ភណ្ឌំ ‘‘ឥទំ តាវ ភន្តេ មុហុត្តំ ឱលោកេថ, យាវាហំ ឥទំ នាម កិច្ចំ កត្វា អាគច្ឆាមី’’តិ វុត្តោ រក្ខតិ, តស្សេតំ អធិវចនំ.

២៣៧. ‘‘បញ្ចហិ អាការេហិ អទិន្នំ អាទិយន្តស្ស អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិអាទិនា (បារា. ១២២) នយេន បាឡិយំ អាគតានិ បញ្ចង្គានិ សង្គហេតុមាហ ‘‘បរេស’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ‘‘បរេសំ សន្តកំ ធន’’ន្តិ ឥមិនា បរមនុស្សសន្តកតា, ‘‘បរេសន្តិ វិជានិត្វា’’តិ ឥមិនា បរាយត្តភាវស្ស ជាននំ, ‘‘គរុក’’ន្តិ ឥមិនា បាទំ វា អតិរេកបាទំ វា អគ្ឃនកតា, ‘‘ថេយ្យចិត្តេនា’’តិ ¶ ឥមិនា ថេយ្យចិត្តតា, ‘‘ឋានា ចាវេតី’’តិ ឥមិនា បញ្ចវីសតិយា អវហារានំ អញ្ញតរស្ស សមង្គិតាតិ ឯវមេត្ថ បញ្ចង្គសង្គហោ វេទិតព្ពោ.

២៣៨. ឯត្តាវតា តិំសមាតិកាកថាវិនិច្ឆយំ សង្គហេត្វា ឥទានិ ‘‘អនាបត្តិ សសញ្ញិស្ស វិស្សាសគ្គាហេ តាវកាលិកេ បេតបរិគ្គហេ តិរច្ឆានគតបរិគ្គហេ បំសុកូលសញ្ញិស្សា’’តិអាទិនា ¶ (បារា. ១៣១) នយេន បាឡិយំ អាគតំ អនាបត្តិវារំ សង្គហេតុមាហ ‘‘អនាបត្តី’’តិអាទិ. តត្ថ សសញ្ញិស្សាតិ បរសន្តកម្បិ ‘‘សសន្តក’’ន្តិ សុទ្ធសញ្ញាយ គណ្ហន្តស្ស អនាបត្តីតិ សព្ពត្ថ យោជេតព្ពំ. ឯវំ គហិតំ សាមិកេហិ ទិស្វា យាចិតេ អទេន្តស្ស ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេន បារាជិកំ.

តិរច្ឆានបរិគ្គហេតិ តិរច្ឆានេហិ បរិគ្គហិតវត្ថុម្ហិ. សចេបិ ហិ នាគគរុឡមាណវកមាណវិកាបិ មនុស្សវេសេន អាបណំ បសារេត្វា និសិន្នា ហោន្តិ, ភិក្ខុ ច ថេយ្យចិត្តេន តេសំ សន្តកំ គណ្ហាតិ, អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. សីហព្យគ្ឃទីបិបភុតីហិ វាឡមិគេហិ គហិតគោចរំ បឋមំ មោចាបេន្តស្ស តំ មុញ្ចិត្វា អត្តនោបិ ហិំសនតោ ថោកំ ខាយិតេ វារេន្តស្ស ទោសោ នត្ថិ. សេនាទីសុ តិរច្ឆានេសុ យេន កេនចិ គហិតំ គោចរំ មោចាបេតុំ វដ្ដតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សេនាទយោបិ អាមិសំ គហេត្វា គច្ឆន្តេ បាតាបេត្វា គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៣១). ឯវមេវ ធម្មនិទេឌ្ឌុភាទីហិ គហិតមណ្ឌូកាទយោ ជីវិតរក្ខនត្ថាយ មោចាបេតុំ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ.

តាវកាលិកគ្គាហេតិ ‘‘បដិករិស្សាមី’’តិ តាវកាលិកំ គណ្ហន្តស្ស ឯវំ គហិតំ សចេ ភណ្ឌសាមិកោ បុគ្គលោ វា គណោ វា ‘‘តុម្ហេវ គណ្ហថា’’តិ អនុជានេយ្យ, វដ្ដតិ. នានុជានេយ្យ, ន គណ្ហេយ្យ, ទាតព្ពំ. អទេន្តស្ស ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេន បារាជិកំ. ‘‘សង្ឃសន្តកំ បន បដិទាតុមេវ វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

វិស្សាសគ្គាហេតិ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតស្ស វិស្សាសំ គហេតុំ, សន្ទិដ្ឋោ ច ហោតិ, សម្ភត្តោ ច, អាលបិតោ ច, ជីវតិ ច, គហិតេ ច អត្តមនោ ¶ ហោតី’’តិ (មហាវ. ៣៥៦) បាឡិយំ អាគតំ បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតស្ស សន្តកំ វិស្សាសេន គណ្ហន្តស្ស គហណេ វិនិច្ឆយោ យថាវុត្តសុត្តវណ្ណនាយំ វេទិតព្ពោ. យថាហ សមន្តបាសាទិកាយំ –

តត្ថ ¶ សន្ទិដ្ឋោតិ ទិដ្ឋមត្តកមិត្តោ. សម្ភត្តោតិ ទឡ្ហមិត្តោ. អាលបិតោតិ ‘‘មម សន្តកំ យំ ឥច្ឆសិ, តំ គណ្ហេយ្យាសិ, អាបុច្ឆិត្វា គហណេ ការណំ នត្ថី’’តិ វុត្តោ. ជីវតីតិ អនុដ្ឋានសេយ្យាយ សយិតោបិ យាវ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទំ ន បាបុណាតិ. គហិតេ ច អត្តមនោតិ គហិតេ តុដ្ឋចិត្តោ ហោតិ, ឯវរូបស្ស សន្តកំ ‘‘គហិតេ មេ អត្តមនោ ភវិស្សតី’’តិ ជានន្តេន គហេតុំ វដ្ដតិ. អនវសេសបរិយាទានវសេន ចេតានិ បញ្ចង្គានិ វុត្តានិ, វិស្សាសគ្គាហោ បន តីហង្គេហិ រុហតិ – សន្ទិដ្ឋោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោ, សម្ភត្តោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោ, អាលបិតោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោតិ.

យោ បន ជីវតិ, ន ច គហិតេ អត្តមនោ ហោតិ, តស្ស សន្តកំ វិស្សាសគ្គាហេន គហិតម្បិ បុន ទាតព្ពំ. ទទមានេន ច មតកធនំ តាវ យេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ពំ. អនត្តមនស្ស សន្តកំ តស្សេវ ទាតព្ពំ. យោ បន បឋមំយេវ ‘‘សុដ្ឋុ កតំ តយា មម សន្តកំ គណ្ហន្តេនា’’តិ វចីភេទេន វា ចិត្តុប្បាទមត្តេន វា អនុមោទិត្វា បច្ឆា កេនចិ ការណេន កុបិតោ បច្ចាហរាបេតុំ ន លភតិ. យោបិ អទាតុកាមោវ, ចិត្តេន បន អធិវាសេតិ, ន កិញ្ចិ វទតិ, សោបិ បុន បច្ចាហរាបេតុំ ន លភតិ. យោ បន ‘‘មយា តុម្ហាកំ ¶ សន្តកំ គហិតំ វា បរិភុត្តំ វា’’តិ វុត្តេ ‘‘គហិតំ វា ហោតុ បរិភុត្តំ វា, មយា បន តំ កេនចិទេវ ករណីយេន ឋបិតំ, តំ បាកតិកំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វទតិ, អយំ បច្ចាហរាបេតុំ លភតីតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៣១).

បេតបរិគ្គហេតិ បេត្តិវិសយុប្បន្នា ច មរិត្វា តស្មិំយេវ អត្តភាវេ និព្ពត្តា ច ចាតុមហារាជិកាទយោ ទេវា ច ឥមស្មិំ អត្ថេ បេតា នាម, តេសំ សន្តកំ គណ្ហន្តស្ស ច អនាបត្តីតិ អត្ថោ. សចេបិ ហិ សក្កោ ទេវរាជា អាបណំ បសារេត្វា និសិន្នោ ហោតិ, ទិព្ពចក្ខុកោ ច ភិក្ខុ តំ ញត្វា សតសហស្សគ្ឃនកម្បិ វត្ថំ តស្ស វិរវន្តស្សេវ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. ទេវបូជត្ថំ រុក្ខាទីសុ មដ្ឋវត្ថាទីនិ គណ្ហតោ និទ្ទោសតាយ កិមេវ វត្តព្ពំ. បំសុកូលសញ្ញាយ គណ្ហតោបិ អនាបត្តិ. តថា គហិតម្បិ សចេ សស្សាមិកំ ហោតិ, សាមិកេ អាហរាបេន្តេ ទាតព្ពន្តិ ឧបលក្ខណតោ វេទិតព្ពំ.

២៣៩. ឯត្ថាតិ ¶ ទុតិយបារាជិកវិនិច្ឆយេ. ច-សទ្ទេន អវុត្តសមុច្ចយត្ថេន អវសេសសិក្ខាបទវិនិច្ឆយេ សង្គណ្ហាតិ. វត្តព្ពោតិ មាតិកដ្ឋកថាទីសុ វិយ អវសានេ កថេតព្ពោ. បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោតិ សមុដ្ឋានាទិកោ តំតំសិក្ខាបទបាឡិយំ អនាគតោ ឧបាលិត្ថេរាទីហិ ឋបិតោ វិនិច្ឆយោ.

២៤០. បរាជិតានេកមលេនាតិ អបរិមេយ្យកប្បកោដិសតសហស្សោបចិតបារមិតាសម្ភូតេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានេន អាសវក្ខយញាណេន សហ វាសនាយ សមុច្ឆេទប្បហានេន បរាជិតា រាគាទយោ អនេកកិលេសមលា យេន សោ បរាជិតានេកមលោ, តេន បរាជិតានេកមលេន ¶ . ជិនេន យំ ទុតិយំ បារាជិកំ វុត្តំ, អស្ស ទុតិយបារាជិកស្ស ច អត្ថោ មយា សមាសេន វុត្តោ. អសេសេន អតិវិត្ថារនយេន វត្តុំ តស្ស អត្ថំ កថេតុំ កោ ហិ សមត្ថោតិ យោជនា. ឯត្ថ ច-សទ្ទោ បឋមបារាជិកសមុច្ចយត្ថោ. ហិ-សទ្ទោ អវធារណេ, តេន អសេសេន តទត្ថំ វត្តុំ សមត្ថោ នត្ថេវ អញ្ញត្រ តថាគតាតិ ទីបេតិ.

ទុតិយបារាជិកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៤១-២. ឯវមតិសុខុមនយសមាកុលំ ទុតិយបារាជិកំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តតិយបារាជិកំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មនុស្សជាតិ’’ន្តិអាទិ. តត្ថ មនុស្សជាតិន្តិ ជាយតីតិ ជាតិ, រូបារូបបដិសន្ធិ, មនុស្សេសុ ជាតិ យស្ស សោ មនុស្សជាតិ, មនុស្សជាតិកោ មនុស្សវិគ្គហោតិ វុត្តំ ហោតិ, តំ មនុស្សជាតិំ.

ឯត្ថ ច មនុស្សេសូតិ កុសលាកុសលមនស្ស ឧស្សន្នត្តា មនុស្សសង្ខាតេសុ នរេសុ. ‘‘យំ មាតុកុច្ឆិស្មិំ បឋមំ ¶ ចិត្តំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ (បារា. ១៧២) បទភាជនេ វុត្តនយេន មាតុកុច្ឆិម្ហិ បឋមំ ឧប្បជ្ជមានបដិសន្ធិចិត្តញ្ច តំសម្បយុត្តវេទនាសញ្ញាសង្ខារសង្ខាតខន្ធត្តយញ្ច តំសហជាតានិ –

‘‘តិលតេលស្ស យថា ពិន្ទុ, សប្បិមណ្ឌោ អនាវិលោ;

ឯវំ វណ្ណប្បដិភាគំ, ‘កលល’ន្តិ បវុច្ចតី’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧២; វិភ. អដ្ឋ. ២៦) –

វុត្តានិ ¶ ជាតិឧណ្ណំសុម្ហិ បសន្នតិលតេលេ វា សប្បិមណ្ឌេ វា ឱតារេត្វា ឧក្ខិបិត្វា វិធុនិតេ អគ្គេ លម្ពមានពិន្ទុប្បមាណកលលសង្ខាតានិ សភាវកានំ កាយភាវវត្ថុទសកវសេន តិំស រូបានិ ច អភាវកានំ កាយវត្ថុទសកវសេន វីសតិ រូបានិ ចាតិ អយំ នាមរូបបដិសន្ធិ ឥធ ‘‘ជាតី’’តិ គហិតា. ‘‘យស្សា’’តិ ឥមិនា អញ្ញបទេន ‘‘យាវ មរណកាលា ឯត្ថន្តរេ ឯសោ មនុស្សវិគ្គហោ នាមា’’តិ (បារា. ១៧២) បទភាជនេ វុត្តនយេន បឋមភវង្គតោ បដ្ឋាយ ចុតិចិត្តាសន្នភវង្គបរិយន្តសន្តានសង្ខាតសត្តោ គហិតោ. ឥមិនា មនុស្សវិគ្គហស្ស បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ បារាជិកវត្ថុភាវំ ទស្សេតិ.

ជានន្តោតិ ‘‘សត្តោ អយ’’ន្តិ ជានន្តោ. ជីវិតា យោ វិយោជយេតិ យោ ភិក្ខុ ជីវិតិន្ទ្រិយា វិយោជេយ្យ វោរោបេយ្យ, តស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឧបច្ឆិន្ទេយ្យ ឧបរោធេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ បទភាជនេ ‘‘ជីវិតា វោរោបេយ្យាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឧបច្ឆិន្ទតិ ឧបរោធេតី’’តិ (បារា. ១៧២).

តញ្ច ជីវិតិន្ទ្រិយំ រូបារូបវសេន ទុវិធំ ហោតិ. តត្ថ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយំ អវិគ្គហត្តា ឧបក្កមវិសយំ ន ហោតិ. រូបជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទេន បន តទាយត្តវុត្តិតាយ តំសមកាលមេវ ឱច្ឆិជ្ជមានតាយ ឯត្ថ សាមញ្ញេន ឧភយម្បិ គហេតព្ពំ. ឥទញ្ច អតីតានាគតំ ន គហេតព្ពំ តស្ស អវិជ្ជមានត្តា. ឧបក្កមវិសយារហំ បន បច្ចុប្បន្នមេវ គហេតព្ពំ. តញ្ច ខណសន្តតិអទ្ធាវសេន តិវិធំ ហោតិ.

តត្ថ ឧប្បាទដ្ឋិតិភង្គវសេន ខណត្តយបរិយាបន្នោ ភាវោ ខណបច្ចុប្បន្នំ នាម. តំ សរសភង្គភូតត្តា សយំ ភិជ្ជមានំ ឧបក្កមសាធិយំ វិនាសវន្តំ ន ហោតិ. អាតបេ ឋត្វា គព្ភំ បវិដ្ឋស្ស ¶ អន្ធការវិគមន្តរញ្ច សីតេន ឱវរកំ បវិដ្ឋស្ស វិសភាគឧតុសមុដ្ឋានេន ¶ សីតបនូទន្តរញ្ច រូបសន្តតិ សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ នាម. បដិសន្ធិចុតីនមន្តរាឡប្បវត្តិ ខន្ធសន្តតិ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ នាម. ឥមស្មិំ ទ្វយេ ឧបក្កមសម្ភវោ, តំវសេន ឧបច្ឆិជ្ជមានំ ជីវិតំ សន្តានបរិហានិបច្ចយភាវតោ សន្តតិអទ្ធាបច្ចុប្បន្នទ្វយំ យថាបរិច្ឆិន្នកាលមប្បត្វា ឧបក្កមវសេន អន្តរាយេវ និរុជ្ឈតិ, តស្មា សន្តតិអទ្ធាបច្ចុប្បន្នរូបជីវិតិន្ទ្រិយញ្ច តំនិរោធេន និរុជ្ឈមានអរូបជីវិតិន្ទ្រិយញ្ចាតិ ឧភយំ ឯត្ថ ‘‘ជីវិតា’’តិ គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥទមេវ សន្ធាយាហ បទភាជនេ ‘‘សន្តតិំ វិកោបេតី’’តិ (បារា. ១៧២).

ឥមិស្សាវ បាណាតិបាតភាវេ អាបត្តិភាវតោ ឯត្ថ ឋត្វា អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧២) បាណបាណាតិបាតបាណាតិបាតីបាណាតិបាតប្បយោគានំ វិភាគោ ទស្សិតោ. តត្ថ បាណោតិ វោហារតោ សត្តោ, បរមត្ថតោ ឧបច្ឆិជ្ជមានំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, តំ ‘‘ជីវិតា’’តិ ឥមិនា វុត្តំ. បាណាតិបាតោ នាម វធកចេតនា, សោ ច ‘‘វិយោជយេ’’តិ ឥមិនា សន្ទស្សិតោ. បាណាតិបាតី នាម បុគ្គលោ, សោ ច ‘‘យោ’’តិ ឥមិនា សន្ទស្សិតោ. បាណាតិបាតប្បយោគោ បន –

អាទិនា នយេន ឥធេវ វក្ខមានវិភាគត្តា វក្ខមាននយេនេវ ទដ្ឋព្ពោ.

អស្ស សត្ថំ និក្ខិបេយ្យ វាតិ យោជនា. អស្សាតិ មនុស្សជាតិកស្ស. ‘‘ហត្ថបាសេ’’តិ បាឋសេសោ. ហត្ថបាសោ នាម សមីបោតិ. អស្សាតិ សមីបសម្ពន្ធេ សាមិវចនំ. សត្ថន្តិ ឯត្ថ ជីវិតវិហិំ សនុបករណភាវេន សម្មតា ធារាវន្តអសិអាទិ ច ធារារហិតយដ្ឋិភិន្ទិវាលលគុឡាទិ ច ¶ ឧបលក្ខណវសេន គហេតព្ពា. សសតិ ហិំសតីតិ សត្ថំ. តេនេវាហ បទភាជនេ ‘‘អសិំ វា សត្តិំ វា ភិន្ទិវាលំ វា លគុឡំ វា បាសាណំ វា សត្ថំ វា វិសំ វា រជ្ជុំ វា’’តិ. ឥធាវុត្តំ ករបាលិកាឆុរិកាទិ សមុខំ ‘‘សត្ថំ វា’’តិ ឥមិនា សង្គហិតំ. និក្ខិបេយ្យាតិ យថា ភោគហេតុំ លភតិ, តថា ឧបនិក្ខិបេយ្យ, អត្តវធាយ ឥច្ឆិតក្ខណេ យថា គណ្ហាតិ, តថា សមីបេ តេនេវ ចិត្តេន ឋបេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមិនា ថាវរប្បយោគោ សន្ទស្សិតោ.

មរណេ ¶ គុណំ វា វទេយ្យាតិ យោជនា, មរណត្ថាយ មរណេ គុណំ វណ្ណេតីតិ អត្ថោ. ‘‘ជីវិតេ អាទីនវំ ទស្សេតិ, មរណេ គុណំ ភណតី’’តិ (បារា. ១៧២) បទភាជនេ វុត្តត្តា ‘‘កិំ តុយ្ហិមិនា បាបកេន ទុជ្ជីវិតេន, យោ ត្វំ ន លភសិ បណីតភោជនានិ ភុញ្ជិតុ’’មិច្ចាទិនា នយេន មរណត្ថាយ ជីវិតេ អវណ្ណំ វទន្តោ ច ‘‘ត្វំ ខោសិ ឧបាសក កតកល្យាណោ អកតបាបោ, មតំ តេ ជីវិតា សេយ្យោ, ឥតោ ត្វំ កាលកតោ វិវិធវិហង្គមវិកូជិតេ បរមសុរភិកុសុមភូសិតតរុវរនិចិតេ បរមរតិករលឡិតគតិភាសិតវិលបិតសុរយុវតិគណវិចរិតេ វរនន្ទនេ អច្ឆរាសង្ឃបរិវារិតោ វិចរិស្សសី’’តិអាទិនា នយេន មរណត្ថាយ មរណានិសំសំ ទស្សេន្តោ ច ‘‘មរណេ គុណំ វទេយ្យ’’ឥច្ចេវ វុច្ចតិ.

មរណូបាយំ ទេសេយ្យាតិ យោជនា. មរណាធិប្បាយេនេវ ‘‘សត្ថំ វា អាហរ, វិសំ វា ខាទ, រជ្ជុយា វា ឧព្ពន្ធិត្វា កាលង្ករោហី’’តិ បទភាជនេ វុត្តសត្ថហរណានិ ច អវុត្តម្បិ សោព្ភនរកបបាតាទីសុ បបតនញ្ចាតិ ឯវមាទិកំ មរណូបាយំ អាចិក្ខេយ្យ. ‘‘ហោតិ អយម្បី’’តិ បទច្ឆេទោ, អបីតិ បុព្ពេ វុត្តទ្វយំ សមុច្ចិនោតិ. ទ្វេធា ភិន្នសិលា វិយ អសន្ធេយ្យោវ ¶ សោ ញេយ្យោតិ ទ្វិធា ភិន្នបាសាណោ វិយ ភគវតោ បដិបត្តិបដិវេធសាសនទ្វយេន សោ បច្ចុប្បន្នេ អត្តភាវេ សន្ធាតុមសក្កុណេយ្យោវាតិ ញាតព្ពោតិ អត្ថោ.

២៤៣. ថាវរាទយោតិ អាទិ-សទ្ទេន វិជ្ជាមយឥទ្ធិមយបយោគទ្វយំ សង្គហិតំ.

២៤៤. តត្ថាតិ តេសុ ឆសុ បយោគេសុ. សកោ ហត្ថោ សហត្ថោ, តេន និព្ពត្តោ សាហត្ថិកោ, បយោគោ. ឥធ ហត្ថគ្គហណំ ឧបលក្ខណំ, តស្មា ហត្ថាទិនា អត្តនោ អង្គបច្ចង្គេន និប្ផាទិតោ វធប្បយោគោ សាហត្ថិកោតិ វេទិតព្ពោ.

២៤៥. ‘‘ត្វំ តំ ឯវំ បហរិត្វា មារេហី’’តិ ភិក្ខុនោ បរស្ស យំ អាណាបនំ, អយមាណត្តិកោ នយោតិ យោជនា. អាណត្តិកោ នយោតិ អាណត្តិយេវ អាណត្តិកោ. នេតិ បវត្តេតីតិ នយោ, បយោគស្សេតំ នាមំ.

២៤៦. ទូរន្តិ ទូរដ្ឋំ. កាយេន បដិពទ្ធេនាតិ ឯត្ថ កាយេកទេសោ ហត្ថាទិ កាយោ អវយវេ សមុទាយោបចារតោ ‘‘គាមោ ទឌ្ឍោ’’តិ យថា. កាយបដិពទ្ធំ ចាបាទិកំ បដិពទ្ធំ នាម បុព្ពបទលោបេន ¶ ‘‘ទេវទត្តោ ទត្តោ’’តិ យថា. វា-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ, កាយេន វា កាយបដិពទ្ធេន វាតិ វុត្តំ ហោតិ, ‘‘ឧសុអាទិនិបាតន’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. វិធានំ វិធិ, បយោគោតិ អត្ថោ.

២៤៧. អសញ្ចារិមុបាយេនាតិ អសញ្ចារិមេន និច្ចលេន ឧបាយេន. ឱបតន្តិ ឯត្ថាតិ ឱបាតោ, សោ អាទិ យេសំ អបស្សេនវិសភេសជ្ជសំវិធានាទីនំ តេ ឱបាតាទយោ, តេសំ ¶ វិធានំ ឱបាតាទិវិធានំ, ឱបាតក្ខណនាទិកិរិយា.

២៤៨. វិជ្ជាយាតិ អាថព្ពនវេទាគតមរណមន្តសង្ខាតវិជ្ជាយ. ជប្បនន្តិ យថា បរោ ន សុណាតិ, តថា បុនប្បុនំ វចនំ.

២៤៩. មារណេ សមត្ថា យា កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ, អយំ ឥទ្ធិមយោ បយោគោ នាមាតិ សមុទីរិតោតិ យោជនា. កម្មវិបាកេ ជាតា កម្មវិបាកជា, ឥទ្ធិ, យា ‘‘នាគានំ នាគិទ្ធិ សុបណ្ណានំ សុបណ្ណិទ្ធិ យក្ខានំ យក្ខិទ្ធី’’តិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧២) ពហុធា អដ្ឋកថាយំ វុត្តា. តត្ថ ទិដ្ឋទដ្ឋផុដ្ឋវិសានំ នាគានំ ទិស្វា, ឌំសិត្វា, ផុសិត្វា ច បរូបឃាតករណេ នាគិទ្ធិ វេទិតព្ពា. ឯវំ សេសានម្បិ. ឥទ្ធិយេវ ឥទ្ធិមយោ, ភាវនាមយោ ឥទ្ធិប្បយោគោ បនេត្ថ ន គហេតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘កេចិ បន ភាវនាមយិទ្ធិយាបិ បរូបឃាតករណំ វទន្តិ. សហ បរូបឃាតករណេន ច អាទិត្តឃរូបរិ ខិត្តស្ស ឧទកឃដស្ស ភេទនំ វិយ ឥទ្ធិវិនាសញ្ច ឥច្ឆន្តិ, តំ តេសំ ឥច្ឆាមត្តមេវ. កស្មា? យស្មា តំ កុសលវេទនាវិតក្កបរិត្តត្តិកាទីហិ ន សមេតិ. កថំ? អយញ្ហិ ភាវនាមយិទ្ធិ នាម ចតុត្ថជ្ឈានមយា កុសលត្តិកេ កុសលា ចេវ អព្យាកតា ច, បាណាតិបាតោ អកុសលោ. វេទនាត្តិកេ អទុក្ខមសុខសម្បយុត្តា, បាណាតិបាតោ ទុក្ខសម្បយុត្តោ. វិតក្កត្តិកេ អវិតក្កអវិចារា, បាណាតិបាតោ សវិតក្កសវិចារោ. បរិត្តត្តិកេ ¶ មហគ្គតា, បាណាតិបាតោ បរិត្តោយេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧២).

២៥០. តត្ថាតិ តេសុ ឆព្ពិធេសុ បយោគេសុ. ឧទ្ទេសោបីតិ ឧទ្ទិសនំ ឧទ្ទេសោ, តំសហិតោ បយោគោបិ ¶ ឧទ្ទេសោតិ វុត្តំ ហោតិ ‘‘កុន្តេ បវេសេហី’’តិ យថា. ឯវំ វត្តព្ពតាយ ច អនុទ្ទេសោតិ តព្ពិបរីតវចនមេវ ញាបកន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ឯកេកោ ឧទ្ទេសោបិ អនុទ្ទេសោបិ ហោតីតិ តេសមយំ ភេទោ បន ទុវិធោ ហោតីតិ បរិទីបិតោតិ យោជនា. ឥមេសុ ឆសុ បយោគេស្វេវ ឯកេកស្សេវ ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សកិរិយមានតាយ ទុវិធភាវតោ តេសំ ទ្វាទសវិធោ ភេទោ បទភាជនេ ច អដ្ឋកថាយ ច ទីបិតោ, តត្ថ វិនិច្ឆយមិទានិ ទស្សយិស្សាមីតិ អធិប្បាយោ.

២៥១. ពហូសុបីតិ មនុស្សេសុ ពហូសុបិ. តេន កម្មេនាតិ បហារទានសង្ខាតេន កម្មេន. ពជ្ឈតីតិ អបាយំ នេតុំ កម្មបាសេន កម្មន្តរំ និវារេត្វា ពជ្ឈតីតិ អត្ថោ.

២៥២. បហារេបីតិ បហរណេបិ. ទេហិនោតិ មនុស្សវិគ្គហស្ស. តស្សាតិ បហដស្ស.

២៥៣. បហដមត្តេ វាតិ បហដក្ខណេ វា. បច្ឆាតិ តប្បច្ចយា កាលន្តរេ វា. ឧភយថាបិ ច មតេតិ ទ្វិន្នំ អាការានមញ្ញតរេន មតេបិ. ហន្តា វធកោ. បហដមត្តស្មិន្តិ តស្មិំ មរណារហបហារស្ស លទ្ធក្ខណេយេវ, មរណតោ បុព្ពភាគេយេវាតិ មត្តសទ្ទេន ទីបេតិ. មរណត្ថាយ ច អញ្ញត្ថាយ ច ទិន្នេសុ អនេកេសុ បហារេសុ មរណត្ថាយ ¶ ទិន្នប្បហារេនេវ យទា កទាចិ មរិស្សតិ, បហារទានក្ខណេយេវ បារាជិកំ ហោតិ. អមរណាធិប្បាយេន ទិន្នប្បហារពលេន ចេ មរេយ្យ, ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតីតិ.

២៥៤. ទ្វេ បយោគាតិ ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សកិរិយាភេទភិន្នា សាហត្ថិកាណត្តិកា ទ្វេ បយោគា.

២៥៥. ករណស្សាតិ កិរិយាយ. វិសេសោតិ នានត្តំ. អាណត្តិនិយាមកាតិ អាណត្តិំ និយាមេន្តិ វវត្ថាបេន្តីតិ អាណត្តិនិយាមកា.

២៥៦. តត្ថាតិ តេសុ អាណត្តិនិយាមកេសុ ឆសុ អាការេសុ. យោព្ពនាទិ ចាតិ អាទិ-សទ្ទេន ថាវរិយមន្ទខិឌ្ឌវុទ្ធាទិអវត្ថាវិសេសោ សង្គហិតោ.

២៥៧. យំ មាតិកាយ និទ្ទិដ្ឋំ សត្ថំ, តំ កតមំ?. សត្តមារណន្តិ សត្តេ មារេន្តិ ឯតេនាតិ សត្តមារណំ, អសិអាទិវធោបករណំ.

២៥៨. វិជ្ឈនន្តិ ¶ ឧសុអាទីហិ វិជ្ឈនំ. ភេទនន្តិ កកចាទីហិ ទ្វិធាករណំ. ឆេទនន្តិ ខគ្គាទីហិ ទ្វិធាករណំ. តាឡនន្តិ មុគ្គរាទីហិ អាឃាតនំ. ឯវមាទិវិធោតិ ឯវមាទិប្បការោ. អនេកោតិ ពហុកោ ភេទោ. ករណស្ស វិសេសោ កិរិយាវិសេសោតិ អត្ថោ.

២៥៩-៦០. ‘‘បុរតោ បហរិត្វាន មារេហី’’តិ យោ ភាសិតោ អាណាបកេន, តេន អាណត្តេន បច្ឆតោ…បេ… មារិតេតិ យោជនា. វត្ថាណត្តិ វិសង្កេតាតិ ឯត្ថ ‘‘យំ ‘មារេហី’តិ…បេ… តតោ’’តិ វត្ថុវិសង្កេតោ ទស្សិតោ. ‘‘បុរតោ…បេ… មារិតេ’’តិ អាណត្តិវិសង្កេតោ ទស្សិតោ. មូលដ្ឋោតិ អាណាបកោ. មូលន្តិ ហិ បុព្ពកិរិយានុរូបំ អាណាបនំ, តត្ថ ឋិតោតិ មូលដ្ឋោ.

២៦១. ឥមិនា ¶ វិសង្កេតេ អាណាបកស្ស អនាបត្តិំ ទស្សេត្វា សង្កេតេ អវិរាធិតេ ឧភិន្នម្បិ បារាជិកំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វត្ថុ’’ន្តិអាទិ. តំ វត្ថុំ អវិរជ្ឈិត្វា មារិតេ ឧភយេសំ…បេ… ឧទីរិតោ, យថាណត្តិ ច មារិតេ…បេ… ឧទីរិតោតិ យោជនា. មារិតេ វត្ថុស្មិន្តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. ឧភយេសន្តិ អាណាបកអាណត្តានំ. យថាកាលន្តិ អាណាបកស្ស អាណត្តិក្ខណំ, អាណត្តស្ស មារណក្ខណញ្ច អនតិក្កមិត្វា. ពន្ធនំ ពន្ធោ, កម្មុនា ពន្ធោ កម្មពន្ធោ. អថ វា ពជ្ឈតិ ឯតេនាតិ ពន្ធោ, កម្មមេវ ពន្ធោ កម្មពន្ធោ.

២៦៤. វិសង្កេតោ នាតិ វិសង្កេតោ នត្ថិ, ទ្វិន្នម្បិ យថាកាលបរិច្ឆេទំ កម្មពន្ធោយេវាតិ អត្ថោ.

២៦៥. សព្ពសោតិ សព្ពេសុ កាលភេទេសុ, សព្ពសោ វេទិតព្ពោតិ វា សម្ពន្ធោ. សព្ពសោតិ សព្ពប្បការេន. វិភាវិនាតិ បណ្ឌិតេន. សោ ហិ អត្ថំ វិភាវេតីតិ តថា វុត្តោ.

២៦៦-៧-៨. ‘‘ឥមំ គាមេ ឋិត’’ន្តិ ឥទំ តំ សញ្ជានិតុំ វុត្តំ, ន មារណក្ខណដ្ឋាននិយមត្ថាយាតិ ‘‘យត្ថ កត្ថចិ ឋិត’’ន្តិ វត្វាបិ ‘‘នត្ថិ តស្ស វិសង្កេតោ’’តិ អាហ. តស្សាតិ អាណាបកស្ស. ‘‘តត្ថា’’តិ វា បាឋោ, តស្សំ អាណត្តិយន្តិ អត្ថោ. ‘‘គាមេយេវ ឋិតំ វេរិំ មារេហី’’តិ សាវធារណំ អាណត្តោ វនេ ចេ ឋិតំ មារេតិ វា ‘‘វនេយេវ ឋិតំ វេរិំ មារេហី’’តិ សាវធារណំ វុត្តោ គាមេ ឋិតំ ចេ មារេតិ វាតិ យោជនា. ‘‘ភិក្ខុនា សាវធារណ’’ន្តិ ¶ ច បោត្ថកេសុ លិខន្តិ, តំ អគ្គហេត្វា ‘‘វនេ វា ¶ សាវធារណ’’ន្តិ បាឋោយេវ គហេតព្ពោ. វិគតោ សង្កេតោ អាណត្តិនិយាមោ ឯត្ថាតិ វិសង្កេតោ.

២៦៩. សព្ពទេសេសូតិ គាមវនអង្គណគេហាទីសុ សព្ពេសុ ឋានេសុ. ភេទតោតិ នានត្តតោ.

២៧០. ‘‘សត្ថេន បន មារេហី’’តិ យេន កេនចិ យោ អាណត្តោ, តេន យេន កេនចិ សត្ថេន មារិតេ វិសង្កេតោ នត្ថីតិ យោជនា.

២៧១-២. ឥមិនា វាសិនា ហីតិ ឯត្ថ ហីតិ បទបូរណេ. ‘‘ឥមិនា អសិនា មារេយ្យា’’តិ វុត្តោ អញ្ញេន អសិនា មារេតិ វា ‘‘ត្វំ ឥមស្ស អសិស្ស ឯតាយ ធារាយ មារយ’’ ឥតិ វុត្តោ តំ វេរិំ សចេ ឥតរាយ ធារាយ មារេតិ វា ថរុនា មារេតិ វា តុណ្ឌេន មារេតិ វា, តថា មារិតេ វិសង្កេតោយេវ ហោតីតិ យោជនា. ថរុនាតិ ខគ្គមុដ្ឋិនា. តុណ្ឌេនាតិ ខគ្គតុណ្ឌេន. ‘‘វិសង្កេតោវា’’តិ សង្កេតវិរាធេនេវ បារាជិកំ ន ហោតីតិ ទស្សនបទមេតំ.

២៧៣. សព្ពាវុធកជាតិសូតិ ឥធាវុត្តករបាលិកាឆុរិកាទិសព្ពបហរណសាមញ្ញេសុ. វិសេសតោតិ ភេទតោ.

២៧៤. បរេនាតិ ភិក្ខុនា. សោតិ អាណត្តោ. និសិន្នំ នំ មារេតិ, វិសង្កេតោ ន វិជ្ជតីតិ ‘‘គច្ឆន្តមេវ មារេហី’’តិ សាវធារណំ អវុត្តត្តា ‘‘និសិន្នោបិ សោយេវា’’តិ តំ មារេន្តស្ស វិសង្កេតោ ន ហោតិ, អវធារណំ អន្តរេន កថនំ តំ សញ្ជានាបេតុំ វុច្ចតីតិ ឥរិយាបថនិយាមកំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

២៧៥-៦. អសតិ ¶ សាវធារណេ វិសង្កេតាភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សាវធារណេ ឥរិយាបថន្តរេសុ វិសង្កេតំ ទស្សេតុមាហ ‘‘និសិន្នំយេវា’’តិអាទិ. ‘‘និសិន្នំយេវ មារេហី’’តិ វុត្តោ គច្ឆន្តំ មារេតិ, វិសង្កេតន្តិ ញាតព្ពំ. ‘‘គច្ឆន្តំយេវ មារេហី’’តិ វុត្តោ និសិន្នំ មារេតិ, វិសង្កេតន្តិ ញាតព្ពន្តិ យោជនា. ឥមមេវ យោជនាក្កមំ សន្ធាយាហ ‘‘យថាក្កម’’ន្តិ.

២៧៧. វិជ្ឈិត្វាតិ សរាទីហិ វិជ្ឈិត្វា.

២៧៨. ឆិន្ទិត្វាតិ ¶ អសិអាទីហិ ឆិន្ទិត្វា. បុន សោតិ បយោគោ.

២៧៩. ករណេសូតិ វិជ្ឈនាទិកិរិយាវិសេសេសុ.

២៨០-១. ឯត្តាវតា អាណត្តិនិយាមកនិទ្ទេសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ទីឃាទិលិង្គវសេនាបិ សម្ភវន្តំ វិសង្កេតំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទីឃ’’ន្តិអាទិ. ‘‘ទីឃំ…បេ… ថូលំ មារេហីតិ អនិយមេត្វា អាណាបេតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧៤) អដ្ឋកថាវចនតោ ឯវ-ការំ វិនា ‘‘ទីឃំ មារេហី’’តិ អនិយមេត្វា កេនចិ យោ អាណត្តោ ហោតិ, សោបិ អាណត្តោ យំ កិញ្ចិ តាទិសំ សចេ មារេតិ, នត្ថិ តត្ថ វិសង្កេតោ, ឧភិន្នម្បិ បរាជយោតិ យោជនា. ឯវំ ‘‘រស្ស’’ន្តិអាទិសព្ពបទេហិបិ បច្ចេកំ យោជនា កាតព្ពា. អនិយមេត្វាតិ វិសង្កេតាភាវស្ស ហេតុទស្សនំ. ឯវការោ វាក្យាលង្ការោ. តត្ថាតិ អាណត្តិកប្បយោគេ. ‘‘ឧភិន្នម្បិ បរាជយោ’’តិ វុត្តត្តា អាណាបកំ វិនា អញ្ញំ យថាវុត្តក្ខណំ មនុស្សវិគ្គហំ ‘‘យំ កិញ្ចិ តាទិស’’ន្តិ ឥមិនា ទស្សេតិ.

សចេ អាណាបកោ អាណាបេត្វា អត្តានមេវ មារេតិ, អាណាបកោ ទុក្កដំ អាបជ្ជិត្វា មរតិ, អាណត្តស្ស ¶ បារាជិកំ. អាណាបកេន អត្តានមុទ្ទិស្ស អាណត្តិយា កតាយ អាណត្តោ អជានិត្វា តាទិសំ អញ្ញំ មារេតិ, ឱកាសស្ស អនិយមិតត្តា អាណាបកោ មុច្ចតិ, ឥតរោ កម្មុនា ពជ្ឈតិ. យទិ ‘‘អមុកស្មិំ រត្តិដ្ឋានេ វា ទិវាដ្ឋានេ វា និសិន្នំ ឦទិសំ មារេហី’’តិ ឱកាសំ និយមេត្វា អាណាបេតិ, តត្ថ អាណាបកតោ អញ្ញស្មិំ មារិតេ ឧភិន្នម្បិ បារាជិកំ. តតោ ពហិ មារិតេ វធកស្សេវ កម្មពន្ធោ. អាណាបកោ អត្តានមេវ ឧទ្ទិស្ស អាណាបេតិ, ឥតរោ ច តមេវ តត្ថ មារេតិ, អាណាបកស្ស ទុក្កដំ, អាណត្តស្ស បារាជិកំ. សចេ អញ្ញត្ថ មារេតិ, មូលដ្ឋោ មុច្ចតិ. អជានិត្វា អញ្ញំ តត្ថ វា អញ្ញត្ថ វា មារេតិ, វធកោ បារាជិកំ អាបជ្ជតិ, មូលដ្ឋោ មុច្ចតិ. អានន្តរិយវត្ថុម្ហិ អានន្តរិយេន សទ្ធិំ យោជេតព្ពំ.

២៨២. យោ មនុស្សំ កញ្ចិ ឧទ្ទិស្ស សចេ ឱបាតំ ខណតិ, តថា ឱបាតំ ខណន្តស្ស តស្ស ទុក្កដំ នាម អាបត្តិ ហោតីតិ អជ្ឈាហារយោជនា. យោជនា ច នាមេសា យថារុតយោជនា, អជ្ឈាហារយោជនាតិ ទុវិធា. តត្ថ បាឋាគតបទានមេវ យោជនា យថារុតយោជនា, ឩនបូរណត្ថមជ្ឈាហារបទេហិ សហ បាឋាគតបទានំ យោជនា អជ្ឈាហារយោជនាតិ វេទិតព្ពា. ‘‘ខណន្តស្ស ¶ ច ឱបាត’’ន្តិ បោត្ថកេសុ បាឋោ ទិស្សតិ. ‘‘ខណន្តស្ស តថោបាត’ន្តិ បាឋោ សុន្ទរោ’’តិ និស្សន្ទេហេ វុត្តំ. ‘‘អាវាដន្តិ ឯតស្ស ‘ឱបាត’ន្តិ បរិយាយោ’’តិ ច វុត្តំ. តតោបិ –

បាឋោ ¶ សុន្ទរតរោ. ជាតបថវិំ ខណន្តស្ស បារាជិកបយោគត្តា បយោគគណនាយ ទុក្កដំ.

២៨៣. តត្ថាតិ តស្មិំ អាវាដេ. តស្សាតិ បតិតស្ស មនុស្សវិគ្គហស្ស. ទុក្ខស្សុប្បត្តិយាតិ ទុក្ខុប្បត្តិហេតុ. តស្សាតិ យេន អាវាដោ ខតោ, តស្ស ភិក្ខុនោ. បតិត្វា សោ ចេ មរតិ, តស្មិំ មតេ តស្ស ភិក្ខុនោ បារាជិកំ ភវេតិ យោជនា.

២៨៤. អញ្ញស្មិន្តិ យំ សមុទ្ទិស្ស អាវាដោ ខតោ, តតោ អញ្ញស្មិំ. អនុទ្ទិស្សកន្តិ កិរិយាវិសេសនំ, អនុទ្ទិស្សកំ កត្វាតិ អត្ថោ. ឱបាតវិសេសនំ ចេ, ‘‘អនុទ្ទិស្សកោ ឱបាតោ’’តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.១៣៩; អ. និ. ៤.៣៤; ១០.១៥; ឥតិវុ. ៩០; នេត្តិ. ១៧០) វិយ ឱ-ការដ្ឋានេ អ-ការោ, ម-ការាគមោ ច ទដ្ឋព្ពោ, អនោទិស្សកោ ឱបាតោ ខតោ ហោតីតិ អត្ថោ.

២៨៥. ‘‘ឯត្ថ បតិត្វា យោ កោចិ មរតូ’’តិ អនោទិស្សកោ ឱបាតោ សចេ ខតោ ហោតិ, យត្តកា និបតិត្វា មរន្តិ ចេ, អស្ស តត្តកា ទោសា ហោន្តីតិ យោជនា. ‘‘យោ កោចី’’តិ ឥមិនា អត្តនោ មាតាបិតរោ ច សង្គហិតា. ទោសាតិ កម្មពន្ធទោសា, បារាជិកំ បន ឯកមេវ. អស្សាតិ យេន អនោទិស្ស ឱបាតោ ខតោ, តស្ស.

២៨៦. អានន្តរិយវត្ថុស្មិំ មតេតិ បាឋសេសោ, ‘‘តត្ថ បតិត្វា’’តិ អធិការោ, អរហន្តេ, មាតរិ, បិតរិ ច តស្មិំ បតិត្វា មតេ កាលកតេតិ អត្ថោ. អានន្តរិយកន្តិ ឯត្ថ សកត្ថេ, កុច្ឆិតេ ¶ , សញ្ញាយំ វា ក-បច្ចយោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘អានន្តរិយវត្ថុស្មិ’’ន្តិ ឥមស្មិំ សមាសបទេ ¶ អវយវភូតម្បិ ‘‘វត្ថុស្មិ’’ន្តិ ឥទញ្ច ‘‘តត្ថ បតិត្វា មតេ’’តិ ឥទញ្ច អាកឌ្ឍតិ. ថុល្លច្ចយាទីនំ វត្ថុស្មិំ តត្ថ បតិត្វា មតេ ថុល្លច្ចយាទយោ ហោន្តីតិ យោជនា. តស្មិំ អាវាដេ បតិត្វា យក្ខាទីសុ មតេសុ, បារាជិកវត្ថុនោ ទុក្ខុប្បត្តិយញ្ច ថុល្លច្ចយំ, មនុស្សវិគ្គហេ មតេ បារាជិកំ, តិរច្ឆានេ មតេ បាចិត្តិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

២៨៧. បាណាតិបាតា ទ្វេតិ ទ្វិន្នំ មតត្តា ទ្វេ បាណាតិបាតា, ឯកេន បារាជិកំ, ឥតរេន កម្មពន្ធោយេវ. ឯកោវេកេកធំសនេតិ មាតុ វា ទារកស្ស វា មរណេ ឯកោ បាណាតិបាតោវ.

២៨៨. ចោរេហិ អនុពទ្ធោ ឯត្ថ អាវាដេ បតិត្វា មរិស្សតិ ចេ, ឱបាតខណកស្សេវ បារាជិកំ ហោតិ កិរាតិ យោជនា. កិរាតិ អនុស្សវនេ អរុចិសូចកំ.

២៨៩-៩០. វេរិនោ ភិក្ខុតោ អញ្ញេ វេរិបុគ្គលា. តត្ថ តស្មិំ ឱបាតេ សចេ មនុស្សំ បាតេត្វា មារេន្តិ, តថា វេរិនោ តត្ថ សយមេវ បតិតំ មនុស្សំ ពហិ នីហរិត្វា សចេ មារេន្តិ, តត្ថ ឱបបាតិកា មនុស្សា ឱបាតេ និព្ពត្តិត្វា តតោ និក្ខន្តុំ អសក្កោន្តា មតា ចេ សិយុំ, សព្ពត្ថ ច យថាវុត្តសព្ពវារេសុ ឱបាតខណកស្សេវ បរាជយោតិ យោជនា. និព្ពត្តិត្វា ហីតិ ឯត្ថ ហីតិ បទបូរណេ. យត្ថ យត្ថ និបាតសទ្ទានំ អត្ថោ ន ទស្សិតោ, តត្ថ តត្ថ បទបូរណមត្តតា វេទិតព្ពា.

២៩១. យក្ខាទយោតិ អាទិ-សទ្ទេន តិរច្ឆានានំ សង្គហោ. វត្ថុវសាតិ ថុល្លច្ចយបាចិត្តិយានំ វត្ថុភូតយក្ខតិរច្ឆានានំ វសា. ថុល្លច្ចយាទយោតិ អាទិ-សទ្ទេន បាចិត្តិយសង្គហោ.

២៩៣. អយំ ¶ នយោតិ ‘‘អនាបត្តី’’តិ យថាវុត្តោ នយោ.

២៩៤-៥. ពជ្ឈន្តីតិ សចេ អវស្សំ ពជ្ឈន្តិ. តត្ថាតិ តស្មិំ បាសេ. ‘‘ហត្ថតោ មុត្តមត្តស្មិ’’ន្តិ ឥមិនា បយោគស្ស អត្ថសាធកតំ ទីបេតិ.

២៩៦. យំ ¶ បន ឧទ្ទិស្ស បាសោ ឱឌ្ឌិតោ, តតោ អញ្ញស្ស ពន្ធនេ តុ អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា.

២៩៧. មុធា វាបីតិ អមូលេន វាបិ. មូលដ្ឋស្សេវាតិ បាសការកស្សេវ. កម្មពន្ធោតិ បាណាតិបាតោ. ពជ្ឈតិ ឯតេនាតិ ពន្ធោ, កម្មមេវ ពន្ធោ កម្មពន្ធោ. បារាជិកមត្តេ វត្តព្ពេបិ យាវ សោ វត្តតិ, តាវ តត្ថ ពជ្ឈិត្វា មតសត្តេសុ បឋមមតស្ស វសេន បារាជិកំ, អវសេសានំ បាណាតិបាតសង្ខាតស្ស អកុសលរាសិនោ សម្ភវតោ តំ សព្ពំ សង្គហេត្វា សាមញ្ញេន ទ្វយម្បិ ទស្សេតុមាហ ‘‘កម្មពន្ធោ’’តិ.

២៩៨. ‘‘សចេ យេន លទ្ធោ, សោ ឧគ្គឡិតំ វា បាសំ សណ្ឋបេតិ, តស្ស បស្សេន វា គច្ឆន្តេ ទិស្វា វតិំ កត្វា សម្មុខេ បវេសេតិ, ថទ្ធតរំ វា បាសយដ្ឋិំ ឋបេតិ, ទឡ្ហតរំ វា បាសរជ្ជុំ ពន្ធតិ, ថិរតរំ វា ខាណុកំ អាកោដេតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧៦) អដ្ឋកថាគតំ វិនិច្ឆយំ សង្គហិតុមាហ ‘‘បាសមុគ្គឡិតម្បិ វា’’តិ. ឯត្ថ អវុត្តសមុច្ចយត្ថេន បិ-សទ្ទេន ‘‘សណ្ឋបេតី’’តិអាទិកា ‘‘ពន្ធតី’’តិ ទស្សិតកិរិយាវសានា បយោគា ទស្សិតា. ថិរំ វាបីតិ ឯត្ថ អបិ-សទ្ទោ អដ្ឋកថាយ អវសិដ្ឋំ ‘‘ខាណុកំ អាកោដេតី’’តិ កិរិយំ សមុច្ចិនោតិ ឧភយត្ថបិ បការន្តរវិកប្បត្ថត្តាតិ គហេតព្ពា. ឯវន្តិ ¶ ឯវំ សតិ. យេន បាសោ លទ្ធោ, តេនាបិ ឯវំ បាសេ កតវិសេសេ សតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧភិន្នន្តិ បាសការកស្ស ច ឥទានិ លភិត្វា បដិជគ្គន្តស្ស ចាតិ ឧភយេសំ.

២៩៩-៣០០. យោតិ បាសការកោ, លទ្ធបាសកោតិ ឥមេសំ យោ កោចិ. ឧគ្គឡាបេត្វាតិ វិឃាដេត្វា, យថា តត្ថ បាណិនោ ន ពជ្ឈន្តិ, ឯវំ កត្វាតិ អត្ថោ. តត្ថ ចាតិ បុន សណ្ឋបិតេ បាសេ ច. កោ វិមុច្ចតិ? យេន លទ្ធោ, សោ.

៣០១-២. គោបេត្វាតិ គោបនហេតុ មោក្ខោ ន ហោតីតិ យោជនា. ‘‘សីហំ ទិស្វា ភយំ ហោតី’’តិអាទីសុ វិយ ហេតុម្ហិ ត្វា-បច្ចយោ ទដ្ឋព្ពោ. តមញ្ញោ…បេ… ន ច មុច្ចតីតិ ឯត្ថ ន ចាតិ នេវ. នាសេត្វា សព្ពសោ វាតិ សោ យថា យស្ស កស្សចិ សត្តស្ស វិនាសោបករណំ ន ហោតិ, តថា ឆិន្ទនាទីហិ នាសេត្វា. តំ បាសយដ្ឋិំ. កោ វិមុច្ចតិ? បាសការកោ.

៣០៣. សូលំ ¶ រោបេន្តស្សាតិ សូលំ និខណន្តស្ស. សជ្ជេន្តស្សាតិ សណ្ឋបេន្តស្ស.

៣០៤. អសញ្ចិច្ចាតិ ឯត្ថ ‘‘កតេន បយោគេនា’’តិ បាឋសេសោ, ‘‘មតេបិ អនាបត្តី’’តិ ឯតេហិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ឥមិនាហំ ឧបក្កមេន ឥមំ មារេស្សាមី’’តិ អចេតេត្វា អបកប្បេត្វា អវធកចេតនោ ហុត្វា កតេន អញ្ញត្ថិកេនបិ ឧបក្កមេន បរេ មតេបិ អាបត្តិ នត្ថីតិ អត្ថោ, មុសលុស្សាបនាទិវត្ថូសុ (បារា. ១៨០) វិយ អយំ សត្តោតិសញ្ញី ហុត្វា ‘‘ឥមិនា ឧបក្កមេន ឥមំ មារេស្សាមី’’តិ វីតិក្កមសមុដ្ឋាបកចេតនាសម្បយុត្តវិកប្បរហិតោ ហុត្វា អញ្ញត្ថិកេន បយោគេន មនុស្សេ មតេបិ បារាជិកំ នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អជានន្តស្សាតិ ¶ ‘‘ឥមិនា អយំ មរិស្សតី’’តិ អជានន្តស្ស ឧបក្កមេន បរេ មតេបិ អនាបត្តិ, វិសគតបិណ្ឌបាតវត្ថុម្ហិ (បារា. ១៨១) វិយ ‘‘ឥទំ ការណ’’ន្តិ អជានិត្វា កតេន មនុស្សេ មតេបិ អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘អនាបត្តី’’តិ អាកឌ្ឍតិ. អមរណចិត្តស្ស អមរណិច្ឆាសហិតចិត្តស្ស ឧបក្កមេន បរេ មតេបិ អនាបត្តិ វុទ្ធបព្ពជិតាទិវត្ថូសុ (បារា. ១៨០) វិយាតិ អត្ថោ. ឧម្មត្តកាទយោ វុត្តសរូបាយេវ.

៣០៥. ‘‘មនុស្សបាណិម្ហី’’តិ ឥមិនា មនុស្សភាវោ អង្គភាវេន ទស្សិតោ. ‘‘សចស្ស ចិត្តំ មរណូបសំហិត’’ន្តិ ឥមិនា មរណូបសំហិតចិត្តតា ទស្សិតា.

តតិយបារាជិកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣០៦-៧. ឯវំ នាតិសង្ខេបវិត្ថារនយេន តតិយបារាជិកវិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចតុត្ថបារាជិកវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អសន្ត’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ‘‘អសន្ត’’ន្តិ អបេក្ខិត្វា ‘‘អត្តនី’’តិ ច ‘‘ឈានាទិភេទ’’ន្តិ អបេក្ខិត្វា ‘‘ឧត្តរិមនុស្សធម្ម’’ន្តិ ច ‘‘សមុទាចរេយ្យា’’តិ អបេក្ខិត្វា ‘‘យោ ភិក្ខូ’’តិ ច សាមត្ថិយា លព្ភតីតិ អជ្ឈាហរិត្វា ‘‘អត្តនិ អសន្ត’’ន្តិអាទិនា នយេន យោជេតព្ពំ.

អត្តនិ ¶ អសន្តន្តិ តស្មិំ អត្តភាវេ អត្តនោ សន្តានេ អនុប្បាទិតតាយ អវិជ្ជមានំ. អត្តស្សិតមេវ កត្វាតិ អត្តុបនាយិកំ កត្វា អត្តនិ វិជ្ជមានំ វិយ កត្វា តំ ឧបនេត្វា ¶ . ភវំ អធិដ្ឋាយ ច វត្តមានន្តិ បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ ច វត្តន្តំ ភវំ ចិត្តេន អធិដ្ឋហិត្វា តក្កេត្វា, ចិត្តេ ឋបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. អញ្ញាបទេសញ្ច វិនាតិ ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតីធ ភិក្ខូ’’តិអាទិនា នយេន វក្ខមានំ បរិយាយកថំ ឋបេត្វា. អធិមានញ្ច វិនាតិ អទិដ្ឋេ ទិដ្ឋសញ្ញិតាទិសភាវំ អធិគតមានសង្ខាតំ ‘‘អធិគតឧត្តរិមនុស្សធម្មោ អហម្ហី’’តិ អធិមានញ្ច ឋបេត្វា. ឈានាទិភេទន្តិ ឈានាទយោ ភេទា វិសេសា យស្ស តំ ឈានាទិភេទំ, ‘‘ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ នាម ឈានំ វិមោក្ខោ សមាធិ សមាបត្តិ ញាណទស្សនំ មគ្គភាវនា ផលសច្ឆិ កិរិយា កិលេសប្បហានំ វិនីវរណតា ចិត្តស្ស សុញ្ញាគារេ អភិរតី’’តិ (បារា. ១៩៨, ១៩៩) បទភាជនេ វុត្តំ ឈានាទិធម្មវិសេសន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឧត្តរិមនុស្សធម្មន្តិ ឧត្តរិមនុស្សានំ ឈាយីនញ្ចេវ អរិយានញ្ច ធម្ម’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៩៧) អដ្ឋកថាយ វុត្តំ ឈានលាភីហិ ចេវ អដ្ឋហិ អរិយបុគ្គលេហិ ច អធិគតត្តា តេសំ សន្តកន្តិ សង្ខ្យំ គតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ.

វិញ្ញត្តិបថេ ឋិតស្ស កាយេន វា វាចាយ វា យោ ភិក្ខុ សមុទាចរេយ្យាតិ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. វិញ្ញត្តិបថេ ឋិតស្សាតិ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ បទេសេ ឋិតស្ស ‘‘ឥត្ថិយា វា បុរិសស្ស វា គហដ្ឋស្ស វា បព្ពជិតស្ស វា’’តិ (បារា. ១៩៨) បទភាជនេ វុត្តស្ស យស្ស កស្សចិ. កាយេន វាតិ ហត្ថមុទ្ទាទិវសេន កាយេន វា. ‘‘សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហត្ថមុទ្ទាយ សីសំ ន ឱតរតិ, ឥទំ អភូតារោចនំ ហត្ថមុទ្ទាយបិ ឱតរតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២១៥) អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា ឥធ ហត្ថមុទ្ទាទិហត្ថវិការោ ច អង្គបច្ចង្គចោបនញ្ច ‘‘កាយេនា’’តិ ឥមិនា គហេតព្ពំ. វាចាយ វាតិ យោ សវនូបចារេ ឋិតោ តេន វិញ្ញាតុំ សក្កុណេយ្យេន យេន កេនចិ វោហារេន វា. យោ ភិក្ខូតិ យោ ឧបសម្បន្នោ ថេរោ វា នវោ ¶ វា មជ្ឈិមោ វា. សមុទាចរេយ្យាតិ ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជាមី’’តិអាទិវចនប្បការេសុ យំ កញ្ចិ បការំ វទេយ្យ. តទត្ថេតិ តេន វុត្តវាក្យស្ស អត្ថេ. ញាតេវាតិ ញាតេ ឯវ. មាតុគាមំ វា បុរិសំ វា យំ កិញ្ចិ ឧទ្ទិស្ស វុត្តេ, តេនេវ វា អនុទ្ទិស្ស វុត្តេ សវនូបចារេ ឋិតេន យេន កេនចិ មនុស្សភូតេន វចនសមនន្តរមេវ ‘‘អយំ បឋមជ្ឈានលាភី’’តិអាទិកេ យថាវុត្តេ អត្ថប្បការេ ញាតេយេវ. ‘‘សោ’’តិ អជ្ឈាហរិត្វា ‘‘សោ បុន រុឡ្ហិភាវេ អភព្ពោ’’តិ យោជេតព្ពំ, អត្តនិ អវិជ្ជមានគុណំ សន្តំ វិយ កត្វា ឥច្ឆាចារេ ឋត្វា ឯវំ កថិតបុគ្គលោ សីលេ បតិដ្ឋាយ ឧបរូបរិ លព្ភមានលោកិយលោកុត្តរគុណេហិ ពុទ្ធិសង្ខាតំ សាសនេ ពុទ្ធិមធិគន្តុំ អនរហោតិ អត្ថោ ¶ . កិំ វិយាតិ អាហ ‘‘យថេវ…បេ… រុឡិភាវេ’’តិ. ‘‘យថា’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ ‘‘តថា’’តិ, យថា តាលោ មត្ថកច្ឆិន្នោ អភព្ពោ បុន វិរុឡ្ហិយា, សោបិ បារាជិកំ អាបន្នោ តថេវ ទដ្ឋព្ពោតិ អត្ថោ.

៣០៨-៩. ឥទានិ ‘‘ញាតេវ អភព្ពោ’’តិ ច ‘‘អញ្ញាបទេសញ្ច វិនា’’តិ ច ឯតស្មិំ វាក្យទ្វយេ ព្យតិរេកត្ថវសេន សម្ភវន្តំ អាបត្តិភេទំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អសន្តមេវា’’តិអាទិ.

អនន្តរន្តិ ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជាមី’’តិអាទិវចនសមនន្តរមេវ. សោតិ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ ឋត្វា យេន តំ វចនំ សុតំ, សោ បរោ បុគ្គលោ. ជានាតិ ចេតិ ‘‘អយំ បឋមជ្ឈានលាភី’’តិអាទិវសេន តេន វុត្តវចនប្បការេន អត្ថំ អវិរាធេត្វា អចិរេនេវ សចេ ជានាតីតិ អត្ថោ. យោ បន ឈានាទីនំ អត្តនា អលទ្ធភាវេន វា អាគមេ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទិវសេន អបរិចិតត្តា វា ឈានាទិសរូបំ អជានន្តោបិ ¶ កេវលំ ‘‘ឈានំ វិមោក្ខោ សមាធិ សមាបត្តី’’តិអាទិវចនានំ សុតបុព្ពត្តា តេន ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជាមី’’តិអាទិវចនេ វុត្តេ ‘‘ឈានំ កិរ ឯស សមាបជ្ជតី’’តិ យទិ ឯត្តកមត្ថម្បិ ជានាតិ, សោបិ ‘‘ជានាតិ’’ច្ចេវ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.២១៥) វុត្តោតិ គហេតព្ពោ. ចុតោ ហីតិ ហិ-សទ្ទោ អវធារណេ, អត្តនា វុត្តេ តេន តត្តកេយេវ ញាតេ សោ អសន្តគុណទីបកោ បាបបុគ្គលោ ផលសម្បត្តិសម្បន្នំ ឥមំ សាសនាមតមហាបាទបំ អារុយ្ហាបិ ផលំ អបរិភុញ្ជិត្វា វិរាធេត្វា បតិត្វា មតោ នាម ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមស្សេវត្ថស្ស ‘‘អសន្ត’’មិច្ចាទិនា បឋមំ វុត្តស្សបិ ព្យតិរេកត្ថំ ទស្សេតុំ អនុវាទវសេន វុត្តត្តា បុនរុត្តិទោសោ ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥទានិ តំ ព្យតិរេកត្ថំ ទស្សេតុមាហ ‘‘នោ ចេ…បេ… ហោតី’’តិ. យស្ស សោ អារោចេតិ, សោ ចេ ន ជានាតិ, អស្ស អសន្តគុណទីបកស្ស មុសាវាទិនោ.

‘‘អញ្ញាបទេសញ្ច វិនា’’តិ ឥមិនា ទស្សិតព្យតិរេកត្ថស្ស ភាវាភាវេ សម្ភវន្តំ អាបត្តិភេទំ ទស្សេតុមាហ ‘‘យោ តេ’’តិអាទិ. យោ ភិក្ខុ តេ តវ ឥធ ឥមស្មិំ វិហារេ វសតីតិ យោជនា. ទីបិតេតិ អត្តនោ អធិប្បាយេ បកាសិតេ. ជានាតិ ចេតិ យោ តថា វុត្តវចនំ អស្សោសិ, សោ ‘‘ឯស អញ្ញាបទេសេន អត្តនោ ឈានលាភិតំ ទីបេតី’’តិ វា ‘‘ឯសោ ឈានលាភី’’តិ ¶ វា វចនសមនន្តរមេវ សចេ ជានាតិ. អស្សាតិ ឯវំ កថិតវចនវតោ តស្ស ភិក្ខុនោ. តំ តេន វុត្តវចនំ. ទុក្កដមេវ ហោតិ, ន ថុល្លច្ចយន្តិ អត្ថោ. អត្តនោ អាវាសការានំ ទាយកានំ អញ្ញស្ស បវត្តិំ កថេន្តស្ស វិយ អត្តនោយេវ អសន្តគុណំ សន្តមិវ ¶ កត្វា កថនាការោ ឥមាយ គាថាយ អត្ថតោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯត្ថ ច ឈានលាភីតិ ចាតិ អវុត្តសមុច្ចយត្ថេន ច-សទ្ទេន បាឡិយំ (បារា. ២២០) អាគតា អវសេសបរិយាយវារា ច សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ឈានលាភីតិ ឯត្ថ ឈានគ្គហណេន វិមោក្ខាទីនញ្ច ឧបលក្ខិតត្តា ឈានាទិទសវិធឧត្តរិមនុស្សធម្មវិសយបរិយាយកថំ សុតវតា តង្ខណេ តទត្ថេ ញាតេ បរិយាយសមុល្លាបកេន អាបជ្ជិតព្ពំ ថុល្លច្ចយញ្ច អវិញ្ញាតេ វា ចិរេន វិញ្ញាតេ វា អាបជ្ជិតព្ពំ ទុក្កដញ្ច ឥមាយ គាថាយ អត្ថតោ ទស្សិតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣១០. ឯតន្តិ យថាវុត្តប្បការំ ឈានាទិភេទំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ. អធិមានាតិ ‘‘អធិគតោហ’’ន្តិ ឯវំ ឧប្បន្នមានា, អធិកមានាតិ អត្ថោ, ‘‘អយំ ធម្មោ មយា អធិគតោ’’តិ ទឡ្ហមុប្បន្នេន មានេន កថេន្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. វុត្តោ អនាបត្តិនយោតិ អាបត្តិយា អភាវោ អនាបត្តិ, សា ឯវ នយោ នេតព្ពោ ពុជ្ឈិតព្ពោតិ កត្វា, អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អធិមានេនា’’តិ ឯវំ វុត្តោ ភគវតាតិ អត្ថោ, ‘‘អធិគតធម្មោហ’’ន្តិ អធិមានេន ‘‘អហំ បឋមជ្ឈានលាភី’’តិអាទីនិ វទន្តស្ស អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អយមធិមានោ កស្ស ហោតិ, កស្ស ន ហោតីតិ ចេ? អរិយានំ ន ហោតិ មគ្គបច្ចវេក្ខណាទីហិ បញ្ចហិ បច្ចវេក្ខណាហិ សញ្ជាតសោមនស្សានំ វិតិណ្ណកង្ខត្តា. ទុស្សីលស្សាបិ ន ហោតិ តស្ស អរិយគុណាធិគមេ និរុស្សាហត្តា. សុសីលស្សាបិ កម្មដ្ឋានានុយោគរហិតស្ស និទ្ទារាមតាទិមនុយុត្តស្ស ន ហោតិ វិស្សដ្ឋភាវនាភិយោគត្តា. សុបរិសុទ្ធាយ សីលសម្បត្តិយា បតិដ្ឋាយ សមថភាវនាមនុយុត្តស្ស រូបារូបសមាបត្តិយំ បត្តាសិនោ វា វិបស្សនាភិយុត្តស្ស ¶ សោបក្កិលេសោទយព្ពយញាណលាភិនោ វា ឧប្បជ្ជតិ. សោ សមថវិបស្សនាភាវនាហិ កិលេសសមុទាចារស្ស អភាវេ ឧប្បន្នេ តេ វិសេសភាគិនោ ភវិតុំ អទត្វា ឋិតិភាគិនោ កត្វា ឋបេតីតិ វេទិតព្ពោ.

បនាតិ អបិ-សទ្ទត្ថោ. ‘‘ឯវ’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘អនាបត្តិនយោ វុត្តោ’’តិ បច្ចាមសតិ. ‘‘អវត្តុកាមស្សា’’តិ ឥទញ្ច បាឡិយំ អាគតំ ‘‘អនុល្លបនាធិប្បាយស្សា’’តិ ¶ (បារា. ២២២, ២២៥) ឥទញ្ច អនត្ថន្តរំ. អវត្តុកាមស្សាតិ ឯវំ វុត្តោតិ យោជនា. កោហញ្ញេន បាបិច្ឆាបកតស្ស ‘‘ឈានាទីនំ លាភិម្ហី’’តិ វទន្តស្ស អជ្ឈាសយោ ឧល្លបនាធិប្បាយោ នាម, តថា អហុត្វា សព្រហ្មចារីសុ អញ្ញំ ព្យាករោន្តស្ស ឯវមេវ អនាបត្តិភាវោ វុត្តោ ភគវតាតិ អត្ថោ. អាទិកស្សាបិ ឯវំ វុត្តោតិ យោជនា. ‘‘អនាបត្តិ អាទិកម្មិកស្សា’’តិ (បារា. ២២២) អាទិកម្មិកស្សាបិ អនាបត្តិភាវោ វុត្តោ ភគវតាតិ អត្ថោ. ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ វគ្គុមុទាតីរិយា ភិក្ខូ អាទិកម្មិកា. អវុត្តសមុច្ចយត្ថេន តថា-សទ្ទេន ឥធ អវុត្តឧម្មត្តកខិត្តចិត្តវេទនដ្ដា គហិតា.

៣១១. បាបិច្ឆតាតិ ‘‘ឯវំ មំ ជនោ សម្ភាវេស្សតី’’តិ ឈានលាភិតាទិហេតុកាយ សម្ភាវនាយ សម្ភាវនានិមិត្តស្ស បច្ចយបដិលាភស្ស បត្ថនាសង្ខាតាយ បាបិកាយ លាមិកាយ ឥច្ឆាយ សមន្នាគតភាវោ ច. តស្សាតិ យំ ឈានាទិភេទភិន្នំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ សមុល្លបិ, តស្ស ធម្មស្ស. អសន្តភាវោតិ អត្តសន្តានេ បច្ចុប្បន្នជាតិយំ អនុប្បាទិតភាវេន អវិជ្ជមានភាវោ. មនុស្សកស្ស អារោចនញ្ចេវាតិ វុត្តវចនស្ស អត្ថំ តង្ខណេ ជាននកស្ស មនុស្សជាតិកស្ស ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិ’’ន្តិអាទិនា នយេន សវនូបចារេ ¶ ឋត្វា អារោចនញ្ច. នញ្ញាបទេសេន អារោចនញ្ចាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតិ, សោ ភិក្ខុ បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជី’’តិអាទិនា (បារា. ២២០) នយេន បវត្តអញ្ញាបទេសំ វិនា ឧជុកមេវ អារោចនញ្ច. តទេវ ញាណន្តិ តទា ឯវ ញាណំ, អចិរាយិត្វា វុត្តក្ខណេយេវ ជាននន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ ចតុត្ថបារាជិកាបត្តិយំ. ធីរា វិនយធរា.

៣១២. បឋមេ ទុតិយេ ចន្តេតិ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកវជ្ជិតេ យថាវុត្តបារាជិកត្តយេ. បរិយាយោ ន វិជ្ជតីតិ បារាជិកាបត្តិបថំ បរិយាយវចនំ ន លភតិ. ‘‘ន បនេតរេ’’តិ ឥទំ ឯត្ថាបិ យោជេតព្ពំ, ឥតរេ បន តតិយបារាជិកេ បរិយាយោ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. ‘‘មរណវណ្ណំ វា សំវណ្ណេយ្យា’’តិ (បារា. ១៧២) ច ‘‘អម្ភោ បុរិស កិំ តុយ្ហិមិនា’’តិអាទិនា (បារា. ១៧១) ច ‘‘យោ ឯវំ មរតិ, សោ ធនំ វា លភតី’’តិអាទិនា (បារា. ១៧៥) ច បរិយាយេន វទន្តស្ស បារាជិកមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. អាណត្តិ បារាជិកហេតុអាណត្តិកប្បយោគោ. ន បនេតរេតិ បឋមចតុត្ថបារាជិកទ្វយេ បន បារាជិកហេតុភូតា អាណត្តិ ន លភតីតិ អត្ថោ.

៣១៣. អាទីតិ ¶ បឋមបារាជិកំ. ឯកសមុដ្ឋានន្តិ ឯកការណំ. សមុដ្ឋាតិ អាបត្តិ ឯតស្មាតិ សមុដ្ឋានំ, ការណំ កាយាទិ. តំ បន ឆព្ពិធំ កាយោ, វាចា, កាយវាចា, កាយចិត្តំ, វាចាចិត្តំ, កាយវាចាចិត្តន្តិ. តេសំ វិនិច្ឆយំ ឧត្តរេ (ឧ. វិ. ៣២៥ អាទយោ) យថាគតដ្ឋានេយេវ ច វណ្ណយិស្សាម. តត្រិទំ ឯកសមុដ្ឋានំ ឯកំ កាយចិត្តំ សមុដ្ឋានំ ឯតស្សាតិ កត្វា. តេនាហ ‘‘ទុវង្គំ កាយចិត្តតោ’’តិ. ‘‘តំ សមុដ្ឋាន’’ន្តិ អជ្ឈាហារោ. យេន សមុដ្ឋានេន បឋមបារាជិកាបត្តិ ឧប្បជ្ជតិ, តំសមុដ្ឋានសង្ខាតំ ¶ ការណំ. អង្គជាតសង្ខាតំ កាយញ្ច សេវនចិត្តញ្ចាតិ ទ្វយំ អង្គំ អវយវំ ឯតស្សាតិ ទុវង្គំ, តទុភយសភាវន្តិ អត្ថោ យថា ‘‘ទុវង្គំ ចតុត្ថជ្ឈាន’’ន្តិ. សេសាតិ អវសិដ្ឋានិ តីណិ បារាជិកានិ. តិសមុដ្ឋានាតិ កាយចិត្តំ, វាចាចិត្តំ, កាយវាចាចិត្តន្តិ តិសមុដ្ឋានា តីណិ សមុដ្ឋានានិ ឯតេសន្តិ កត្វា. តេសន្តិ តេសំ តិណ្ណំ សមុដ្ឋានានំ. អង្គានីតិ អវយវានិ. សត្ត កាយោ, ចិត្តំ, វាចា, ចិត្តំ, កាយោ, វាចា, ចិត្តន្តិ, តំសភាវាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៣១៤. អាទីតិ មេថុនធម្មបដិសេវនចិត្តសម្បយុត្តចេតនាសភាវំ បឋមបារាជិកំ. សុខោបេក្ខាយុតំ ឧទីរិតន្តិ យោជនា. ឥដ្ឋាលម្ពណបដិលាភាទិសោមនស្សហេតុម្ហិ សតិ សុខវេទនាសម្បយុត្តំ ហោតិ, តស្មិំ អសតិ ឧបេក្ខាវេទនាយ សម្បយុត្តំ ហោតីតិ វុត្តន្តិ អត្ថោ.

តតិយំ ទុក្ខវេទនន្តិ តតិយំ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកំ ទោសចិត្តសម្បយុត្តចេតនាសភាវត្តា ទុក្ខវេទនាយ សម្បយុត្តន្តិ អត្ថោ.

ទុតិយន្តិ អទិន្នាទានចេតនាលក្ខណំ ទុតិយបារាជិកំ. លោភេន បរសន្តកំ ចោរិកាយ គណ្ហន្តស្ស សោមនស្សសម្បយុត្តំ ហោតិ, កោធេន អភិភូតស្ស វិលុម្បិត្វា វា វិលុម្បាបេត្វា វា គណ្ហតោ ទោមនស្សសម្បយុត្តំ ហោតិ, សោមនស្សំ, ទោមនស្សញ្ច វិនា អគ្គហេតុកាមោ វិយ ហុត្វា ឧទាសីនស្ស គណ្ហតោ ឧបេក្ខាសម្បយុត្តំ ហោតីតិ ‘‘តិវេទនមុទីរិត’’ន្តិ អាហ.

ចតុត្ថញ្ចាតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មសមុល្លបនចេតនាលក្ខណំ ចតុត្ថបារាជិកញ្ច. សម្ភាវនិច្ឆាយ បច្ចយាសាយ វា តុដ្ឋតុដ្ឋស្សេវ ‘‘អហំ បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជាមី’’តិអាទិនា នយេន ¶ អត្តនោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មលាភិតំ វទន្តស្ស សោមនស្សសម្បយុត្តំ ហោតិ, អញ្ញបុគ្គលេសុ បដិហតចិត្តស្ស កលហបុរេក្ខារតាយ វទតោ ទោមនស្សសម្បយុត្តំ ហោតិ, បច្ចយាលាភេន ជិឃច្ឆាទិទុក្ខំ ¶ សហិតុមសក្កុណេយ្យតាយ ឧទាសីនស្ស វទតោ ឧបេក្ខាសម្បយុត្តំ ហោតីតិ ‘‘តិវេទនមុទីរិត’’ន្តិ អាហ.

៣១៥. អដ្ឋ ចិត្តានីតិ លោភសហគតានិ អដ្ឋ ចិត្តានិ លព្ភរេតិ យោជនា, លព្ភន្តីតិ អត្ថោ, ចេតនាសភាវេន បឋមបារាជិកេន សម្បយុត្តានីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវមុបរិបិ. ទុវេតិ បដិឃសម្បយុត្តានិ ទ្វេ ចិត្តានិ. ទស ចិត្តានីតិ លោភសហគតានិ អដ្ឋ, ទ្វេ បដិឃសម្បយុត្តានីតិ. លព្ភរេតិ សម្បយុត្តភាវេន លព្ភន្តិ.

៣១៦. តស្មាតិ យស្មា យថាវុត្តចិត្តេហិ សម្បយុត្តំ, តេន ហេតុនា. ក្រិយាតិ ករណេន អាបជ្ជិតព្ពត្តា កិរិយា. វីតិក្កមសញ្ញាយ អភាវេន មុច្ចនតោ សញ្ញាយ វិមោក្ខោ ឯតស្សាតិ សញ្ញាវិមោក្ខំ. លោកវជ្ជន្តិ លោកេន អកុសលភាវតោ វជ្ជនីយន្តិ ទីបិតំ បកាសិតំ.

៣១៧. អាបត្តិយំយេវាតិ ឯវការេន ន សិក្ខាបទេតិ ទស្សេតិ. ឥទំ វិធានន្តិ សមុដ្ឋានាទិកំ ឥទំ យថាវុត្តំ វិធានំ. វិភាវិនាតិ បញ្ញវតា វិនយធរេន.

៣១៨-៩. មុទុបិដ្ឋិ ចាតិ លតា វិយ នមិត្វា ករណំ ទស្សេត្វា នច្ចិតុំ សមវាហិត្វា មុទុកតបិដ្ឋិកោ ច. លម្ពី ចាតិ បលម្ពមានេន ទីឃេន អង្គជាតេន យុត្តោ. លម្ពតីតិ លម្ពំ, អង្គជាតំ, តំ យស្ស អត្ថិ សោ លម្ពី. ឥមេ ទ្វេបិ កាមបរិឡាហាតុរភាវេ សតិ អត្តនោ អង្គជាតំ អត្តនោ ¶ មុខំ, វច្ចមគ្គញ្ច បវេសេត្វា វីតិក្កមិតុមរហត្តា បារាជិកាបន្នសទិសត្តា បរិវជ្ជិតា. មុខគ្គាហីតិ មុខេន គហណំ មុខគ្គាហោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ មុខគ្គាហី, បរស្ស អង្គជាតំ មុខេន គណ្ហន្តោតិ អត្ថោ. និសីទកោតិ បរស្ស អង្គជាតេ អត្តនោ វច្ចមគ្គេន និសីទន្តោ. ឥមេ ទ្វេ សហវាសិកានំ សីលវិនាសនតោ អញ្ញេហិ សំវសិតុំ អនរហាតិ បារាជិកាបន្នសទិសត្តា វិវជ្ជិតា. តេសន្តិ អសំវាសតាសាមញ្ញេន ចត្តារោ បារាជិកាបន្នេ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘តេសញ្ច មគ្គេនមគ្គបដិបត្តិសាមញ្ញេន បឋមបារាជិកាបន្នស្សេវ អនុលោមិកាតិ គហេតព្ពា’’ ឥច្ចេវំ និស្សន្ទេហេ វុត្តំ. ឥមិនា ច អកតវីតិក្កមានម្បិ មុទុបិដ្ឋិអាទីនំ ចតុន្នំ អនុលោមបារាជិកភាវោ វុត្តោតិ វិញ្ញាយតិ.

‘‘អបរានិបិ លម្ពី, មុទុបិដ្ឋិកោ, បរស្ស អង្គជាតំ មុខេន គណ្ហាតិ, បរស្ស អង្គជាតេ អភិនិសីទតីតិ ឥមេសំ ចតុន្នំ វសេន ចត្តារិ អនុលោមបារាជិកានីតិ វទន្តិ. ឯតានិ ហិ យស្មា ឧភិន្នំ រាគវសេន សទិសភាវូបគតានំ ធម្មោ ‘មេថុនធម្មោ’តិ វុច្ចតិ, តស្មា ឯតេន បរិយាយេន មេថុនំ ធម្មំ អប្បដិសេវិត្វាយេវ កេវលំ មគ្គេន មគ្គប្បវេសនវសេន អាបជ្ជិតព្ពត្តា មេថុនធម្មបារាជិកស្ស អនុលោមេន្តីតិ ‘អនុលោមបារាជិកានី’តិ វុច្ចន្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៣៣) –

វុត្តត្តា ច តព្ពណ្ណនាយ ច សារត្ថទីបនិយំ –

‘‘លម្ពំទីឃតាយ បលម្ពមានំ អង្គជាតមេតស្សាតិ លម្ពី. សោ ឯត្តាវតា ន បារាជិកោ, អថ ខោ យទា អនភិរតិយា បីឡិតោ អត្តនោ អង្គជាតំ មុខេ ¶ វា វច្ចមគ្គេ វា បវេសេតិ, តទា បារាជិកោ ហោតិ. មុទុកា បិដ្ឋិ ឯតស្សាតិ មុទុបិដ្ឋិកោ, កតបរិកម្មាយ មុទុកាយ បិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ. សោបិ យទា អនភិរតិយា បីឡិតោ អត្តនោ អង្គជាតំ អត្តនោ មុខេ បវេសេតិ តទា បារាជិកោ ហោតិ. បរស្ស អង្គជាតំ មុខេន គណ្ហាតីតិ យោ អនភិរតិយា បីឡិតោ បរស្ស សុត្តស្ស វា បមត្តស្ស វា អង្គជាតំ អត្តនោ មុខេន គណ្ហាតិ. បរស្ស អង្គជាតេ អភិនិសីទតីតិ យោ អនភិរតិយា បីឡិតោ បរស្ស អង្គជាតំ កម្មនិយំ ទិស្វា អត្តនោ វច្ចមគ្គេន តស្សូបរិ អភិនិសីទតិ, តំ អត្តនោ វច្ចមគ្គំ បវេសេតីតិ អត្ថោ. លម្ពីអាទយោ ចត្តារោ កិញ្ចាបិ បឋមបារាជិកេន សង្គហិតា, យស្មា បន ឧភិន្នំ រាគបរិយុដ្ឋានសង្ខាតេន បរិយាយេន មេថុនំ ធម្មំ អប្បដិសេវិនោ ហោន្តិ, តស្មា វិសុំ វុត្តា’’តិ (សារត្ថ. ដី. ២.២៣៣) –

វុត្តត្តា ច កតវីតិក្កមាយេវេតេ ‘‘បារាជិកា’’តិ គហេតព្ពា.

ភិក្ខុនីនញ្ច ចត្តារីតិ ឯត្ថ ‘‘អសាធារណានី’’តិ បាឋសេសោ, ភិក្ខូហិ អសាធារណានិ ភិក្ខុនីនមេវ និយតានិ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកា, វជ្ជបដិច្ឆាទិកា, ឧក្ខិត្តានុវត្តិកា, អដ្ឋវត្ថុកាតិ ¶ ចត្តារិ បារាជិកានិ ច. វិព្ភន្តា ភិក្ខុនី សយន្តិ ឯត្ថ ‘‘តេសំ អនុលោមិកា’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. តេសំ ចតុន្នំ បារាជិកានំ អនុលោមិកា សយំ វិព្ភន្តា ភិក្ខុនី ចាតិ យោជនា. ចិត្តវសិកា ហុត្វា អត្តនា ¶ និវត្ថចីវរម្បិ ហិ មាតុគាមានំ និវាសននីហារេន សយមេវ និវាសេត្វា គិហិវេសំ រោចេត្វា គហិតមត្តេ សាសនតោ ចុតា ភិក្ខុនី ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំករណេន គិហិភាវាបន្នតាសាមញ្ញេន សំវាសារហា ន ហោន្តីតិ ឥមេសំ ចតុន្នំ បារាជិកានំ អនុលោមិកា ជាតា.

តថាតិ យថា ឥមេ ទស្សិតា តេន អសំវាសារហតាយ, ភិក្ខុភាវាយ អភព្ពតាយ ច បារាជិកាវ, តថា ឯកាទស អភព្ពបុគ្គលាបិ ហោន្តីតិ អត្ថោ. ឯកាទសាភព្ពាតិ មាតុឃាតកោ, បិតុឃាតកោ, អរហន្តឃាតកោ, សង្ឃភេទកោ, លោហិតុប្បាទកោ, បណ្ឌកោ, តិរច្ឆានគតោ, ឧភតោព្យញ្ជនកោ, ថេយ្យសំវាសកោ, ភិក្ខុនិទូសកោ, តិត្ថិយបក្កន្តកោតិ ឯកាទស. សព្ពេតេ ចតុវីសតិ ឯតេ សព្ពេ ចតុវីសតិ បុគ្គលា សមោធានតោ វេទិតព្ពាតិ អធិប្បាយោ.

៣២០. ឥមេ ចតុវីសតិ បារាជិកា បុគ្គលា សីសច្ឆិន្នោវ ជីវិតុំ ឥធ ភិក្ខុភាវាយ អភព្ពាតិ វុត្តាតិ យោជនា.

៣២១. ឥមេសំ ឯកាទសន្នំ អភព្ពតាយ ហេតុទស្សនត្ថមាហ ‘‘បណ្ឌកោ ចា’’តិអាទិ. បណ្ឌកោ ចាតិ អាសិត្តបណ្ឌកោ, ឧសូយបណ្ឌកោ, បក្ខបណ្ឌកោ, ឱបក្កមិកបណ្ឌកោ, នបុំសកបណ្ឌកោតិ វុត្តោ បញ្ចវិធោ បណ្ឌកោ ច. តិរច្ឆានោតិ តិរិយំ អញ្ឆតិ គច្ឆតីតិ ‘‘តិរច្ឆានោ’’តិ គហិតោ នាគសុបណ្ណាទិកោ សព្ពតិរច្ឆានយោនិកោ ច. យក្ខាទយោ សព្ពេ អមនុស្សាបិ ឥធ តិរច្ឆានេយេវ សង្គហិតាតិ វេទិតព្ពា. ឧភតោព្យញ្ជនោបិ ចាតិ ឥត្ថិបុរិសព្យញ្ជនសាធកេហិ ឧភតោ កម្មតោ ជាតានិ ថនាទិកានិ ព្យញ្ជនានិ យស្សាតិ និរុត្តោ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនោ ¶ , បុរិសឧភតោព្យញ្ជនោតិ ទុវិធោ ឧភតោព្យញ្ជនោ ច. វត្ថុវិបន្នាតិ តព្ភាវភាវិតាយ ភិក្ខុភាវោ វសតិ ឯត្ថាតិ វត្ថុ, បុគ្គលានំ ភិក្ខុភាវារហតា, សា បន បព្ពជ្ជាក្ខន្ធកាគតសព្ពទោសវិរហិតគុណសម្បយុត្តតា, តំ វិបន្នំ បណ្ឌកភាវាទិយោគេន យេសំ តេ ‘‘វត្ថុវិបន្នា’’តិ គហេតព្ពា. ហិ-សទ្ទោ ហេតុម្ហិ. យស្មា វត្ថុវិបន្នា, តស្មា ឥធ អត្តភាវេ បព្ពជ្ជាយ អភព្ពាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អហេតុបដិសន្ធិកា’’តិ វចនេន ¶ ឥមេសំ វិបាកាវរណយុត្តភាវមាហ, ឥមិនា ឯតេសំ មគ្គាធិគមស្ស វារិតភាវោ ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពំ.

៣២២. បញ្ចានន្តរិកាតិ កម្មាវរណេន យុត្តតាយ សគ្គមោក្ខសម្បត្តិតោ បរិហាយិត្វា មរណានន្តរំ អបាយបដិសន្ធិយំ និយតា មាតុឃាតកាទយោ បញ្ចានន្តរិកា ច. ថេយ្យសំវាសោបិ ចាតិ លិង្គត្ថេនកោ, សំវាសត្ថេនកោ, ឧភយត្ថេនកោតិ តិវិធោ ថេយ្យសំវាសកោ ច. ទូសកោតិ បកតត្តាយ ភិក្ខុនិយា មេថុនំ បដិសេវិត្វា តស្សា ទូសិតត្តា ភិក្ខុនិំ ទូសេតីតិ ‘‘ភិក្ខុនិទូសកោ’’តិ វុត្តោ ច. តិត្ថិបក្កន្តកោ ចាតិ តិត្ថិយានំ លទ្ធិំ, វេសញ្ច រោចេត្វា តំ គហេត្វា តេសមន្តរំ បវិដ្ឋោ ច. ឥតិ អដ្ឋ បន កិរិយានដ្ឋាតិ យោជនា. ឥតីតិ ឥទមត្ថត្តា ឥមេតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ ឥមេតិ សម្ពន្ធោ. តេ ឥមេ អដ្ឋ បន មាតុវធាទិកិរិយាយ ឥហត្តភាវេ ភិក្ខុភាវាយ អនរហា ហុត្វា នដ្ឋាតិ អត្ថោ. ឯត្តាវតា ឯកាទសអភព្ពានំ អភព្ពតាយ ការណំ ទស្សិតំ ហោតិ.

៣២៣. មយា បារាជិកានំ សារភូតោ យោ អយំ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, តស្ស វិនិច្ឆយស្ស អនុសារេន អនុគមនេន សេសោបិ វិនិច្ឆយោ ពុធេន បណ្ឌិតេន អសេសតោវ វិញ្ញាតុំ សក្កាតិ យោជនា.

៣២៤. បដុភាវករេ ¶ បរមេ វិវិធេហិ នយេហិ យុត្តេ វិនយបិដកេ បរមត្ថនយំ អភិបត្ថយតា អយំ សតតំ បរិយាបុណិតព្ពោតិ យោជនា. តត្ថ វិវិធេហិ នានប្បការេហិ. នយេហីតិ នីយន្តិ វុត្តានុសារេន ឧទីរិយន្តីតិ ‘‘នយា’’តិ វុត្តេហិ ចក្កបេយ្យាលាទីហិ នយេហិ. បរមត្ថនយន្តិ បរមោ ច សោ អត្ថោ ចាតិ បរមត្ថោ, បរមោ វា វិសេសេន និច្ឆិតព្ពោ អត្ថោ បរមត្ថោ, សោយេវ វិនិច្ឆយត្ថិកានំ ពុទ្ធិយា នេតព្ពោតិ បរមត្ថនយោ, វិនិច្ឆយូបាយោ នីយតិ ឯតេនាតិ កត្វា ‘‘បរមត្ថនយោ’’តិ វុច្ចតិ, តំ បរមត្ថនយំ. អភិបត្ថយតាតិ វិនយបិដកេ វិនិច្ឆយំ វា តទុបាយំ វា បត្ថយតា, ឥច្ឆន្តេនាតិ អត្ថោ. ‘‘បរិយាបុណិតព្ពោ អយ’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. ម-ការោ អាគមសន្ធិជោ, ឱ-ការស្ស អ-ការាទេសោ. បរិយាបុណិតព្ពោតិ បឋិតព្ពោ, សោតព្ពោ ចិន្តេតព្ពោ ធារេតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ. អយន្តិ វិនយវិនិច្ឆយោ.

ចតុត្ថបារាជិកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣២៥. ឯវំ ¶ នានានយបដិមណ្ឌិតស្ស បារាជិកកណ្ឌស្ស វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តទនន្តរមុទ្ទិដ្ឋស្ស តេរសកណ្ឌស្ស វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មោចេតុកាមតា’’តិអាទិ. មោចេតុំ កាមេតីតិ មោចេតុកាមោ, តស្ស ភាវោ មោចេតុកាមតា, តាយ សម្បយុត្តំ ចិត្តំ មោចេតុកាមតាចិត្តំ. ឯត្ថ ‘‘មោចេតុកាមតា’’តិ ឥមិនា ឯកាទសសុ រាគេសុ ‘‘មោចនស្សាទោ’’តិ វុត្តំ ឥមស្ស សង្ឃាទិសេសស្ស មូលការណំ សុក្កមោចនវិសយំ រាគមាហ.

ឯកាទស ¶ រាគា នាម ‘‘មោចនស្សាទោ, មុច្ចនស្សាទោ, មុត្តស្សាទោ, មេថុនស្សាទោ, ផស្សស្សាទោ, កណ្ឌុវនស្សាទោ, ទស្សនស្សាទោ, និសជ្ជស្សាទោ, វាចស្សាទោ, គេហស្សិតបេមំ, វនភង្គិយ’’ន្តិ ឯវមាគតា. ឥធ មោចនំ នាម សម្ភវធាតុមោចនំ, តទត្ថាយ តព្ពិសយរាគសម្បយុត្តវេទនា មោចនស្សាទោ នាម. តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘មោចេតុំ អស្សាទោ មោចនស្សាទោ’’តិ. មុច្ចមានេ អស្សាទោ មុច្ចនស្សាទោ, សម្ភវធាតុម្ហិ មុច្ចមានេ តំរាគសម្បយុត្តា វេទនា មុច្ចនស្សាទោ នាម. ឯតេនេវ នយេន មុត្តស្សាទាទិវាចស្សាទាវសានេសុ បទេសុ អត្ថក្កមោ វេទិតព្ពោ. ឥមេហិ នវហិ បទេហិ អស្សាទសីសេន កុន្តយដ្ឋិញាយេន តំសហចរិតោ រាគោ ទស្សិតោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘នវហិ បទេហិ សម្បយុត្តអស្សាទសីសេន រាគោ វុត្តោ’’តិ.

គេហស្សិតបេមន្តិ ឯត្ថ គេហដ្ឋា មាតុអាទយោ អាធេយ្យអាធារវោហារេន ‘‘គេហា’’តិ វុច្ចន្តិ. ‘‘មញ្ចា ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តី’’តិអាទីសុ វិយ តន្និស្សិតោ សិនេហបរិយាយោ រាគោ ‘‘គេហស្សិតបេម’’ន្តិ វុត្តោ. ឥមិនា បទេន រាគស្ស សភាវោ សន្ទស្សិតោ. វនតោ ភញ្ជិត្វា អាភតំ យំ កិញ្ចិ ផលបុប្ផាទិ វនភង្គិយំ នាម. ឥធ បន រាគវសេន បដិពទ្ធចិត្តំ មាតុគាមេហិ វិរហទុក្ខាបនយនត្ថំ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៤០) តេសំ ឋានេ ឋបេត្វា ទស្សនផុសនវសេន វិន្ទិតុំ រាគីហិ គហេតព្ពតោ តេហិ បិឡន្ធិតមាលសហិតំ តម្ពូលន្តិ ឯវមាទិ ‘‘វនភង្គិយ’’ន្តិ អធិប្បេតំ. ឥមិនា បត្ថិតវិសយគោចរោ រាគោ តទាយត្តវត្ថុវសេន សន្ទស្សិតោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯកេន បទេន សរូបេនេវ រាគោ, ឯកេន ¶ បទេន វត្ថុនា វុត្តោ. វនភង្គោ ហិ រាគស្ស វត្ថុ, ន រាគោយេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៤០).

‘‘មោចេតុកាមតា’’តិ ¶ ឥទមេវ អវត្វា ‘‘ចិត្ត’’ន្តិ វចនេន វីតិក្កមសាធិកាយ កាយវិញ្ញត្តិយា សមុដ្ឋាបកំ រាគសម្បយុត្តំ ចិត្តវិសេសំ ទស្សេតិ. តេន ចិត្តេន សមុដ្ឋាបិយមានំ វិញ្ញត្តិសង្ខាតំ វីតិក្កមំ ‘‘វាយាមោ’’តិ ឥមិនា ទស្សេតិ. វាយាមោ នាម តំចិត្តសម្បយុត្តវីរិយំ. ឯត្ថ បន ‘‘សេម្ហោ គុឡោ’’តិអាទីសុ វិយ ផលេ ហេតូបចារញាយេន វីតិក្កមស្ស វិសេសហេតុភូតវីរិយវាចកេន ច បទេន វីតិក្កមោវ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អជ្ឈត្តពាហិរវត្ថុឃដ្ដនំ, អាកាសេ កដិកម្បនន្តិ សុក្កមោចនត្ថោ វាយាមោតិ អត្ថោ. សុក្កស្ស មោចនំ សុក្កមោចនំ.

ឯត្ថ ច សុក្កស្សាតិ ‘‘សុក្កន្តិ ទស សុក្កានិ នីលំ បីតកំ លោហិតកំ ឱទាតំ តក្កវណ្ណំ ទកវណ្ណំ តេលវណ្ណំ ខីរវណ្ណំ ទធិវណ្ណំ សប្បិវណ្ណ’’ន្តិ (បារា. ២៣៧) បទភាជនេ វុត្តានិ សត្តានំ បិត្តាទិអាសយភេទេន, បថវិធាតុអាទីនំ ចតុន្នំ វា រសសោណិតមំសមេទអដ្ឋិអដ្ឋិមិញ្ជានំ ឆន្នំ ទេហធាតូនំ វា ភេទេន អនេកធា ភិន្នេ ទសវិធេ សុក្កេ អញ្ញតរស្ស សុក្កស្សាតិ អត្ថោ. មោចនំ វិស្សដ្ឋីតិ បរិយាយំ, បកតិយា ឋិតសកដ្ឋានតោ មោចនន្តិ អត្ថោ. យថាហ បទភាជនេ ‘‘វិស្សដ្ឋីតិ ឋានតោ ចាវនា វុច្ចតី’’តិ (បារា. ២៣៧). ឥហ ‘‘ឋានំ នាម វត្ថិសីសសង្ខាតំ មុត្តករណមូល’’ន្តិ កេចិ. ‘‘កដី’’តិ អបរេ. ‘‘សកលកាយោ’’តិ អញ្ញេ. ឥមេសំ តិណ្ណំ វចនេសុ ‘‘តតិយស្ស ភាសិតំ សុភាសិត’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៣៧) អដ្ឋកថាយំ តតិយវាទស្ស កតបាសំសត្តា កេសលោមនខទន្តានំ មំសវិនិមុត្តដ្ឋានញ្ច មុត្តករីសខេឡសិង្ឃាណិកាថទ្ធសុក្ខចម្មញ្ច វជ្ជេត្វា អវសេសំ សកលសរីរំ កាយប្បសាទភាវជីវិតិន្ទ្រិយអពទ្ធបិត្តានំ ¶ វិយ សម្ភវធាតុយា ច ឋានន្តិ វេទិតព្ពំ.

‘‘សុក្កមោចន’’ន្តិ ឥមិនាកិំ វុត្តំ ហោតីតិ? ‘‘អារោគ្យត្ថាយ, សុខត្ថាយ, ភេសជ្ជត្ថាយ, ទានត្ថាយ, បុញ្ញត្ថាយ, យញ្ញត្ថាយ, សគ្គត្ថាយ, ពីជត្ថាយ, វីមំសត្ថាយ, ទវត្ថាយ មោចេតី’’តិ (បារា. ២៣៧) វុត្តទសវិធអធិប្បាយន្តោគធអញ្ញតរអធិប្បាយោ ហុត្វា ‘‘រាគូបត្ថម្ភេ, វច្ចូបត្ថម្ភេ, បស្សាវូបត្ថម្ភេ, វាតូបត្ថម្ភេ, ឧច្ចាលិង្គបាណកទដ្ឋូបត្ថម្ភេ មោចេតី’’តិ (បារា. ២៣៧) វុត្តបញ្ចវិធកាលានមញ្ញតរកាលេ ‘‘អជ្ឈត្តរូបេ, ពហិទ្ធារូបេ, អជ្ឈត្តពហិទ្ធារូបេ, អាកាសេ កដិំ កម្បេន្តោ មោចេតី’’តិ (បារា. ២៣៧) វុត្តចតុរុបាយានមញ្ញតរេន ឧបាយេន យថាវុត្តរាគបិសាចវសេន វិវសោ ហុត្វា យថាវុត្តនីលាទិទសវិធសម្ភវធាតូនមញ្ញតរំ យថាវុត្តដ្ឋានតោ ខុទ្ទកមក្ខិកាយ បិវនមត្តម្បិ សចេ មោចេតីតិ សង្ខេបតោ ¶ គហេតព្ពំ. ឯត្ថ ច ឧច្ចាលិង្គបាណកា នាម លោមសបាណា, យេសំ លោមេ អល្លិនេ អង្គជាតំ កម្មនិយំ ហោតិ.

អញ្ញត្រ សុបិនន្តេនាតិ សុបិនោ ឯវ សុបិនន្តោ, និស្សក្កវចនប្បសង្គេ ករណវចនតោ សុបិនន្តាតិ អត្ថោ. សុបិនា នាម ‘‘វាតាទិធាតុក្ខោភវសេន វា បុព្ពានុភូតឥត្ថិរូបាទិវិសយវសេន វា ឥដ្ឋានិដ្ឋទេវតានុភាវេន វា បុញ្ញេន បដិលភិតព្ពអត្ថស្ស, អបុញ្ញេន បត្តព្ពានត្ថស្ស ច បុព្ពនិមិត្តវសេន វា ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៣៧) វុត្តេសុ ចតូសុ ការណេសុ ឯកេន ការណេន កបិនិទ្ទាយ សុបិនេ ទិស្សមានារម្មណតោ យំ សុក្កមោចនំ ហោតិ, តំ អវិសយំ សុក្កមោចនំ វិនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

សង្ឃាទិសេសោវ សង្ឃាទិសេសតា. សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាតុកាមស្ស កុលបុត្តស្ស អាទិម្ហិ បរិវាសទានត្ថំ ¶ , មជ្ឈេ ច មូលាយបដិកស្សនេន វិនា វា សហ វា មានត្តទានត្ថំ, អវសានេ អព្ភានត្ថញ្ច សង្ឃោ ឯសិតព្ពោតិ ‘‘សង្ឃោ អាទិម្ហិ ចេវ សេសេ ច ឥច្ឆិតព្ពោ អស្សាតិ សង្ឃាទិសេសោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៣៧; កង្ខា. អដ្ឋ. សុក្កវិស្សដ្ឋិសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តត្តា សង្ឃាទិសេសា នាម, សុក្កវិស្សដ្ឋិសង្ឃាទិសេសាបត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ. យថាហ បទភាជនេ ‘‘សង្ឃោវ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសំ ទេតិ, មូលាយ បដិកស្សតិ, មានត្តំ ទេតិ, អព្ភេតិ, ន សម្ពហុលា, ន ឯកបុគ្គលោ, តេន វុច្ចតិ ‘សង្ឃាទិសេសោ’តិ. តស្សេវ អាបត្តិនិកាយស្ស នាមំ នាមកម្មំ អធិវចនំ, តេនបិ វុច្ចតិ ‘សង្ឃាទិសេសោ’’តិ (បារា. ២៣៧). ឯត្ថ ច បរិវាសាទិកថា សង្ឃាទិសេសាវសានេ អាគតដ្ឋានេយេវ អាវិ ភវិស្សតិ.

៣២៦. ឯត្តាវតា មូលសិក្ខាបទាគតំ អត្តូបក្កមមូលកំ អាបត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឥមិស្សា សង្ឃាទិសេសាបត្តិយា បរូបក្កមេនបិ អាបជ្ជនំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បរេនា’’តិអាទិ. ឧបក្កមាបេត្វាតិ អង្គជាតស្ស គហណំ វា ឃដ្ដនំ វា ការេត្វា.

៣២៧. សញ្ចិច្ចាតិ ‘‘ឧបក្កមាមិ មោចេស្សាមី’’តិ ចេតេត្វា បកប្បេត្វា. ឧបក្កមន្តស្សាតិ អជ្ឈត្តរូបាទីសុ តីសុ យត្ថ កត្ថចិ ឃដ្ដេន្តស្ស. សមុទ្ទិដ្ឋន្តិ ‘‘ចេតេតិ ឧបក្កមតិ ន មុច្ចតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បារា. ២៦២) បទភាជនេ ភគវតា វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ.

៣២៨. ឥមិស្សំ ¶ គាថាយំ ‘‘អត្តនោ អង្គជាតំ ឧបក្កមន្តស្សា’’តិ ឥមិនា អជ្ឈត្តរូបេ វា ពហិទ្ធារូបេ វា អជ្ឈត្តពហិទ្ធារូបេ វា អត្តនោ អង្គជាតំ ឃដ្ដេន្តស្សាតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស វុត្តត្តា ¶ អង្គជាតឃដ្ដនេន វិនាភាវតោ ឥមិនា អសង្គយ្ហមានស្សាបិ អាកាសេ កដិកម្បនេន សុក្កមោចនេ សង្ឃាទិសេសស្ស បឋមគាថាយំ ‘‘វាយាមោ’’តិ សាមញ្ញវចនេន សង្គហិតត្តា តំ ឋបេត្វា ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរស្ស ភិក្ខុនោ មោចនាធិប្បាយស្ស អាកាសេ កដិំ កម្បេន្តស្ស អសុចិ មុច្ចិ…បេ… អសុចិ ន មុច្ចិ. តស្ស កុក្កុច្ចំ អហោសិ…បេ… អនាបត្តិ ភិក្ខុ សង្ឃាទិសេសស្ស, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ អាកាសេកដិកម្បនវត្ថុម្ហិ វុត្តត្តា អមុត្តេ ថុល្លច្ចយំ សង្គហេតុមាហ ‘‘សញ្ចិច្ចា’’តិអាទិ.

តត្ថ សញ្ចិច្ចាតិ ‘‘ឧបក្កមាមិ មោចេស្សាមី’’តិ ជានិត្វា សញ្ជានិត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘ឧបក្កមន្តស្សា’’តិ សាមញ្ញតោ តំ វិសេសេតុំ ‘‘អាកាសេ កម្បនេនបី’’តិ អាហ, កដិកម្បនេនាតិ គហេតព្ពំ. កថមិទំ លព្ភតីតិ ចេ? ឥមាយ កថាយ សង្គហេតព្ពវត្ថុម្ហិ ‘‘អាកាសេ កដិំ កម្បេន្តស្សា’’តិ (បារា. ២៦៦) បាឋេ ‘‘កដិំ កម្បេន្តស្សា’’តិ វចនសហចរស្ស ‘‘អាកាសេ’’តិ វចនស្ស សន្និធានពលេន លព្ភតិ អត្ថប្បករណសទ្ទន្តរសន្និធានា សទ្ទានំ វិសេសត្ថទីបនតោ.

៣២៩. វត្ថិន្តិ មុត្តវត្ថិំ, មុត្តករណស្ស វត្ថិន្តិ អត្ថោ. កីឡាយ បូរេត្វាតិ គាមទារកោ វិយ កីឡិតុកាមតាយ មុត្តវត្ថិំ ទឡ្ហំ គហេត្វា បូរេត្វាតិ អត្ថោ. យថាហ វត្ថិវត្ថុម្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តេ ភិក្ខូ វត្ថិំ ទឡ្ហំ គហេត្វា បូរេត្វា បូរេត្វា វិស្សជ្ជេន្តា គាមទារកាវិយ បស្សាវមកំសូ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៦៤). ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ សាមញ្ញេន កស្មា វុត្តន្តិ? តស្មិំ វត្ថុស្មិំ វុត្តនយេន មោចនាធិប្បាយេន ទឡ្ហំ គហេត្វា បូរេត្វា បូរេត្វា វិស្សជ្ជេន្តស្ស សុក្កេ មុត្តេ មោចនាធិប្បាយោ ចេតេតិ, ឧបក្កមតិ, មុច្ចតីតិ អង្គានំ សម្បន្នត្តា សង្ឃាទិសេសស្ស ¶ , អមុត្តេ ថុល្លច្ចយស្ស សម្ភវតោ ឧភយសង្គហត្ថមាហ.

៣៣០. ឧបនិជ្ឈាយនវត្ថុម្ហិ ‘‘ន ច ភិក្ខវេ សារត្តេន មាតុគាមស្ស អង្គជាតំ ឧបនិជ្ឈាយិតព្ពំ, យោ ឧបនិជ្ឈាយេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ២៦៦) បាឡិយំ ‘‘មាតុគាមស្សា’’តិ សាមញ្ញេន វុត្តត្តា ‘‘តិស្សន្ន’’ន្តិ វទតិ. តិស្សន្នំ បន ឥត្ថីនន្តិ មនុស្សាមនុស្សតិរច្ឆានគតវសេន តិស្សន្នំ ឥត្ថីនំ. ‘‘អង្គជាត’’ន្តិ វិសេសេត្វា វុត្តត្តា ‘‘និមិត្ត’’ន្តិ ¶ មុត្តករណមេវ វុច្ចតិ, បដសតេនាបិ បដិច្ឆាទិតំ វា អប្បដិច្ឆាទិតំ វា យោនិមគ្គន្តិ អត្ថោ. តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេបិ បដសតំ និវត្ថា ហោតិ, បុរតោ វា បច្ឆតោ វា ឋត្វា ‘ឥមស្មិំ នាម ឱកាសេ និមិត្ត’ន្តិ ឧបនិជ្ឈាយន្តស្ស ទុក្កដមេវ. អនិវត្ថានំ គាមទារិកានំ និមិត្តំ ឧបនិជ្ឈាយន្តស្ស បន កិមេវ វត្តព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៦៦). បុរតោ វាតិ ឯត្ថ ‘‘ឋត្វា’’តិ បាឋសេសោ.

៣៣១. ឯកេន…បេ… បស្សតោ ឯកំ ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ឯកេន បយោគេន ឯកំ ទុក្កដ’’ន្តិ វចនតោ អនេកេហិ បយោគេហិ អនេកានិ ទុក្កដានីតិ ព្យតិរេកតោ លព្ភតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឥតោ ចិតោ ច វិលោកេត្វា បុនប្បុនំ ឧបនិជ្ឈាយន្តស្ស បយោគេ បយោគេ ទុក្កដ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៦៦). ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ ‘‘ឥតោ ចិតោ ចា’’តិ វុត្តត្តា ឧម្មីលននិមីលនន្តិ ឯត្ថ ‘‘វិវិធា តំ អនោលោកេត្វា តមេវ ឱលោកេន្តស្សា’’តិ លព្ភតិ.

៣៣២. អមោចនាធិប្បាយស្ស មុត្តស្មិំ អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា. មោចនាធិប្បាយំ វិនា ភេសជ្ជករណត្ថំ សុទ្ធចិត្តេន អង្គជាតេ ភេសជ្ជលេបំ ករោន្តស្ស វា សុទ្ធចិត្តេនេវ ឧច្ចារបស្សាវាទិំ ករោន្តស្ស វា មុត្តេបិ អនាបត្តីតិ ¶ ឥទំ ‘‘អនាបត្តិ សុបិនន្តេន នមោចនាធិប្បាយស្សា’’តិអាទិនា (បារា. ២៦៣) នយេន អនាបត្តិវារេ វុត្តមេវាតិ អត្ថោ.

ឥមស្មិំ បាឋេ ‘‘អនុបក្កមន្តស្សា’’តិ អវុត្តេបិ ឥមស្ស បាឋស្ស បុរតោ ‘‘ចេតេតិ ន ឧបក្កមតិ មុច្ចតិ, អនាបត្តី’’តិ (បារា. ២៦២) ច ‘‘ន ចេតេតិ ន ឧបក្កមតិ មុច្ចតិ, អនាបត្តី’’តិ (បារា. ២៦២) ច វចនតោ តំ សង្គហេតុមាហ ‘‘អនុបក្កមតោបិ ច មុត្តស្មិំ អនាបត្តិ បកាសិតា’’តិ. មោចនស្សាទរាគេន បីឡិតោ ហុត្វា ‘‘អហោ វត មេ មុច្ចេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា វា ឯវរូបមោចនស្សាទរាគបីឡាបុព្ពង្គមចិត្តេ អសតិបិ កេវលំ កាមវិតក្កមត្តេន ឧបហតោ ហុត្វា តាទិសអជ្ឈត្តិកពាហិរវត្ថូសុ ឃដ្ដនវសេន វា អាកាសេ កដិកម្បនវសេន វា ឧបក្កមំ អករោន្តស្ស តាទិសចិន្តាពលេន វា កាមវិតក្កពលេន វា សុក្កេ មុត្តេបិ អនាបត្តីតិ ឥទំ យថាវុត្តបាឋវសេន បកាសិតន្តិ អត្ថោ.

សុបិនន្តេន មុត្តស្មិំ, អនាបត្តិ បកាសិតាតិ ឯត្ថ អន្តសទ្ទត្ថាភាវតោ សុបិនេតិ អត្ថោ. សុបិនេ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្ស វា មាតុគាមេហិ កាយសំសគ្គំ អាបជ្ជន្តស្ស វា សុក្កេ មុត្តេបិ ¶ អវិសយត្តា អនាបត្តិ បាឡិយំ ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ សុបិនន្តេនា’’តិ (បារា. ២៦៣) ឥមិនា បកាសិតាតិ អត្ថោ.

ឯត្ថ ឋត្វា អដ្ឋកថាយំ ‘‘សុបិនេ បន ឧប្បន្នាយ អស្សាទចេតនាយ សចស្ស វិសយោ ហោតិ, និច្ចលេន ភវិតព្ពំ. ន ហត្ថេន និមិត្តំ កីឡាបេតព្ពំ. កាសាវបច្ចត្ថរណរក្ខនត្ថំ បន ហត្ថបុដេន គហេត្វា ជគ្គនត្ថាយ ឧទកដ្ឋានំ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៦២) វុត្តត្តា អណ្ឌបាលិកា កិកីសកុណា វិយ, វាលបាលិកា ចមរី វិយ, ឯកនេត្តបាលកោ បុរិសោ វិយ ច កាយជីវិតេបិ អបេក្ខំ បហាយ សីលំ ¶ រក្ខិតុកាមេន សិក្ខាកាមេន និព្ពានគាមិនិបដិបត្តិំ បូរេតុកាមេន កុលបុត្តេន ‘‘អញ្ញត្រ សុបិនន្តា’’តិ (បារា. ២៣៧) វទតោ តថាគតស្ស អធិប្បាយានុកូលំ អដ្ឋកថាតោ ញត្វា អប្បមត្តេន បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ អយមត្រានុសាសនី.

៣៣៣. មនុស្សិត្ថិន្តិ មនុស្សជាតិកំ ឥត្ថិំ, ‘‘មាតុគាមោ នាម មនុស្សិត្ថី, ន យក្ខី, ន បេតី, ន តិរច្ឆានគតា, អន្តមសោ តទហុជាតាបិ ទារិកា, បគេវ មហត្តរី’’តិ (បារា. ២៧១) បទភាជនេ វុត្តត្តា តទហុជាតកុមារិកាភាវេនបិ ឋិតំ ជីវមានកមនុស្សមាតុគាមន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘មនុស្សិត្ថិ’’ន្តិ សាមញ្ញវចនេន ជីវមានកមនុស្សិត្ថិន្តិ អយំ វិសេសោ កុតោ លព្ភតីតិ? វិនីតវត្ថុម្ហិ (បារា. ២៨១ អាទយោ) មតិត្ថិយា កាយំ ផុសន្តស្ស ថុល្លច្ចយវចនតោ បារិសេសតោ លព្ភតិ. អាមសន្តោតិ ‘‘ហត្ថគ្គាហំ វា វេណិគ្គាហំ វា អញ្ញតរស្ស វា អញ្ញតរស្ស វា អង្គស្ស បរាមសន’’ន្តិ (បារា. ២៧០) វុត្តត្តា ហត្ថាទិអង្គបច្ចង្គផុសនាទិនានប្បការានំ អញ្ញតរេន បការេន អាមសន្តោតិ អត្ថោ. អត្តនោ កាយេន ឥត្ថិយា កាយស្ស សំសគ្គេ មិស្សីភាវេ រាគោ កាយសំសគ្គរាគោ. សង្ឃាទិសេសោ ឯតស្ស អត្ថីតិ សង្ឃាទិសេសិកោ, កាយសំសគ្គសង្ឃាទិសេសោ អាបន្នោ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៣៣៤. កាយសំសគ្គរាគេន ឥត្ថិយា អន្តមសោ លោមម្បិ អត្តនោ សរីរេ លោមេន ផុសន្តស្ស ភិក្ខុនោ សង្ឃាទិសេសាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា. ឯត្ថ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៧៤) ‘‘លោមគណនាយ សង្ឃាទិសេសា ហោន្តី’’តិ កុរុន្ទដ្ឋកថាមតស្ស អដ្ឋិតត្តា ¶ , ‘‘កោដ្ឋាសគណនាយ ន ហោតិ, ឥត្ថិគណនាយ ហោតី’’តិ មហាអដ្ឋកថាមតស្ស ឋិតត្តា សង្ឃសន្តកេ មញ្ចបីឋេ បច្ចត្ថរណាទិនា កេនចិ ¶ អប្បដិច្ឆាទិតេ ផុសន្តស្ស វិយ លោមគណនាយ អហុត្វា ផុដ្ឋលោមានំ ពហុត្តេបិ ឯកស្មិំ បយោគេ ឯកា ឯវ អាបត្តិ, ពហូសុ បយោគេសុ បយោគគណនាយ អាបត្តិយោ ហោន្តីតិ សន្និដ្ឋានំ.

៣៣៥. ឥត្ថិយាតិ មនុស្សិត្ថិយា. សម្ផុដ្ឋោតិ ហត្ថាទិសរីរាវយវេ សំសគ្គំ សមាបន្នោ. សេវនចេតនោ វាយមិត្វា កាយសំសគ្គរាគេន អត្តនោ កាយំ ចាលេត្វាតិ អត្ថោ. សង្ឃាទិសេសតាតិ ឯត្ថ សកត្ថេ តទ្ធិតប្បច្ចយោ. ‘‘សង្ឃាទិសេសិតា’’តិ បន បាឋោ សុន្ទរោ, សង្ឃាទិសេសស្ស អត្ថិតា វិជ្ជមានភាវោតិ អត្ថោ. សង្ឃាទិសេសាបត្តិយា សព្ភាវសង្ខាតា អត្ថិតា ឦបច្ចយត្ថេ បុគ្គលេ សង្ឃាទិសេសីសទ្ទបវត្តិនិមិត្តំ ហោតីតិ ភាវបច្ចយោ តំអត្ថវសេន លព្ភតិ. យថាហុ ‘‘យស្ស គុណស្ស ហិ ភាវា ទព្ពេ សទ្ទសន្និវេសោ, តទភិធានេ ត្តតាទយោ’’តិ.

៣៣៦. ឯកេន ហត្ថេន គហេត្វាតិ (កង្ខា. អដ្ឋ. កាយសំសគ្គសិក្ខាបទវណ្ណនា) ឯត្ថ ‘‘កាយសំសគ្គរាគេនា’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ‘‘មនុស្សិត្ថិ’’ន្តិ អជ្ឈាហារោ. តំ មនុស្សិត្ថិំ. តត្ថ តត្ថាតិ ឥត្ថិយា តស្មិំ តស្មិំ សរីរាវយវេ. ‘‘ឯកាវាបត្តី’’តិ បឋមំ គហិតហត្ថស្ស អនបនីតត្តា វុត្តំ. គហិតហត្ថំ បន មោចេត្វា បុនប្បុនំ ផុសន្តស្ស បយោគគណនាយ អាបត្តិ ហោតីតិ ព្យតិរេកតោ លព្ភតិ.

៣៣៧. ឯកេន ហត្ថេន អគ្គហេត្វា សីសតោ យាវ បាទំ, បាទតោ យាវ សីសញ្ច កាយា ហត្ថំ អមោចេត្វា ទិវសម្បិ តំ ឥត្ថិំ ផុសន្តស្ស ឯកាវាបត្តីតិ យោជនា. ឯត្ថាបិ ‘‘អមោចេត្វា’’តិ ¶ ព្យតិរេកតោ មោចេត្វា ផុសន្តស្ស បយោគគណនាយ អនេកាបត្តិយោតិ លព្ភតិ.

៣៣៨. ឯកតោ គហិតបញ្ចង្គុលីនំ គណនាយ សចេ អាបត្តិ សិយា, ឯកស្ស មាតុគាមស្ស សរីរំ រាគចិត្តេន ផុសន្តស្ស ទ្វត្តិំសកលាបកោដ្ឋាសតោ ព្យតិរេកស្ស សរីរស្សាភាវា ទ្វត្តិំសកលាបកោដ្ឋាសគណនាយ អាបត្តិយា ភវិតព្ពំ, តថា អភាវតោ ឥទម្បិ ន ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ន ហិ កោដ្ឋាសតោ សិយា’’តិ អាហ.

៣៤០-១. ឥត្ថិយា វិមតិស្សាបិ អត្តនោ កាយេន ឥត្ថិយា កាយំ ផុសតោ តស្ស ថុល្លច្ចយំ សិយា, ឥត្ថិយា បណ្ឌកាទិសញ្ញិនោបិ អត្តនោបិ កាយេន ¶ ឥត្ថិយា កាយំ ផុសតោ តស្ស ថុល្លច្ចយំ សិយា. អាទិ-សទ្ទេន បុរិសតិរច្ឆានគតានំ សង្គហោ. ឥត្ថិយា ឥត្ថិសញ្ញិនោ អត្តនោ កាយេន ឥត្ថិយា កាយសម្ពទ្ធំ ផុសតោ តស្ស ថុល្លច្ចយំ សិយា. បណ្ឌកេ បណ្ឌកសញ្ញិនោ អត្តនោ កាយេន បណ្ឌកស្ស កាយំ ផុសតោ តស្ស ថុល្លច្ចយំ សិយា. យក្ខិបេតីសុ យក្ខិបេតិសញ្ញិនោ អត្តនោ កាយេន តាសំ កាយំ ផុសតោ តស្ស ថុល្លច្ចយំ សិយាតិ យោជនា. ឯត្ថ ‘‘បណ្ឌកគ្គហណេន ឧភតោព្យញ្ជនកោបិ គយ្ហតី’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ វុត្តំ. ‘‘ឥត្ថិយា វេមតិកស្សាបិ បណ្ឌកាទិសញ្ញិនោបិ អត្តនោ កាយេន ឥត្ថិយា កាយសម្ពទ្ធំ ផុសតោ តស្ស ថុល្លច្ចយំ សិយា’’តិ ន យោជេតព្ពំ. កស្មា? តថា យោជនាយំ បាឡិយំ ទុក្កដំ វុត្តំ, ន ថុល្លច្ចយន្តិ អនិដ្ឋប្បសង្គតោ.

‘‘ទុក្កដំ កាយសំសគ្គេ, តិរច្ឆានគតិត្ថិយា’’តិ ឥមិនា វិនីតវត្ថុម្ហិ អាគតនយេ សង្គហិតេបិ តេនេវ នយេន បណ្ឌកេ ¶ វិមតិឥត្ថិសញ្ញិតាទិអញ្ញមតិបក្ខេ ច បុរិសតិរច្ឆានគតេសុ បុរិសតិរច្ឆានគតសញ្ញិវិមតិបណ្ឌកាទិអញ្ញមតិបក្ខេ ច ឥតិ ឥមេសំ តិណ្ណំ កាយបដិពទ្ធាមសនាទីសុ ច បទភាជនេ វុត្តសព្ពទុក្កដាបត្តិយោ ឧបលក្ខិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៤២. អត្តនោ កាយេន បដិពទ្ធេន ឥត្ថិយា កាយេន បដិពទ្ធំ ផុសន្តស្ស ភិក្ខុនោ បន ទុក្កដន្តិ យោជនា. ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ វុត្តទុក្កដានំ សមុច្ចយត្ថោ. ច-សទ្ទេន បន អវុត្តសមុច្ចយត្ថេន ‘‘និស្សគ្គិយេន កាយំ អាមសតិ. និស្សគ្គិយេន កាយបដិពទ្ធំ អាមសតិ. និស្សគ្គិយេន និស្សគ្គិយំ អាមសតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ២៧៦) បាឡិយំ អាគតទុក្កដានំ សង្គហោ វេទិតព្ពោ.

៣៤៣-៤. ន កេវលំ បទភាជនាគតឥត្ថិសរីរាទិកមេវ អនាមាសំ, វិនីតវត្ថូសុ ទារុធីតលិកវត្ថុអនុលោមតោ បោត្ថលិកាទិឥត្ថិរូបកញ្ច និស្សគ្គិយវារានុលោមតោ អសរីរដ្ឋំ មាតុគាមេហិ បរិភុត្តវត្ថាភរណាទិញ្ច វិភង្គក្ខន្ធកាទីសុ វុត្តនយានុសារេន អដ្ឋកថាគតំ អវសេសំ អនាមាសវត្ថុញ្ច អាមសន្តស្ស អាបត្តិំ សង្គហេតុមាហ ‘‘ឥត្ថីន’’ន្តិអាទិ.

‘‘ឥត្ថីនំ ឥត្ថិរូបញ្ចា’’តិ ឥទំ ‘‘ឥត្ថិកាយ ឥត្ថិធនំ (បារា. ៣៤), សទ្ធានំ សទ្ធាបរាយន’’ន្តិអាទីសុ វិយ លោកវោហារវសេន វុត្តំ. ឥត្ថីនំ ទារុលោហមយាទិកំ ឥត្ថិរូបញ្ចាតិ យោជនា. អាទិ-សទ្ទេន ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទតោ មត្តិកាយ, បិដ្ឋេន វា កតំ មាតុគាមរូបំ សង្គណ្ហាតិ. មាតុគាមរូបំ យេន កេនចិ ទិន្នំ សព្ពរតនមយំ វិនា អវសេសំ សាទិយិត្វា ¶ ភិន្ទិត្វា ¶ សមណសារុប្បបរិក្ខារំ ការាបេតុំ, អផុសិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពេ វា យោជេតុំ វដ្ដតិ.

‘‘វត្ថ’’ន្តិ ឥមិនា និវាសនបារុបនទ្វយម្បិ សាមញ្ញេន គហិតំ. ឥទញ្ច មាតុគាមេន បរិភុញ្ជិតុំ ឋបិតម្បិ អនាមាសមេវ, ចីវរត្ថាយ ទិន្នំ សម្បដិច្ឆិត្វា គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន តិណចុម្ពដកំ, អង្គុលិយា បណ្ណមុទ្ទិកំ ឧបាទាយ អលង្ការមេវ. ឯត្ថ ច វាលកេសវដ្ដកេសេសុ បវេសនកទន្តសូចិអាទិ កប្បិយភណ្ឌំ ទិយ្យមានំ សមណសារុប្បបរិក្ខារត្ថាយ គហេតព្ពំ.

តត្ថជាតផលំ ខជ្ជន្តិ រុក្ខេ ឋិតំ ខាទិតព្ពំ បនសនាឡិកេរាទិផលញ្ច មនុស្សេហិ រាសិកតំ បរិភុញ្ជិតព្ពផលញ្ច ‘‘មនុស្សេហិ រាសិកតេសុបិ ឯសេវ នយោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨១) អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា អនាមាសន្តិ ឧបលក្ខណតោ ឥមិនាវ គហេតព្ពំ. អរញ្ញេ រុក្ខតោ បតិតំ ផលំ ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ទស្សាមី’’តិ គហេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘មុគ្គាទិំ តត្ថជាតក’’ន្តិ ឧបលក្ខណបទត្តា គច្ឆតោ វិយុត្តម្បិ គហេតព្ពំ. មុគ្គាទិន្តិ ឯត្ថ ‘‘អបរណ្ណ’’ន្តិ បាឋសេសោ.

សព្ពានិ ធញ្ញានីតិ ‘‘សាលិ វីហិ យវោ កង្គុ, កុទ្រូសវរកគោធុមា’’តិ វុត្តានិ សត្ត ធញ្ញានិ. ខេត្តមគ្គេន គច្ឆតា សាលិសីសេ ហត្ថេន អផុសន្តេន គន្តព្ពំ. សចេ មគ្គោ សម្ពាធោ ហោតិ, សរីរេ ធញ្ញំ ផុសន្តេបិ មគ្គត្តា ន ទោសោ. វីថិយំ, គេហង្គណេ វា ធញ្ញេសុ បសារិតេសុ អបសក្កិត្វា ចេ គន្តុំ ន សក្កា, ‘‘មគ្គំ អធិដ្ឋាយ គន្តព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨១) អដ្ឋកថាវចនតោ ‘‘ឥមំ មគ្គំ គមិស្សាមី’’តិ គន្តុំ វដ្ដតិ. ‘‘កុលគេហេ ធញ្ញមត្ថកេ ចេ អាសនំ បញ្ញាបេត្វា ទិន្នំ ហោតិ, និសីទិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨១ អត្ថតោ សមានំ) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. ‘‘អាសនសាលាយំ ធញ្ញេ វិប្បកិណ្ណេ អនុក្កមិត្វា ឯកមន្តេ បីឋកំ បញ្ញាបេត្វា ¶ និសីទិតព្ពំ. សចេ មនុស្សា តស្មិំ ធញ្ញមត្ថកេ អាសនំ បញ្ញាបេត្វា ទេន្តិ, និសីទិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨១ អត្ថតោ សមានំ) អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា អត្តនា តត្ថ អាសនំ បញ្ញាបេត្វា និសីទិតុំ ន វដ្ដតិ.

៣៤៥. ធមនសង្ខាទិំ សព្ពំ បញ្ចង្គតុរិយម្បិ ចាតិ សម្ពន្ធោ. ធមនសង្ខោ នាម សទ្ទករណសង្ខោ ¶ . អាទិ-សទ្ទេន វំសសិង្គតាឡាទីនំ សង្គហោ. បញ្ចង្គតុរិយន្តិ អាតតំ, វិតតំ, អាតតវិតតំ, ឃនំ, សុសិរន្តិ បញ្ចង្គសង្ខាតំ តុរិយំ. តត្ថ អាតតំ នាម ចម្មបរិយោនទ្ធេសុ ភេរិអាទីសុ ឯកតោ អាកឌ្ឍិត្វា ឱនទ្ធំ ឯកតលតុរិយំ. វិតតំ នាម ឧភតោ អាកឌ្ឍិត្វា ឱនទ្ធំ ឧភយតលតុរិយំ. អាតតវិតតំ នាម ឧភយតោ ច មជ្ឈតោ ច សព្ពតោ បរិយោនន្ធិតំ. ឃនំ សម្មាទិ. សម្មន្តិ តាឡំ, ឃណ្ដាកិង្កណិអាទីនម្បិ ឯត្ថេវ សង្គហោ. សុសិរន្តិ វំសាទិ.

ឥធ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨១) កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន ភេរិបោក្ខរញ្ច ភេរិតលចម្មញ្ច វីណា ច វីណាបោក្ខរចម្មញ្ច ទណ្ឌោ ច អនាមាសំ. ‘‘បូជំ កត្វា ចេតិយង្គណាទីសុ ឋបិតភេរិយោ អចាលេន្តេន អវសេសដ្ឋានំ សម្មជ្ជិតព្ពំ. កចវរឆឌ្ឌនកាលេ កចវរំ វិយ គហេត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ ឋបេតព្ព’’ន្តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. តុរិយភណ្ឌេសុ យំ កិញ្ចិ អត្តនោ ទីយមានំ តំ បរិវត្តេត្វា កប្បិយបរិក្ខារំ គហេតុំ អធិវាសេតព្ពំ. ទោណិ វា បោក្ខរំ វា ទន្តកដ្ឋនិក្ខិបនត្ថាយ, ចម្មញ្ច សត្ថកោសករណត្ថាយ គហេតព្ពំ.

រតនានិ ច សព្ពានីតិ មុត្តា មណិ វេឡុរិយោ សង្ខោ សិលា បវាឡំ រជតំ ជាតរូបំ លោហិតង្កោ មសារគល្លន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨១) វុត្តានិ សព្ពានិ រតនានិ ច. ឯត្ថ ច វិទ្ធា, អវិទ្ធា វា សាមុទ្ទិកាទី សព្ពាបិ មុត្តា អនាមាសា. ភណ្ឌមូលត្ថញ្ច គណ្ហិតុំ ¶ ន វដ្ដតិ. អន្តមសោ ជាតិផលិកំ ឧបាទាយ នីលបីតាទិភេទោ សព្ពោបិ មណិ ធោតវិទ្ធោ អនាមាសោ. អាហតាការេនេវ ឋិតោ អវិទ្ធាធោតោ មណិ បត្តាទិ ភណ្ឌមូលត្ថំ អធិវាសេតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ. មហាបច្ចរិយំ បន បដិក្ខិត្តំ. បចិត្វា កតោ កាចមណិយេវេកោ វដ្ដតិ. វេឡុរិយេ ច មណិសទិសោយេវ វិនិច្ឆយោ.

ធមនសង្ខោ ‘‘សព្ពំ ធមនសង្ខាទិ’’ន្តិអាទិគាថាយ តុរិយេសុ គហិតោ. រតនខចិតោ សង្ខោ អនាមាសោ. បានីយសង្ខោ ធោតោបិ អធោតោបិ អាមាសោ. អវសេសសង្ខោ បន អញ្ជនាទិភេសជ្ជត្ថំ, បត្តាទិភណ្ឌមូលភាវេន ច អធិវាសេតុំ វដ្ដតិ. សុវណ្ណេន ឯកតោ វិលិយាបេត្វា កតា មុគ្គវណ្ណា សិលា អនាមាសា. សេសា សិលា ខុទ្ទកនិសានាទិកម្មត្ថំ អធិវាសេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘បវាឡំ ធោតមធោតញ្ច វិទ្ធមវិទ្ធញ្ច សព្ពថា អនាមាសំ, នាបិ អធិវាសេតព្ព’’ន្តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តត្តា បវាឡបដិមាចេតិយានិ ចេវ បោត្ថកេសុ បវេសេតព្ពអាណិយា ¶ មូលេ, អគ្គេច បវេសេតព្ពំ បទុមាទិអាការេន កតំ វដ្ដញ្ច ន គហេតព្ពំ ន ផុសិតព្ពំ.

ពីជតោ បដ្ឋាយ រជតំ, ជាតរូបញ្ច កតំ វា ហោតុ អកតំ វា, សព្ពសោ អនាមាសំ, ន ច សាទិតព្ពំ. ឥមិនា កតំ បដិមាទិកញ្ច អារកូដលោហញ្ច អនាមាសន្តិ វក្ខតិ. កតាកតសុវណ្ណរជតានំ អសាទិយិតព្ពតាយ ឥធ អដ្ឋកថាយ អាគតត្តា ឧត្តរេន រាជបុត្តេន ការេត្វា អាហដំ សុវណ្ណចេតិយំ ន វដ្ដតីតិ មហាបទុមត្ថេរេន បដិក្ខិត្តន្តិ សុវណ្ណបដិមាចេតិយបោត្ថកាវច្ឆាទកមណិបទុមវដ្ដាទិ យំ កិញ្ចិ ន សាទិតព្ពមេវ, ន ច អាមសិតព្ពំ. ឯតេន កតំ សេនាសនោបករណំ បន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ធម្មមណ្ឌបេ កតម្បិ ¶ បដិជគ្គិតុំ វដ្ដតិ. លោហិតវណ្ណោ មណិ, មសារគល្លមណិ ច សព្ពថា អនាមាសោ, ន ច អធិវាសេតព្ពោតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ.

៣៤៦. សព្ពមាវុធភណ្ឌន្តិ ខគ្គាទិ សព្ពំ អាវុធោបករណំ បត្តាទិកប្បិយបរិក្ខារមូលត្ថាយ ទីយមានំ សត្ថវាណិជាយ អកាតព្ពត្តា ន គហេតព្ពំ, ‘‘ឥមំ គណ្ហថា’’តិ ទិន្នំ ភិន្ទិត្វា ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ កត្វា ‘‘ខុរាទិកប្បិយបរិក្ខារំ ការេស្សាមី’’តិ សាទិតុំ វដ្ដតិ. សង្គាមភូមិយំ មគ្គេ បតិតខគ្គាទិំ ទិស្វា បាសាណេន ភិន្ទិត្វា ‘‘ខុរាទិកប្បិយភណ្ឌានិ ការេស្សាមី’’តិ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. ឧសុសត្តិអាទិកំ ផលតោ ទណ្ឌំ អបនេត្វា កប្បិយបរិក្ខារការាបនត្ថាយ គហេតព្ពំ.

ជិយាតិ ធនុគុណោ. ច-ការេន ឥមិស្សា គាថាយ អវុត្តំ អង្កុសតោមរាទិំ បរហិំ សោបករណំ សង្គណ្ហាតិ. ធនុទណ្ឌកោតិ ជិយាវិរហិតោ ធនុទណ្ឌកោ. ឥទំ បរហិំសោបករណភណ្ឌាទិកំ វិហារេ សម្មជ្ជិតព្ពដ្ឋានេ ឋបិតំ ចេ, សាមិកានំ វត្វា តេហិ អគ្គហិតំ ចេ, អចាលេន្តេន សម្មជ្ជិតព្ពំ.

ជាលញ្ចាតិ មច្ឆជាលបក្ខិជាលាទិជាលញ្ច. ជាលំ ទីយមានំ ឆត្តវេឋនត្ថំ, អាសនចេតិយាទិមត្ថកេ ពន្ធនាទិបយោជនេ សតិ តទត្ថញ្ច គហេតព្ពំ. សរវារណំ នាម ផលកាទិកំ អញ្ញេហិ អត្តនោ វិជ្ឈនត្ថាយ វិស្សដ្ឋសរនិវារណំ វិនាសនោបរោធការណំ ហោតីតិ ភណ្ឌមូលត្ថំ សាទិតុំ ¶ វដ្ដតិ. ‘‘ទន្តកដ្ឋាធារផលកាទិ យទិច្ឆិតំ ករោមី’’តិ មុដ្ឋិំ អបនេត្វា គហេតុំ វដ្ដតិ.

៣៤៧. ចេតិយន្តិ ឯត្ថ ‘‘សុវណ្ណចេតិយ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘សុវណ្ណបដិពិម្ពាទី’’តិ អនន្តរំ វុត្តត្តា លព្ភតិ. សុវណ្ណគ្គហណញ្ចុបលក្ខណន្តិ រជតមយញ្ច គហេតព្ពំ. អារកូដកន្តិ សុវណ្ណវណ្ណំ លោហវិសេសមាហ ¶ . ‘‘អនាមាស’’ន្តិ ឥទំ ‘‘អសម្បដិច្ឆិយំ វា’’តិ ឯតស្ស ឧបលក្ខណំ.

៣៤៨. សព្ពំ វាទិតមិតិ សម្ពន្ធោ. ឱនហិតុន្តិ ចម្មវរត្តតន្តីហិ ពន្ធិតុំ. ឱនហាបេតុន្តិ តថេវ អញ្ញេហិ ការាបេតុំ. វាទាបេតុន្តិ អញ្ញេហិ វាទាបេតុំ. វាទេតុន្តិ អត្តនា វាទេតុំ. វាទិតន្តិ វាទនីយំ យថា ‘‘ករណីយំ ការិត’’ន្តិ, វាទនារហំ តុរិយភណ្ឌន្តិ អត្ថោ. ឥទញ្ច ឱនហនាទិកិរិយាយ កម្មំ.

៣៤៩. ឧបហារំ ករិស្សាមាតិ បូជំ ករិស្សាម. ឥតិ អនុមតិគ្គហណត្ថាយ. វត្តព្ពាតិ តេ វត្តារោ វត្តព្ពាតិ យោជនា.

៣៥០-១. ធុត្តិយា ឥត្ថិយាតិ វិបន្នាចារាយ លោឡិត្ថិយា. សយំ ផុសិយមានស្សាតិ ភិក្ខុនោ បយោគំ វិនា ឥត្ថិយា អត្តនាវ ផុសិយមានស្ស. កាយេន អវាយមិត្វាតិ តស្សា សរីរសម្ផស្សានុភវនត្ថំ អត្តនោ កាយំ អចាលេត្វា. ផស្សំ បដិវិជានតោតិ ផស្សំ អនុភវន្តស្ស.

អសញ្ចិច្ចាតិ ឯត្ថ ‘‘ផុសនេ’’តិ បាឋសេសោ, ‘‘ឥមិនា ឧបាយេន ឥមំ ផុសាមី’’តិ អចេតេត្វា. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘ឥមិនា បត្តបដិគ្គហណាទិនា ឧបាយេន ឯតិស្សា សរីរសម្ផស្សំ អនុភវិស្សាមី’’តិ អចិន្តេត្វា បត្តថាលកតដ្ដកបណ្ណបុដភេសជ្ជាទិំ បដិគ្គណ្ហាបេន្តិយា ហត្ថេ អត្តនោ ហត្ថេន ផុសនាទីសុ អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អស្សតិយា’’តិ ឥទំ បន ឥមិនាវ សង្គហិតត្តា ឥធ វិសុំ ន វុត្តំ, មាតុគាមស្ស សរីរេ ផុសនភាវំ អជានិត្វា អញ្ញវិហិតោ ហុត្វា សតិំ អនុបដ្ឋបេត្វា ហត្ថបាទបសារណាទីសុ ផុសន្តស្សាតិ អត្ថោ.

អជានន្តស្សាតិ ¶ ទារកាការំ ទារិកំ ‘‘មាតុគាមោ’’តិ អជានិត្វា កេនចិ ករណីយេន ផុសន្តស្ស ¶ . មោក្ខាធិប្បាយិនោ ចាតិ ‘‘មោក្ខាធិប្បាយោ កាយេន វាយមតិ, ផស្សំ បដិវិជានាតិ, អនាបត្តិ. មោក្ខាធិប្បាយោ កាយេន វាយមតិ, ន ច ផស្សំ បដិវិជានាតិ, អនាបត្តិ. មោក្ខាធិប្បាយោ ន ច កាយេន វាយមតិ, ផស្សំ បដិវិជានាតិ, អនាបត្តិ. មោក្ខាធិប្បាយោ ន ច កាយេន វាយមតិ, ន ច ផស្សំ បដិវិជានាតិ, អនាបត្តី’’តិ (បារា. ២៧៩) វុត្តមោក្ខាធិប្បាយវតោ ចតុព្ពិធស្ស បុគ្គលស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អនាបត្តី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ.

ឥមេសុ យោ មាតុគាមេន អាលិង្គនាទិបយោគេន អជ្ឈោត្ថរយមានោ តំ អត្តនោ សរីរតោ អបនេត្វា មុញ្ចិតុកាមោ ហត្ថចាលេន, មុដ្ឋិអាទីហិ វា បដិបណាមនំ, បហរណាទិកញ្ច បយោគំ ករោតិ, អយំ បឋមោ បុគ្គលោ. អត្តានមជ្ឈោត្ថរិតុំ អាគច្ឆន្តិំ ឥត្ថិំ ទិស្វា បហរណាការាទិសព្ពបយោគំ ទស្សេត្វា តាសេត្វា អត្តនោ សរីរំ ផុសិតុំ អទេន្តោ ទុតិយោ. ឥត្ថិយា អជ្ឈោត្ថរិត្វា អាលិង្គិតោ ចោបនរហិតំ មំ ‘‘អនត្ថិកោ’’តិ មន្ត្វា ‘‘សយមេវ បលាយិស្សតី’’តិ, ‘‘អចោបនមេវ មោក្ខោបាយោ’’តិ ញត្វា និច្ចលោវ ហុត្វា ផស្សំ បដិវិជានន្តោ តតិយោ. អត្តានំ អជ្ឈោត្ថរិតុមាគច្ឆន្តិំ ឥត្ថិំ ទិស្វា ទុតិយោ វិយ តាសេតុំ កាយប្បយោគំ អកត្វា ‘‘អគតេ បាតេស្សាមិ, បហរិត្វា តាសេស្សាមី’’តិ វា ចិន្តេត្វា និច្ចលោវ ហុត្វា តិដ្ឋន្តោ ចតុត្ថោតិ វេទិតព្ពោ.

៣៥២. បឋមេនាតិ ឯត្ថ ‘‘បារាជិកេនា’’តិ បាឋសេសោ, កាយចិត្តសមុដ្ឋានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឥធ ចិត្តំ នាម ¶ កាយសំសគ្គរាគសម្បយុត្តំ ចិត្តំ, សុក្កវិស្សដ្ឋិម្ហិ មោចេតុកាមតាយ សម្បយុត្តំ ចិត្តំ.

៣៥៣-៤. ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទេនាតិ ទុដ្ឋុ កុច្ឆិតភាវំ ឧលតិ គច្ឆតីតិ ទុដ្ឋុល្លា, ទុដ្ឋុល្លា ច សា វាចា ចាតិ ទុដ្ឋុល្លវាចា, វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គេ មេថុនធម្មបដិសំយុត្តា វាចា, យថាហ ‘‘ទុដ្ឋុល្លា នាម វាចា វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គមេថុនធម្មបដិសំយុត្តា វាចា’’តិ (បារា. ២៨៥), ទុដ្ឋុល្លវាចាយ អស្សាទោ ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទោ, តថាបវត្តវចីវិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកចិត្តសម្បយុត្តា ចេតនា, តេន សម្បយុត្តោ រាគោ ឥធ សហចរិយេន ‘‘ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទោ’’តិ វុត្តោ, តេន, ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទសម្បយុត្តេន ¶ រាគេនាតិ អត្ថោ. ឥមិនា ‘‘ឱភាសន្តស្សា’’តិ វក្ខមានឱភាសនស្ស ហេតុ ទស្សិតោ.

ឥត្ថិយា ឥត្ថិសញ្ញិនោ ភិក្ខុនោតិ យោជនា. ឥត្ថិយា ឥត្ថិសញ្ញិនោតិ ‘‘មាតុគាមោ នាម មនុស្សិត្ថី, ន យក្ខី, ន បេតី, ន តិរច្ឆានគតា, វិញ្ញូ បដិពលា សុភាសិតទុព្ភាសិតំ ទុដ្ឋុល្លាទុដ្ឋុល្លំ អាជានិតុ’’ន្តិ បទភាជនេ និទ្ទិដ្ឋសរូបាយ សុភាសិតទុព្ភាសិតំ ជានន្តិយា មនុស្សិត្ថិយា ឥត្ថិសញ្ញិនោ ភិក្ខុនោតិ អត្ថោ. ‘‘ទ្វិន្នំ មគ្គាន’’ន្តិ ឯតស្ស សម្ពន្ធីវសេន ‘‘ឥត្ថិយា’’តិ ឥទំ សាមិវសេន យោជេតព្ពំ, យថាវុត្តសរូបស្ស មាតុគាមស្ស វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គន្តិ អត្ថោ. វណ្ណាវណ្ណវសេន ចាតិ ‘‘វណ្ណំ ភណតិ នាម ទ្វេ មគ្គេ ថោមេតិ វណ្ណេតិ បសំសតិ. អវណ្ណំ ភណតិ នាម ទ្វេ មគ្គេ ខុំសេតិ វម្ភេតិ គរហតី’’តិ និទ្ទេសេ វុត្តនយេន ឧភោ មគ្គេ ឧទ្ទិស្ស ថោមនគរហណវសេនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

មេថុនស្ស ¶ យាចនាទយោ មេថុនយាចនាទយោ, តេហិ មេថុនយាចនាទីហិ, ‘‘យាចតិបិ អាយាចតិបិ បុច្ឆតិបិ បដិបុច្ឆតិបិ អាចិក្ខតិបិ អនុសាសតិបិ អក្កោសតិបី’’តិ (បារា. ២៨៥) ឧទ្ទេសេ វុត្តមេថុនយាចនាទិវសេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមេហិ ទ្វីហិ ‘‘ឱភាសន្តស្សា’’តិ វុត្តឱភាសនា ទស្សិតា. ឱភាសន្តស្សាតិ ឧទ្ទេសយន្តស្ស, បកាសេន្តស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘វិញ្ញុ’’ន្តិ ឥមិនា ឱភាសនកិរិយាយ កម្មមាហ, ឥមិនា វិសេសិតព្ពំ ‘‘មនុស្សិត្ថិ’’ន្តិ ឥទំ បករណតោ លព្ភតិ, យថាទស្សិតបទភាជនាគតសរូបំ វិញ្ញុំ បដិពលំ មនុស្សិត្ថិន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អន្តមសោ ហត្ថមុទ្ទាយបីតិ ឱភាសនេ អន្តិមបរិច្ឆេទទស្សនំ. ទុដ្ឋុល្លវចនស្សាទភាវេ សតិ យោ វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គបដិពទ្ធំ គុណទោសំ វា មេថុនធម្មយាចនាទិវសេន វា ទុដ្ឋុល្លាទុដ្ឋុល្លំ ជានន្តិំ មនុស្សិត្ថិំ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ហត្ថមុទ្ទាយបិ វទេយ្យាតិ អត្ថោ.

ឥមស្មិំ គាថាទ្វយេ ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទេន ឥត្ថិយា ឥត្ថិសញ្ញិនោ វិញ្ញុំ តំ ឥត្ថិំ ទ្វិន្នំ មគ្គានំ វណ្ណវសេន អន្តមសោ ហត្ថមុទ្ទាយបិ ឱភាសន្តស្ស ភិក្ខុនោ គរុកំ សិយាតិ ឯកំ វាក្យំ, តថា ‘‘ទ្វិន្នំ មគ្គានំ អវណ្ណវសេនា’’តិ ឥមិនា ច ‘‘មេថុនយាចនាទីហី’’តិ ឥមិនា ច យោជនាយ វាក្យទ្វយន្តិ ឯវំ យោជនាវសេន តីណិ វាក្យានិ ហោន្តិ.

តត្ថ ¶ បឋមវាក្យេ វណ្ណវចនេន សង្គហិតំ ថោមនាទិកថំ កថេន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោ ហោតិ. ‘‘ឥត្ថិលក្ខណេន សុភលក្ខណេន សមន្នាគតាសី’’តិ ឯត្តកមេវ ថោមនត្ថំ វទតោ សង្ឃាទិសេសោ ន ហោតិ, ‘‘តវ វច្ចមគ្គោ ច បស្សាវមគ្គោ ច ឦទិសោ សុភោ សុសណ្ឋានោ, តេន នាម ¶ ឦទិសេន ឥត្ថិលក្ខណេន សុភលក្ខណេន សមន្នាគតាសី’’តិ វទន្តស្ស ហោតិ. ‘‘វណ្ណេតិ, បសំសតី’’តិ បទទ្វយញ្ច ‘‘ថោមេតី’’តិ បទស្ស បរិយាយោ.

ទុតិយវាក្យេ អវណ្ណបទសង្គហិតំ ខុំសនាទិត្តយេ ខុំសនំ នាម បតោទោបមេហិ ផរុសវចនេហិ តុទនំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ខុំសេតីតិ វាចាបតោទេន ឃដ្ដេតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨៥). បតុជ្ជតេនេនាតិ ‘‘បតោទោ’’តិអគច្ឆន្តេ អស្សាទយោ បវត្តេតុំ វិជ្ឈនកបាចនទណ្ឌោ វុច្ចតិ. វម្ភនំ នាម អបសាទនំ. អបសាទនំ នាម គុណតោ បរិហាបនំ. យថាហ ‘‘វម្ភេតីតិ អបសាទេតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨៥). គរហា នាម ទោសារោបនំ. យថាហ ‘‘គរហតីតិ ទោសំ ទេតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨៥). ឥមំ ខុំសនាទិបដិសំយុត្តវចនំ វក្ខមានេសុ ‘‘សិខរណីសិ, សម្ភិន្នាសិ, ឧភតោព្យញ្ជនាសី’’តិ ឥមេសុ តីសុ បទេសុ អញ្ញតរេន យោជេត្វា កថេន្តស្សេវ សង្ឃាទិសេសោ, ន ឥតរស្ស.

តតិយវាក្យេ មេថុនយាចនាទិវចនេហិ សង្គហិតំ អាយាចនាទិំ ករោន្តស្សាបិ សង្ឃាទិសេសោ. ‘‘យាចតិ នាម ទេហិ មេ អរហសិ មេ ទាតុ’’ន្តិអាទិនា (បារា. ២៨៥) នយេន ឯកេកំ បទំ ‘‘ទេហិ មេ មេថុនំ ធម្ម’’ន្តិអាទិវសេន មេថុនធម្មបទេន សហ ឃដេត្វា មេថុនធម្មំ យាចន្តស្សេវ ហោតិ.

‘‘កទា តេ មាតា បសីទិស្សតិ, កទា តេ បិតា បសីទិស្សតិ, កទា តេ ទេវតាយោ បសីទិស្សន្តិ, កទា តេ សុខណោ សុលយោ សុមុហុត្តោ ភវិស្សតី’’តិអាទិអាយាចនបទនិទ្ទេសេ ឯកេកំ បទំ តត្ថេវ ឱសានេ វុត្តេន ‘‘កទា តេ មេថុនំ ធម្មំ លភិស្សាមី’’តិ បទេន ឃដេត្វា មេថុនំ យាចន្តស្សេវ ហោតិ.

‘‘កថំ ¶ ត្វំ សាមិកស្ស ទេសិ, កថំ ជារស្ស ទេសី’’តិ (បារា. ២៨៥) បុច្ឆានិទ្ទេសវចនេសុ ច អញ្ញតរំ មេថុនធម្មបទេន ឃដេត្វា បុច្ឆន្តស្សេវ ហោតិ.

‘‘ឯវំ ¶ កិរ ត្វំ សាមិកស្ស ទេសិ, ឯវំ ជារស្ស ទេសី’’តិ (បារា. ២៨៥) បដិបុច្ឆានិទ្ទេសវចនេសុ អញ្ញតរំ មេថុនធម្មបទេន ឃដេត្វា វិសេសេត្វា បដិបុច្ឆន្តស្សេវ ហោតិ.

‘‘កថំ ទទមានា សាមិកស្ស បិយា ហោតី’’តិ បុច្ឆតោ មាតុគាមស្ស ‘‘ឯវំ ទេហិ, ឯវំ ទេន្តី សាមិកស្ស បិយា ភវិស្សតិ មនាបា ចា’’តិ អាណត្តិវចនេ, អនុសាសនិវចនេ ច ឯសេវ នយោ.

៣៥៥. អក្កោសនិទ្ទេសាគតេសុ ‘‘អនិមិត្តាសិ និមិត្តមត្តាសិ អលោហិតាសិ ធុវលោហិតាសិ ធុវចោឡាសិ បគ្ឃរន្តីសិ សិខរណីសិ ឥត្ថិបណ្ឌកាសិ វេបុរិសិកាសិ សម្ភិន្នាសិ ឧភតោព្យញ្ជនាសី’’តិ ឯកាទសសុ បទេសុ ‘‘សិខរណីសិ សម្ភិន្នាសិ ឧភតោព្យញ្ជនាសី’’តិ បទត្តយំ បច្ចេកំ អាបត្តិករំ, ឥមិនា បទត្តយេន សហ បុព្ពេ វុត្តានិ វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គមេថុនធម្មបទានិ តីណិ ចាតិ ឆប្បទានំ បច្ចេកំ អាបត្តិករត្តា ឥតោ បរានិ អនិមិត្តាទីនិ អដ្ឋ បទានិ ‘‘អនិមិត្តាសិ មេថុនធម្មំ ទេហី’’តិអាទិនា នយេន មេថុនធម្មបទេន សហ ឃដេត្វា វុត្តានេវ អាបត្តិករានីតិ វេទិតព្ពានិ, ‘‘មេថុនយាចនាទីហី’’តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទសង្គហិតេសុ ‘‘អនិមិត្តាសី’’តិអាទីសុ ឯកាទសសុ អក្កោសបទេសុ អន្តោគធត្តេបិ កេវលំ អាបត្តិករត្តា គរុតរំ បទត្តយំ វិសុំ សង្គហេតព្ពន្តិ ញាបេតុមាហ ‘‘សិខរណីសី’’តិអាទិ.

សិខរណីសីតិ ឯត្ថ ‘‘សិខរណី អសី’’តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘អសី’’តិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. តុ-សទ្ទោ កេវលយុត្តម្បិ អាបត្តិករំ ¶ ហោតីតិ វិសេសំ ជោតេតិ. កេវលេនាបិ អក្កោសវចនេនាតិ យោជនា. សិខរណីសីតិ ពហិ និក្ខន្តអាណិមំសា ភវសិ. សម្ភិន្នាសីតិ មិស្សីភូតវច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គា. ឧភតោព្យញ្ជនាសីតិ ឥត្ថិនិមិត្តេន, បុរិសនិមិត្តេន ចាតិ ឧភតោព្យញ្ជនេហិ សមន្នាគតា. ‘‘អយំ ឥត្ថី, អយំ បុរិសោ’’តិ ព្យញ្ជយតីតិ ព្យញ្ជនំ, មុត្តករណានិ. សុណន្តិយាតិ ឯត្ថ ‘‘វិញ្ញុមនុស្សិត្ថិយា’’តិ អធិការតោ លព្ភតិ, ឥមិនា អក្កោសិតព្ពវត្ថុ ទស្សិតំ ហោតិ. ភាសិតំ សុណន្តិយា សុភាសិតទុព្ភាសិតំ ជានន្តិយា មនុស្សិត្ថិយា វិសយេ បវត្តអក្កោសវចនេន សង្ឃាទិសេសោ ហោតីតិ អត្ថោ.

៣៥៦. បុនប្បុនំ ឱភាសន្តស្ស វាចានំ គណនាយ គរុកា សិយុន្តិ យោជនា. ឯត្ថ ‘‘ឯកំ ¶ ឥត្ថិ’’ន្តិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ. ឯកវាចាយ ពហូ ឱភាសន្តស្ស ច ឥត្ថីនំ គណនាយ គរុកា សិយុន្តិ យោជនា. ឯត្ថាបិ ‘‘ឥត្ថិយោបី’’តិ លព្ភតិ.

៣៥៧. សា ចេ នប្បដិជានាតីតិ ឯត្ថ ‘‘យំ សុណន្តិំ មនុស្សិត្ថិំ ទ្វិន្នំ មគ្គានំ វណ្ណាវណ្ណវសេន ឱភាសតិ, សា ចេ ន បដិជានាតី’’តិ សាមត្ថិយា លព្ភមានំ អាទាយ យោជេតព្ពំ. អត្តនោ ភាសិតំ ទុដ្ឋុល្លំ វុត្តសមនន្តរមេវ អត្ថវសេន សចេ ន ជានាតីតិ អត្ថោ. តស្សាតិ តស្ស ទុដ្ឋុល្លភាសិតភិក្ខុស្ស. ឧព្ភជាណុំ, អធក្ខកំ វា អាទិស្ស ភណនេ ចាបិ តស្ស ថុល្លច្ចយំ សិយាតិ យោជនា. ភណនេតិ ទ្វិន្នំ មគ្គានំ វណ្ណាទិកថនេ, ‘‘ភណតោ’’តិបិ លិខន្តិ, ភណន្តស្ស, ភណនហេតូតិ អត្ថោ. ហេតុម្ហិ អយមន្តបច្ចយោ ‘‘អសម្ពុធ’’ន្តិអាទីសុ (បារា. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា) វិយ. ឧព្ភជាណុន្តិ ជាណុតោ ឧទ្ធំ. អក្ខេកន្តិ អក្ខកតោ ហេដ្ឋា.

៣៥៨. ឧព្ភក្ខកន្តិ ¶ អក្ខកតោ ឧទ្ធំ. អធោជាណុមណ្ឌលន្តិ ជាណុមណ្ឌលតោ អធោ. ឧទ្ទិសន្តិ ឧទ្ទិស្ស. ‘‘ឧទ្ទិស្សុព្ភក្ខំ វា តថា, អធោជាណុមណ្ឌល’’ន្តិ ច លិខន្តិ, សោ បាឋោ សុន្ទរោ. វណ្ណាទិភណនេ ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘វិញ្ញុមនុស្សិត្ថិយា’’តិ អធិការតោ លព្ភតិ. កាយបដិពទ្ធេ វណ្ណាទិភណនេ ទុក្កដន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គា សង្ឃាទិសេសក្ខេត្តំ, អធក្ខកំ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលំ ថុល្លច្ចយក្ខេត្តំ, ឧទ្ធក្ខកំ អធោជាណុមណ្ឌលំ ទុក្កដក្ខេត្តន្តិ ឥមេសុ តីសុ ខេត្តេសុ អក្ខកញ្ចេវ ជាណុមណ្ឌលញ្ច ថុល្លច្ចយទុក្កដានំ ទ្វិន្នំ អវធិភូតំ កត្ថ សង្គយ្ហតីតិ? ទុក្កដក្ខេត្តេយេវ សង្គយ្ហតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អក្ខកំ, បន ជាណុមណ្ឌលញ្ច ឯត្ថេវ ទុក្កដក្ខេត្តេ សង្គហំ គច្ឆតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨៦).

៣៥៩. បណ្ឌកេ យក្ខិបេតីសុ ទ្វិន្នំ មគ្គានំ វណ្ណាទិភណនេ តស្ស ភណន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ ភវេតិ អធិការវសេន អាគតបទេហិ សហ យោជេតព្ពំ. បណ្ឌកាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន យក្ខិបេតីនំ គហណំ.

៣៦០. ឧព្ភក្ខក…បេ… អយំ នយោតិ ‘‘បណ្ឌកាទីសូ’’តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ. អយំ នយោតិ ‘‘ទុក្កដមេវ ហោតី’’តិ វុត្តោ នយោ. សព្ពត្ថាតិ សង្ឃាទិសេសថុល្លច្ចយទុក្កដក្ខេត្តវសេន សព្ពេសុ ខេត្តេសុ.

៣៦១. អត្ថបុរេក្ខារោ ¶ ហុត្វា ឱភាសតោបិ អនាបត្តីតិ យោជនា. មាតុគាមានំ ‘‘អនិមិត្តាសី’’តិអាទីសុ បទេសុ អត្ថកថនំ បុរេក្ខត្វា ‘‘អនិមិត្តាសី’’តិអាទិបទំ ភណន្តស្ស វា មាតុគាមេហិ សហ អដ្ឋកថំ សជ្ឈាយន្តានំ វា អនាបត្តីតិ អត្ថោ. ធម្មបុរេក្ខារោ ហុត្វា ឱភាសតោ អនាបត្តីតិ យោជនា. បាឡិធម្មំ វាចេន្តស្ស វា តាសំ ¶ សុណន្តីនំ សជ្ឈាយនំ វា បុរេក្ខត្វា ‘‘អនិមិត្តាសី’’តិអាទីសុ បទេសុ យំ កិញ្ចិ បព្ពជិតស្ស វា ឥតរស្ស វា មាតុគាមស្ស កថេន្តស្ស អនាបត្តីតិ. បុរេក្ខត្វានុសាសនិន្តិ ‘‘ឥទានិ អនិមិត្តាសិ…បេ… ឧភតោព្យញ្ជនាសិ, អប្បមាទំ ទានិ ករេយ្យាសិ, យថា អាយតិម្បិ ឯវរូបា នាហោសី’’តិ អនុសាសនិំ បុរេក្ខត្វា.

៣៦២. ឧម្មត្តកាទីនន្តិ បិត្តុម្មត្តកយក្ខុម្មត្តកវសេន ទ្វិន្នំ ឧម្មត្តកានញ្ច អាទិ-សទ្ទសង្គហិតស្ស ឥមស្មិំ អាទិកម្មិកស្ស ឧទាយិត្ថេរស្ស ច អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ឥទំ សិក្ខាបទំ តិសមុដ្ឋានំ កាយចិត្តតោ ច វាចាចិត្តតោ ច កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ. កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្ត’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨៧) អដ្ឋកថាយំ វុត្តបកិណ្ណកវិនិច្ឆយំ ទស្សេតិ ‘‘សមុដ្ឋានាទយោ…បេ… តុល្យាវា’’តិ. វេទនាយ អទិន្នាទានេន អសមត្តា ‘‘វេទនេត្ថ ទ្វិធា មតា’’តិ អាហ, សុខោបេក្ខាវេទនាវសេន ទ្វិធា មតាតិ អត្ថោ.

៣៦៣. កាមបារិចរិយាយាតិ មេថុនធម្មសង្ខាតេន កាមេន បារិចរិយាយ, មេថុនធម្មេន បារិចរិយាយាតិ អត្ថោ. អថ វា កាមិតា បត្ថិតាតិ កាមា, មេថុនរាគវសេន បត្ថិតាតិ អត្ថោ, កាមា ច សា បារិចរិយា ចាតិ កាមបារិចរិយា, តស្សា កាមបារិចរិយាយាតិបិ គហេតព្ពំ, មេថុនរាគចិត្តេន អភិបត្ថិតបារិចរិយាយាតិអត្ថោ. ‘‘វណ្ណំ ភាសតោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ, ‘‘ឯតទគ្គំ ភគិនិ បារិចរិយានំ យា មាទិសំ សីលវន្តំ កល្យាណធម្មំ ព្រហ្មចារិំ ឯតេន ធម្មេន បរិចរេយ្យា’’តិ អត្តនោ មេថុនធម្មេន បារិចរិយាយ ¶ គុណំ អានិសំសំ កថេន្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មិំយេវ ខណេតិ តស្មិំ ភណិតក្ខណេយេវ. សា ចេ ជានាតីតិ យំ ឧទ្ទិស្ស អភាសិ, សចេ សា វចនសមនន្តរមេវ ជានាតិ.

៣៦៤. សា ¶ មនុស្សិត្ថី នោ ជានាតិ ចេ, តស្ស ថុល្លច្ចយន្តិ សម្ពន្ធោ. យក្ខិបេតិទេវីសុ ជានន្តីសុ, បណ្ឌកេ ច ជានន្តេ អត្តកាមបារិចរិយាយ វណ្ណំ ភាសតោ តស្ស ភិក្ខុនោ ថុល្លច្ចយំ ហោតីតិ យោជនា. សេសេតិ បុរិសតិរច្ឆានគតវិសយេ, យក្ខិអាទីនំ អជាននវិសយេ ច អត្តកាមបារិចរិយាយ វណ្ណំ ភាសតោ តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា.

៣៦៥. ចីវរាទីហីតិ ចីវរបិណ្ឌបាតាទីហិ. វត្ថុកាមេហីតិ តណ្ហាយ វត្ថុភាវេន វត្ថូ ច កាមិតត្តា កាមាតិ ច សង្ខាតេហិ បច្ចយេហិ.

៣៦៦. រាគោ ឯវ រាគតា. ‘‘រាគិតា’’តិ វា បាឋោ, រាគោ អស្ស អត្ថីតិ រាគី, តស្ស ភាវោ រាគិតា, អត្តកាមបារិចរិយាយ រាគោតិ អត្ថោ. ឱភាសោតិ អត្តកាមបារិចរិយាយ គុណភណនំ. តេន រាគេនាតិ កាមបារិចរិយាយ រាគេន. ខណេ តស្មិន្តិ ភណិតក្ខណេ. វិជាននន្តិ យំ មនុស្សិត្ថិំ ឧទ្ទិស្ស អត្តកាមបារិចរិយាយ វណ្ណំ ភណតិ, តាយ តស្ស វចនត្ថស្ស វិជាននន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

៣៦៧. បញ្ចង្គានីតិ មនុស្សិត្ថិតា, តំសញ្ញិតា, បារិចរិយាយ រាគិតា, តេន រាគេន ឱភាសនំ, ខណេ តស្មិំ វិជាននន្តិ ឥមានិ ឯត្ថ អត្តកាមបារិចរិយសិក្ខាបទេ បញ្ច អង្គានិ ¶ , បញ្ច អាបត្តិការណានីតិ អត្ថោ. អស្សាតិ អត្តកាមបារិចរិយសិក្ខាបទស្ស.

៣៦៨. ‘‘បដិគ្គណ្ហាតី’’តិអាទិកិរិយាត្តយោបាទានសាមត្ថិយេន តិក្ខត្តុំ បដិបាទនកំ ‘‘យោ ភិក្ខូ’’តិ ច ‘‘គរុ ហោតី’’តិ បទសាមត្ថិយេន ‘‘តស្សា’’តិ ច លព្ភមានត្តា តិវិធេហិ សហ ‘‘យោ ភិក្ខុ បុរិសស្ស សន្ទេសំ បដិគ្គណ្ហាតិ, វីមំសតិ បច្ចាហរតិ ចេ, តស្ស គរុ ហោតី’’តិ ឯកំ វាក្យំ ហោតិ. ឯវំ ‘‘ឥត្ថិយាបិ វា’’តិ ឥមិនា យោជនាយបិ ឯកំ វាក្យំ ហោតីតិ ឥមិស្សា គាថាយ វាក្យទ្វយំ យុជ្ជតិ.

ឥធ សន្ទេសក្កមញ្ច យោជនាក្កមញ្ច ជាននត្ថំ បឋមំ តាវ ឥត្ថីនញ្ច ភរិយានញ្ច បភេទោ ច សរូបញ្ច វិភាវីយតិ – តេសុ ឥត្ថិយោ ទសវិធា ហោន្តិ. យថាហ បទភាជនេ ‘‘ទស ឥត្ថិយោ ¶ មាតុរក្ខិតា បិតុរក្ខិតា មាតាបិតុរក្ខិតា ភាតុរក្ខិតា ភគិនិរក្ខិតា ញាតិរក្ខិតា គោត្តរក្ខិតា ធម្មរក្ខិតា សារក្ខា សបរិទណ្ឌា’’តិ. ភរិយា ច ទសវិធា ហោន្តិ. យថាហ បទភាជនេ ‘‘ទស ភរិយាយោ ធនក្កីតា ឆន្ទវាសិនី ភោគវាសិនី ឱទបត្តកិនី ឱភដចុម្ពដា ទាសី ច ភរិយា ច កម្មការី ច ភរិយា ច ធជាហដា មុហុត្តិកា’’តិ (បារា. ៣០៣). ឥមាសំ បភេទោ ច សរូបានិ ច សង្ខេបតោ ឯវំ វេទិតព្ពានិ –

បុរិសេហិ សហ យថា សំវាសំ ន ករោតិ, ឯវំ មាតរា រក្ខិតា មាតុរក្ខិតា. យថាហ ‘‘មាតុរក្ខិតា នាម មាតា រក្ខតិ គោបេតិ ឥស្សរិយំ ការេតិ វសំ វត្តេតី’’តិ. បិតុរក្ខិតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ យស្មិំ កោណ្ឌញ្ញាទិគោត្តេ ជាតា, តស្មិំយេវ គោត្តេ ជាតេហិ ¶ រក្ខិតា គោត្តរក្ខិតា. យថាហ ‘‘គោត្តរក្ខិតា នាម សគោត្តា រក្ខន្តី’’តិអាទិ. ឯកំ សត្ថារំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតេហិ វា ឯកគណបរិយាបន្នេហិ វា រក្ខិតា ធម្មរក្ខិតា នាម. យថាហ ‘‘ធម្មរក្ខិតា នាម សហធម្មិកា រក្ខន្តី’’តិអាទិ (បារា. ៣០៤). សារក្ខា នាម ‘‘គព្ភេបិ បរិគ្គហិតា ហោតិ ‘មយ្ហំ ឯសា’តិ អន្តមសោ មាលាគុឡបរិក្ខិត្តាបី’’តិ បាឡិយំ វុត្តសរូបា. សបរិទណ្ឌា នាម ‘‘កេហិចិ ទណ្ឌោ ឋបិតោ ហោតិ ‘យោ ឥត្ថន្នាមំ ឥត្ថិំ គច្ឆតិ, តស្ស ឯត្តកោ ទណ្ឌោ’’តិ វុត្តសរូបាតិ អយំ ទសន្នំ ឥត្ថីនំ សរូបសង្ខេបោ. ឥមាសុ ទសសុ សារក្ខសបរិទណ្ឌានំ ទ្វិន្នំ បរបុរិសសេវាយំ មិច្ឆាចារោ ហោតិ, ឥតរាសំ ន ហោតិ. ឥមា ទសបិ បញ្ចសីលំ រក្ខន្តេហិ អគមនីយា.

ទសសុ ភរិយាសុ ‘‘ធនក្កីតា នាម ធនេន កិណិត្វា វាសេតី’’តិ វុត្តត្តា ភរិយភាវាយ អប្បកំ វា ពហុំ វា ធនំ ទត្វា គហិតា ធនក្កីតា នាម. ‘‘ឆន្ទវាសិនី នាម បិយោ បិយំ វាសេតី’’តិ វុត្តត្តា អត្តរុចិយា សំវសិតេន បុរិសេន សម្បដិច្ឆិតា ឆន្ទវាសិនី នាម. ‘‘ភោគវាសិនី នាម ភោគំ ទត្វា វាសេតី’’តិ វុត្តត្តា ឧទុក្ខលមុសលាទិគេហោបករណំ លភិត្វា ភរិយភាវំ គច្ឆន្តី ជនបទិត្ថី ភោគវាសិនី នាម. ‘‘បដវាសិនី នាម បដំ ទត្វា វាសេតី’’តិ វុត្តត្តា និវាសនមត្តំ វា បារុបនមត្តំ វា លទ្ធា ភរិយភាវំ គច្ឆន្តី ទលិទ្ទិត្ថី បដវាសិនី នាម. ឱទបត្តកិនី នាម ‘‘ឧទកបត្តំ អាមសិត្វា វាសេតី’’តិ (បារា. ៣០៤) វុត្តត្តា ‘‘ឥទំ ឧទកំ វិយ សំសដ្ឋា អភេជ្ជា ហោថា’’តិ វត្វា ឯកស្មិំ ឧទកបត្តេ បុរិសេន សទ្ធិំ ហត្ថំ ឱតារេត្វា ភរិយភាវំ នីតោ មាតុគាមោ វុច្ចតិ. ‘‘ឱភដចុម្ពដា នាម ចុម្ពដំ ឱរោបេត្វា ¶ វាសេតី’’តិ (បារា. ៣០៤) វុត្តត្តា សីសតោ ចុម្ពដំ ឱរោបេត្វា ភរិយភាវមុបនីតា កដ្ឋហារិកាទិឥត្ថី ឱភដចុម្ពដា នាម. ទាសី ¶ ច ភរិយា ច នាម ‘‘ទាសី ចេវ ហោតិ ភរិយា ចា’’តិ (បារា. ៣០៤) វុត្តត្តា ភរិយំ កត្វា វាសិតា ‘‘តស្សេវ ទាសី ច ភរិយា ចា’’តិ វុត្តា. កម្មការី ច ភរិយា ច នាម ‘‘កម្មការី ចេវ ហោតិ ភរិយា ចា’’តិ (បារា. ៣០៤) វុត្តត្តា បធានិត្ថិនិរបេក្ខេន កុដុម្ពកិច្ចំ ការេត្វា ភរិយភាវំ នីតា ភរិយា កតកម្មា ‘‘កម្មការី ច ភរិយា ចា’’តិ វុត្តា. ‘‘ធជាហដា នាម ករមរានីតា វុច្ចតី’’តិ (បារា. ៣០៤) វុត្តត្តា ធជំ ឧស្សាបេត្វា គច្ឆន្តិយា មហាសេនាយ សទ្ធិំ គន្ត្វា បរវិសយំ វិលុម្បន្តេន បច្ឆិន្ទិត្វា អានេត្វា ភរិយភាវមុបនីតា ឥត្ថី ធជាហដា នាម. ‘‘មុហុត្តិកា នាម តង្ខណិកា វុច្ចតី’’តិ (បារា. ៣០៤) វុត្តត្តា អចិរកាលំ សំវាសត្ថាយ គហិតា ឥត្ថី មុហុត្តិកា នាមាតិ អយំ ទសន្នំ ភរិយានំ សរូបសង្ខេបោ. យថាវុត្តាសុ ទសសុ ឥត្ថីសុ អញ្ញតរំ ទសន្នំ ភរិយានំ អញ្ញតរដ្ឋានេ ឋបនត្ថមធិប្បេតភាវំ វត្តុំ បុរិសេន ‘‘គច្ឆ ភន្តេ ឥត្ថន្នាមំ មាតុរក្ខិតំ ព្រូហិ ‘ហោហិ កិរ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ធនក្កីតា’តិ’’អាទិនា នយេន ទិន្នសន្ទេសំ ‘‘សាធុ ឧបាសកា’’តិអាទិនា នយេន វចីភេទំ កត្វា វា សីសកម្បនាទិវសេន វា បដិគ្គណ្ហាតីតិ អាហ ‘‘បដិគ្គណ្ហាតិ សន្ទេសំ បុរិសស្សា’’តិ.

ឯត្ថ បុរិសស្សាតិ ឧបលក្ខណត្តា ‘‘បុរិសស្ស មាតា ភិក្ខុំ បហិណតី’’តិអាទិនា (បារា. ៣២១) នយេន បាឡិយំ វុត្តបុរិសស្ស មាតាបិតុអាទយោ ច គហេតព្ពា. វីមំសតីតិ ឯវំ បដិគ្គហិតសាសនំ តស្សាយេវ ឯកំសេន អវិរាធេត្វា វទន្តស្ស មាតាបិតុអាទីនមញ្ញតរស្ស វា អារោចេតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថាបិ វីមំសតីតិ ឧបលក្ខណត្តា ‘‘បដិគ្គណ្ហាតិ អន្តេវាសិំ វីមំសាបេត្វា អត្តនា បច្ចាហរតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ (បារា. ៣៣៨) វុត្តត្តា វីមំសាបេតីតិបិ គហេតព្ពំ. បច្ចាហរតីតិ តថា អាហដំ សាសនំ សុត្វា តស្សា ឥត្ថិយា ¶ សម្បដិច្ឆិតេ ច អសម្បដិច្ឆិតេ ច លជ្ជាយ តុណ្ហីភូតាយ ច តំ បវត្តិំ បច្ចាហរិត្វា អាចិក្ខតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥធាបិ បច្ចាហរតីតិ ឧបលក្ខណត្តា ‘‘បដិគ្គណ្ហាតិ វីមំសតិ អន្តេវាសិំ បច្ចាហរាបេតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ (បារា. ៣៣៨) វុត្តត្តា បច្ចាហរាបេតីតិ ច គហេតព្ពំ.

‘‘ឥត្ថិយាបិ វា’’តិ ឥមិនា យោជេត្វា គហិតទុតិយវាក្យេ ច ឯវមេវ អត្ថោ វត្តព្ពោ. តត្ថ សន្ទេសក្កមោ បន ‘‘មាតុរក្ខិតា ភិក្ខុំ បហិណតិ ‘គច្ឆ ភន្តេ ឥត្ថន្នាមំ ព្រូហិ ‘ហោមិ ឥត្ថន្នាមស្ស ¶ ភរិយា ធនក្កីតា’តិ’’អាទិបាឡិនយេន (បារា. ៣៣០) ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្ថាបិ ‘‘វីមំសាបេតិ បច្ចាហរាបេតី’’តិ ឥទញ្ច វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ. ឥមិនា និយាមេន ទសន្នំ ឥត្ថីនំ នាមំ វិសុំ វិសុំ វត្វា ទសន្នំ ភរិយានំ អញ្ញតរត្ថាយ ទីយមានសន្ទេសក្កមោ យោជេតព្ពោ. ឥធាបិ ឥត្ថិយាបិ វាតិ ឧបលក្ខណត្តា ‘‘មាតុរក្ខិតាយ មាតា ភិក្ខុំ បហិណតិ ‘គច្ឆ ភន្តេ ឥត្ថន្នាមំ ព្រូហិ ‘ហោតុ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ធនក្កីតា’’តិអាទិបាឡិវសេន (បារា. ៣២៤) ឥត្ថិយា មាតុបិតុអាទីនញ្ច សន្ទេសក្កមោ យោជេតព្ពោ.

៣៧០. តំ បវត្តិំ. សញ្ចរិត្តា សញ្ចរណហេតុ. ន មុច្ចតីតិ ឥត្ថិបុរិសានំ អន្តរេ សាសនំ បដិគ្គហេត្វា សញ្ចរណហេតុ អាបជ្ជិតព្ពសង្ឃាទិសេសតោ ន មុច្ចតីតិ អត្ថោ.

៣៧១. អញ្ញំ វាតិ មាតាបិតុរក្ខិតាទីសុ អញ្ញតរំ វា. ‘‘ភាសតោ’’តិ លិខន្តិ. ‘‘បេសិតោ’’តិ ឥមិនា វិរុទ្ធត្តា តំ បហាយ ‘‘ភាសតី’’តិ បាឋោ គហេតព្ពោ. បាឋសេសោ វា កាតព្ពោ. ‘‘យោ អញ្ញំ ភាសតិ ចេ, តស្ស ភាសតោតិ យោជនា’’តិ និស្សន្ទេហេ វុត្តំ. ‘‘មាតរា រក្ខិតំ ឥត្ថិំ ‘គច្ឆ ព្រូហី’តិ យោ បេសិតោ ហោតិ, តស្ស បិតុរក្ខិតំ ¶ វា អញ្ញំ វា ភាសតោ វិសង្កេតោវា’’តិ, ‘‘មាតរា…បេ… ព្រូហី’តិ បេសិតោ ហុត្វា បិតុរក្ខិតំ វា អញ្ញំ វា ភាសតោ វិសង្កេតោវា’’តិ យោជនា យុត្តតរាតិ អម្ហាកំ ខន្តិ.

៣៧២. បដិគ្គណ្ហនតាទីហីតិ បដិគ្គណ្ហនមេវ បដិគ្គណ្ហនតា. អាទិ-សទ្ទេន វីមំសនបច្ចាហរណានិ គហិតានិ. សញ្ចរិត្តេតិ សញ្ចរណេ. សមាបន្នេតិ គតេ សតិ. គរុកាបត្តិមាទិសេតិ ឯត្ថ ‘‘តស្សា’’តិ សេសោ. អាទិសេតិ កថេយ្យ.

៣៧៣. ទ្វីហិ ថុល្លច្ចយំ វុត្តន្តិ ឯត្ថ ទ្វីហិ ទ្វីហិ អង្គេហិ សញ្ចរិត្តេ សមាបន្នេ ថុល្លច្ចយំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ‘‘បដិគ្គណ្ហាតិ វីមំសតិ ន បច្ចាហរតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស. បដិគ្គណ្ហាតិ ន វីមំសតិ បច្ចាហរតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស. ន បដិគ្គណ្ហាតិ វីមំសតិ បច្ចាហរតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បារា. ៣៣៨) ទ្វីហិ ទ្វីហិ អង្គេហិ ថុល្លច្ចយំ វុត្តន្តិ អត្ថោ. បណ្ឌកាទីសូតិ បណ្ឌកយក្ខិបេតីសុ. តីហិបិ អង្គេហិ សញ្ចរិត្តេ សមាបន្នេ ថុល្លច្ចយំ វុត្តន្តិ យោជនា.

ឯកេនេវាតិ ¶ ឯកេនេវ អង្គេន. សព្ពត្ថាតិ មាតុរក្ខិតាទីសុ សព្ពមាតុគាមេសុ ច វិនីតវត្ថុម្ហិ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ បុរិសោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អាណាបេសិ ‘គច្ឆ ភន្តេ ឥត្ថន្នាមំ ឥត្ថិំ វីមំសា’តិ. សោ គន្ត្វា មនុស្សេ បុច្ឆិ ‘កហំ ឥត្ថន្នាមា’តិ. សុត្តា ភន្តេតិ…បេ… មតា ភន្តេតិ. និក្ខន្តា ភន្តេតិ. អនិត្ថី ភន្តេតិ. ឥត្ថិបណ្ឌកា ភន្តេតិ. តស្ស កុក្កុច្ចំ អហោសិ. អនាបត្តិ ភិក្ខុ សង្ឃាទិសេសស្ស, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៣៤១) អាគតាសុ សុត្តាទីសុ បញ្ចសុ ច.

៣៧៤. អនាបត្តិ បកាសិតាតិ ចេតិយាទីសុ កត្តព្ពំ និស្សាយ ឥត្ថិយា បុរិសស្ស, បុរិសេន ច ឥត្ថិយា ទិន្នសាសនំ បដិគ្គហេត្វា ¶ វីមំសិត្វា បច្ចាហរិត្វា អារោចេន្តស្ស អនាបត្តិភាវោ ‘‘អនាបត្តិ សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា គិលានស្ស វា ករណីយេន គច្ឆតិ, ឧម្មត្តកស្ស អាទិកម្មិកស្សា’’តិ (បារា. ៣៤០) បាឡិយំ វុត្តាតិ អត្ថោ.

៣៧៥. តថា តស្សាតិ មនុស្សជាតិកាយ តស្សា. ននាលំវចនីយតាតិ ‘‘មមាយ’’ន្តិ វា និគ្គហបគ្គហេ វា និរាសង្កំ វត្តុំ នាហរតីតិ អលំវចនីយា, អស្សាមិកា, សា ហិ កេនចិ ‘‘មយ្ហំ ឯសា’’តិ វត្តុំ វា និរាសង្កេន និគ្គហបគ្គហវចនំ វា វត្តុំ អសក្កុណេយ្យា, អលំវចនីយា ន ភវតីតិ នាលំវចនីយា, សស្សាមិកា, សា ហិ សាមិកេន តថា កាតុំ សក្កុណេយ្យាតិ នាលំវចនីយា, នាលំវចនីយា ន ភវតីតិ ននាលំវចនីយា, អលំវចនីយបទេន វុត្តា អស្សាមិកា ឯវ, បដិសេធា ទ្វេ បកតិមត្ថំ គមយន្តីតិ, ននាលំវចនីយាយ ភាវោ ននាលំវចនីយតា, និរាសង្កេន អវចនីយតា អស្សាមិកភាវោតិ វុត្តំ ហោតិ. សញ្ចរិត្តវសេន ភិក្ខុនា វចនីយា ន ហោតីតិ វា ‘‘អលំវចនីយា’’តិបិ គហេតព្ពមេវ. បដិគ្គណ្ហនតាទីនំ វសាតិ ឯត្ថ ចការោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. តតោ បដិគ្គណ្ហនវីមំសនបច្ចាហរណសង្ខាតានំ តិណ្ណំ អង្គានំ វសេន ច បុព្ពេ វុត្តមនុស្សិត្ថិតា ននាលំវចនីយតាតិ វុត្តានំ ទ្វិន្នំ អង្គានំ វសេន ច ឥទំ សិក្ខាបទំ អាបត្តិការណេហិ បញ្ចហិ អង្គេហិ យុត្តន្តិ អត្ថោ.

៣៧៦. ឥទំ សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទំ. អថ វា លិង្គវិបល្លាសេន ច អយំ សង្ឃាទិសេសោតិ គហេតព្ពោ. កាយតោ, វាចតោ, កាយវាចតោ, កាយចិត្តតោ, វាចាចិត្តតោ, កាយវាចាចិត្តតោ វា ឧប្បជ្ជនតោ ឆសមុដ្ឋានំ. តតោ ឯវ អចិត្តកមុទីរិតំ. មិស្សកសមុដ្ឋានញ្ហិ អចិត្តកំ. អវសេសចិត្តេសុបិ ¶ យស្មិំ ចិត្តេ អសតិ អចិត្តកំ នាម ហោតិ, តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អលំវចនិយត្តំ ¶ វា’’តិអាទិ. គាថាពន្ធវសេន រស្សោ, ‘‘អលំវចនីយត្ត’’ន្តិ គហេតព្ពំ. យោ សន្ទេសំ បេសេតិ, តស្មិំ បដិពទ្ធភាវន្តិ អត្ថោ. បណ្ណត្តិំ វាតិ សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទសង្ខាតំ បណ្ណត្តិំ វា អជានតោ អចិត្តកមុទីរិតន្តិ សម្ពន្ធោ.

៣៧៧. សាសនន្តិ មាតុគាមស្ស, បុរិសស្ស វា សាសនំ. កាយវិការេនាតិ សីសកម្បនាទិនា កាយវិការេន. គហេត្វាតិ បដិគ្គហេត្វា. តំ ឧបគម្មាតិ បដិគ្គហិតសាសនំ យស្ស វត្តព្ពំ ហោតិ, តំ មាតុគាមំ, បុរិសំ វា ឧបគម្ម. វីមំសិត្វាតិ តំ កិច្ចំ តីរេត្វា. ហរន្តស្សាតិ បច្ចាហរន្តស្ស. កាយតោ សិយាតិ វចីភេទំ វិនា បដិគ្គហណាទីនំ កាយេនេវ កតត្តា កាយសមុដ្ឋានតោវ សង្ឃាទិសេសោ ហោតីតិ អត្ថោ.

៣៧៨. ឥត្ថិយា វចនំ សុត្វាតិ យោជនា. យថា និសិន្នោវាតិ បកតិយា និសិន្នដ្ឋានេយេវ និសិន្នោ. តំ វចនំ. តត្ថេវាគតស្សេវាតិ យត្ថ និសិន្នោ ឥត្ថិយា សាសនំ បដិគ្គណ្ហិ, តមេវ អាសនំ អវិជហិត្វា អត្តនា និសិន្នដ្ឋានមេវ អាគតស្ស សន្និសិតព្ពបុរិសស្សេវ, ឯត្ថ ‘‘អារោចេត្វា’’តិ បាឋសេសោ. បុន ‘‘អារោចេន្តស្សា’’តិ ឥទំ តត្ថេវាគតាយ តស្សា ឯវ ឥត្ថិយា ឯវំ យោជេតព្ពំ. សាសនំ ទត្វា គន្ត្វា បុន តត្ថេវ អាគតស្ស មាតុគាមស្សេវ ញាតមនន្តរំ កាយិកកិរិយំ វិនា វចនេនេវ អារោចេន្តស្សាតិ អត្ថោ. ឥទំ ឥត្ថិយា សាសនំ បដិគ្គហណាទិវសេន វុត្តំ.

អថ វា បុរិសស្ស វចនំ សុត្វា យថានិសិន្នោវ តំ វចនំ ឥត្ថិយា អារោចេត្វា បុន តត្ថេវាគតស្សេវ បុរិសស្ស ¶ អារោចេន្តស្សាតិ ឯវំ បុរិសសន្ទេសំ បដិគ្គហណាទិវសេនាបិ យោជនា កាតព្ពា. ឯត្ថ ច តត្ថេវាគតស្សាតិ ឧបលក្ខណំ. សាសនវចនមត្តេនេវ បដិគ្គហេត្វា, កិច្ចន្តរេន គន្ត្វា វា យទិច្ឆាវសេន ទិដ្ឋដ្ឋានេ វា វត្វា បុនបិ តត្ថេវ ទិដ្ឋដ្ឋានេ បុន អារោចេន្តស្ស ច វចនេនេវ សមុដ្ឋានភាវោ វេទិតព្ពោ.

៣៧៩. ‘‘អលំ…បេ… អជានតោ’’តិ អចិត្តកត្តការណំ វុត្តមេវ, កស្មា បុន ‘‘អជានន្តស្ស បណ្ណត្តិ’’ន្តិ វុត្តន្តិ ចេ? តទុភយស្សាបិ វិសុំ ការណាភាវំ វិញ្ញាបេតុំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. នំ វិធិន្តិ សាសនំ បដិគ្គហេត្វា អាហរិត្វា អារោចេត្វា បច្ចាហរិត្វា អារោចនសង្ខាតំ ¶ វិធានំ. អរហតោបីតិ ខីណាសវស្សបិ, សេខបុថុជ្ជនានំ បគេវាតិ អយមត្ថោ សម្ភាវនត្ថេន អបិ-សទ្ទេន ជោតិតោ.

៣៨០. ជានិត្វាតិ អលំវចនីយភាវំ វា បណ្ណត្តិំ វា ឧភយមេវ វា ជានិត្វា. តថាតិ កាយវាចតោ ករោន្តស្សាតិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ. សចិត្តកេហីតិ យថាវុត្តចិត្តេន សចិត្តកេហិ. តេហេវាតិ កាយាទីហិ តេហិ ឯវ, ‘‘តីហេវា’’តិបិ បាឋោ.

៣៨១-២. សយំយាចិតកេហេវាតិ ឯត្ថ ‘‘ឧបករណេហី’’តិ បាឋសេសោ, ‘‘បុរិសំ ទេថា’’តិអាទិនា នយេន អត្តនាវ យាចិត្វា គហិតេហិ ឧបករណេហេវាតិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘សញ្ញាចិកា នាម សយំ យាចិត្វា បុរិសម្បិ បុរិសត្តករម្បិ គោណម្បិ សកដម្បិ វាសិម្បិ បរសុម្បិ កុឋារិម្បិ កុទាលម្បិ និខាទនម្បី’’តិ ¶ . ឯត្ថ ឯវ-ការេន អយាចិតំ និវត្តេតិ. តេន អស្សាមិកន្តិ ទីបិតំ ហោតិ. ‘‘កុដិក’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘កុដិ នាម ឧល្លិត្តា វា ហោតិ អវលិត្តា វា ឧល្លិត្តាវលិត្តា វា’’តិ (បារា. ៣៤៩) វុត្តត្តា ភូមិតោ បដ្ឋាយ ភិត្តិច្ឆទនានិ បដិច្ឆាទេត្វា មត្តិកាយ វា សុធាយ វា ទ្វារវាតបានាទិអលេបោកាសំ ឋបេត្វា អន្តោ លិត្តភាវេន ឧល្លិត្តានាមកំ វា តថា ពហិ លិត្តភាវេន អវលិត្តានាមកំ វា អន្តោ ច ពហិ ច លិត្តភាវេន ឧល្លិត្តាវលិត្តានាមកំ វា កុដិន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

អប្បមាណិកន្តិ ‘‘តត្រិទំ បមាណំ, ទីឃសោ ទ្វាទសវិទត្ថិយោ សុគតវិទត្ថិយា, តិរិយំ សត្តន្តរា’’តិ (បារា. ៣៤៨) ទីឃបុថុលានំ វុត្តប្បមាណេន អតិរេកត្តា អប្បមាណិកន្តិ អត្ថោ.

ឯត្ថ ច តិលក្ខណំ បដិវិជ្ឈិត្វា តីណិ កិលេសមូលានិ ឧប្បាដេត្វា កាលត្តយវត្ត សព្ពធម្មេ បដិវិជ្ឈិត្វា តិភុវនេកបដិសរណភូតស្ស ភគវតោ ធម្មរាជស្ស អង្គុលំ បមាណមជ្ឈិមបុរិសស្ស អង្គុលតោ តិវង្គុលំ ហោតិ, ឯកា វិទត្ថិ តិស្សោ វិទត្ថិយោ ហោន្តិ, ឯកំ រតនំ តីណិ រតនានិ ហោន្តីតិ ឯវំ និយមិតា សុគតវិទត្ថិ ច វឌ្ឍកិរតនេន ទិយឌ្ឍរតនប្បមាណា ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សុគតវិទត្ថិ នាម ឥទានិ មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស តិស្សោ វិទត្ថិយោ វឌ្ឍកិហត្ថេន ទិយឌ្ឍោ ហត្ថោ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤៨-៣៤៩). តស្មា ¶ សុគតវិទត្ថិយា ទ្វាទស វឌ្ឍកិហត្ថេន អដ្ឋារស ហត្ថា ហោន្តិ. ‘‘ទីឃសោ ទ្វាទស វិទត្ថិយោ សុគតវិទត្ថិយាតិ ពាហិរិមេន មានេនា’’តិ (បារា. ៣៤៩) បទភាជនេ វុត្តត្តា អន្តិមំ សុធាលេបំ អគ្គហេត្វា ថុសមត្តិកបរិយន្តេន វា មហាមត្តិកបរិយន្តេន វា ពាហិរន្តតោ អដ្ឋារសហត្ថប្បមាណំ, ‘‘តិរិយំ សត្តន្តរាតិ អព្ភន្តរិមេន មានេនា’’តិ (បារា. ៣៤៩) ¶ បទភាជនេ វុត្តត្តា អព្ភន្តរិមេន បុថុលតោ ទ្វាទសង្គុលាធិកទសហត្ថប្បមាណញ្ច កុដិយា បមាណន្តិ គហេតព្ពំ. ឯវំ ឋិតបមាណតោ ទីឃតោ បុថុលតោ វា ឧភតោ វា កេសគ្គមត្តាធិកាបិ កុដិ អាបត្តិយា អង្គំ ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អប្បមាណិក’’ន្តិ អាហាតិ សង្ខេបតោ វេទិតព្ពំ.

អត្តុទ្ទេសន្តិ ឧទ្ទិសិតព្ពោតិ ឧទ្ទេសោ, អត្តា ឧទ្ទេសោ ឯតិស្សាតិ អត្តុទ្ទេសា, កុដិ, តំ អត្តុទ្ទេសំ. ‘‘អត្តុទ្ទេសន្តិ អត្តនោ អត្ថាយា’’តិ បទភាជនេ វុត្តត្តា ‘‘មយ្ហំ ឯសា វាសត្ថាយ ភវិស្សតី’’តិ អត្តានំ ឧទ្ទិសិត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘ករោន្តស្សា’’តិ ឥទំ ‘‘ការយមានេនាតិ ករោន្តោ វា ការាបេន្តោ វា’’តិ បទភាជនេ វុត្តនយេន បយោជកកត្តុនោ ច គហេតព្ពត្តា ឧបលក្ខណន្តិ គហេតព្ពំ. តថាតិ តេនេវ បការេន, យេហិ អស្សាមិកតាទីហិ បការេហិ យុត្តំ បមាណាតិក្កន្តំ កុដិំ ករោន្តស្ស អាបត្តិ, តេហេវ បការេហិ យុត្តំ អទេសិតវត្ថុកម្បិ កុដិំ ករោន្តស្សាតិ. ឥមិនា អប្បមាណិកំ វិយ អទេសិតវត្ថុកម្បិ វិសុំយេវ អាបត្តិយា បធានង្គន្តិ. វសតិ ឯត្ថាតិ វត្ថុ, ភូមិ, សា អទេសិតា ឯតិស្សាតិ អទេសិតវត្ថុកា, កុដិ, តំ អទេសិតវត្ថុកំ.

កិំ វុត្តំ ហោតិ? តេន កុដិការេន ភិក្ខុនា កុដិវត្ថុំ សោធេត្វា សមតលំ ការេត្វា សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា វុឌ្ឍានំ ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អហំ ភន្តេ សញ្ញាចិកាយ កុដិំ កត្តុកាមោ អស្សាមិកំ អត្តុទ្ទេសំ, សោហំ ភន្តេ សង្ឃំ កុដិវត្ថុឱលោកនំ យាចាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្វា យាចិតេន សង្ឃេន វា សង្ឃេន ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ សម្មតេហិ ព្យត្តេហិ ¶ បដិពលេហិ ទ្វីហិ ភិក្ខូហិ វា តេន សទ្ធិំ គន្ត្វា កុដិវត្ថុំ ឱលោកេត្វា សារម្ភភាវំ វា អបរិក្កមនភាវំ វា ឧភយមេវ វា បស្សន្តេហិ ‘‘មាយិធ ករី’’តិ និវារេត្វា អនារម្ភំ ចេ ហោតិ សបរិក្កមនំ, អាគន្ត្វា សង្ឃស្ស អារោចិតេ កុដិការកេនេវ ភិក្ខុនា បុព្ពេ វុត្តនយេន សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា វុឌ្ឍានំ ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អហំ ភន្តេ សញ្ញាចិកាយ កុដិំ កត្តុកាមោ អស្សាមិកំ អត្តុទ្ទេសំ, សោហំ ភន្តេ សង្ឃំ កុដិវត្ថុទេសនំ យាចាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្វា យាចិតេ វុឌ្ឍានុមតេន ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ ទេសេត្វា និយ្យាទិតកុដិវត្ថុស្ស ¶ អភាវា អទេសិតវត្ថុកំ, តេនេវ អស្សាមិកតាទិបការេន យុត្តំ យថាវុត្តប្បការំ កុដិកំ អត្តនា យាចិតេហិ ឧបករណេហិ ករោន្តស្ស, ការាបេន្តស្ស ចាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ទ្វេ សង្ឃាទិសេសា ហោន្តីតិ ‘‘ភិក្ខូ វា អនភិនេយ្យ វត្ថុទេសនាយ, បមាណំ វា អតិក្កាមេយ្យ, សង្ឃាទិសេសោ’’តិ (បារា. ៣៤៨) តុល្យពលតាសូចកេន វា-សទ្ទេន សម្បិណ្ឌិត្វា វុត្តអង្គទ្វយសហិតត្តា ទ្វេ សង្ឃាទិសេសា ហោន្តីតិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘ភិក្ខុ កុដិំ ករោតិ អទេសិតវត្ថុកំ បមាណាតិក្កន្តំ អនារម្ភំ សបរិក្កមនំ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ សង្ឃាទិសេសាន’’ន្តិ (បារា. ៣៥៥) ច ‘‘ភិក្ខុកុដិំ ករោតិ អទេសិតវត្ថុកំ អនារម្ភំ សបរិក្កមនំ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ (បារា. ៣៥៤) ច ‘‘ភិក្ខុ កុដិំ ករោតិ បមាណាតិក្កន្តំ អនារម្ភំ សបរិក្កមនំ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ (បារា. ៣៥៥) ច វុត្តត្តា ទ្វីសុ អង្គេសុ ឯកំ ចេ, ឯកោវ សង្ឃាទិសេសោ ¶ ហោតីតិ. តំ បន ‘‘សចេ ឯកវិបន្នា សា, គរុកំ ឯកកំ សិយា’’តិ វក្ខតិ.

សារម្ភាទីសូតិ ឯត្ថ សារម្ភ-សទ្ទោ សោបទ្ទវបរិយាយោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សារម្ភំ អនារម្ភន្តិ សឧបទ្ទវំ អនុបទ្ទវ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤៨-៣៤៩). ឯត្ថ ‘‘សេតំ ឆាគមារភេថ យជមានោ’’តិ បយោគេ វិយ អា-បុព្ពស្ស រភស្ស ហិំសត្ថេបិ ទិស្សមានត្តា កត្តុសាធនោ អារម្ភ-សទ្ទោ ហិំសកានំ កិបិល្លិកាទិសត្តានំ វាចកោ ភវតីតិ តំសហិតដ្ឋានំ សារម្ភំ នាម ហោតិ. តេនេវ បទភាជនេបិ វុត្តំ ‘‘សារម្ភំ នាម កិបិល្លិកានំ វា អាសយោ ហោតិ, ឧបចិកានំ វា, ឧន្ទូរានំ វា, អហីនំ វា, វិច្ឆិកានំ វា, សតបទីនំ វា, ហត្ថីនំ វា, អស្សានំ វា, សីហានំ វា, ព្យគ្ឃានំ វា…បេ… អាសយោ ហោតី’’តិ (បារា. ៣៥៣).

អាទិ-សទ្ទេន អបរិក្កមនំ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘សបរិក្កមនំ នាម សក្កា ហោតិ យថាយុត្តេន សកដេន អនុបរិគន្តុំ, សមន្តា និស្សេណិយា អនុបរិគន្តុំ, ឯតំ សបរិក្កមនំ នាមា’’តិ (បារា. ៣៥៣) វុត្តលក្ខណវិបរិយាយតោ និព្ពកោសស្ស ឧទកបាតដ្ឋានេ ឯកំ ចក្កំ ឋបេត្វា ឥតរំ ចក្កំ ពហិ ឋបេត្វា កុដិំ បរិក្ខិបិត្វា អាវជ្ជិយមានស្ស គោយុត្តសកដស្ស វា និស្សេណិយំ ឋត្វា កុដិំ ឆាទយមានានំ និស្សេណិយា វា បរតោ គមិតុមសក្កុណេយ្យត្តា អបរិក្កមនន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ ¶ វុត្តសារម្ភអបរិក្កមនសង្ខាតអង្គទ្វយេន យុត្តំ ចេ, ទ្វេ ទុក្កដានិ ហោន្តិ. យថាហ ‘‘ភិក្ខុ កុដិំ ករោតិ ទេសិតវត្ថុកំ បមាណិកំ សារម្ភំ អបរិក្កមនំ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដាន’’ន្តិ (បារា. ៣៥៥). ឯកំ ចេ, ឯកមេវ ហោតិ. យថាហ ‘‘ភិក្ខុ កុដិំ ករោតិ ទេសិតវត្ថុកំ បមាណិកំ សារម្ភំ សបរិក្កមនំ, អាបត្តិ ¶ ទុក្កដស្ស. ភិក្ខុ កុដិំ ករោតិ ទេសិតវត្ថុកំ បមាណិកំ អនារម្ភំ អបរិក្កមនំ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៣៥៥) ឯតំ តយម្បិ ‘‘សារម្ភាទីសុ ទុក្កដ’’ន្តិ សាមញ្ញេន សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯកំ អង្គំ បមាណិកត្តំ វា ទេសិតវត្ថុកត្តំ វា វិបន្នំ ឯតិស្សាតិ ឯកវិបន្នា. បុព្ពេ វុត្តត្ថានំ សង្ឃាទិសេសាទិបទានមត្ថោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. សាតិ យថាវុត្តលក្ខណកុដិ.

៣៨៣. ឥទានិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ អដ្ឋុប្បត្តិយំ ‘‘តេ យាចនពហុលា វិញ្ញត្តិពហុលា វិហរន្តិ ‘បុរិសំ ទេថ បុរិសត្តករំ ទេថា’’តិអាទិបាឡិយា (បារា. ៣៤២) អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤២) អាគតំ កប្បិយាកប្បិយវិនិច្ឆយំ សង្ខេបតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘បុរិស’’ន្តិអាទិ. កម្មសហាយត្ថាយាតិ កិស្មិញ្ចិ កម្មេ សហាយភាវាយ, កម្មករណត្ថាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ឥត្ថន្នាមំ កម្មំ កាតុំ បុរិសំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ យាចិតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កម្មករណត្ថាយ ‘បុរិសំ ទេថា’តិ យាចិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤២). មូលច្ឆេជ្ជវសេនាតិ សាមិកានំ អាយត្តភាវសង្ខាតមូលស្ស ឆិន្ទនវសេន, អត្តនោ អាយត្តភាវករណវសេនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៣៨៤. អវជ្ជន្តិ វជ្ជរហិតំ, និទ្ទោសន្តិ អត្ថោ. មិគលុទ្ទកមច្ឆពន្ធកាទីនំ សកកម្មំ វជ្ជកម្មំ នាម. តស្មា មិគលុទ្ទកាទយោ ហត្ថកម្មំ យាចន្តេន បន ‘‘តុម្ហាកំ ហត្ថកម្មំ ទេថា’’តិ, ‘‘ហត្ថកម្មំ ទាតព្ព’’ន្តិ សាមញ្ញេន អវត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមំ កម្មំ ទាតព្ព’’ន្តិ វិសេសេត្វាយេវ យាចិតព្ពំ. លុទ្ទកេ វា ឥតរេ វា និក្កម្មេ អយាចិត្វាបិ យថារុចិ កម្មំ ការាបេតុំ វដ្ដតិ. ហត្ថកម្មយាចនាយ សព្ពថាបិ កប្បិយភាវំ ទីបេតុំ តំតំសិប្បិកេ យាចិត្វា មហន្តម្បិ បាសាទំ ការាបេន្តេន ¶ ហត្ថកម្មេ យាចិតេ អត្តនោ អនោកាសភាវំ ញត្វា អញ្ញេសំ ករោន្តានំ ទាតព្ពំ មូលំ ទិយ្យមានំ អធិវាសេតុំ វដ្ដតីតិ វិត្ថារតោ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤២ អត្ថតោសមានំ) វុត្តត្តា កុសលានំ អត្ថំ អបរិហាបេន្តេន កប្បិយេន សារុប្បេន បយោគេន យាចិតព្ពំ. យាចិតកម្មំ កាតុំ អសមត្ថេហិ ករោន្តានំ ទិយ្យមានំ ហត្ថកម្មមូលំ កម្មំ ការាបេត្វា ¶ កម្មការកេ ទស្សេត្វា ទាបេតព្ពំ. ឯវំ យាចនាយ អនវជ្ជភាវេ អដ្ឋកថាគតំ ការណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ហត្ថកម្មម្បី’’តិអាទិ. បិ-សទ្ទោ អវធារណេ, បទបូរណេ វា. ហិ-សទ្ទោ ហេតុម្ហិ. យស្មា ឥទំ ហត្ថកម្មំ កិញ្ចិ វត្ថុ ន ហោតិ, តស្មា អនវជ្ជមេវ ហត្ថកម្មំ យាចិតុំ បន វដ្ដតីតិ.

៣៨៥. ញាតកាទិកេតិ ញាតកបវារិតេ. ឋបេត្វាតិ វជ្ជេត្វា. គោណមាយាចមានស្សាតិ អញ្ញាតកអប្បវារិតេ តាវកាលិកំ វិនា កេវលំ កម្មករណត្ថាយ គោណំ យាចន្តស្ស. តេសុបីតិ ញាតកាទីសុបិ មូលច្ឆេជ្ជេន គោណមាយាចនស្ស ទុក្កដន្តិ យោជនា. ‘‘តាវកាលិកនយេន សព្ពត្ថ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤២) អដ្ឋកថាវចនតោ យាវ កម្មករណកាលំ, តាវ និយមេត្វា ញាតកអញ្ញាតកបវារិតអប្បវារិតេ សព្ពេបិ យាចិតុំ វដ្ដតិ. តថា យាចិត្វា វា អយាចិត្វា វា គហិតោ ចេ, រក្ខិត្វា បដិជគ្គិត្វា សាមិកានំ និយ្យាទេតព្ពោ, គោណេ វា នដ្ឋេ វិសាណេ វា ភិន្នេ សាមិកេសុ អសម្បដិច្ឆន្តេសុ ភណ្ឌទេយ្យំ.

៣៨៦. ទេមាតិ ឯត្ថ ‘‘តុម្ហាក’’ន្តិ បាឋសេសោ. ‘‘វិហារស្ស ទេមា’តិ វុត្តេ បន ‘អារាមិកានំ អាចិក្ខថ បដិជគ្គនត្ថាយា’តិ វត្តព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤២) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សកដវិនិច្ឆយស្សាបិ ¶ គោណវិនិច្ឆយេន សមានត្តា តំ អវត្វា វិសេសមត្តមេវ ទស្សេតុមាហ ‘‘សកដំ…បេ… វដ្ដតី’’តិ. ‘‘តុម្ហាកំ ទេមាតិ វុត្តេ’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តុម្ហាកមេវ ទេមាតិ វុត្តេ ទារុភណ្ឌំ នាម សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤២).

៣៨៧. កុឋារាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន និខាទនំ សង្គណ្ហាតិ. អយំ នយោ វេទិតព្ពោតិ បាឋសេសោ. ‘‘សកដំ គោណោ វិយ តាវកាលិកំ អកត្វា អញ្ញាតកអប្បវារិតេ ន យាចិតព្ពំ, មូលច្ឆេជ្ជវសេន អញ្ញាតកអប្បវារិតេ ន យាចិតព្ពំ, តាវកាលិកំ យាចិតព្ព’’ន្តិ វិនិច្ឆយោ ច ‘‘សកដំ…បេ… វដ្ដតី’’តិ វិសេសវិនិច្ឆយោ ចាតិ អយំ នយោ វាសិអាទីសុ ច វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ. អនជ្ឈាវុត្ថកន្តិ កេនចិ ‘‘មមេត’’ន្តិ អបរិគ្គហិតំ, ‘‘រក្ខិតគោបិតដ្ឋានេយេវ ហិ វិញ្ញត្តិ នាម វុច្ចតី’’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ អរក្ខិតាគោបិតកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អដ្ឋកថាយ វល្លិអាទិវិនិច្ឆយម្បិ វត្វា ‘‘អនជ្ឈាវុត្ថកំ បន យំ កិញ្ចិ អាហរាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤២) វុត្តត្តា សព្ពន្តិ ¶ ឥធ វុត្តគោណាទិកញ្ច វក្ខមានវល្លិអាទិកញ្ច គហេតព្ពំ. ឥមិនា បុព្ពេ វុត្តវិនិច្ឆយស្ស រក្ខិតគោបិតវិសយត្តំ ទីបិតំ ហោតិ. ហរាបេតុម្បិ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ អបិ-សទ្ទេន បគេវ កេនចិ ហរិត្វា ទិន្នន្តិ ទីបេតិ.

៣៨៨. វល្លិអាទិម្ហីតិ អាទិ-សទ្ទេន វេត្តមុញ្ជតិណមត្តិកា សង្គណ្ហាតិ. ឯត្ថ មុញ្ជបព្ពជតិណំ វិនា គេហច្ឆាទនតិណំ តិណំ នាម. គរុភណ្ឌប្បហោនកេតិ ‘‘វល្លិ អឌ្ឍពាហុមត្តាបី’’តិអាទិនា នយេន វុត្តលក្ខណេ គរុភណ្ឌប្បហោនកេ. បរេសំ សន្តកេយេវាតិ អវធារណេន ន អនជ្ឈាវុត្ថកេ ទុក្កដន្តិ ព្យតិរេកតោ ទីបេតិ.

៣៨៩. បច្ចយេសូតិ ¶ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនសង្ខាតេសុ តីសុ បច្ចយេសុ. ឯវ-ការេន គិលានបច្ចយសង្ខាតេ ចតុត្ថបច្ចយេ វិញ្ញត្តិ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. វិញ្ញត្តិ នាម ‘‘អាហរ, ទេហី’’តិ ឥច្ឆិតបច្ចយេ នាមំ វត្វា យាចនា. អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘សព្ពេន សព្ពំ ន វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤២) សាវធារណត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ន ច វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា នេវ វដ្ដតីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ.

វិញ្ញត្តិយា អលព្ភមានភាវេន សមត្តា បច្ចយេសុ តីសុ អនន្តរំ សហនិទ្ទិដ្ឋបច្ចយត្តយតោ តតិយបច្ចយេយេវ លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘តតិយេ បរិកថោភាសនិមិត្តានិ ច លព្ភរេ’’តិ វុត្តត្តា អវសិដ្ឋទ្វយេ បន បរិកថាទយោ ន លព្ភន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. អវុត្តេ ចតុត្ថបច្ចយេបិ សមុច្ចយត្ថេន ច-ការេន បរិកថាទិត្តយំ លព្ភតីតិ សិទ្ធត្តា ‘‘តីស្វេវា’’តិ ឯវ-ការេន ព្យតិរេកមុខេន វិញ្ញត្តិយា ច អនុញ្ញាតត្តា ចតុត្ថេ គិលានបច្ចយេ បរិកថោភាសនិមិត្តកម្មវិញ្ញត្តិយោ វដ្ដន្តីតិ សិទ្ធំ. ឯត្តាវតា ចតុត្ថេ បច្ចយេ បរិកថាទយោ ចត្តារោបិ វដ្ដន្តិ, តតិយបច្ចយេ វិញ្ញត្តិំ វិនា សេសត្តយំ វដ្ដតិ, បុរិមបច្ចយទ្វយេ សព្ពម្បិ ន វដ្ដតីតិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

សេនាសនបច្ចយេ បរិកថាទិកន្តិ ឧបោសថាគារាទិករណារហដ្ឋានំ ឱលោកេត្វា ឧបាសកានំ សុណន្តានំ ‘‘ឥមស្មិំ វត ឱកាសេ ឯវរូបំ សេនាសនំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វា ‘‘យុត្ត’’ន្តិ វា ‘‘អនុរូប’’ន្តិ វា បវត្តា កថា បរិកថា នាម. ‘‘ឧបាសកា តុម្ហេ កត្ថ វសថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘បាសាទេ ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខូនំ បន ឧបាសកា បាសាទោ ន វដ្ដតី’’តិអាទិនា នយេន បវត្តា ¶ កថា ឱភាសោ នាម. ឧបាសកេសុ បស្សមានេសុ ភូមិយំ រជ្ជុំ បសារេត្វា ភូមិំ ភាជេត្វា ខាណុកេ អាកោដេត្វា ‘‘កិមិទំ ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ¶ ‘‘ឯត្ថ អាវាសំ ករោម ឧបាសកា’’តិអាទិកា កថា និមិត្តកថា នាម. គិលានបច្ចយេ ច ឥមិនា នយេន យថារហំ វេទិតព្ពំ. សព្ពមេតំ អដ្ឋកថាយ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤២) វុត្តំ.

៣៩០-៣. ឥទានិ កុដិការស្ស ភិក្ខុនោ អាបត្តិទស្សនត្ថមាហ ‘‘អទេសិតេ’’តិអាទិ. តំ ឧត្តានត្ថមេវ. និសេន្តស្សាតិ បាសាណេ ឃំសិត្វា តិខិណំ ករោន្តស្ស. បាចិត្តិយា សហាតិ ‘‘ភូតគាមបាតព្យតាយ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៩០) វុត្តបាចិត្តិយេន សទ្ធិំ.

អាបត្តិន្តិ បាចិត្តិយដ្ឋានេ បាចិត្តិយញ្ចេវ ទុក្កដញ្ច ឥតរត្រ សុទ្ធបយោគទុក្កដញ្ចាតិ អាបត្តិំ.

យា បនាតិ យា កុដិ. បឋមេ ទុតិយេតិ ឯត្ថ ‘‘បិណ្ឌេហី’’តិ ករណពហុវចនំ វិភត្តិវចនវិបរិណាមវសេន ‘‘បិណ្ឌេ’’តិ ភុម្មេកវចនន្តំ កត្វា យោជេតព្ពំ, ‘‘និក្ខិត្តេ’’តិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ, ភាវលក្ខណេ ភុម្មំ, និក្ខិត្តេ សតីតិ អត្ថោ.

៣៩៤. ‘‘សចេ អញ្ញស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. វិប្បកតន្តិ អារទ្ធមនិដ្ឋិតំ. ‘‘អនាបត្តី’’តិ ឥទំ និដ្ឋិតេ អាបជ្ជិតព្ពសង្ឃាទិសេសាភាវំ សន្ធាយាហ. បុព្ពបយោគមត្តេន ហិ បាចិត្តិយទុក្កដានិបិ ហោន្តិ, តានិ បន ទេសេតព្ពានិ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘អនាបត្តី’’តិ អាកឌ្ឍតិ, តេន សង្ឃាទិសេសាបត្តិយា អភាវតោ បុព្ពភាគេ អាបន្នានំ បាចិត្តិយទុក្កដានំ ទេសេតព្ពតា ច ទីបិតា ហោតិ. តំ កុដិន្តិ តំ វិប្បកតកុដិំ.

៣៩៥. អញ្ញំ ភោជនសាលាទិំ. តថាតិ អនាបត្តិមាហ.

៣៩៦. ‘‘ករោតោ’’តិ ¶ ឥមិនា ‘‘ការាបយតោ’’តិបិ លព្ភតិ. ឧភយេនាបិ ‘‘ក្រិយតោ’’តិ ឥមស្ស ការណំ ទស្សេតិ. ‘‘អប្បមាណិក’’ន្តិ ឥមិនា សង្ឃាទិសេសស្ស អង្គំ ទស្សេតិ.

៣៩៧. តន្តិ ¶ ‘‘អប្បមាណិក’’ន្តិ ឯវំ បច្ចាមសតិ. ‘‘ក្រិយាក្រិយតោ’’តិ ឥទំ កុដិយា ករណញ្ច វត្ថុទេសនាយ អករណញ្ច ឧបាទាយ វុត្តំ.

៣៩៨. វត្ថុំ អទេសេត្វាតិ សម្ពន្ធោ, ‘‘តេន វិហារការកេន ភិក្ខុនា វិហារវត្ថុំ សោធេត្វា សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា’’តិអាទិនា (បារា. ៣៦៧) បទភាជនេ អាគតនយេន វិហារំ ការាបេន្តេន ភិក្ខុនា វិហារវត្ថុំ សោធេត្វា សមតលំ ការេត្វា សង្ឃំ ឧបសង្កម្ម វុឌ្ឍានំ ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អហំ ភន្តេ មហល្លកំ វិហារំ កត្តុកាមោ សស្សាមិកំ អត្តុទ្ទេសំ, សោហំ ភន្តេ សង្ឃំ វិហារវត្ថុឱលោកនំ យាចាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ យាចិត្វា លទ្ធេ វុឌ្ឍេ វា ភិក្ខូ ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ សង្ឃេន សម្មតេ វា ភិក្ខូ នេត្វា កតបរិកម្មំ វិហារវត្ថុំ ទស្សេត្វា កុដិវត្ថុឱលោកនេ វិយ គតភិក្ខូហិ ឱលោកេត្វា សារម្ភាទិភាវំ ឧបបរិក្ខិត្វា អនារម្ភសបរិក្កមនភាវំ ញត្វា អាគន្ត្វា សង្ឃស្ស អារោចិតេ បុន តេន សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា វុឌ្ឍានំ ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អហំ ភន្តេ មហល្លកំ វិហារំ កត្តុកាមោ សស្សាមិកំ អត្តុទ្ទេសំ, សោហំ ភន្តេ សង្ឃំ វិហារវត្ថុទេសនំ យាចាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ យាចិត្វា សង្ឃេន ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ វិហារវត្ថុ ទេសេតព្ពំ ¶ , តថា អកត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥហ សារម្ភាទិ បឋមសិក្ខាបទេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

មហល្លកន្តិ ‘‘សស្សាមិកភាវេន សញ្ញាចិកកុដិតោ មហន្តភាវោ ឯតស្ស អត្ថីតិ មហល្លកោ. យស្មា វា វត្ថុំ ទេសាបេត្វា បមាណាតិក្កមេនាបិ កាតុំ វដ្ដតិ, តស្មា បមាណមហន្តតាយបិ មហល្លកោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៦៦) អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន មហន្តភាវេន យុត្តន្តិ អត្ថោ. វិហារន្តិ ‘‘វិហារោ នាម ឧល្លិត្តោ វា ហោតិ អវលិត្តោ វា ឧល្លិត្តាវលិត្តោ វា’’តិ (បារា. ៣៧១) បទភាជនេ វុត្តប្បការំ សេនាសនន្តិ អត្ថោ. វិហរន្តិ អស្មិន្តិ វិគ្គហោ. ឧល្លិត្តាទិសរូបំ បុរិមសិក្ខាបទេ វុត្តនយមេវ. តំ វិហារំ យោ ករេយ្យាតិ យោជនា. ករេយ្យ វា ការាបេយ្យ វាតិ បុព្ពេ វុត្តនយមេវ. អត្តវាសត្ថន្តិ អត្តនោ វាសំ បដិច្ច, ឥមិនា បរស្ស វាសត្ថាយ ករោតិ, អនាបត្តីតិ ព្យតិរេកតោ វិញ្ញាយតិ. ‘‘គរុក’’ន្តិ ឯត្ថ វត្ថុទេសនាយ អការាបនេន ‘‘ឯកោវ សង្ឃាទិសេសោ ហោតី’’តិ បុព្ពេ វុត្តវិកប្បត្តយំ ¶ ន គហេតព្ពំ. ឥទញ្ច វក្ខតិ ‘‘បមាណា…បេ… សង្ឃាទិសេសតា’’តិ (វិ. វិ. ៣៩៩ អាទយោ).

៣៩៩. ក្រិយាសមុដ្ឋានាភាវន្តិ បមាណាតិក្កមេបិ អាបត្តិយា អសម្ភវតោ កិរិយាសមុដ្ឋានស្ស ឥធ អភាវោ ញាតព្ពោ. ក្រិយ…បេ… លក្ខយេតិ ឯត្ថ ព្យតិរេកតោ អទេសិតវត្ថុកតាយ អកិរិយាសមុដ្ឋានតា អនុញ្ញាតា.

៤០១-៣. តេសូតិ ចតុវីសតិយា បារាជិកេសុ. ភិក្ខុនោ អនុរូបានិ ឯកូនវីសតីតិ ភិក្ខុនីនំ បដិនិយតា ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកាទយោ ¶ ចត្តារោ តទនុលោមាយ វិព្ភន្តភិក្ខុនិយា សហ បញ្ច បារាជិកេ វិនា ភិក្ខុនោ អនុរូបា សេសា ឯកូនវីសតិ បារាជិកា.

ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ បទភាជនេ ‘‘បារាជិកេន ធម្មេនាតិ ចតុន្នំ អញ្ញតរេនា’’តិ (បារា. ៣៨៦) វុត្តនយស្ស ឥធ ‘‘ឯកូនវីសតី’’តិ វចនំ វិរុជ្ឈតីតិ ចេ? ន វិរុជ្ឈតិ. កស្មា? យស្មា បទភាជនំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសាគតមត្តំ គហេត្វា បវត្តំ, ឥទំ បន ពុទ្ធានុមតិំ គហេត្វា វិនយបរិយត្តិបវត្តកានំ អាចរិយានំ មតំ គហេត្វា បវត្តំ, តស្មា ន វិរុជ្ឈតីតិ គហេតព្ពំ. អាចរិយោ សព្ពបារាជិកានំ ‘‘ព្រហ្មចរិយា ចាវេយ្យ’’ន្តិ (បារា. ៣៨៥) វុត្តអនុទ្ធំសនស្ស ឯកន្តសាធនត្តា ភិក្ខុនីនំ បដិនិយតសានុលោមបារាជិកបញ្ចកំ វិនា អវសេសំ សព្ពំ សង្គណ្ហិ, តេនេវ វិនយដ្ឋកថាយ គណ្ឋិបទវិវរណេ ‘‘ចតុន្នំ អញ្ញតរេនាតិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ ឯវ អាគតេ គហេត្វា វុត្តំ, ឥតរេសំ អញ្ញតរេនាបិ អនុទ្ធំសេន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោវា’’តិ វុត្តំ. តស្មា ‘‘អនុទ្ធំសេយ្យា’’តិ (បារា. ៣៨៤) បាឋេ អធិប្បាយំ គហេត្វា បវត្តត្តា ឥមេសំ អាចរិយានំ មតំ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ. ‘‘តេសុ អញ្ញតរេនា’’តិ វក្ខមានត្តា ‘‘ឯកូនវីសតី’’តិ ឯត្ថ ‘‘យានី’’តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ.

អញ្ញតរេន អមូលកេនាតិ យោជនា. អមូលកេនាតិ ចោទកស្ស ទស្សនាទីហិ ចោទនាមូលេហិ វិរហិតត្តា អមូលកំ, បារាជិកំ, តេន. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យំ បារាជិកំ ចោទកេន ចុទិតកម្ហិ បុគ្គលេ នេវ ទិដ្ឋំ ន សុតំ ន បរិសង្កិតំ, ឥទំ ឯតេសំ ទស្សនសវនបរិសង្កាសង្ខាតានំ ¶ មូលានំ អភាវេន អមូលកំ នាមា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៥-៣៨៦). ឯត្ថ ច មំសចក្ខុនា វា ទិព្ពចក្ខុនា វា ទិដ្ឋំ ទិដ្ឋំ នាម ¶ . បកតិសោតេន វា ទិព្ពសោតេន វា សុតំ សុតំ នាម. ចិត្តេន បរិសង្កិតំ បរិសង្កិតំ នាម. តំ តិវិធំ ទិដ្ឋសុតមុតបរិសង្កិតវសេន.

តត្ថ តាទិសេ កម្មនិយេ ឱកាសេ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ភិក្ខុនោ អញ្ញថិយំ បយោគំ ទិស្វា អញ្ញថា គហេត្វា ‘‘វីតិក្កមនំ នុ ខោយមកាសី’’តិ គហណំ ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ នាម. កុដ្ដតិរោហិតេ ភិក្ខុម្ហិ មាតុគាមស្ស សទ្ទំ សុត្វា តត្ថ អញ្ញស្ស វិញ្ញុបុរិសស្ស សព្ភាវំ អជានិត្វា ‘‘វីតិក្កមនំ នុ ខោយមកាសី’’តិ ឯវំ គហណំ សុតបរិសង្កិតំ នាម. វិហារបរិយន្តេ តរុណមាតុគាមបុរិសានំ ទិវសំ វីតិនាមេត្វា គតដ្ឋានេ វិប្បកិណ្ណបុប្ផានិ ឱលោកេត្វា, មំសសុរគន្ធញ្ច ឃាយិត្វា ‘‘ឥទំ កស្ស កម្ម’’ន្តិ ឧបបរិក្ខន្តេន ភិក្ខុនោ ចេតិយបូជិតមាលាគន្ធស្ស បីតារិដ្ឋស្ស ភិក្ខុនោ សរីរគន្ធំ ឃាយិត្វា ‘‘តំ ឯតស្ស កម្មំ នុ ខោ’’តិ កិរិយមានសំសយោ មុតបរិសង្កិតំ នាម. ឯវរូបស្ស ទិដ្ឋសុតបរិសង្កិតមូលកស្ស អភាវតោ អមូលកេន បារាជិកេនាតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន សមន្តបាសាទិកាយ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៥-៣៨៦) វុត្តនយេន ទដ្ឋព្ពោ.

ចោទេតីតិ ‘‘បារាជិកំ ធម្មំ អាបន្នោសី’’តិអាទិវចនេន សយំ ចោទេតិ. ចោទាបនំ បន វក្ខតិ. ចាវនចេតនោ ហុត្វាតិ ‘‘អប្បេវ នាម នំ ឥមម្ហា ព្រហ្មចរិយា ចាវេយ្យ’’ន្តិ ឧប្បន្នេន បរំ សាសនា ចាវេតុកាមេន ចិត្តេន សមន្នាគតោ ហុត្វា. ‘‘សុទ្ធំ វា អសុទ្ធំ វា’’តិ ឥទំ ‘‘ចោទេតី’’តិ ឥមិនា វុត្តចោទនាកិរិយាយ កម្មនិទ្ទេសោ, ‘‘អញ្ញំ ភិក្ខុ’’ន្តិ សេសោ, បារាជិកមនាបន្នំ វា អាបន្នំ វា អញ្ញំ ភិក្ខុន្តិ អត្ថោ. យោតិ មាតិកាគតភិក្ខុ, ‘‘ទុដ្ឋោ ទោសោ អប្បតីតោ’’តិ ឥទំ អជ្ឈាហរិតព្ពំ, ឧប្បន្នេន ទោសលេសេន ¶ សយំ ទូសិតោ, បរញ្ច ទូសេន្តោ បីតិសុខាទីហិ អបគតោ យោ ភិក្ខូតិ អត្ថោ. វក្ខមានេន ‘‘តស្សា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ.

‘‘កតេ ឱកាសម្ហី’’តិ បទច្ឆេទោ, ឱកាសំ ‘‘ការាបេត្វា’’តិ (បារា. ៣៨៩) បាឋតោ អន្តោនីតហេត្វត្ថតាយ ‘‘កតេ’’តិ ‘‘ការិតេ’’តិ ឯតស្ស បរិយាយោ ហោតិ, ‘‘ឱកាសំ មេ ករោហិ, អហំ តំ វត្តុកាមោ’’តិ ឱកាសេ ការាបិតេតិ អត្ថោ. ‘‘អកតេ ឱកាសេ’’តិ បទច្ឆេទោ ¶ , បុព្ពេ វុត្តោយេវត្ថោ. ទុក្កដាបត្តិយា សហាតិ ឱកាសស្ស អការាបិតត្តា ទុក្កដាបត្តិយា សទ្ធិំ.

៤០៤-៥. កោណ្ឋោសីតិ ធុត្តោសិ. ជេដ្ឋព្ពតិកោសីតិ កាលីទេវីវតនិយុត្តោសិ. កាលីទេវី កិរ សិរិទេវិយា ជេដ្ឋា, តស្មា តស្សា វតធរោ ជេដ្ឋព្ពតិកោ វុច្ចតិ. តំ បន វតំ សមាទិយិត្វា បូរេន្តោ សកលសរីរេ មសិំ មក្ខេត្វា កាកបត្តានិ មុដ្ឋិយំ កត្វា កាលីទេវិំ ផលកេ លិខាបេត្វា តំ កាជកោដិយំ ពន្ធិត្វា ឧច្ឆិដ្ឋោទកាទិអសុចិសន្និចិតឱលិគល្លំ បវិសិត្វា ‘‘ទុស្សីលោសិ និស្សីលោសិ សីលវិរហិតោសី’’តិ ថោមេន្តោ វិចរតីតិ.

ទុស្សីលត្តា ឯវ ហីនជ្ឈាសយតាយ បាបធម្មោ លាមកសភាវោសិ. បូតិនា កម្មេន សីលវិបត្តិយា អន្តោ បវិដ្ឋត្តា អន្តោបូតិ. ឆហិ ទ្វារេហិ រាគាទិកិលេសានុស្សវនេន តិន្តត្តា អវស្សុតោ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ. គរុកំ និទ្ទិសេតិ ឯត្ថ ‘‘កតោកាសម្ហី’’តិ ច ‘‘តថេវ អកតោកាសេ, ទុក្កដាបត្តិយា សហា’’តិ ច អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឯវមុត្តរត្រាបិ.

៤០៦. សម្មុខាតិ ¶ ចុទិតកស្ស សម្មុខា, អវិទូរេតិ អត្ថោ. ហត្ថមុទ្ទាយាតិ មុត្តបាណាទិវសេន. តំ ហត្ថមុទ្ទាយ កថិតំ. បរោតិ យំ ចោទេសិ, សោ ចុទិតកោ បរោ. ភិក្ខុនោតិ ចោទកស្ស ភិក្ខុនោ.

៤០៧. សម្មុខេ ឋត្វាតិ ចុទិតកស្ស អាសន្នេ ឋត្វា. ‘‘ចោទាបេន្តស្សា’’តិ ឯតស្ស កម្មភាវតោ បរោតិ ឥទំ ឧបយោគន្តវសេន សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឯវមុត្តរត្រ. កេនចីតិ អញ្ញេន កេនចិ បុគ្គលេន. តស្ស ចោទកស្ស. ‘‘ចោទាបេន្តស្សា’’តិ បុន វចនំ និយមត្ថំ.

៤០៨. សោបីតិ ឧគ្គហាបិតត្តា ចោទនំ ករោន្តោ ឥតរោ បយោជ្ជកបុគ្គលោបិ. តេសំ ទ្វិន្នម្បីតិ បយោជកបយោជ្ជកានំ ទ្វិន្នម្បិ.

៤០៩. វុត្តដ្ឋានំ បណ្ណំ វា សន្ទេសំ វា ហរន្តោ ទូតោ នាម, សោ ‘‘បណ្ណំ វា សាសនំ វា បេសេត្វា’’តិ ឥមិនា សង្គយ្ហតីតិ តស្មិំ វិសុំ អវត្តព្ពេបិ ‘‘ទុត’’ន្តិ វចនេន និស្សដ្ឋទូតមាហ ¶ . បណ្ណំ វា អទត្វា ‘‘ឯវញ្ច ឯវញ្ច វទា’’តិ សាសនញ្ច អទត្វា ‘‘តំ ចោទេហី’’តិ អត្ថមត្តមេវ ទត្វា និស្សដ្ឋោ ភិក្ខុ ឥធ ‘‘និស្សដ្ឋទូតោ’’តិ គហេតព្ពោ.

អថ វា ‘‘ទូត’’ន្តិ ឥមិនា ចោទេតុំ ឧគ្គហាបេត្វា, តមនុគ្គហាបេត្វា វា និស្សដ្ឋោ ភិក្ខុ ទូតោយេវ គហេតព្ពោ. ‘‘បណ្ណ’’ន្តិ ឥមិនា បព្ពជិតស្ស វា អបព្ពជិតស្ស វា កស្សចិ ហត្ថេ ចោទនំ លិខិត្វា ទិន្នបណ្ណំ គហេតព្ពំ. សាសនន្តិ ‘‘បារាជិកំ អាបន្នោ’’តិអាទិនា នយេន វត្វា បេសិយមានំ សាសនំ គហេតព្ពំ. ឥទំ តយម្បិ ទូរេ និសីទិត្វា អញ្ញេហិ ការាបនតោ ‘‘ចោទាបេន្តស្សា’’តិ អាហ. ‘‘បរ’’ន្តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឯត្ថ ឱកាសការាបនំ នត្ថិ.

៤១០. តថាតិ ¶ យថា អមូលកេន បារាជិកេន សម្មុខា ឱកាសេ ការិតេ, អការិតេ ច, តថា អមូលកេហិ សង្ឃាទិសេសេហីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘វុត្តេ សម្មុខា បរេ’’តិ ភុម្មវសេន អធិកតេន យោជេតព្ពំ, ចោទេតិ ចោទាបេតីតិ វុត្តំ ហោតីតិ. បាចិត្តិយាបត្តីតិ ឱកាសេ ការិតេ កេវលា, អការិតេ ទុក្កដេន សហាតិ គហេតព្ពំ. សម្មុខា សេសាបត្តីហិ បរេ វុត្តេ ចាវនសញ្ញិនោ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា. ឱកាសាការាបនេនបិ ទុក្កដមេវ ហោតិ.

៤១១. អក្កោសនាធិប្បាយស្សាតិ ខុំសនាធិប្បាយស្ស. អកតោកាសន្តិ អការិតោកាសំ, ‘‘បរ’’ន្តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ. អត្តនាតិ ចោទកេន, ‘‘សយំ អការិតោកាស’’ន្តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ. សហ បាចិត្តិយេនាតិ ‘‘ឱមសវាទេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បារា. ១៤) វុត្តបាចិត្តិយេន សហ. វទន្តស្សាតិ ចោទេន្តស្ស វា ចោទាបេន្តស្ស វា, ឯត្ថ ‘‘សម្មុខា’’តិ ឥទំ វក្ខមានស្ស ‘‘អសម្មុខា’’តិ ឯតស្ស វិបរិយាយតោ លព្ភតិ, ច-ការេន ការិតោកាសបក្ខេ ទុក្កដេន បាចិត្តិយសម្ពន្ធី.

៤១២. អសម្មុខា វទន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘អក្កោសនាធិប្បាយស្សា’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ‘‘អកតោកាសមត្តនា’’តិ នានុវត្តតិ. សត្តហិ អាបត្តីហីតិ បារាជិកសង្ឃាទិសេសថុល្លច្ចយបាចិត្តិយបាដិទេសនីយទុក្កដទុព្ភាសិតសង្ខាតេសុ សត្តសុ អាបត្តិក្ខន្ធេសុ យេន កេនចីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘អសម្មុខា’’តិ ឥទំ សង្គណ្ហាតិ. កម្មន្តិ តជ្ជនីយាទិសត្តវិធំ កម្មំ.

៤១៣. ឧម្មត្តកាទីនន្តិ ¶ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘អនាបត្តិ សុទ្ធេ អសុទ្ធទិដ្ឋិស្ស អសុទ្ធេ អសុទ្ធទិដ្ឋិស្ស ឧម្មត្តកស្ស អាទិកម្មិកស្សា’’តិ ¶ (បារា. ៣៩០) វុត្តេ សង្គណ្ហាតិ. បញ្ចង្គសំយុតន្តិ យំ ចោទេតិ, តស្ស ‘‘ឧបសម្បន្នោ’’តិ សង្ខ្យូបគមនំ, តស្មិំ សុទ្ធសញ្ញិតា, យេន បារាជិកេន ចោទេតិ, តស្ស ទិដ្ឋាទិវសេន អមូលកតា, ចាវនាធិប្បាយេន សម្មុខា ចោទនា, តស្ស តង្ខណវិជាននន្តិ ឥមេហិ បញ្ចហិ អង្គេហិ យុត្តំ ហោតិ.

៤១៥. ឥទន្តិ ‘‘សិក្ខាបទ’’ន្តិ សេសោ, ‘‘សិក្ខាបទ’’ន្តិ ច ឥមិនា តប្បដិបាទនីយា អាបត្តិយេវ គយ្ហតិ. តិសមុដ្ឋានន្តិ កាយចិត្តតោ, វាចាចិត្តតោ, កាយវាចាចិត្តតោតិ សចិត្តកេហិ តីហិ សមុដ្ឋានតោ តិសមុដ្ឋានំ. តេនេវាហ ‘‘សចិត្ត’’ន្តិ. បដិឃចិត្តានំ ទ្វិន្នំ អញ្ញតរេន សហិតត្តា សចិត្តកំ. តំសម្បយុត្តាយ ទោមនស្សវេទនាយ វសេន ទុក្ខវេទនំ.

៤១៦. លេសមត្តន្តិ ‘‘អញ្ញម្បិ វត្ថុំ លិស្សតិ សិលិស្សតិ វោហារមត្តេនេវ ឦសកំ អល្លីយតីតិ លេសោ, ជាតិអាទីនំយេវ អញ្ញតរកោដ្ឋាសស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៩១) អដ្ឋកថាយ ទស្សិតនិព្ពចនេសុ ‘‘លេសោ នាម ទស លេសា ជាតិលេសោ នាមលេសោ’’តិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ៣៩៤) នយេន បទភាជនេ វុត្តេសុ ជាតិនាមគោត្តាទីសុ ទសសុ លេសេសុ អញ្ញតរលេសមត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ ជាតិ នាម ខត្តិយព្រាហ្មណាទិជាតិ. នាមំ នាម ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ ‘‘ឆគលកោ ទព្ពោ មល្លបុត្តោ នាម, ឆគលិកា មេត្តិយា ភិក្ខុនី នាមា’’តិ ឋបិតំ នាមំ វិយ ចោទកេហិ ឋបិតនាមញ្ច ពុទ្ធរក្ខិតាទិសកនាមញ្ចាតិ ទុវិធំ នាមំ. គោត្តំ នាម គោតមមោគ្គល្លានាទិគោត្តំ. លិង្គំ នាម ¶ ទីឃតាទិសណ្ឋាននានត្តញ្ច កណ្ហតាទិវណ្ណនានត្តញ្ចាតិ ឥទំ ទុវិធលិង្គំ. អាបត្តិលេសោ នាម លហុកាទិរូបេន ឋិតបាចិត្តិយាទិអាបត្តិ. បត្តោ នាម លោហបត្តាទិ. ចីវរំ នាម បំសុកូលាទិ. ឧបជ្ឈាយោ នាម ចុទិតកស្ស ឧបជ្ឈាយោ. អាចរិយោ នាម ចុទិតកស្ស បព្ពជ្ជាចរិយាទិកោ. សេនាសនំ នាម ចុទិតកស្សេវ និវាសបាសាទាទិកំ.

ចោទេយ្យាតិ អញ្ញខត្តិយជាតិកំ បុគ្គលំ បារាជិកំ អជ្ឈាបជ្ជន្តំ ទិស្វា អត្តនោ វេរិខត្តិយជាតិកំ ¶ បុគ្គលំ ‘‘ខត្តិយោ មយា ទិដ្ឋោ, បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោសី’’តិអាទិនា នយេន ចោទេតិ. គរុកាបត្តិ នាម សង្ឃាទិសេសោ. សចេ ចាវនចេតនោតិ ‘‘អប្បេវ នាម នំ ឥមម្ហា ព្រហ្មចរិយា ចាវេយ្យ’’ន្តិ (បារា. ៣៩២) វុត្តត្តា សចេ ឥមំ សាសនា ចាវេយ្យាមីតិ អធិប្បាយោ ហុត្វា ចោទេតីតិ វុត្តំ ហោតិ, ឥមិនា ព្យតិរេកវសេន ន អញ្ញាធិប្បាយោតិ វុត្តមេវ ហោតីតិ បុរិមសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ ទស្សិតេសុ ‘‘ចាវនាធិប្បាយោ អក្កោសាធិប្បាយោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៩) ឯវមាទិនានប្បការាធិប្បាយេសុ អាបត្តិយា អង្គភូតំ ចាវនាធិប្បាយំ ទស្សេត្វា សេសាធិប្បាយេ បដិក្ខិបតិ.

៤១៧. តថាសញ្ញីតិ អយំ បារាជិកមជ្ឈាបន្នោយេវាតិ តថាសញ្ញី. ‘‘ចោទេតិ វា ចោទាបេតិ វា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘តថាសញ្ញី’’តិ ឥទំ ‘‘ចោទាបេតី’’តិ ឥមិនាបិ យោជេតព្ពំ. សេសោតិ ឯត្ថ ‘‘បារាជិកានិ វុត្តានី’’តិអាទិំ កត្វា ‘‘សចិត្តំ ទុក្ខវេទន’’ន្តិ បរិយន្តំ កត្វា ទស្សិតបឋមសិក្ខាបទវិនិច្ឆយសង្គាហកកថាបពន្ធេន វុត្តសព្ពវិនិច្ឆយេសុ តំសិក្ខាបទនិយតំ ‘‘អមូលកេនា’’តិ ឥទញ្ច ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ ‘‘ភិក្ខុមន្តិមវត្ថុនា…បេ… អនាបត្តិ សិយា’’តិ វុត្តមត្ថញ្ច ¶ ឋបេត្វា អវសិដ្ឋសព្ពវិនិច្ឆយោតិ អត្ថោ. អនន្តរសមោ មតោ ហេដ្ឋា អនន្តរំ វុត្តសិក្ខាបទេនេវ សទិសោតិ វេទិតព្ពោ.

៤១៨. សមគ្គស្ស សង្ឃស្សាតិ ‘‘សមគ្គោ នាម សង្ឃោ សមានសំវាសកោ សមានសីមាយំ ឋិតោ’’តិ បទភាជនេ វុត្តត្តា ចិត្តេន ច កាយេន ច ឯកីភូតស្ស សង្ឃស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. ច-ការោ បទបូរណោ, ឯវ-ការត្ថោ វា, នសមគ្គស្សាតិ ព្យតិរេកត្ថោ វេទិតព្ពោ. ភេទត្ថំ វាយមេយ្យាតិ ‘‘ឥមេ កថំ កទា ភិជ្ជិស្សន្តី’’តិ រត្តិន្ទិវំ ចិន្តេត្វា ឧបាយំ គវេសិត្វា បក្ខបរិយេសនាទិំ ករេយ្យាតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហិ បាឡិយំ ‘‘ភេទាយ បរក្កមេយ្យាតិ កថំ ឥមេ នានា អស្សុ វិនា អស្សុ វគ្គា អស្សូតិ បក្ខំ បរិយេសតិ គណំ ពន្ធតី’’តិ (បារា. ៤១២).

ភេទហេតុន្តិ ‘‘ឥធុបាលិ ភិក្ខុ អធម្មំ ‘ធម្មោ’តិ ទីបេតិ, ធម្មំ ‘អធម្មោ’តិ ទីបេតី’’តិអាទិនា (បរិ. ៤៥៩) នយេន ខន្ធកេ វុត្តំ អដ្ឋារសភេទករវត្ថុសង្ខាតំ សង្ឃភេទការណមាហ ¶ . ឥទមេវ ហិ បទភាជនេ វុត្តំ ‘‘ភេទនសំវត្តនិកំ វា អធិករណន្តិ អដ្ឋារសភេទករវត្ថូនី’’តិ. គហេត្វាតិ បគ្គយ្ហ. តិដ្ឋេយ្យាតិ នប្បដិនិស្សជ្ជេយ្យ. បរិទីបយន្តិ ឯត្ថ បរិទីបេន្តោ, ន បដិនិស្សជ្ជន្តោតិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘តិដ្ឋេយ្យាតិ ន បដិនិស្សជ្ជេយ្យា’’តិ.

៤១៩. ភិក្ខូហីតិ តស្ស សង្ឃភេទកស្ស បរក្កមនំ បស្សន្តេហិ វា ទូរេ ចេ, ឋិតំ បវត្តិំ សុណន្តេហិ វា លជ្ជីហិ សុបេសលេហិ សេសភិក្ខូហិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ភិក្ខូហីតិ អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ. យេ បស្សន្តិ យេ សុណន្តិ, តេហិ វត្តព្ពោ’’តិ ¶ (បារា. ៤១២). តស្ស វទន្តេហិ ឯវំ វត្តព្ពន្តិ វចនាការទស្សនត្ថមាហ ‘‘មាយស្មា សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស ភេទាយ បរក្កមិ, ភេទនសំវត្តនិកំ វា អធិករណំ សមាទាយ បគ្គយ្ហ អដ្ឋាសិ, សមេតាយស្មា សង្ឃេន, សមគ្គោ ហិ សង្ឃោ សម្មោទមានោ អវិវទមានោ ឯកុទ្ទេសោ ផាសុ វិហរតី’’តិ (បារា. ៤១១) បាឋំ, តំ ឯកទេសសង្គហវសេន ឧបលក្ខេតុមាហ ‘‘ភេទត្ថំ…បេ… ភេទការណ’’ន្តិ. ឥតិ វត្តព្ពោតិ យោជនា.

៤២០. វុច្ចមានោ ហីតិ ឯត្ថ ហិ-សទ្ទោ អបិ-សទ្ទត្ថោ. ‘‘បី’’តិ វា បាឋោ, តេហិ លជ្ជិភិក្ខូហិ ‘‘មាយស្មា’’តិអាទិនា នយេន វិសុំ តិក្ខត្តុំ វុត្តោបីតិ អត្ថោ. និស្សជ្ជេយ្យ ន ចេវ នន្តិ តំ ភេទាយ បរក្កមនំ អប្បដិនិស្សជ្ជនបច្ចយា ទុក្កដាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វាបិ ន វិស្សជ្ជេយ្យាតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘នោ ចេ បដិនិស្សជ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៤១២). តថា ហិ អប្បដិនិស្សជ្ជន្តោ ហត្ថេសុ, បាទេសុ ច គហេត្វា សង្ឃមជ្ឈេ អានេត្វា តថេវ តិក្ខត្តុំ វុត្តោបិ តំ អវិស្សជ្ជេត្វា ទុក្កដាបត្តិំ អាបន្នោតិ ឥមិនា ច សង្គហិតោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘សោ ភិក្ខុ សង្ឃមជ្ឈម្បិ អាកឌ្ឍិត្វា វត្តព្ពោ ‘មាយស្មា…បេ… ផាសុ វិហរតី’តិ. ទុតិយម្បិ វត្តព្ពោ. តតិយម្បិ វត្តព្ពោ. សចេ បដិនិស្សជ្ជតិ, ឥច្ចេតំកុសលំ. នោ ចេ បដិនិស្សជ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ. ឥទំ ឧភយត្ថ ទុក្កដំ សាមញ្ញេន វក្ខតិ ‘‘តិក្ខត្តុំ បន វុត្តស្ស, អបរិច្ចជតោបិ ត’’ន្តិ.

សមនុភាសិតព្ពោតិ ឯត្ថ ‘‘សោ ភិក្ខូ’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ, ‘‘យាវតតិយ’’ន្តិ សេសោ, យថាហ ‘‘សោ ភិក្ខុ ¶ ភិក្ខូហិ យាវតតិយំ សមនុភាសិតព្ពោ’’តិ (បារា. ៤១១), តថា សង្ឃមជ្ឈេបិ តិក្ខត្តុំ វុច្ចមានោបិ នោ វិស្សជ្ជេត្វា ទុក្កដំ អាបន្នោ សោ អាធានគ្គាហី ភិក្ខុ ¶ សង្ឃេន តិក្ខត្តុំ វុត្តំ កម្មវាចំ វត្វា សមនុភាសិតព្ពោតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យាវតតិយំ សមនុភាសិតព្ពោតិ យាវ តតិយំ សមនុភាសនំ, តាវ សមនុភាសិតព្ពោ, តីហិ សមនុភាសនកម្មវាចាហិ កម្មំ កាតព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤១១). តន្តិ ភេទាយ បរក្កមនំ, ភេទនសំវត្តនិកំ អធិករណំ បគ្គហេត្វា ឋានញ្ច. អច្ចជន្តិ, ញត្តិចតុត្ថាយ កម្មវាចាយ វុច្ចមានាយបិ អច្ចជន្តោ. គរុកំ ផុសេតិ តតិយាយ កម្មវាចាយ ‘‘សោ ភាសេយ្យា’’តិ យ្យការប្បត្តាយ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតិ.

៤២១. សង្ឃស្ស ភេទាយ បរក្កមន្តំ ភិក្ខុំ ទិស្វា, សុត្វា, ញត្វា ច អវទន្តស្ស ភិក្ខុនោ ទុក្កដន្តិ យោជនា.

៤២២. កីវទូរេ វសន្តេហិ សុត្វា គន្ត្វា វត្តព្ពន្តិ អាហ ‘‘គន្ត្វា’’តិអាទិ. អទ្ធយោជនមេវ អទ្ធយោជនតា, តតោ អធិកំ វា. គិលានំ បដិច្ច អទ្ធយោជនំ វុត្តំ, ឥតរំ បដិច្ច ‘‘អធិកំ ទូរម្បិ បន គន្តព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘សចេ សក្កោតី’’តិ. តាវទេតិ តទា ឯវ, អចិរាយិត្វាតិ អត្ថោ.

៤២៣. តិក្ខត្តុំ បន វុត្តស្សាតិ ‘‘មាយស្មា’’តិអាទិនា នយេន វិសុញ្ច សង្ឃមជ្ឈេ ច តិក្ខត្តុំ វុត្តស្សាបិ អបរិច្ចជន្តស្ស. តំ ភេទាយ បរក្កមាទិកំ. ភេទប្បវត្តិយា សុតក្ខណេ សយំ អគន្ត្វា បណ្ណំ វា សាសនំ វា បេសេន្តស្ស អាបត្តិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទូតំ វា’’តិអាទិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ¶ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤១១) ‘‘ទូតំ វា បណ្ណំ វា បេសេត្វា វទតោបិ អាបត្តិមោក្ខោ នត្ថី’’តិអាទិ.

៤២៥. យ្យការេ បន សម្បត្តេតិ ‘‘យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យា’’តិ (បារា. ៤១៣) តតិយកម្មវាចាយ អន្តេ យ្យការេ ឧច្ចារិតេ. បស្សម្ភន្តីតិ បដិប្បស្សម្ភន្តិ, វូបសមន្តីតិ អត្ថោ. ទុក្កដាទយោតិ ញត្តិយា ទុក្កដំ, ទ្វីហិ កម្មវាចាហិ ទ្វេ ច ថុល្លច្ចយា. យថាហ ‘‘សង្ឃាទិសេសំ អជ្ឈាបជ្ជន្តស្ស ញត្តិយា ទុក្កដំ, ទ្វីហិ កម្មវាចាហិ ថុល្លច្ចយា បដិប្បស្សម្ភន្តី’’តិ (បារា. ៤១៤). តស្មា ញត្តិយា បុព្ពេ ពហិ ច សង្ឃមជ្ឈេ ច តិក្ខត្តុំ វុត្តេបិ អប្បដិនិស្សជ្ជនេន អាបន្នានិ ទ្វេ ទុក្កដានិ ទេសេតព្ពានីតិ វិញ្ញាយតិ.

ឥមិស្សា ¶ កម្មវាចាយ កិំ អាបន្នាបត្តិយោ បដិប្បស្សម្ភន្តិ, ឧទាហុ អនាបន្នាតិ វិចារណាយ ‘‘យោ អវសានេ បដិនិស្សជ្ជិស្សតិ, សោ តា អាបត្តិយោ ន អាបជ្ជតិ, តស្មា អនាបន្នា បដិប្បស្សម្ភន្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤១៤) មហាសុមត្ថេរស្ស វាទំ ‘‘កិមនាបន្នានំ បដិប្បស្សទ្ធិយា’’តិ បដិពាហិត្វា ‘‘លិង្គបរិវត្តនេ អសាធារណាបត្តិយោ វិយ អាបន្នា បដិប្បស្សម្ភន្តី’’តិ មហាបទុមត្ថេរស្ស វាទោ ឋិតោ.

៤២៦. អកតេ បន កម្មស្មិន្តិ យថាវុត្តសមនុភាសនកម្មេ អកតេ. អបរិច្ចជតោបិ ចាតិ តំ សង្ឃភេទាយ បរក្កមនំ អបរិច្ចជន្តស្សាបិ. ‘‘សង្ឃាទិសេសេនា’’តិ ឥមិនា កម្មំ អកត្វា សង្ឃមជ្ឈេ ច ពហិ ច តិក្ខត្តុំ វុច្ចមានស្ស អប្បដិនិស្សជ្ជនេន ទុក្កដំ បន ហោតីតិ ព្យតិរេកតោវ ទស្សេតិ.

៤២៧. បុព្ពេ វាតិ ញត្តិយា បុព្ពេ វិសុំ, សង្ឃមជ្ឈេ វា តិក្ខត្តុំ វុច្ចមានេបិ. តង្ខណេបីតិ ញត្តិក្ខណេ វា. ញត្តិយា ¶ អនិដ្ឋិតាយបិ បច្ឆាបិ, ឥមស្ស អវធិំ ទស្សេតិ ‘‘អសម្បត្តេ យ្យការស្មិ’’ន្តិ. បដិនិស្សជ្ជតោបិ ច តស្ស សង្ឃាទិសេសេន អនាបត្តិ បកាសិតាតិ បឋមគាថាយ បច្ឆិមឌ្ឍំ ឥធានេត្វា យោជេតព្ពំ.

៤២៨. ឯត្តាវតា ‘‘អនាបត្តិ អសមនុភាសន្តស្ស បដិនិស្សជ្ជន្តស្ស ឧម្មត្តកស្ស ខិត្តចិត្តស្ស វេទនាដ្ដស្ស អាទិកម្មិកស្សា’’តិ (បារា. ៤១៦) បាឋេ ‘‘បដិនិស្សជ្ជន្តស្សា’’តិ បទេន គហិតេសុ ‘‘ញត្តិតោ’’តិអាទីសុ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា តំ និគមេតុំ ‘‘បដិនិស្សជ្ជតោ វាបិ ត’’ន្តិ អាហ. និគមនត្ថជោតកោ ឯវំ-សទ្ទោ សាមត្ថិយា លព្ភតិ, ឯវំ ‘‘ញត្តិតោ’’តិអាទិនា យថាវុត្តនយេន បដិនិស្សជ្ជន្តស្ស វាតិ អត្ថោ. តន្តិ សង្ឃភេទប្បយោគំ. អសមនុភាសតោ វាតិ អសមនុភាសិយមានស្ស. ‘‘អសមនុភាសិយតោ’’តិ វត្តព្ពេ វិករណបច្ចយលោបេន ‘‘អសមនុភាសតោ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អសមនុភាសន្តស្សាតិ អសមនុភាសិយមានស្សា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤១៦). ‘‘សង្ឃាទិសេសេន អនាបត្តិ បកាសិតា’’តិ អនុវត្តមានត្តា ឥច្ឆិតត្ថេ សិទ្ធេបិ បុន ‘‘អនាបត្តិ បកាសិតា’’តិ វចនេ បុនរុត្តតា អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ, បទាវុត្តិ នាម អលំការោ ហោតីតិ.

៤២៩. ឥមស្ស ¶ សិក្ខាបទស្ស អត្ថុប្បត្តិយំ សង្ឃភេទត្ថំ បញ្ច វត្ថូនិ យាចន្តេន ទេវទត្តេន ‘‘សាធុ ភន្តេ ភិក្ខូ យាវជីវំ មច្ឆមំសំ ន ខាទេយ្យុំ, យោ មច្ឆមំសំ ខាទេយ្យ, វជ្ជំ នំ ផុសេយ្យា’’តិ (បារា. ៤០៩) វុត្តេ ‘‘អលំ ទេវទត្ត មយា តិកោដិបរិសុទ្ធំ មច្ឆមំសំ អនុញ្ញាតំ អទិដ្ឋំ អសុតំ អបរិសង្កិត’’ន្តិ (បារា. ៤០៩) អនុញ្ញាតេសុ មច្ឆមំសេសុ កប្បិយាកប្បិយវិនិច្ឆយំ បុព្ពេ អនោកាសាភាវេន អវត្វា បកតំ សិក្ខាបទវិនិច្ឆយំ និដ្ឋាបេត្វា ឥទានិ បត្តាវសេសំ តំ ទស្សេតុំ ‘‘យញ្ហី’’តិអាទិ អារទ្ធំ ¶ . ‘‘តំ តស្សា’’តិ វក្ខមានត្តា ‘‘យ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ភិក្ខុ’’ន្តិ ឥមិនា ច ‘‘មច្ឆមំស’’ន្តិ ឯតេន ច យោជេតព្ពំ. មច្ឆន្តិ ឱទកំ. មំសន្តិ ថលជានំ មំសំ. និព្ពេមតិកោតិ ‘‘មំ ឧទ្ទិស្ស កត’’ន្តិ វា ‘‘សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស កត’’ន្តិ វា ឧប្បន្នាយ វិមតិយា វិរហិតោ.

៤៣០. សមុទ្ទិស្ស កតន្តិ សង្ឃំ វា អត្តានំ វា ឧទ្ទិស្ស កតំ. ‘‘ញត្វា’’តិ ឥមិនា អជានិត្វា ភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិភាវមាហ.

៤៣១. ហត្ថីនំ អស្សានំ អច្ឆានំ មនុស្សានំ អហីនំ កុក្កុរានំ ទីបីនំ សីហានំ ព្យគ្ឃានំ តរច្ឆានំ មំសំ អកប្បិយំ ហោតីតិ យោជនា.

៤៣២. សចិត្តកតា អាបត្តិយាយេវ យុជ្ជតិ, ឥធ បន តំហេតុកំ មំសមេវ ហេតុម្ហិ ផលូបចារេន សចិត្តកន្តិ គហិតំ. ឯត្ថ ចិត្តំ នាម អត្តានំ វា សង្ឃំ វា ឧទ្ទិស្ស កតភាវជាននចិត្តំ. សេសន្តិ អនុទ្ទិស្សកតំ អកប្បិយមំសំ. អចិត្តកន្តិ វុត្តនយមេវ.

៤៣៣. បុច្ឆិត្វាយេវាតិ អកប្បិយមំសបរិហារត្ថំ ទសសុ មំសេសុ នាមញ្ច ឧទ្ទិស្សកតស្ស បរិហារត្ថំ ឧភយស្សាបិ បដិលទ្ធាការញ្ច បុច្ឆិត្វាយេវាតិ អត្ថោ. ឱទកេសុ មច្ឆេសុ អកប្បិយាភាវតោ លទ្ធាការោវ ញាតព្ពោ. មំសេ ទិដ្ឋមត្តេយេវ ‘‘ឥទំ អសុកមំស’’ន្តិ ជានន្តិ ចេ, អបុច្ឆិតេបិ ទោសោ នត្ថិ. ទាយកេសុ មំសស្សាភាវេ លទ្ធនិយាមេ អបុច្ឆិតេបិ ទោសោ នត្ថិ. យថា វា តថា វា វិមតិយា ឧប្បន្នាយ អប្បដិគ្គាហេត្វា និសិន្នេ ‘‘កស្មា ន បដិគ្គណ្ហថា’’តិ បុច្ឆិតេ វិមតិយា ឧប្បន្នាការំ វត្វា ‘‘មយំ តុម្ហេ វា ឥតរេ ភិក្ខូ វា ឧទ្ទិស្ស ន ករិម្ហា’’តិ ¶ វត្វា ‘‘អម្ហាកមេវ សន្ធាយ កតំ, បណ្ណាការត្ថាយ កតំ, អតិថីនំ វា អត្ថាយ កត’’ន្តិអាទិនា ¶ អត្តនា លទ្ធប្បការំ វត្វា ‘‘សំសយំ អកត្វា បដិគ្គហេតព្ព’’ន្តិ វទេយ្យុំ ចេ, បដិគ្គហេតុំ វដ្ដតីតិ សព្ពមិទំ អដ្ឋកថាយ វុត្តំ.

ភិក្ខូនំ ឯតំ វត្តន្តិ យោជនា. វត្តដ្ឋាតិ សម្មាសម្ពុទ្ធេន មហាករុណាយ ទេសិតំ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ វិសោធេត្វា បដិបជ្ជនេ បតិដ្ឋិតា. ‘‘វិនយញ្ញុនោ’’តិ ឥមិនា វិនយំ អជានិត្វា ឧបទេសប្បមាណេនេវ វត្តំ បូរេន្តេហិ វត្តស្ស វិរោធោបិ សិយាតិ តេ និវត្តេតិ. ‘‘វត្តដ្ឋា’’តិ វិសេសនេន វិនយំ ញត្វាបិ អបូរណេ និវត្តេតិ. ឧភយេនបិ អត្តនា វុត្តវិនិច្ឆយស្ស បរិសុទ្ធភាវំ ទីបេតិ.

៤៣៤. ឥទំ សមនុភាសនន្តិ យថាវុត្តសិក្ខាបទមាហ. សមនុភាសនេន សាធេតព្ពា អាបត្តិ សមនុភាសនា ការណូបចារេន. អញ្ញថា ឯកសមុដ្ឋានាទិភាវោ ន យុជ្ជតិ. ឯកសមុដ្ឋានំ កាយវាចាចិត្តសង្ខាតំ ឯកំ សមុដ្ឋានំ ឯតស្សាតិ កត្វា. កាយកម្មន្តិ ហត្ថមុទ្ទាវសេន កាយេន កាតព្ពស្ស បដិនិស្សជ្ជនស្ស អកតត្តា កាយកម្មំ. វចីកម្មន្តិ វចសា កាតព្ពស្ស អកតត្តា វចីកម្មំ. អក្រិយន្តិ យថាវុត្តនយេន ‘‘សង្ឃភេទោបក្កមនិវារណាយ បរក្កមនំ បដិនិស្សជ្ជាមី’’តិ កាយវិការេន វា វចីភេទេន វា អវិញ្ញាបនតោ អកិរិយំ នាម ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៤៣៥. កិញ្ចិបិ វត្តព្ពន្តិ ‘‘ឯកោ វា ទ្វេ វា តយោ វា’តិ វុត្តសង្ឃភេទានុវត្តកភិក្ខុំ បស្សន្តេហិ សុណន្តេហិ លជ្ជិភិក្ខូហិ ¶ វិសុញ្ច សង្ឃមជ្ឈេ ច នេត្វា តិក្ខត្តុំយេវ សង្ឃភេទានុវត្តនស្ស អកត្តព្ពតំ វត្វា តតោ អនោរមន្តានំ ញត្តិចតុត្ថាយ កម្មវាចាយ សមនុភាសនកម្មំ កាតព្ព’’ន្តិ ឥទញ្ច ‘‘តតិយានុស្សាវនាយ យ្យ-ការប្បត្តាយ អាបជ្ជនកសង្ឃាទិសេសតោ បុព្ពេ អាបន្នា ទុក្កដថុល្លច្ចយា បដិប្បស្សម្ភន្តី’’តិ ឥទញ្ច អនាបត្តិបការោ ចាតិ ឥមំ សាធារណវិនិច្ឆយំ សន្ធាយាហ. វចនប្បការភេទោ បន អត្ថេវ, សោ សង្ខេបតោ មាតិកាយ (បារា. ៤១៨-៤១៩) វិត្ថារតោ បទភាជនេ (បារា. ៤១៨-៤១៩) អាគតនយេន វត្តព្ពោ. អស្សាតិ ទុតិយសង្ឃភេទសិក្ខាបទស្ស. ‘‘សមុដ្ឋានា…បេ… មតា’’តិ ឥមិនា សាធារណវិនិច្ឆយោ អតិទិដ្ឋោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៤៣៦. ឧទ្ទេសបរិយាបន្នេតិ ¶ ឯត្ថ ‘‘សិក្ខាបទេ’’តិ សេសោ, និទានបារាជិកសង្ឃាទិសេសអនិយតវិត្ថារសង្ខាតេ បញ្ចវិធឧទ្ទេសលក្ខណបាតិមោក្ខេ អន្តោគធសិក្ខាបទវិសយេតិ អត្ថោ. ‘‘ឧទ្ទេសបរិយាបន្នេ សិក្ខាបទេ’’តិ ឥមិនា ‘‘អវចនីយមត្តានំ ករោតី’’តិ ឥមស្ស វិសយំ ទស្សេតិ. ភិក្ខុ ទុព្ពចជាតិកោតិ ឯត្ថ ‘‘យោ’’តិ អជ្ឈាហារោ. ‘‘ទុព្ពចជាតិកោតិ ទុព្ពចសភាវោ, វត្តុំ អសក្កុណេយ្យោតិ អត្ថោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤២៥-៤២៦) អដ្ឋកថាយ វុត្តទោវចស្សតាយ ហេតុភូតបាបិច្ឆតាទីហិ ឯកូនវីសតិយា ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ហុត្វា អត្តនិ វុត្តំ អនុសិដ្ឋិំ សាទរមគ្គហណេន នាសនតា ទោវចស្សសភាវោតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ បទភាជនេ ‘‘ទុព្ពចជាតិកោ ហោតីតិ ទុព្ពចោ ហោតិ ទោវចស្សករណេហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ អក្ខមោ អប្បទក្ខិណគ្គាហី អនុសាសនិ’’ន្តិ (បារា. ៤២៦).

អវចនីយមត្តានំ ¶ ករោតីតិ ‘‘មា មំ អាយស្មន្តោ កិញ្ចិ អវចុត្ថ កល្យាណំ វា បាបកំ វា, អហម្បាយស្មន្តេ ន កិញ្ចិ វក្ខាមិ កល្យាណំ វា បាបកំ វា, វិរមថាយស្មន្តោ មម វចនាយា’’តិ (បារា. ៤២៥) វុត្តនយេន អត្តានំ អវចនីយំ ករោតិ. គរុកំ សិយាតិ ឯត្ថ ‘‘តស្សា’’តិ ឥទំ អជ្ឈាហារនយសម្ពន្ធេន លព្ភតិ. តត្រាយំ យោជនា – ទុព្ពចជាតិកោ យោ ភិក្ខុ ឧទ្ទេសបរិយាបន្នេ សិក្ខាបទេ អត្តានំ អវចនីយំ ករោតិ, តស្ស គរុកំ សិយាតិ.

កិំ វុត្តំ ហោតិ? យោ ភិក្ខុ អត្តនោ ទោវចស្សតំ បស្សន្តេហិ, សុណន្តេហិ ច លជ្ជិភិក្ខូហិ ‘‘មា អាយស្មា អត្តានំ អវចនីយំ អកាសិ…បេ… អញ្ញមញ្ញវុដ្ឋាបនេនា’’តិ (បារា. ៤២៥) វុត្តនយេន តិក្ខត្តុំ វុត្តោបិ ទុក្កដំ អាបជ្ជិត្វាបិ ន វិស្សជ្ជេតិ, ‘‘សោ ភិក្ខុ សង្ឃមជ្ឈម្បិ អាកឌ្ឍិត្វា វត្តព្ពោ’’តិ (បារា. ៤២៦) វុត្តត្តា ហត្ថេ គហេត្វា អាកឌ្ឍិត្វាបិ សង្ឃមជ្ឈំ នេត្វា តថេវ តិក្ខត្តុំ វុត្តេ ទុក្កដំ អាបជ្ជិត្វាបិ ន វិស្សជ្ជេតិ, តស្ស ទុព្ពចជាតិកស្ស ញត្តិចតុត្ថាយ កម្មវាចាយ ករិយមានេ សមនុភាសនកម្មេ តតិយាយ កម្មវាចាយ យ្យការប្បត្តាយ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ញត្តិយា ទុក្កដំ, ទ្វីហិ កម្មវាចាហិ ថុល្លច្ចយេ ច បដិប្បស្សម្ភយមានោ សង្ឃាទិសេសោ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៤៣៧. ទុព្ពចេតិ ឯត្ថ ‘‘សិក្ខាបទេ’’តិ សេសោ, តថា សង្ឃភេទកវណ្ណនេតិ ឯត្ថាបិ. សង្ឃភេទោ ឯវ សង្ឃភេទកោ, តំ វណ្ណេតិ កថេតីតិ សង្ឃភេទកវណ្ណនំ, កិំ តំ? សិក្ខាបទំ, តញ្ច ¶ បឋមមេវ សង្ឃភេទកសិក្ខាបទំ គហេតព្ពំ, តស្មិំ វុត្តនយេនាតិ យោជនា. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមសង្ឃភេទសទិសានេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤២៥-៤២៦). ‘‘សព្ពោ វិនិច្ឆយោ’’តិ ឯតេន ឥធ ទស្សិតេន ¶ ‘‘គរុកំ សិយា’’តិ ឯតេន សង្គហិតំ សង្ឃាទិសេសាវសានវិនិច្ឆយំ វជ្ជេត្វា ‘‘អកតេ បនា’’តិអាទិគាថាត្តយេន វុត្តអនាបត្តិប្បការេ ច ‘‘ឥទមេកសមុដ្ឋាន’’ន្តិអាទិគាថាយ វុត្តសមុដ្ឋានាទិកេ ច អតិទិសតិ.

៤៣៨. យោ កុលទូសកោ ភិក្ខុ, សោ ឆន្ទគាមិតាទីហិ បាបេន្តោ ភិក្ខុហិ កម្មេ ករិយមានេ តំ ឆន្ទគាមិតាទីហិ បាបនំ អច្ចជន្តោ គរុកំ ផុសេ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតីតិ យោជនា. ‘‘កុលទូសកោតិ កុលានិ ទូសេតិ បុប្ផេន វា ផលេន វា ចុណ្ណេន វា មត្តិកាយ វា ទន្តកដ្ឋេន វា វេឡុយា វា វេជ្ជិកាយ វា ជង្ឃបេសនិកេន វា’’តិ (បារា. ៤៣៧) វចនតោ សទ្ធាសម្បន្នកុលានិ លាភំ និស្សាយ បុប្ផទានាទីហិ សង្គណ្ហិត្វា តថា អករោន្តេសុ លជ្ជិភិក្ខូសុ កុលានំ សទ្ធាទូសនតោ កុលទូសកោ, ភិក្ខុ.

ឆន្ទគាមិតាទីហិ បាបេន្តោតិ កុលទូសនកម្មំ ករោន្តំ ទិស្វា វា សុត្វា វា អវចនតោ អាបជ្ជិតព្ពទុក្កដតោ មុច្ចនត្ថាយ ‘‘អាយស្មា ខោ…បេ… អលន្តេ ឥធ វាសេនា’’តិ វទន្តេ លជ្ជី បេសលេ ភិក្ខូ ‘‘ឆន្ទគាមិនោ ច ភិក្ខូ…បេ… ឯកច្ចំ ន បព្ពាជេន្តី’’តិ ឆន្ទគាមិតាទីហិ ចតូហិ អគតិគមនេហិ យោជេន្តោតិ អត្ថោ. កម្មេ ករិយមានេតិ យថាវុត្តនយេន អត្តានំ គរហន្តានំ ភិក្ខូនំ ករិយមានំ អក្កោសនញ្ច បរិភាសនញ្ច យេ បស្សន្តិ, យេ ច សុណន្តិ, តេហិ ‘‘មាយស្មា ឯវំ អវច, ន ច ភិក្ខូ ឆន្ទគាមិនោ…បេ… អលន្តេ ឥធ វាសេនា’’តិ តិក្ខត្តុំ វុច្ចមានោបិ ទុក្កដំ អាបជ្ជិត្វាបិ អប្បដិនិស្សជ្ជន្តំ ហត្ថេ គហេត្វា អាកឌ្ឍិត្វា សង្ឃមជ្ឈំ អានេត្វា ‘‘មាយស្មា ឯវំ អវចា’’តិអាទិនា នយេនេវ ¶ បុនបិ តិក្ខត្តុំ វុត្តេ ទុក្កដំ អាបជ្ជិត្វាបិ អប្បដិនិស្សជ្ជន្តស្ស ញត្តិចតុត្ថាយ កម្មវាចាយ សមនុភាសនកម្មេ ករិយមានេតិ វុត្តំ ហោតិ. គរុកំ ផុសេតិ ញត្តិយា ទុក្កដំ, ទ្វីហិ កម្មវាចាហិ ថុល្លច្ចយេ ច បដិប្បស្សម្ភេន្តោ តតិយកម្មវាចាយ អន្តេ យ្យការេ សម្បត្តេ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៤៣៩-៤០. ‘‘កុលានិ ¶ ទូសេតិ បុប្ផេន វា’’តិអាទិនា (បារា. ៤៣៧) នយេន វុត្តកុលទូសនោបករណភូតចុណ្ណបណ្ណាទីសុ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ចុណ្ណ’’ន្តិអាទិ. ចុណ្ណន្តិ សិរីសបណ្ណាទិចុណ្ណំ. បណ្ណន្តិ តម្ពូលបណ្ណតាលបណ្ណាទិខាទិតព្ពាខាទិតព្ពបណ្ណំ. ផលន្តិ តាលបនសាទិផលំ. បុប្ផន្តិ ចម្បកាទិបុប្ផំ. វេឡុន្តិ អន្ទោឡិកាបាដំ កិរណ្ឌាទិកំ វេឡុំ. កដ្ឋន្តិ គេហទារុំ, ឥន្ធនញ្ច. មត្តិកន្តិ បាកតិកំ, បញ្ចវណ្ណំ វា មត្តិកំ.

អត្តនោ សន្តកំ, តាវកាលិកាទិវសេន គហិតំ វា ចុណ្ណំ…បេ… មត្តិកំ កុលសង្គហណត្ថាយ ទទតោ កុលទូសនទុក្កដំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ថេយ្យាតិ ចោរិកា. ‘‘ទទតោ’’តិ ឥទំ សាមិវចនំ ‘‘កាតព្ពោ’’តិ បច្ចត្តវចនន្តំ វិសេសិតព្ពមបេក្ខិត្វា ‘‘ទទន្តោ’’តិ វិភត្តិវិបរិណាមេន បច្ចត្តវចនន្តំ អនុវត្តេតព្ពំ. កាតព្ពោតិ ឯត្ថ ការេតព្ពោតិ អត្ថោ. ឥមិនា សង្ឃសន្តកំ, គណសន្តកំ, អញ្ញបុគ្គលសន្តកញ្ច ចុណ្ណាទិំ កុលសង្គហត្ថំ ចោរិកាយ ទេន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោតិ ឥមំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតិ. សង្ឃញ្ញសន្តកេតិ សង្ឃញ្ញសន្តកចុណ្ណាទិកេតិ អត្ថោ. ឯត្ថ អញ្ញ-សទ្ទេន គណបុគ្គលានំ គហណំ.

៤៤១. សង្ឃិកំ គរុភណ្ឌំ វាតិ សង្ឃសន្តកំ គរុភណ្ឌបហោនកំ វា បណ្ណាទិកំ. សេនាសននិយាមិតន្តិ ‘‘ឯត្តកា ផលរុក្ខាទយោ សេនាសនេ នវកម្មត្ថាយា’’តិ ឯវំ និយមិតំ ¶ វា. ឥស្សរវតាយេ វាតិ ឯវការេន ‘‘ថេយ្យា’’តិ ឥទំ និវត្តិតំ.

៤៤២. ហរិត្វា វាតិ អត្តនាយេវ ហរិត្វា វា. ‘‘បុប្ផំ ទេន្តស្សា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ឯស នយោ ឧបរិបិ. ហរាបេត្វា វាតិ អញ្ញស្ស ហត្ថេ បេសេត្វា វា. បក្កោសិត្វា វាតិ អាមន្តេត្វា វា បក្កោសាបេត្វា វាតិ ឧបលក្ខណតោ លព្ភតិ. អាគតស្ស វាតិ អត្តនា ឯវ អាគតស្ស វា. ‘‘កុលសង្គហណត្ថាយា’’តិ វចនេន ‘‘ឯវរូបេ អធិប្បាយេ អសតិ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘ចេតិយំ បូជំ ករោន្តាបិ ‘បូជេស្សាមា’តិ បុប្ផានិ គហេត្វា គច្ឆន្តាបិ តត្ថ តត្ថ សម្បត្តានំ ចេតិយបូជនត្ថាយ ទេន្តិ, ឯតម្បិ បុប្ផទានំ នាម ន ហោតី’’តិអាទិកំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣៦-៤៣៧) អដ្ឋកថាគតំ សព្ពំ វិនិច្ឆយំ ទស្សិតំ ហោតិ.

៤៤៣. ឯវំ ឧស្សគ្គំ ទស្សេត្វា អបវាទំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ហរិត្វា វា’’តិអាទិ. ‘‘ហរាបេត្វា’’តិ ឥមិនា យោជេតព្ពស្ស វា-សទ្ទស្ស អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថតាយ ‘‘បក្កោសិត្វា វា បក្កោសាបេត្វា ¶ វា, អាគតានំ វា’’តិ ច សង្គយ្ហតិ. អាគតស្សេវាតិ ឯវការេន ហរិត្វា ទានាទិំ និវត្តេតិ.

៤៤៤. តញ្ចាតិ មាតាបិតុអាទីនំ តំ បុប្ផទានញ្ច. វត្ថុបូជត្ថន្តិ រតនត្តយបូជនត្ថំ. ន បនញ្ញថាតិ អញ្ញេន បការេន ទាតុំ ន វដ្ដតិ. យេន បការេន ទាតុំ ន វដ្ដតិ, កោយំ បការោតិ អាហ ‘‘សិវាទី’’តិអាទិ. សិវាទិបូជនត្ថន្តិ មហិស្សរាទិទេវតាបូជនត្ថញ្ច. មណ្ឌនត្ថន្តិ បិឡន្ធនត្ថំ. ឯវំ អទាតព្ពប្បការនិយមនេន ‘‘ឥមំ វិក្កិណិត្វា ជីវិកំ កប្បេស្សន្តី’’តិ មាតាបិតុអាទីនំ ទាតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ.

៤៤៥. ‘‘ផលាទីសុ ¶ …បេ… វិនិច្ឆយោ’’តិ ឥមិនា ‘‘ហរិត្វា វា ហរាបេត្វា វា’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តវិនិច្ឆយោ ផលបណ្ណាទីសុ សព្ពត្ថ សមានោតិ ទស្សេតិ.

៤៤៦. ‘‘បុប្ផាទិភាជនេ’’តិ បុប្ផផលាទីនំ ភាជនកាលេ. សម្មតេនាតិ បុប្ផាទិភាជនត្ថំ ខន្ធកេ វុត្តនយេន សង្ឃេន សម្មតេន ភិក្ខុនា. អស្សាតិ ភាជនដ្ឋានំ អាគតស្ស. ឥតរេនាតិ សង្ឃសម្មុតិំ វិនា បុប្ផាទីនិ ភាជាបេន្តេន. ញាបេត្វា ទាតព្ពន្តិ សព្ពំ សង្ឃំ ជានាបេត្វា ទាតព្ពំ.

៤៤៧. ឧបឌ្ឍភាវន្តិ ឯកេន ភិក្ខុនា លទ្ធព្ពភាគតោ ឧបឌ្ឍំ. ‘‘ថោកំ ថោក’’ន្តិ ឥមិនា ឧបឌ្ឍតោបិ អប្បតរំ គហិតំ.

៤៤៨. បរិព្ពយវិហីនស្សាតិ តណ្ឌុលាទិជីវិតវុត្តិវយមូលរហិតស្ស. សម្បត្តិស្សរិយស្សាបីតិ អត្តនោ សមីបមុបគតស្ស ឥស្សរស្ស ច. ‘‘ទាតព្ពំ តុ សកំ ផល’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ‘‘បរិព្ពយវិហីនានំ, ទាតុំ សបរសន្តក’’ន្តិ ខុទ្ទសិក្ខាយ អាគតំ, ឥធ ‘‘សកំ ផល’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ បរវចនេន វិស្សាសិកានំ គហណំ, ឥធ បន វិស្សាសគ្គាហេន គហេត្វា ទីយមានម្បិ សសន្តកមេវាតិ ‘‘សក’’ន្តិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

៤៤៩-៥០. យត្រ សង្ឃារាមេ សង្ឃេន ផលរុក្ខបរិច្ឆេទំ កត្វា កតិកា កតាតិ យោជនា, ‘‘អាគន្តុកានំ ឯត្តកំ ផលំ ទាតព្ព’’ន្តិ ផលបរិច្ឆេទំ កត្វា វា ‘‘ឯត្តកេសុ រុក្ខេសុ ផលំ ទាតព្ព’’ន្តិ ¶ រុក្ខបរិច្ឆេទំ កត្វា វា សង្ឃេន កតិកា យេន បការេន កតាតិ អត្ថោ. តត្រាគតស្សបីតិ ឯវំ ឋបិតកតិកវត្តំ តំ សង្ឃារាមំ ផលត្ថាយ អាគតស្សាបិ.

យថាបរិច្ឆេទន្តិ ¶ សង្ឃេន តថាកតផលរុក្ខបរិច្ឆេទមនតិក្កម្ម. ទទតោតិ ឱចិនិត្វា ឋបិតផលំ, កប្បិយការកេហិ ឱចិនាបេត្វា វា ទេន្តស្ស. ឱចិតផលេ ច កប្បិយការកេ ច អសតិ ផលត្ថាយ អាគតេសុ វត្តិតព្ពវិធិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទស្សេតព្ពាបិ វា’’តិអាទិ. ‘‘វត្វា’’តិ សេសោ. ច-ការំ អបិ-សទ្ទេន ឯកតោ កត្វា ‘‘អបិចា’’តិ យោជនា. ឯវំ វត្វា សង្ឃេន បរិច្ឆិន្នរុក្ខា ទស្សេតព្ពាតិ ឥមិនា ‘‘ឥធ ផលានិ សុន្ទរានិ, ឥតោ គណ្ហថា’តិ ឯវំ បន ន វត្តព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣៦-៤៣៧) អដ្ឋកថា ព្យតិរេកតោ ទស្សិតា ហោតិ.

៤៥១. ‘‘ខណិត្វា’’តិ ឯតេន ‘‘ខណាបេត្វា’’តិ ឥទម្បិ សង្គហិតំ, ‘‘កប្បិយភូមិ’’ន្តិ វក្ខមានត្តា បថវិន្តិ ឯត្ថ ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ លព្ភតិ. តេនេវាហ ‘‘បាចិត្តិយេនា’’តិ. ‘‘មាលាគច្ឆ’’ន្តិ ឥមិនា បុប្ផូបគេ តរុណគច្ឆេ ច មល្លិកាសុមនាទិគុម្ពគាគច្ឆេ ច សង្គណ្ហាតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយ ‘‘តរុណកា ហិ បុប្ផរុក្ខាបិ បុប្ផគច្ឆាបិ ‘មាលាវច្ឆា’ត្វេវ វុច្ចន្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១). អាទិ-សទ្ទេន ផលូបគរុក្ខេ ច ភេសជ្ជរសេ ឱសធគច្ឆេ ច សង្គណ្ហាតិ. ‘‘រោបាបនេ’’តិ វក្ខមានត្តា ‘‘សយ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘រោបនេ’’តិ ឥមិនា យុជ្ជតិ.

‘‘សយំ ខណិត្វា’’តិ កស្មា ន យុជ្ជតីតិ? ‘‘ខណាបេត្វា’’តិ វក្ខមានស្ស អភាវា ច ‘‘យោ បន ភិក្ខុ បថវិំ ខណេយ្យ វា ខណាបេយ្យ វា, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៨៥) វចនតោ ខណាបនេ បាចិត្តិយេន ភវិតព្ពត្តា ច ‘‘ខណិត្វា’’តិ ឥមិនា ច ខណនខណាបនានំ ទ្វិន្នមេវ គហេតព្ពត្តា ន យុជ្ជតិ. កុលទូសនេតិ កុលទូសននិមិត្តំ. អកប្បិយបថវិំ ខណិត្វា, ខណាបេត្វា ច សយំ មាលាគច្ឆាទិរោបនេ កតេ អស្ស មាលាគច្ឆាទិរោបកស្ស ¶ ភិក្ខុនោ អកប្បិយបថវីខណនបច្ចយេន បាចិត្តិយេន សទ្ធិំ កុលទូសនេ កុលទូសននិមិត្តំ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា.

៤៥២. ‘‘តថា’’តិ ¶ ឥមិនា ‘‘សយំ រោបនេ’’តិ ឥទំ វិនា អវសេសប្បការំ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘អកប្បិយេន វាក្យេនា’’តិ ឥទំ ‘‘អកប្បិយបថវិំ ខណាបេត្វា’’តិ ឥមិនា ច ‘‘រោបាបនេ’’តិ ឥមិនា ច យុជ្ជតិ. ‘‘ឥមំ ភូមិំ ខណ, ឥមំ គច្ឆំ រោបេហី’’តិអាទិកំ អកប្បិយំ វោហារំ វត្វា អកប្បិយបថវិំ ខណាបេត្វា មាលាគច្ឆាទិរោបនំ ការាបេន្តស្សាបិ តថេវ បាចិត្តិយញ្ច ទុក្កដញ្ច ហោតីតិ អត្ថោ.

ខណនរោបនេហិ ទ្វីហិ បាចិត្តិយទុក្កដានិ អវសិដ្ឋេហិ តទត្ថិកេហិ សព្ពវោហារបយោគភេទេហិ កិំ ហោតីតិ អាហ ‘‘សព្ពត្ថា’’តិអាទិ. កុលទូសនេតិ និមិត្តេ, វិសយេ វា ភុម្មំ. អកប្បិយេន វាក្យេន បន បថវិំ ខណាបេត្វា អកប្បិយេន វាក្យេន រោបាបនេបិ តថា បាចិត្តិយេន សហ កុលទូសនេ ភិក្ខុនោ ទុក្កដំ វុត្តំ. សព្ពត្ថ ឥតោ បរេសុបិ តទត្ថិកេន សព្ពវោហារព្យាបារេសុ កុលទូសននិមិត្តំ ភិក្ខុនោ ទុក្កដំ វុត្តន្តិ យោជនា.

៤៥៣. កប្បិយភូមិយា អត្តនា ខណនេ, អកប្បិយវោហារេន ខណាបនេ ច បាចិត្តិយាភាវតោ ទុក្កដំយេវ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឧភយត្ថ ចា’’តិអាទិ. ឯត្ថ ‘‘ឯវ’’ន្តិ សេសោ, សោ យថាវុត្តមត្ថំ និគមេតិ. ឯវំ យថាវុត្តនយេន កប្បិយភូមិយម្បិ មាលាគច្ឆាទិរោបនរោបាបនសង្ខាតេសុ ទ្វីសុ ឋានេសុ ច ភិក្ខុនោ ទុក្កដំ វុត្តន្តិ យោជនា.

៤៥៤. សទុក្កដា ¶ បាចិត្តីតិ ‘‘អាវាដំ ខណ, គច្ឆំ រោបេហី’’តិ ឯកវារំ អាណត្តេ ពហូ អាវាដេ ខណិត្វា ពហូសុ គច្ឆេសុ រោបិតេសុបិ អាណត្តិយា ឯកត្តា ទុក្កដេន សហ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ អយមត្ថោ អកប្បិយភូមិំ សន្ធាយ វុត្តោ. ‘‘សុទ្ធំ វា ទុក្កដ’’ន្តិ ឥទំ អកប្បិយភូមិយំ កប្បិយេន វោហារេន អាវាដំ ខណាបកស្ស ច កប្បិយភូមិយំ អកប្បិយវោហារេន អាវាដំ ខណាបកស្ស ច ‘‘ឥមំ គច្ឆំ រោបេហី’’តិ ឯកវារាណត្តបច្ចយា អាបជ្ជិតព្ពំ កុលទូសនទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៤៥៥. កប្បិយេនេវ វាក្យេនាតិ ឯត្ថ កប្បិយវាក្យំ នាម ‘‘ឯត្ថ អាវាដំ ជាន, ឯត្ថ អាវាដំ ជានិតព្ពំ, ឯត្ថ អាវាដេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ឯវរូបំ វាក្យញ្ច ‘‘ឥមំ គច្ឆំ ឯត្ថ ជាន, អយំ គច្ឆោ ឯត្ថ ជានិតព្ពោ’’តិអាទិវាក្យញ្ច. ឯវការេន អកប្បិយវោហារញ្ច កប្បិយាកប្បិយមិស្សកវោហារញ្ច និវត្តេតិ. បរិយាយោភាសនិមិត្តកម្មំ បន ‘‘ឥតរត្តយំ វដ្ដតី’’តិ ¶ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) អដ្ឋកថាវចនតោ វដ្ដតិ. ឧភយត្ថ ច ភូមិយាតិ កប្បិយាកប្បិយភូមីសុ ទ្វីសុ. រោបនេតិ ឯត្ថ សម្ពន្ធតោ, បករណតោ ច ‘‘មាលាគច្ឆាទីន’’ន្តិ លព្ភតិ.

‘‘វាក្យេនា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘រោបាបនេ’’តិ វត្តព្ពោ, ‘‘រោបនេ’’តិ កិមត្ថមាហាតិ ចេ? សុទ្ធកត្តុនិទ្ទេសេន បយោជកស្សាបិ សង្គហេតព្ពតោ គាថាពន្ធវសេន វុត្តំ. ឥមិនា ឧបរិគាថាយ ‘‘សយំ រោបេតុ’’ន្តិ ឯត្ថ ‘‘សយ’’ន្តិ ឥមិនា វិសេសេត្វា ‘‘រោបាបេតុ’’ន្តិ ឥទំ និវត្តេតិ. ‘‘បរិភោគត្ថាយ ហិ កប្បិយភូមិយំ វា អកប្បិយភូមិយំ វា កប្បិយវោហារេន រោបាបនេ អនាបត្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយោ ឥមាយ គាថាយ សង្គហិតោតិ វេទិតព្ពោ. កោចិ ទោសោតិ បាចិត្តិយញ្ច ទុក្កដញ្ចាតិ វុត្តទោសេសុ ឯកោបិ ទោសោ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ.

៤៥៦-៧. ‘‘សយំ ¶ រោបេតុ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘អារាមាទីនមត្ថាយា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធិតព្ពំ.

អាទិ-សទ្ទេន វនាទិំ សង្គណ្ហាតិ. សយំ រោបិតស្ស វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទេន ‘‘រោបាបិតស្សា’’តិ ឥទំ សង្គណ្ហាតិ, ឯតស្ស វិសេសនត្ថំ ‘‘កប្បិយេន វោហារេនា’’តិ បាឋសេសោ. អយំ បន វិនិច្ឆយោ ‘‘អារាមត្ថាយ បន វនត្ថាយ ច ឆាយត្ថាយ ច អកប្បិយវោហារមត្តមេវ ន វដ្ដតិ, សេសំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) អដ្ឋកថាគតនយេន វេទិតព្ពោ. អន្តោ អារាមភូសនត្ថាយ, ពហិ អរញ្ញត្ថាយ វិយ ឆាយត្ថាយ សុទ្ធចិត្តេន ‘‘ឥមំ ជានា’’តិអាទិកប្បិយវោហារេន រោបាបិតរុក្ខេ ច កប្បិយភូមិយញ្ច អត្តនា កតេ វា អកប្បិយវោហារេន ការាបិតេ វា អកប្បិយភូមិយញ្ច កប្បិយវោហារេន អត្តនា ការាបិតេ វា អញ្ញេហិ កតេ វា អាវាដេ អត្តនា រោបិតេ រុក្ខេ ច ផលំ បរិភុញ្ជិតុំ ឥច្ឆតិ ចេ, បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ.

អារាមាទីនមត្ថាយ កប្បិយភូមិយំ សយំ រោបិតស្ស វា កប្បិយភូមិយំ វា អកប្បិយភូមិយំ វា កប្បិយវោហារេន រោបាបិតស្ស វា រុក្ខស្ស យញ្ច ផលំ, តំ ផលំ បរិភុញ្ជិតុំ ភិក្ខូនំ វដ្ដតីតិ យោជនា. កត្ថចិ បោត្ថកេសុ ‘‘អារាមាទីនមត្ថាយា’’តិ គាថាយ លិខិតដ្ឋានេ ¶ ‘‘កុលសង្គហណត្ថាយា’’តិអាទិគាថា ទិស្សតិ. សា បាឡិក្កមវិរុទ្ធត្តា អដ្ឋានប្បយុត្តា, ‘‘បុប្ផាន’’ន្តិអាទិគាថាយ បុរតោ វុច្ចមានា បន ឋានប្បយុត្តា ហោតិ.

៤៥៨. សព្ពត្ថាតិ អារាមាទិអត្ថាយ បុព្ពេ វិយ អត្តនា រោបិតេសុ, រោបាបិតេសុ ច សព្ពេសុ មាលាគច្ឆាទីសុ. អកប្បិយោទកេនេវ បាចិត្តីតិ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ជានំ សប្បាណកំ ¶ ឧទកំ តិណំ វា មត្តិកំ វា សិញ្ចេយ្យ វា សិញ្ចាបេយ្យ វា, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១៤០) វុត្តា បាចិត្តិ ឯវ, ន ទុក្កដន្តិ អត្ថោ.

៤៥៩. ឥទានិ ទុក្កដេន សទ្ធិំ បាចិត្តិយវិសយំ ទស្សេតិ ‘‘កុល…បេ… ទុក្កដ’’ន្តិ. សិញ្ចតោតិ កប្បិយោទកេនេវ សិញ្ចតោ, សិញ្ចាបយតោ ច.

៤៦០. តេសំយេវ ទ្វិន្នំ បន អត្ថាយាតិ កុលទូសនបរិភោគានំ ទ្វិន្នមត្ថាយ. សិញ្ចនេ សិញ្ចាបនេតិ ឯត្ថ ‘‘មាលាគច្ឆាទីន’’ន្តិ បករណតោ លព្ភតិ. ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ ‘‘កេវល’’ន្តិ សេសោ.

៤៦១. ឱចិនាបនេតិ អញ្ញេហិ បុប្ផានំ ឱចិនាបនេ. សយមោចិននេ ចាបីតិ អត្តនាវ ឱចិននេ ច. សបាចិត្តិយទុក្កដន្តិ ‘‘ភូតគាមបាតព្យតាយ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៩០) វុត្តត្តា បុប្ផោចិននហេតុ បាចិត្តិយញ្ច កុលទូសនទុក្កដញ្ច ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៤៦២. បូជាទិអត្ថាយ, កុលសង្គហត្ថាយ ច បុប្ផានំ ឱចិននឱចិនាបនានិ ការាបេន្តស្ស អាបត្តិយា អាបជ្ជនប្បការំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បុប្ផាន’’ន្តិ. ‘‘បុប្ផានំ គណនាយ បាចិត្តិយំ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា បុប្ផមោចិនតោតិ ឯត្ថ ‘‘វិសុំ វិសុ’’ន្តិ សេសោ. ឯកេកបុប្ផំ ឱចិនន្តស្ស បុប្ផគណនាយ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘ឯកេន បយោគេន ពហូនិ បុប្ផានិ ឱចិនន្តស្ស បន បយោគគណនាយ ហោតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ឥធ ព្យតិរេកតោ លព្ភតិ. ‘‘ឱចិនតោ’’តិ ឥមិនា ‘‘ឱចិនាបយតោ’’តិ ឥទញ្ច កិរិយាសាមញ្ញេ វិសេសស្ស អន្តោគធភាវតោ វា ឧបលក្ខណតោ វា ទស្សិតន្តិ.

តត្ថ ¶ ច បុប្ផានិ វិសុំ វិសុំ វត្វា ឱចិនាបេន្តស្ស បុប្ផានំ គណនាយ ហោតីតិ ឥទមេវ ¶ អាបជ្ជតិ. ឯកវារមាណត្តេន ពហូនិ បុប្ផានិ ពហូសុ ច វារេសុ ឱចិតេសុ អាណត្តិគណនាយ ហោតីតិ វិនិច្ឆយោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥទំ សព្ពប្បការំ អនន្តរវុត្តគាថាយ ទស្សិតវិធិម្ហិ ច ទដ្ឋព្ពន្តិ ញាបេតុមាហ ‘‘កុលត្ថំ ចេ សទុក្កដា’’តិ. កុលត្ថន្តិ កុលសង្គហត្ថំ. ‘‘សទុក្កដា’’តិ វុត្តត្តា បាចិត្តិយញ្ច ទុក្កដញ្ច បុប្ផគណនាយ ហោតីតិ សិទ្ធំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បុប្ផគណនាយ ទុក្កដបាចិត្តិយានី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១).

៤៦៣. គន្ថនំ គន្ថោ, តេន និព្ពត្តំ គន្ថិមំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. គន្ថិមាទិសរូបំ សយមេវ វក្ខតិ. សង្គហណំ សង្គហោ, បុប្ផានំ សង្គហោតិ វិគ្គហោ.

៤៦៤. ឥមានិ គន្ថិមាទីនិ សរូបតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘តត្ថ ទណ្ឌេន ទណ្ឌំ វា’’តិអាទិ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ ឆសុ បុប្ផសង្គហេសុ. ‘‘ទណ្ឌេន ទណ្ឌំ វា’’តិ ឥទំ សទណ្ឌឧប្បលាទិកុសុមំ សន្ធាយាហ. ‘‘វណ្ដេនបិ ច វណ្ដក’’ន្តិ ឥទំ សវណ្ដករត្តកុសុមាទិំ សន្ធាយាហ. ករណំ សព្ពន្តិ កតំ សព្ពំ. ឥធ សព្ពត្ថ កប្បិយវិធិវិភាគំ ‘‘សព្ពមេត’’មិច្ចាទិគាថាយំ វក្ខតិ.

៤៦៥. សុត្តាទីហិ គោប្ផេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘វស្សិកបុប្ផាទីនី’’តិ សេសោ. សុត្តេន វា កទលិវាកាទីហិ វា វស្សិកាទិបុប្ផេ គន្ថិត្វា កតបុប្ផវិការោ គោប្ផិមំ នាម. ឯកតោ វណ្ដានិ យស្សាតិ វិគ្គហោ. ឧភតោវណ្ដិកាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អប្បត្ថេ វា សកត្ថេ វា ក-ការោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥត្ថិលិង្គវិសយេ ក-ការតោ បុព្ពាការស្ស ឥ-ការាទេសោ.

សព្ពបុប្ផានំ វណ្ដានិ ឯកទិសាយ កត្វា គន្ថិតបុប្ផាវលិ ឯកតោវណ្ដិកា នាម, វណ្ដានិ ឧភយទិសាយ កត្វា គន្ថិតបុប្ផាវលិ ¶ ឧភតោវណ្ដិកា នាមាតិ តំ គោប្ផិមំ ឯវំ ទុវិធំ ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘វាកំ វា វល្លិំ វា រជ្ជុំ វា ទិគុណំ កត្វា តត្ថ នីបកទម្ពាទិវណ្ដរហិតានិ បុប្ផានិ វេឋេត្វា គហណំ គោប្ផិមំ នាមា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១ អត្ថតោ សមានំ) អដ្ឋកថាយ វុត្តំ.

៤៦៦. ពុន្ទេសូតិ មូលេសុ. មកុលាទិកន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន វណ្ដរហិតមធុកាទិបុប្ផញ្ច វណ្ដសហិតមល្លិកាទិបុប្ផញ្ច សង្គហិតំ. សូចិអាទីហីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន តាលហីរាទិំ សង្គណ្ហាតិ ¶ . មាលាវិកតីតិ បុប្ផមាលាវិកតិ. សូចិអាទីហិ មកុលាទិកំ បុប្ផំ ពុន្ទេសុ វិជ្ឈិត្វា អាវុតា មាលាវិកតិ វេធិមំ នាមាតិ វុច្ចតីតិ យោជនា.

៤៦៧. ‘‘វេឋិមំ នាម បុប្ផទាមបុប្ផហត្ថកេសុ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) អដ្ឋកថាយ ទស្សិតប្បការេសុ បឋមប្បការំ ទស្សេតិ ‘‘វេឋេត្វា កតំ មាលាគុណេហិ វា’’តិ. ធម្មទេសនាយ វា បដិមាយ វា ធាតុយា វា បូជំ កត្តុកាមា មុទ្ធនិ ឧជុកំ កត្វា មាលាទាមកលាបំ ឱលម្ពិត្វា អគ្គេ ឃដិកាការទស្សនត្ថំ មាលាវលិយោ អនេកក្ខត្តុំ បរិក្ខិបន្តា វេឋេន្តិ, ឥទំ ឯវរូបំ មាលាគុណករណម្បិ វេឋិមំ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ.

អញ្ញប្បការំ ទស្សេតិ ‘‘វាកាទីហិ ច ពទ្ធំ វា’’តិ, ‘‘ពន្ធិត្វា’’តិបិ បាឋោ, ‘‘កត’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ឯកច្ចេ ឧប្បលាទិទីឃទណ្ឌកុសុមានិ អដ្ឋ វា នវ វា ទស វា កលាបំ កត្វា តេសមេវ ទណ្ឌានំ វាកេហិ វា អញ្ញេន យេន កេនចិ ទណ្ឌកគ្គេ ឋបេត្វា វា វិសុំ វា ពន្ធិត្វា ឧប្បលហត្ថាទិំ ករោន្តិ, តញ្ច វេឋិមំ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតំ ទ្វយម្បិ ន វដ្ដតិ.

កប្បិយការកេហិ ¶ ឱចិនិត្វា ឋបិតបុប្ផានិ សាដកេ បក្ខិបិត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ. តេសុយេវ បុប្ផេសុ អច្ឆិន្នេន ទណ្ឌេន វា តស្មិំយេវ ទណ្ឌេ អច្ឆិន្នវាកេន វា កលាបំ កត្វា ពន្ធិតុំ, អំសភណ្ឌិកាយ បក្ខិបិត្វា គហេតុញ្ច វដ្ដតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តេសំយេវ បន វាកេន វា ទណ្ឌេន ពន្ធិតុំ អំសភណ្ឌិកំ វា កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘វាកេន វា ទណ្ឌេន វា’តិ ច ឥទំ អច្ឆិន្ទិត្វា បរិក្ខិបិត្វា ពន្ធនំ សន្ធាយ វទន្តី’’តិ សីហឡគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. បទុមាទិបុប្ផានិ បទុមាទិបណ្ណេសុ នាឡេហិ បវេសេត្វា នាឡេហិ ពហិ កត្វា បណ្ណេន បុប្ផានិ បដិច្ឆាទេត្វា បណ្ណគ្គេ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ‘‘ទណ្ឌេ បន ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) ច អដ្ឋកថាយមេវ វុត្តំ.

៤៦៨. បុប្ផមាលាហិ បូរណេតិ បុប្ផាវលីហិ បូរណេ. ឥទំ កត្ថ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘ពោធិ’’ន្តិអាទិ. បុប្ផបដំ នាម មាលាវលិយោ តន្តំ វិយ បសារេត្វា វត្ថំ វាយន្តេហិ វិយ តិរិយញ្ច មាលាវលីហិ វាយិតបដំ វុច្ចតិ. ឥទំ បុប្ផបដំ មាលាវលីហិ ទីឃសោ បូរណំ សន្ធាយ ¶ បុរិមេ គហិតំ, តិរិយតោ វាយនំ សន្ធាយ វក្ខមានេ វាយិមេបិ គហិតន្តិ បុនរុត្តាភាវោ វេទិតព្ពោ. បដាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន ចេតិយធាតុករណ្ឌកវេទិកាទីនំ គហណំ.

បរិក្ខេបេសុ លព្ភតីតិ ពោធិក្ខន្ធាទីនំ បុនប្បុនំ បរិក្ខិបនេសុ លព្ភតិ. ពោធិក្ខន្ធាទយោ បុប្ផាវលីហិ បរិក្ខិបន្តេហិ បឋមវទ្ធដ្ឋានេ បុប្ផាវលិយា អនតិក្កាមិតេ បុរិមំ នាម ឋានំ យាវ បាបុណាតិ, តាវ អញ្ញេន គហេត្វា បរិក្ខិបន្តេន អាហរិត្វា បុនបិ តស្មិំ ឋានេ បត្តេ អញ្ញស្ស ទានវសេន ពោធិក្ខន្ធំ, ចេតិយំ, ធាតុករណ្ឌកំ វា បុប្ផកញ្ចុកេន ឆាទេតុំ ¶ វដ្ដតីតិ អដ្ឋកថាយ វុត្តំ. សចេបិ ទ្វេយេវ ភិក្ខូ ឧភោសុ បស្សេសុ ឋត្វា បរិយាយេន ហរន្តិ, វដ្ដតិយេវាតិ វទន្តិ. បុប្ផបដវាយនត្ថំ បសារិយមានបុប្ផាវលីសុ ច ឯសេវ វិនិច្ឆយោ.

ទីឃបុប្ផាវលិំ នាគទន្តេសុ បក្ខិបិត្វា បុន បក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘នាគទន្តេសុ បន បុប្ផវលយំ បវេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា អញ្ញេហិ វលយំ កត្វា ទិន្នបុប្ផាវលិវលយំ ធាតុករណ្ឌថុបិកាយ បវេសេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘មាលាគុណេហិ បន ពហូហិបិ កតំ បុប្ផទាមំ លភិត្វា អាសនមត្ថកាទីសុ ពន្ធិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា បុប្ផទាមបុប្ផាវលីនំ បុប្ផរហិតាយ សុត្តកោដិយា រជ្ជុទណ្ឌាទីសុ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ.

៤៦៩. បុប្ផរូបំ នាម ‘‘គោប្ផិមបុប្ផេហេវ ហត្ថិអស្សាទិរូបកានិ ករោន្តិ, តានិបិ វាយិមដ្ឋានេ តិដ្ឋន្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) វុត្តត្តា តំតំរូបសណ្ឋានំ កត្វា បុប្ផាវលិយោ និវេសេត្វា ករិយមានំ ហត្ថិអស្សាទិរូបំ. ឥមស្មិំ អដ្ឋកថាបាឋេ ‘‘តានិបិ វាយិមដ្ឋានេ តិដ្ឋន្តី’’តិ វុត្តត្តា ច ‘‘អញ្ញេហិ កតបរិច្ឆេទេ បន បុប្ផានិ ឋបេន្តេន ហត្ថិអស្សាទិរូបកម្បិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) អដ្ឋកថាបាឋស្ស សារត្ថទីបនិយំ ‘‘បុប្ផានិ ឋបេន្តេនាតិ អគន្ថិតានិ បាកតិកបុប្ផានិ ឋបេន្តេន. បុប្ផទាមំ បន បូជនត្ថាយ ភូមិយំ ឋបេន្តេន ផុសាបេត្វា វា អផុសាបេត្វា វា ទិគុណំ កត្វា ឋបេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៣១) វុត្តត្តា ច ឥមំ ហត្ថិអាទិរូបំ បូរេន្តេន មាលាវលិំ អញ្ញេហិ កតបរិច្ឆេទេ សម្ពន្ធិត្វា បាសាណអាសនមញ្ចបីឋហត្ថិរូបាទិមត្ថកេ ឋបេត្វា បូជនប្បការោ វាយិមន្តិ វិញ្ញាយតិ.

បុប្ផបដន្តិ ¶ ¶ បុព្ពេ វុត្តប្បការំ បុប្ផបដំ បូរេន្តេន ឯកាបិ បុប្ផាវលិ បរិវត្តេត្វា ន ឋបេតព្ពា, វាយន្តេន អញ្ញេហិ បូរិតេបិ ឯកាបិ បុប្ផាវលិ ន បាតេតព្ពា, ឥទំ បូរិមវាយិមានំ នានាករណំ. អាទិគ្គហណេន បុប្ផជាលំ សង្គណ្ហាតិ, តំ ករោន្តស្ស ជាលច្ឆិទ្ទគណនាយ ទុក្កដំ ហោតិ. ‘‘ភិត្តិច្ឆត្តពោធិត្ថម្ភាទីសុបិ ឯសេវ នយោ’’តិ វុត្តត្តា ឆត្តាទីសុ ច បុប្ផជាលំ ន ទាតព្ពំ.

៤៧០. ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស សាធារណត្តា ‘‘ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនញ្ចា’’តិ អាហ. ពុទ្ធស្សបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ, ‘‘បូជត្ថ’’ន្តិ វត្តព្ពំ, ពុទ្ធស្ស បូជត្ថាយបិ កាតុំ វា ការាបេតុំ វា ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ធម្មសង្ឃរតនានិបិ ឧបលក្ខណតោ សង្គយ្ហន្តិ. សេសេ កិមេវ វត្តព្ពន្តិ ព្យតិរេកត្ថោ.

៤៧១. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘សយំ បរេហិ វា ការាបេតុំ ភិក្ខូនញ្ច ភិក្ខុនីនញ្ច ពុទ្ធស្សបី’’តិ អនន្តរគាថាយ វុត្តមតិទិសតិ. កលម្ពកន្តិ ទ្វិន្នំ ធនុកានមន្តរេ ឱលម្ពកទាមំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កលម្ពកោតិ អឌ្ឍចន្ទនាគទន្តន្តរេ ឃដិកាទាមឱលម្ពកោ វុត្តោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១). ឯត្ថ ច ឃដិកាទាមឱលម្ពកោ នាម អន្តេ ឃដិកាការយុត្តោ យមកទាមឱលម្ពកោ. កាតុន្តិ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. ឯកេកបុប្ផទាមំ បន និក្ខន្តសុត្តកោដិយា បពន្ធិត្វា ឱលម្ពិតុំ វដ្ដតិ. បុប្ផទាមទ្វយំ សង្ឃដិតុកាមេនបិ និក្ខន្តសុត្តកោដិយាវ សុត្តកោដិ សង្ឃដិតុំ វដ្ដតិ. អឌ្ឍចន្ទកមេវ វាតិ ‘‘អឌ្ឍចន្ទាការេន មាលាគុណបរិក្ខេបោ’’តិ អដ្ឋកថាយ វុត្តសរូបំ វា.

ឯត្ថ ច អឌ្ឍចន្ទាការេន មាលាគុណបរិក្ខេបោ នាម អឌ្ឍចន្ទាការេន មាលាគុណស្ស បុនប្បុនំ ហរណបច្ចាហរណវសេន បូរេត្វា បរិក្ខិបនំ. តេនេវ តំ បូរិមេ បវិដ្ឋំ. តស្មា ឯតម្បិ ¶ អឌ្ឍចន្ទាការំ បុនប្បុនំ ហរណបច្ចាហរណវសេន បូរិតំ ន វដ្ដតិ, ឯកវារំ បន អឌ្ឍចន្ទាការេន មាលាគុណំ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. កាតុំ ន វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘តទុភយម្បិ បូរិមេយេវ បវិដ្ឋ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. អញ្ញេហិ បូរិតន្តិ អញ្ញេហិ អាយតំ បសារេត្វា បូរិតំ បុប្ផបដំ. វាយិតុម្បិ ចាតិ តិរិយំ ឯកបុប្ផាវលិម្បិ វាយិតុំ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ ឥមិនាវ សម្ពន្ធោ.

៤៧២. បិដ្ឋកាចមយន្តិ ¶ តណ្ឌុលបិដ្ឋាទីហិ កតញ្ចេវ កាចមត្តិកាយ ច កតំ បុប្ផទាមំ. ភេណ្ឌុបុប្ផមយម្បិ ចាតិ ភេណ្ឌុទណ្ឌកេហិ មល្លិកាសុមនចម្បកាទិសទិសំ កត្វា ឆិទ្ទេហិ កតទាមញ្ច. ‘‘គេណ្ឌុបុប្ផមយ’’ន្តិបិ លិខន្តិ. ខរបត្តមយន្តិ ឯត្ថ ខរបត្តំ នាម កុង្កុដ្ឋខចិតំ បុប្ផបដន្តិ វទន្តិ. កាតុន្តិ គន្ថនគន្ថាបនាទីនិ កាតុំ. ភេណ្ឌុខរបត្តទាមានំ បដិក្ខិត្តត្តា ចេលាទីហិ កតទាមម្បិ ន វដ្ដតិ អកប្បិយានុលោមត្តាតិ វទន្តិ.

៤៧៣. ហីរាទីហីតិ តាលនាឡិកេរហីរាទីហិ. អាទិ-សទ្ទេន តិណសលាកាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បដាកត្ថន្តិ បដាកាការេន បូជនត្ថំ. ‘‘វិជ្ឈន្តស្សា’’តិ ឥមិនា កណ្ដកេហិ វិជ្ឈនំ, ហីរាទីហិ អាវុណនញ្ច សង្គហិតំ.

៤៧៥. អសោកបិណ្ឌិអាទីនន្តិ អសោកបុប្ផមញ្ជរិកាទីនំ. អាទិ-សទ្ទេន អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) ឯតេហេវ សទ្ធិំ ទស្សិតំ ជាលវិតានំ, ឆិទ្ទានិ ទស្សេត្វា កតវេទិកា, នាគទន្តកំ, បុប្ផចង្កោដកាបិធានំ, តាលបណ្ណវលយាទិញ្ច សង្គណ្ហាតិ. ធម្មរជ្ជុយាតិ ឯត្ថ សារត្ថទីបនិយំ ‘‘ធម្មរជ្ជុ នាម ចេតិយំ វា ពោធិំ វា បុប្ផបវេសនត្ថ អាវជ្ជិត្វា ពទ្ធរជ្ជូ’តិ មហាគណ្ឋិបទេ, មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ ច វុត្តំ, តស្មា តថា ពទ្ធាយ រជ្ជុយា ចេតិយស្ស ច អន្តរេ បុប្ផានិ បវេសេតុំ វដ្ដតីតិ ¶ វិញ្ញាយតិ. គណ្ឋិបទេ បន ‘ធម្មរជ្ជុន្តិ សិថិលវដ្ដិតំ រជ្ជុំ កត្វា ពោធិំ វា ចេតិយំ វា បរិក្ខិបិត្វា ធម្មាសនេ វា លម្ពិត្វា តត្ថ បុប្ផានិ បវេសេន្តី’តិ វុត្តំ, តស្មា សិថិលវដ្ដិតាយ រជ្ជុយា អន្តរេបិ បុប្ផានិ បវេសេតុំ វដ្ដតីតិ វិញ្ញាយតិ, វីមំសិត្វា យុត្តតរំ គហេតព្ពំ. ឧភយត្ថាបិ បនេត្ថ នេវត្ថិ វិរោធោតិ អម្ហាកំ ខន្តី’’តិ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៣១) លិខិតំ.

៤៧៦. វិជ្ឈន្តស្សបីតិ បិ-សទ្ទេន ធម្មាសនវិតានាទីសុ បុប្ផបូជនត្ថំ សយំ កណ្ដកហីរាទិប្បវេសនំ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘វិតានាទីសុ បុប្ផបូជនត្ថំ កណ្ដកហីរាទិប្បវេសនំ ន វដ្ដតី’តិ ឥទំ អដ្ឋកថាចរិយប្បមាណតោ គហេតព្ព’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ វុត្តំ.

៤៧៧. កប្បិយវចនំ នាម ‘‘ឯវំ ជាន, ឯវំ កតេ សោភេយ្យ, យថា ឯតានិ បុប្ផានិ ន វិកិរិយន្តិ, តថា ករោហី’’តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) អដ្ឋកថាគតំ កប្បិយវចនំ. វត្ថុបូជនេតិ រតនត្តយបូជនេ. និមិត្តាទីសុ និមិត្តំ នាម បុប្ផានិ ច គន្ថនវាកេ ¶ ច គហេត្វា គន្ថិតុំ ជានន្តានំ សមីបេ ឋបនំ. ឱភាសោ នាម ‘‘តុម្ហេហិ បិឡន្ធិតកុសុមានិ កស្មា ន វិកិរន្តី’’តិ វុត្តេ ‘‘គន្ថិតត្តា’’តិ ចេ វទតិ, ននុ បូជនកបុប្ផានិ គន្ថិតុំ ន វដ្ដតីតិអាទិវចនានិ. បរិយាយោ នាម បណ្ឌិតេហិ បុប្ផានិ យថា ន វិកិរិយន្តិ, តថា គន្ថិត្វា បូជេតុំ មនាបន្តិអាទិវចនំ. បកាសិតា អដ្ឋកថាយំ.

៤៧៨. ‘‘កុលានិ ទូសេតិ បុប្ផេន វា’’តិអាទិបាឋេ (បារា. ៤៣៧) ‘‘វេជ្ជិកាយ វា ជង្ឃបេសនិកេន វា’’តិ (បារា. ៤៣៧) វុត្តំ វេជ្ជកម្មាទិំ កុលទូសនតោ វិសុំ កត្វា ‘‘ន កេវលំ…បេ… កុទាចន’’ន្តិ កស្មា វុត្តន្តិ? វិសុំ កាតុំ ន វុត្តំ. យោជនា បនេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពា ¶ ‘‘ន កេវលមិទមេវ វុត្តប្បការំ បុប្ផទានាទិកុលទូសនំ កុទាចនំ អកត្តព្ពំ, អថ ខោ វេជ្ជកម្មាទិ កុលទូសនម្បិ កុទាចនំ ន កត្តព្ព’’ន្តិ. វេជ្ជកម្មាទីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន វក្ខមានបរិត្តោទកសុត្តទានអនាមដ្ឋបិណ្ឌទានទូតេយ្យជង្ឃបេសនិកេ សង្គណ្ហាតិ.

៤៧៩. ‘‘កុទាចនំ ន កត្តព្ព’’ន្តិ សាមញ្ញេន និសេធេត្វា ឥទានិ ‘‘កត្តព្ព’’មិច្ចាទិនា អបវាទវិធិំ ទស្សេតិ. បញ្ចន្នំ សហធម្មិនន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនិសិក្ខមានសាមណេរសាមណេរីនំ បញ្ចន្នំ សហ សទ្ធិំ ចរិតព្ពោ បព្ពជ្ជាសាសនធម្មោ ឯតេសំ អត្ថីតិ ‘‘សហធម្មិកា’’តិ សង្ខំ គតានំ. អកតវិញ្ញត្តិំ កត្វាបីតិ អញ្ញាតកអប្បវារិតេ ភេសជ្ជំ យាចិត្វាបិ ‘‘វទេយ្យាថ ភន្តេ យេនត្ថោ’’តិ ឯវំ អកតដ្ឋានេ វិញ្ញត្តិ អកតវិញ្ញត្តិ. អត្តនោ ធនេតិ សសន្តកវិសយេ.

៤៨០. ‘‘តថា’’តិ សហធម្មិកានំ វុត្តមតិទិសតិ. តទុបដ្ឋាកជន្តុនោតិ តេសំ ទ្វិន្នំ មាតាបិតូនំ វេយ្យាវច្ចករស្ស. ភណ្ឌុកស្សាតិ គិហិលិង្គេ ឋិតស្សាបិ បព្ពជ្ជាបេក្ខស្ស. អត្តនោ វេយ្យាវច្ចករស្សបីតិ អត្តនោ កម្មករស្សបិ. ឯត្តកានញ្ច ជនានំ បញ្ចសហធម្មិកានំ វិយ អកតវិញ្ញត្តិយាបិ ភេសជ្ជំ កាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

៤៨១. ជេដ្ឋភាតាតិ អត្តនោ បុព្ពជោ ភាតា. កនិដ្ឋោតិ អនុជោ ភាតា. តថា ភគិនិយោ ទុវេតិ ជេដ្ឋកនិដ្ឋា ទ្វេ ភគិនិយោ. ចូឡមាតាតិ មាតុ កនិដ្ឋា. ចូឡបិតាតិ បិតុ កនិដ្ឋោ. មហាមាតាតិ មាតុ ជេដ្ឋា. មហាបិតា បិតុ ជេដ្ឋភាតា.

៤៨២. បិតុច្ឆាតិ បិតុភគិនី ជេដ្ឋកនិដ្ឋា. មាតុលោតិ មាតុ ភាតា. ជេដ្ឋកនិដ្ឋេ ទ្វេ បិតុច្ឆា ¶ , ទ្វេ មាតុលេ ¶ ច ឯកតោ កត្វា ‘‘ទសា’’តិ វុត្តំ. ភេសជ្ជំ កាតុំ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ.

៤៨៤. ‘‘ទស្សន្តិ មេ ឥមេ’’តិ អាភោគំ កត្វា វា ទាតព្ពន្តិ យោជនា.

៤៨៥. ឯតេសំ ទសន្នំ ញាតីនំ. យាវ សត្តមា កុលាតិ ឯត្ថ កុលបរិច្ឆេទោ កថំ គហេតព្ពោតិ? ‘‘សបុត្តទារំ ភាតុ កុដុម្ពំ ឯកំ កុលំ, ឯវំ តស្ស បុត្តស្ស វា ធីតុ វា កុដុម្ពំ ឯកំ កុល’’ន្តិ ឯវមាទិនា នយេន យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា គហេតព្ពា. ‘‘សបុត្តបតិភគិនិយា កុដុម្ពំ ឯកំ កុលំ, តថា តស្ស បុត្តស្ស វា ធីតុ វា កុដុម្ពំ ឯកំ កុល’’ន្តិអាទិនា នយេន យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា គហេតព្ពា. ចូឡមាតាទីនម្បិ កុលបរម្បរា ឥមិនា និយាមេន គហេតព្ពាតិ វទន្តិ. កុលទូសនំ ន រូហតីតិ ‘‘ទាតុំ បុប្ផំ បនញ្ញស្ស, អាគតស្សេវ ញាតិនោ’’តិអាទិនា (វិ. វិ. ៤៤៣) នយេន កថិតវិធិនា ឯតេសុ បវត្តន្តស្ស កុលទូសនំ ន រុហតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៤៨៦. ភាតុជាយាតិ អត្តនោ ជេដ្ឋស្ស វា កនិដ្ឋស្ស វា ភាតុ ភរិយា. ភគិនិសាមិកោតិ អត្តនោ ជេដ្ឋាយ វា កនិដ្ឋាយ វា ភគិនិយា សាមិកោ.

៤៨៧. ភាតុនោតិ ជេដ្ឋស្ស, កនិដ្ឋស្ស ច ភាតុនោ. អនុ បច្ឆា ជាតាតិ អនុជា, កនិដ្ឋភគិនី. ‘‘អនុជា’’តិ ឧបលក្ខណន្តិ ជេដ្ឋាយបិ សង្គហោ. ជេដ្ឋកនិដ្ឋភាតូនំ ភរិយា ច ជេដ្ឋកនិដ្ឋភគិនីនំ សាមិកា ច សចេ អញ្ញាតកា ហោន្តីតិ យោជនា. ទេថាតិ ឯត្ថ ‘‘ឥមំ ភេសជ្ជ’’ន្តិ បាឋសេសោ.

៤៨៨. តេសម្បិ ¶ ភាតុភគិនីនំ. ‘‘បុត្តាន’’ន្តិ ឥមិនា ធីតូនម្បិ សង្គហោ. កត្វាតិ វត្វា. តុម្ហាកំ មាតាបិតូនំ ទេថាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘ឥមំ ភេសជ្ជ’’ន្តិ បករណតោ លព្ភតិ. មាតាបិតូនន្តិ ឧភយសង្គាហកវចនតោ ‘‘តុយ្ហំ មាតុ វា, តុយ្ហំ បិតុ វា’’តិ យថាសម្ភវំ វិសុំ វិសុញ្ច វត្តព្ពំ. តេសន្តិ ច តុម្ហាកន្តិ ច សាមិវចនំ. បុត្តានន្តិ ច មាតាបិតូនន្តិ ច សម្បទានវចនំ.

៤៨៩. ភេសជ្ជករណារហានំ ¶ វត្តព្ពតាយ ‘‘អកល្លកោ’’តិ ឥទំ ឥស្សរាទិបទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. អកល្លកោតិ អាតុរោ. កល្លំ វុច្ចតិ សុខំ, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ កល្លកោ, ន កល្លកោ អកល្លកោ. ញាតិជនុជ្ឈិតោ វាតិ ញាតិជនេន បរិច្ចត្តោ វា.

៤៩០. ឯតេសំ សព្ពេសន្តិ ឥស្សរាទិអាតុរានំ សព្ពេសមេតេសំ ជនានំ. ‘‘សាធុនា’’តិ វក្ខមានត្តា អបច្ចាសីសតា សតាតិ ឯត្ថ សតាតិ កិរិយាបទំ. ‘‘ឥមស្មិំ កតេ ឥមេ មយ្ហំ ឯវរូបំ ទស្សន្តី’’តិ អត្តនោ អត្ថាយ បច្ចាសីសនំ អករោន្តេនាតិ អត្ថោ. ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឧបការតំ បច្ចាសីសន្តេន កាតុំ វដ្ដតិ. បដិសន្ថារោតិ អាមិសបដិសន្ថារោ, ធម្មបដិសន្ថារោតិ ទុវិធោ បដិសន្ថារោ. ឯត្ថ អាមិសបដិសន្ថារោ គយ្ហតិ. ភេសជ្ជំ អាមិសេនបិ ហោតីតិ ធម្មកថាយ សង្គហោបិ យុជ្ជតេវ. បដិសន្ថរណំ បដិសន្ថារោ. បដិលទ្ធាមិសស្ស ច ធម្មស្ស ច តេសុ ច អត្តនិ ច បតិរូបេនាការេន សមំ អត្ថរណំ បវត្តនន្តិ អត្ថោ.

អបរោ នយោ – អាមិសស្ស ច ធម្មស្ស ច អលាភេន អត្តនោ, បរស្ស ច អន្តរេ សម្ភវន្តស្ស ឆិទ្ទស្ស វិវរស្ស ភេទស្ស បដិសន្ថរណំ បិទហនំ សង្គហណំ បដិសន្ថារោ. អយញ្ហិ លោកសន្និវាសោ អលព្ភមានេន អាមិសេន ច ធម្មេន ¶ ចាតិ ទ្វីហិ ឆិទ្ទោ, តស្ស តំ ឆិទ្ទំ យថា ន បញ្ញាយតិ, ឯវំ បីឋស្ស វិយ បច្ចត្ថរណេន អាមិសេន, ធម្មេន ច បដិសន្ថរណំ ‘‘អាមិសបដិសន្ថារោ, ធម្មបដិសន្ថារោ’’តិ វុច្ចតីតិ. សាធុនាតិ សាមីចិប្បដិបន្នតាទិអរិយធម្មេ បតិដ្ឋិតុកាមេន អរិយាចារេន ភិក្ខុនាតិ អត្ថោ. ‘‘អធុនា’’តិ ឥទំ ឥមិស្សា បដិបត្តិយា សព្ពកាលំ បដិបជ្ជិតព្ពតាយបិ បាបជនកណ្ហកសំគាមេ ឥមស្មិំ វិបន្នកាលេ វិសេសេន អប្បមត្តេន បវត្តេតព្ពន្តិ អធិប្បាយេន វុត្តំ.

៤៩១-២. កេនចីតិ ឧបលក្ខណត្តា ឧបាសកេន វា ឧបាសិកាយ វាតិ អត្ថោ. ហត្ថេនាតិ ហត្ថាវយវា អង្គុលិយោ វុត្តា សមុទាយេ បវត្តស្ស វោហារស្ស អវយវេ បវត្តនតោ. កត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘បរិត្ត’’ន្តិ បាឋសេសោ, ករោតិស្ស កិរិយាសាមញ្ញេ វត្តនតោ ភណិត្វាតិ អត្ថោ. តេសមេវ ច សន្តកន្តិ បរិត្តំ ភណាបេន្តានមេវ សន្តកំ សុត្តោទកំ. ឯវំ វុត្តត្តា ‘‘អត្តនោ សុត្តោទកំ អាហរិត្វា បុញ្ញត្ថាយ ឥទំ ហត្ថេន ចាលេត្វា, អាមសិត្វា វា បរិត្តំ ភណថា’’តិ វុត្តេ កេនចិ បរិត្តោទកំ សុត្តំ កាតព្ពំ. កេនចិ ‘‘បរិត្តោទកសុត្តានិ ទេថា’’តិ វុត្តេ ¶ ភិក្ខុនា តេសមេវ សន្តកំ ជលំ ហត្ថេន ចាលេត្វា សុត្តកំ មទ្ទិត្វា បរិត្តំ កត្វា ទាតព្ពន្តិ យោជនា.

៤៩៣. អនាមដ្ឋោបីតិ ហត្ថេន អនាមសិតោបិ, អបព្ពជិតស្ស ហត្ថតោ លទ្ធា អត្តនា វា អញ្ញេន វា ភិក្ខុនា អគហិតគ្គោតិ វុត្តំ ហោតិ.

៤៩៤. ចោរទាមរិកស្ស ចាតិ គាមវិលោបកស្ស ចោរស្ស ច.

៤៩៥. បណ្ឌុបលាសស្សាតិ ¶ បព្ពជ្ជាបេក្ខស្ស ភណ្ឌុកស្ស, បណ្ឌុវណ្ណោ បលាសោ បណ្ឌុបលាសោ, សោ វិយាតិ បណ្ឌុបលាសោ, តំសទិសេ តព្ពោហារោ ‘‘សីហោយំ មាណវកោ’’តិអាទីសុ វិយ. យថា បណ្ឌុបលាសោ រុក្ខា បតនាភិមុខោ តិដ្ឋតិ និយតបាតោ, ឯវមយម្បិ គិហិលិង្គតោ អបគមាភិមុខោ បព្ពជ្ជូបគមនេ និយតោវ តិដ្ឋតីតិ ‘‘បណ្ឌុបលាសសទិសោ’’តិ វេទិតព្ពោ.

ថាលកេបិ ចាតិ អត្តនោ បរិភោគថាលកេបិ. ឥទញ្ច និទស្សនមត្តំ, បត្តោបិ គហិតោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឋបេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘បិណ្ឌបាត’’ន្តិ ឧបយោគវសេន សម្ពន្ធនីយំ. តំ បនាតិ អត្តនោ បរិភោគថាលកេ ឋបេត្វា ទិយ្យមានំ បិណ្ឌបាតំ. ‘‘មាតាបិតូន’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣៦-៤៣៧) អដ្ឋកថាវចនតោ ឯត្ថ ‘‘បិតុនោ’’តិ ឧបលក្ខណន្តិ មាតាបិតូនម្បីតិ អត្ថោ. សចេ ឯកសេសោ ឥច្ឆិតោ, ‘‘បិតូនម្បី’’តិ បាឋោ យុជ្ជតិ.

៤៩៦. ជង្ឃបេសនិយន្តិ គិហីនំ ទូតេយ្យសាសនហរណកម្មំ ‘‘ជង្ឃបេសនិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ. អបិ ចាតិ វុត្តសមុច្ចយោ.

៤៩៧. ឯត្តាវតា សាមញ្ញវិធិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អបវាទវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘ភណ្ឌូ’’តិអាទិ វុត្តំ. សាសនន្តិ សន្ទេសំ. ហរិតុន្តិ វុត្តដ្ឋានំ នេតុំ.

៤៩៨. អដ្ឋវិធេនបីតិ បុប្ផទានាទិជង្ឃបេសនិយាវសានេន អដ្ឋប្បការេនបិ. កុលទូសនកម្មេនាតិ កុលានំ សទ្ធាវិនាសកេន អនាចារកម្មេន. លទ្ធន្តិ ឯត្ថ ‘‘ភោជន’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ភុញ្ជិតុ’’ន្តិ ច ‘‘អជ្ឈោហារេសូ’’តិ ច វុត្តត្តា, ‘‘សេសេសុបិ អយំ នយោ’’តិ វក្ខមានត្តា ¶ ច លព្ភតិ. បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ ឯកេនាបិ កុលទូសនេន កម្មេន ឧប្បាទិតបច្ចយោ ¶ សព្ពេសម្បិ ន វដ្ដតីតិ ‘‘បញ្ចន្នំ សហធម្មីនំ ន ច វដ្ដតី’’តិ សព្ពបដិសេធោ កតោ.

៤៩៩. សព្ពត្ថាតិ ‘‘អជ្ឈោហារេសូ’’តិ ឯតស្ស វិសេសនំ, សព្ពេសូតិ អត្ថោ. ‘‘អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ’’តិ អដ្ឋកថាគតំ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘អជ្ឈោហារេសូ’’តិ ឥទំ បរគលំ កាតព្ពំ អាមិសំ សន្ធាយាហ. សេសបច្ចយេ បដិច្ច បរិភោគវសេនេវ ‘‘សេសេសូ’’តិ អាហ, អនជ្ឈោហរណីយេសុ សេសបច្ចយេសូតិ អត្ថោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ចីវរបច្ចយេ សរីរតោ មោចេត្វា បរិភោគគណនាយ, សេនាសនបច្ចយេ និព្ពកោសេ ឧទកបតនដ្ឋានតោ អព្ភន្តរំ បវិដ្ឋវារគណនាយ, មញ្ចបីឋាទិសេនាសនេ និសីទនសយនាទិបរិភោគគណនាយ, អនជ្ឈោហរិត្វា អព្ភញ្ជនាលេបនាទិវសេន កាតព្ពភេសជ្ជេ សរីរតោ មោចេត្វា វារគណនាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. អយំ នយោតិ ‘‘ទុក្កដំ បរិទីបិត’’ន្តិ វុត្តោ នយោ.

៥០០. ‘‘ឧប្បន្នបច្ចយា’’តិ ឥទំ ‘‘អភូតារោចនេនា’’តិ ឥទមបេក្ខិត្វា វុត្តំ. ‘‘កត្វា រូបិយវោហារ’’ន្តិ ឥទមបេក្ខិត្វា ‘‘ឧប្បាទិតបច្ចយា’’តិ យោជនា កាតព្ពា. រូបិយវោហារវិនិច្ឆយោ និស្សគ្គិយេ អាវិ ភវិស្សតិ. អភូតារោចនវិនិច្ឆយោ ចតុត្ថបារាជិកេ វុត្តោ. សមានាតិ បកាសិតាតិ កុលទូសនកម្មេន ឧប្បាទិតបច្ចយេហិ សទិសាតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តាតិ អត្ថោ. ឥមិនា តត្ថាបិ វិនិច្ឆយោ ឯត្តកោយេវាតិ អតិទិសតិ.

៥០១. ‘‘សំសារវាសោ ទុក្ខ’’ន្តិ ញត្វា និព្ពានាធិគមេ មានសំ ពន្ធិត្វា និព្ពានគាមិនិំ បដិបទំ សន្ធាយ សាសនាវតិណ្ណេន សិក្ខាកាមេន កុលបុត្តេន សេវិតក្ខណេយេវ ជីវិតហរណសមត្ថវិសមិស្សបូតិមុត្តំ ¶ វិយ វជ្ជនីយំ អកប្បិយបច្ចយំ ឧប្បាទេតុំ ករិយមានំ អកប្បិយោបាយប្បការំ ឯកតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘វិញ្ញត្តី’’តិអាទិ. តត្ថ វិញ្ញត្តិ យាចនា. អនុប្បទានន្តិ បិណ្ឌបដិបិណ្ឌទានំ. វេជ្ជកម្មំ វុត្តនយមេវ. អនេសនំ នាម អប្បិច្ឆតាយ អននុរូបេន បយោគេន បច្ចយបរិយេសនំ.

បារិភដ្យតា នាម ឥស្សរេ សេវិតុំ បរិវារេត្វា តេសំ ចិត្តរុចិតំ វិលបន្តានំ បរិភដានំ សេវកជនានំ វិយ លាភត្ថិកស្ស ភិក្ខុនោ បច្ចយទាយកេសុ បវត្តីតិ វេទិតព្ពោ. បរិ សមន្តតោ ភដតិ សេវតីតិ បរិភដោ, ឥស្សរជនានំ សមីបាវចរោ សេវកជនោ, បរិភដោ វិយាតិ ¶ បរិភដោ, ភិក្ខុ, បរិភដស្ស កម្មំ បារិភដ្យំ, តស្ស ភាវោ បារិភដ្យតា. អថ វា បរិភដតិ ធាតិ វិយ កុលទារកេ អង្កេ ករណាទិវសេន ធារេតីតិ បរិភដោ, បរិភដស្ស កម្មំ បារិភដ្យំ, តស្ស ភាវោ បារិភដ្យតាតិ លាភាសាយ ភិក្ខុនោ កុលទារកេសុ អននុលោមិកា បវត្តិ វុច្ចតិ.

មុគ្គសូបតា នាម បក្កមុគ្គា វិយ បក្កាបក្កពីជមិស្សា លាភាសាយ ទាយកានំ ចិត្តារាធនត្ថាយ សច្ចាលីកមិស្សកតា. យថា មុគ្គេសុ បច្ចមានេសុ កោចិទេវ ន បច្ចតិ, ពហវោ បច្ចន្តិ, ឯវមេវ យស្ស ទាយកេហិ សទ្ធិំ កថេន្តស្ស កិញ្ចិទេវ សច្ចំ ហោតិ, អសច្ចមេវ ពហុកំ ហោតិ, អយំ វុច្ចតិ មុគ្គសូបសទិសត្តា ‘‘មុគ្គសូបោ’’តិ, តស្ស កម្មំ មុគ្គសូបំ, តស្ស ភាវោ មុគ្គសូបតា. វត្ថុវិជ្ជកំ នាម កូបវត្ថុគេហវត្ថុអាទីនំ អាចិក្ខនំ. វត្ថុវិជ្ជាយកានំ កតំ វត្ថុវិជ្ជកំ.

៥០២. ជង្ឃបេសនិយំ, ទូតកម្មញ្ច វុត្តនយមេវ. កុលទូសនន្តិ វុត្តាវសេសំ. អភូតារោចនញ្ច វុត្តនយមេវ. ពុទ្ធបដិកុដ្ឋន្តិ ¶ ពុទ្ធេហិ បដិក្កោសិតំ គរហិតំ យថាវុត្តំ មិច្ឆាជីវញ្ច អវុត្តញ្ច អង្គវិជ្ជានក្ខត្តវិជ្ជាឧក្កាបាតទិសាឌាហភូមិចាលាទិភេទំ មិច្ឆាជីវនូបាយំ សព្ពំ. វិវជ្ជយេតិ វិសមិវ, គូថមុត្តំ វិយ ច អារកា បរិវជ្ជេយ្យាតិ អត្ថោ. ‘‘សិក្ខាកាមោ កុលបុត្តោ’’តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ.

៥០៣. បដិនិស្សជ្ជតោបិ តន្តិ សមនុភាសនកម្មតោ បុព្ពេ វា ញត្តិចតុត្ថាសុ កម្មវាចាសុ អន្តកម្មវាចាយ យ្យ-ការំ អប្បត្តាយ វា កុលទូសនកម្មំ បជហន្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. សង្ឃភេទសមន្តិ បឋមសង្ឃភេទេន សមន្តិ.

៥០៤. ‘‘ជាន’’ន្តិ ឥមស្ស ‘‘ភិក្ខុនា’’តិ ឯតស្ស វិសេសនត្តា ជានតាតិ គហេតព្ពំ. បាឡិយា លិខិតេ សីហឡគណ្ឋិបទេ បន ឯវរូបំ អាបត្តិំ អាបន្នោស្មីតិ ញត្វាតិ អត្ថោ វុត្តោ. យាវតីហន្តិ យត្តកានិ អហានិ, ‘‘ឆាទិតា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ, ឆាទនកិរិយាអច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. ឆាទិតាតិ ‘‘អហំ ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោ’’តិ សព្រហ្មចារីនំ អនារោចនទិវសេន ¶ បដិច្ឆាទិតា. អាបត្តីតិ សង្ឃាទិសេសាបត្តិ. អកាមាតិ អរុចិយាវ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជិត្វា អកតបដិកម្មស្ស សគ្គមោក្ខានំ អន្តរាយករត្តាតិ អធិប្បាយោ. បរិវត្ថព្ពន្តិ បរិវាសំ សមាទាយ វត្ថព្ពំ. កិត្តកំ កាលន្តិ អាហ ‘‘តាវតីហ’’ន្តិ, តត្តកានិ អហានីតិ វុត្តំ ហោតិ. អាបជ្ជិត្វា យត្តកានិ អហានិ បដិច្ឆាទេតិ, តត្តកានេវ អហានីតិ អត្ថោ.

៥០៥-៦. អាបត្តិ កិត្តកេន បដិច្ឆន្នា ហោតីតិ អាហ ‘‘អាបត្តិ ចា’’តិអាទិ. តត្ថ អាបត្តិ ចាតិ សង្ឃាទិសេសាបត្តិ ច. អនុក្ខិត្តោ ចាតិ ឧក្ខេបនីយកម្មេន សយំ អនិស្សារិតោ ¶ ច. បហូ ចាតិ សយំ សព្រហ្មចារីនំ សន្តិកំ គន្ត្វា អារោចេតុំ បហោតិ ច. អនន្តរាយិកោ ចាតិ គមនវិពន្ធកេន រាជចោរាទិអន្តរាយេន វិរហិតោ ច. ចតុស្វ បីតិ ឯត្ថ ‘‘ឯតេសូ’’តិ សេសោ, ឯតេសុ ចតូសូតិ អត្ថោ. តំសញ្ញីតិ អាបត្តិសញ្ញី អនុក្ខិត្តសញ្ញី បហុសញ្ញី អនន្តរាយិកសញ្ញីតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្ស ឯវំសញ្ញិនោ ឥមេសុ ចតូសុ តថាសញ្ញិនោ បុគ្គលស្ស. ឆាទេតុកាមតាតិ អាចរិយាទីសុ គារវេន វា គរហាទិភយា វា ‘‘ន អារោចេស្សាមី’’តិ បដិច្ឆាទេតុកាមតា ច. ឆាទនន្តិ តថា ចិន្តេត្វា ‘‘អហំ ឥត្ថន្នាមំ អាបន្នោ’’តិ អវត្វា បដិច្ឆាទនញ្ចាតិ ឥមេហិ ទសហិ អង្គេហិ. ‘‘ភិក្ខុនា’’តិ កត្តុនិទ្ទេសត្តា ឆន្នាតិ ឯត្ថ ឆាទិតាតិ អត្ថោ. កាលវិធិំ ទស្សេតិ ‘‘អរុណុគ្គមនេនា’’តិ, អាបត្តិអាបន្នទិវសំ ខេបេត្វា អរុណុដ្ឋានេន សទ្ធិំ ឆន្នា ហោតីតិ អត្ថោ.

៥០៧. ឯវំ បដិច្ឆន្នសង្ឃាទិសេសបដិកម្មត្ថំ ‘‘អកាមា បរិវត្ថព្ព’’ន្តិ វិហិតស្ស បរិវាសស្ស កោ ភេទោ, កោ បវត្តិក្កមោតិ អាហ ‘‘តិវិធោ’’តិអាទិ. សោ បរិវាសោ តិវិធោ ទីបិតោតិ សម្ពន្ធោ. កេនាតិ អាហ ‘‘តិវិធាបេតចេតសា’’តិ. ‘‘តិស្សោ វិធា, សេយ្យោហមស្មីតិ វិធា, សទិសោហមស្មីតិ វិធា, ហីនោហមស្មីតិ វិធា’’តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥) វុត្តវិធាយ មាននាមធេយ្យតោ តិវិធមានតោ អបគតចិត្តេន សម្មាសម្ពុទ្ធេនាតិ អត្ថោ.

បដិច្ឆន្នា អាបត្តិ ឯតស្សាតិ បដិច្ឆន្នោ. អរិសាទីនំ អាគតិគណត្តា តត្ថ បក្ខិបនេន អ-ការបច្ចយោ ទដ្ឋព្ពោ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘បដិច្ឆន្នាយ ទាតព្ពោ’’តិអាទិ.

សុទ្ធន្តោតិ ¶ ¶ ‘‘ឧភោ កោដិយោ សោធេត្វា ទាតព្ពបរិវាសោ សុទ្ធន្តោ នាមា’’តិ បាឡិគណ្ឋិបទេ វុត្តត្តា ឧបសម្បទាកាលសង្ខាតោ សុទ្ធោ បុព្ពន្តោ, អារោចិតកាលសង្ខាតោ សុទ្ធោ អបរន្តោ ច បរិវាសសមាទានកាលេ វា បរិវសនកាលេ វា ឧបបរិក្ខិត្វា ទិដ្ឋា សុទ្ធា អន្តា អនាបត្តិកាលសង្ខាតា ឧភោ កោដិយោ អស្សាតិ កត្វា សុទ្ធន្តនាមកោ បរិវាសោ ច. ឯត្ថ ច ភេទាទិំ វក្ខតិ.

សម្មា ទិវសាទីនំ ឱធានំ បក្ខេបោ យត្ថ សោ សមោធានោ, បរិវាសោ. ទិវសេសុ ទិវសេ វា អាបត្តីសុ អាបត្តិយោ វា សព្ពា នានាវត្ថុកា អាបត្តិយោ ឯកតោ កត្វា ឱធាយ ទាតព្ពបរិវាសោតិ អត្ថោ. ឯត្ថាបិ ភេទាទិំ វក្ខតិ.

៥០៨. តត្រាតិ តេសុ តីសុ បរិវាសេសុ. ‘‘យោ’’តិ សេសោ. ឥតីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យោ បដិច្ឆន្នបរិវាសោ, អយន្តិ ឯវំ បកាសិតោតិ យោជនា.

៥០៩-១០. បរិវាសទានកាលេ វុច្ចមានាយ កម្មវាចាយ បធានលក្ខណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វត្ថុគោត្តវសេនា’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘វត្ថូ’’តិ សុក្កមោចនាទិកោ វីតិក្កមោ វុច្ចតិ. អយមេវ សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទិកំ គំ វាចំ សញ្ញញ្ច តាយតិ រក្ខតីតិ កត្វា ‘‘គោត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ. តញ្ហិ សជាតិយសាធារណវិជាតិយវិនិវត្តនវសេន អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា វាចំ សទ្ទំ, តព្ពិសយំ សញ្ញញ្ច រក្ខតិ. ឥទំ វត្ថុគោត្តទ្វយវាចកំ សុក្កវិស្សដ្ឋិកាយសំសគ្គវិសេសវចនញ្ច ‘‘នានាវត្ថុកា’’តិ សាមញ្ញវចនញ្ចាតិ ឥមិនា វចនទ្វយេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋិំ កាយសំសគ្គ’ន្តិអាទិវចនេនាបិ ‘នានាវត្ថុកាយោ’តិអាទិវចនេនាបិ វត្ថុចេវ ¶ គោត្តញ្ច សង្គហិត’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២). នាមាបត្តិវសេន វាតិ ឯត្ថ សង្ឃាទិសេសោតិ សជាតិសាធារណនាមំ, អាបត្តីតិ សព្ពសាធារណនាមន្តិ ទ្វីហិ នាមេហិ តំតំវីតិក្កមវសេន អាបជ្ជិតព្ពតោ តទេវ អាបត្តីតិ ឯវមុភិន្នំ នាមាបត្តីនំ វសេន វាតិ អត្ថោ.

កម្មវាចា ហិ កាតព្ពាតិ ‘‘វត្ថុគោត្តវសេនាបី’’តិ ឯត្ថ អបិ-សទ្ទោ ‘‘នាមាបត្តិវសេន វា’’តិ ឯត្ថ សង្ឃាទិសេសោតិ សជាតិសាធារណនាមំ, អាបត្តីតិ សព្ពសាធារណនាមន្តិ ទ្វីហិ នាមេហីតិ ឥទំ សមុច្ចិនោតីតិ ឧភយំ ឯកតោ យោជេត្វា កម្មវាចា កាតព្ពាតិ. ‘‘នាមាបត្តិវសេន ¶ វា’’តិ ឯត្ថ វិកប្បត្ថេន វា-សទ្ទេន, ‘‘អហំ ភន្តេ សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ ឯកាហបដិច្ឆន្នាយោ’តិ ឯវំ នាមមត្តវសេន វា យោជនា កាតព្ពា’’តិ អដ្ឋកថាយ វុត្តវិសេសនិវត្តនត្ថមត្តសទ្ទវសេន ច វត្ថុគោត្តវិរហិតេន កេវលេន នាមាបត្តិមត្តេន បយោជេត្វា កាតព្ពាយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. កម្មវាចាយ ករណប្បការោ បន សមុច្ចយក្ខន្ធកេ អាគតនយេន អាបន្នបុគ្គលនាមេន ច ឯកាហបដិច្ឆន្នាទិវចនេន ច យោជេត្វា ទដ្ឋព្ពោ. តស្ស ទាតព្ពោតិ យោជនា. ‘‘បរិវាសោ’’តិ បករណតោ លព្ភតិ, បដិច្ឆន្នាបត្តិកស្ស បុគ្គលស្ស បរិវាសោ ទាតព្ពោតិ អត្ថោ.

តេន ចាតិ លទ្ធបរិវាសេន អន្តោសីមាយ ឧក្កុដិកំ និសិន្នេន បគ្គហិតញ្ជលិនា ភិក្ខុនា ច. សមាទិយិត្វាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘វត្ត’’ន្តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. ‘‘សមាទានេប្យយំ នយោ’’តិ (វិ. វិ. ៥១៤) វក្ខមានត្តា ‘‘វត្តំ សមាទិយាមិ, បរិវាសំ សមាទិយាមី’’តិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ អញ្ញតរំ វា ទ្វយមេវ វា តិក្ខត្តុំ វត្វា បារិវាសិកក្ខន្ធកេ វុត្តវត្តបូរណត្ថំ សមាទិយិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. អាទិតោ សង្ឃស្ស អារោចេតព្ពន្តិ យោជនា. តថា ¶ វត្តំ សមាទិយិត្វា និសិន្នេន បឋមំ សង្ឃស្ស ‘‘អហំ ភន្តេ ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិំ សញ្ចេតនិកំ សុក្កវិស្សដ្ឋិំ ឯកាហបដិច្ឆន្នំ, សោហំ សង្ឃំ ឯកិស្សា អាបត្តិយា សញ្ចេតនិកាយ សុក្កវិស្សដ្ឋិយា ឯកាហបដិច្ឆន្នាយ ឯកាហបរិវាសំ យាចិំ, តស្ស មេ សង្ឃោ ឯកិស្សា អាបត្តិយា សញ្ចេតនិកាយ សុក្កវិស្សដ្ឋិយា ឯកាហបដិច្ឆន្នាយ ឯកាហបរិវាសំ អទាសិ, សោហំ បរិវសាមិ, វេទយាមាហំ ភន្តេ, វេទយតីតិ មំ សង្ឃោ ធារេតូ’’តិ ឯវំ អារោចេតព្ពំ.

‘‘ឥមញ្ច បនត្ថំ គហេត្វា យាយ កាយចិ វាចាយ អារោចេតុំ វដ្ដតិយេវា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) អដ្ឋកថាវចនតោ យាយ កាយចិ ភាសាយបិ អារោចេតុំ វដ្ដតិ.

៥១១. បុនប្បុនាគតានន្តិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ សេសោ. បុព្ពេ អារោចនដ្ឋានំ អសម្បត្តានំ អាគន្តុកានំ ភិក្ខូនម្បិ. អារោចេន្តោវាតិ ឯកស្ស អារោចនេ សោ ចេ វុឌ្ឍតរោ ហោតិ, ‘‘ភន្តេ’’តិ វត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វត្វា, នវកោ ចេ, ‘‘អាវុសោ’’តិ វត្វា អវសានេ ‘‘មំ អាយស្មា ធារេតូ’’តិ, ទ្វេ ចេ ហោន្តិ, ‘‘មំ អាយស្មន្តា ធារេន្តូ’’តិ, តយោ ចេ, ‘‘មំ អាយស្មន្តោ ធារេន្តូ’’តិ វត្វា អារោចេន្តោវ. រត្តិយា ឆេទំ អកត្វាតិ ‘‘បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ’’តិអាទិនា (ចូឡវ. ៨១) នយេន វុត្តឯកសេនាសនេ បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ អរុណុដ្ឋាបនវសេន ¶ ករិយមានេន សហវាសេន វា ‘‘បកតត្តភិក្ខូហិ វិនា ឯកកេន វាសោ’’តិ វុត្តវិប្បវាសេន វា ‘‘អាគន្តុកានំ អារោចនាយ អករណ’’ន្តិ វុត្តអនារោចនេន វា សម្ភវន្តំ រត្តិច្ឆេទមកត្វា. វត្តភេទំ អកត្វា វា បារិវាសិកក្ខន្ធកេ បារិវាសិកស្ស បញ្ញត្តវត្តតោ ឯកម្បិ អហាបេត្វា ច. សទា វសេតិ បរិវាសំ វសិតុំ ¶ បរិកប្បិតា សព្ពទិវសា យាវ ខិណន្តិ, តាវ វសេយ្យាតិ អត្ថោ.

៥១២. តត្ថ បរិវាសោ វិសោធេតុំ ន សក្កា ចេតិ តស្ស វិហារស្ស មហន្តត្តា អាគតេ អាគន្តុកភិក្ខូ បរិយេសិត្វា អារោចេន្តេន រត្តិច្ឆេទំ អកត្វា បរិវាសំ សោធេតុំ ន សក្កា ចេ ហោតិ. តំ វត្តំ និក្ខិបិត្វានាតិ តថា សមាទិន្នំ វត្តំ ឧបរិ វក្ខមាននយេន និក្ខិបិត្វា.

៥១៣. កត្ថ និក្ខិបេយ្យាតិ អាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថេវ សង្ឃមជ្ឈេ វាតិ អត្តនោ យស្មិំ វត្តំ សមាទិន្នំ, តស្មិំយេវ សង្ឃមជ្ឈេ វា. បុគ្គលេ វាតិ ភិក្ខូសុ ឧដ្ឋាយ តត្ថ តត្ថ គតេសុ អន្តោសីមាយយេវ ឱហីនេ ឯកភិក្ខុម្ហិ វា អសតិយា ពហិសីមំ គតេន សរិតក្ខណេ អត្តនា សទ្ធិំ គច្ឆន្តេ តស្សាយេវ បរិសាយ បរិវាសទានេ សម្មុខីភូតេ បុគ្គលេ វា អាគន្តុកភិក្ខុ ចេ, តស្ស វា សន្តិកេ អារោចេត្វា វត្តំ និក្ខិបិតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កថំ និក្ខិបេ’តិ អាហ ‘‘និក្ខិបាមី’’តិអាទិ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘និក្ខិបាមី’’តិ ឯតំ បច្ចាមសតិ. តំ វត្តន្តិ អត្តនា សមាទិន្នំ តំ វត្តំ.

៥១៤. អយំ នយោតិ ‘‘ឯកបទេនាបិ ទ្វីហិ បទេហិ វា បនា’’តិ ឯវំ អនន្តរោទិតនយោ.

៥១៥-២០. បកតត្តោតិ វុច្ចតីតិ សគ្គមោក្ខាវរណាភាវេន បកតោ បុព្ពសរូបេនេវ ឋិតោ អត្តា ឯតស្សាតិ ‘‘បកតត្តោ’’តិ កថីយតិ. បច្ចូសកាលស្មិន្តិ អរុណតោ បុរិមកាលេ.

បរិក្ខិត្តវិហារស្សាតិ ឯត្ថ បាការាទីហិ បរិក្ខិត្តំ ឯកម្បិ សេនាសនំ វិហរន្តិ អស្មិន្តិ កត្វា តថា វុច្ចតិ. ទ្វេ ¶ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កម្មាតិ យោជនា. លេឌ្ឌុបាតទ្វយស្ស អវធិំ ទស្សេតិ ‘‘បរិក្ខេបតោ ពហី’’តិ, ‘‘អបរិក្ខិត្តតោ បរិក្ខេបារហដ្ឋានា ពហី’’តិ ច.

បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ ¶ នាម កតមន្តិ? វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៣១) ធុតង្គនិទ្ទេសេ ‘‘មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ បន វិហារស្សាបិ គាមស្សេវ ឧបចារំ នីហរិត្វា ឧភិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ អព្ភន្តរា មិនិតព្ព’ន្តិ វុត្តំ. ឥទមេត្ថបមាណ’’ន្តិ វុត្តត្តា អបរិក្ខិត្តស្ស បឋមលេឌ្ឌុបាតំ ហោតិ, គាមេ វុត្តេន វិធិនា វិហារបរិយន្តេ ឋិតភត្តសាលគិលានសាលាទិសេនាសនេ ចេ បរិក្ខេបោ អត្ថិ, តត្ថ វា, នត្ថិ ចេ, និព្ពកោសស្ស ឧទកបាតដ្ឋានេ ឋិតេន មាតុគាមេន ឆឌ្ឌិតភាជនធោវនោទកបតនដ្ឋានេ វា សេនាសនតោ ទូរេ ចេតិយង្គណេ, ពោធិយង្គណេ វា ឋត្វា ពលមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ហត្ថំ បសារេត្វា អត្តនោ ពលប្បមាណេន ខិត្តស្ស មុដ្ឋិយា គហិតបាសាណស្ស បតនដ្ឋានំ វិហារូបចារោ នាម, តទេវ បាការាទីហិ បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ នាម. តត្ថ ឋត្វា តថេវ ខិត្តស្ស បាសាណស្ស បតនដ្ឋានំ ឯកោ លេឌ្ឌុបាតោ, តត្ថាបិ ឋត្វា តថេវ ខិត្តស្ស បាសាណស្ស បតនដ្ឋានំ ឯកោ លេឌ្ឌុបាតោតិ ឯវំ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតា គហេតព្ពា.

មគ្គតោ ឱក្កមិត្វាតិ មគ្គតោ អបសក្កិត្វា. គុម្ពេនាតិ រុក្ខគហនេន វា លតាគហនេន វា. វតិយាតិ កណ្ដកសាខាទីហិ កតាយ វតិយា.

វត្តមាទាយាតិ បុព្ពេ វុត្តនយេន វត្តំ សមាទិយិត្វា. អារោចេត្វាតិ យថាវុត្តនយេន អារោចេត្វា.

និក្ខិបិត្វាតិ បុព្ពេ វុត្តនយេន វត្តំ និក្ខិបិត្វា. ភិក្ខូតិ អត្តនា សទ្ធិំ ហត្ថបាសទានត្ថាយ អាគតោ ភិក្ខុ. យស្ស កស្សចីតិ ឯត្ថ ‘‘សន្តិកេ’’តិ សេសោ.

អារោចេត្វា ¶ វាតិ អត្តនោ នវកតរោ ចេ, ‘‘អាវុសោ’’តិ, វុឌ្ឍោ ចេ, ‘‘ភន្តេ’’តិ វត្វា យថាវុត្តនយេនេវ អារោចេត្វា. សេសន្តិ អវសេសវិនិច្ឆយំ. សមុច្ចយស្សាតិ ចូឡវគ្គាគតស្ស តតិយសមុច្ចយក្ខន្ធកស្ស. អដ្ឋកថាយចាតិ ‘‘សចេ អញ្ញោ កោចិ ភិក្ខុ កេនចិទេវ ករណីយេនា’’តិអាទិនា (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) អដ្ឋកថាគតវិនិច្ឆយេនាបិ.

វិភាវយេតិ ‘‘សចេ យំ ភិក្ខុំ តត្ថ អាគតំ បស្សតិ, ភាសមានស្ស សទ្ទំ សុណាតិ, តស្ស អារោចេតព្ពំ. តថា អករោន្តស្ស រត្តិច្ឆេទោ ច វត្តភេទោ ច ហោតិ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. សចេ សោ ទ្វាទសរតនព្ភន្តរំ បត្វា តស្ស អជានន្តស្សេវ បក្កន្តោ ហោតិ, រត្តិច្ឆេទោវ ហោតិ, ន វត្តភេទោ ¶ . សចេ អត្តនា សទ្ធិំ អាគតោ កេនចិទេវ ករណីយេន គតោ ហោតិ, វិហារំ គន្ត្វា យំ បឋមំ បស្សតិ, តស្ស សន្តិកេ អារោចេត្វា វត្តំ និក្ខិបិតព្ពំ. ឯវំ បរិកប្បិតទិវសេ បុណ្ណេ កុក្កុច្ចវិនោទនត្ថំ អតិរេកេ ច ទិវសេ វត្តំ បូរេត្វា បរិយោសានេ វត្តេ អសមាទិន្នេ មានត្តារហោ ន ហោតីតិ សង្ឃំ ឧបសង្កម្ម វត្តំ សមាទិយិត្វា ខន្ធកេ អាគតនយេនេវ មានត្តំ យាចិតព្ពំ. អនិក្ខិត្តវត្តេន ចរិតុកាមស្ស បុន វត្តសមាទានំ កាតព្ពំ ន ហោតី’’តិ ឯត្តកោ វិសេសោ, ឥមំ អដ្ឋកថាគតំ វិនិច្ឆយំ បកាសេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតីតិ.

៥២១. ន ជានតីតិ ឯត្ថ ឆន្ទវសេន រស្សោ កតោ. អាបត្តីនញ្ច រត្តីនំ, បរិច្ឆេទំ ន ជានតីតិ ពហូ សង្ឃាទិសេសេ អាបជ្ជិត្វាបិ ‘‘ឯត្តកាហំ អាបត្តិយោ អាបន្នោ’’តិ អត្តនោ អាបន្នសង្ឃាទិសេសាបត្តីនំ បរិច្ឆេទំ ¶ ន ជានាតិ, ‘‘មយា អាបន្នាបត្តិ ឯត្តកេ ទិវសេ បដិច្ឆន្នា’’តិ ទិវសបរិច្ឆេទំ ន ជានាតិ.

៥២២. ឥទានិ តស្ស បភេទំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯសេវា’’តិអាទិ. បរិសុទ្ធេហីតិ សកលសំកិលេសប្បហានេន បរិសុទ្ធសន្តានេហិ ឧបាលិត្ថេរាទិបុព្ពាចរិយេហិ. ឯសោវ សុទ្ធន្តោតិ ឯសោ យថាវុត្តសរូបោ សុទ្ធន្តបរិវាសោ. ចូឡសុទ្ធន្តនាមោ ចាតិ ‘‘យោ ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ អនុលោមក្កមេន វា’’តិអាទិនា (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន ឧបសម្បទមាឡកតោ បដ្ឋាយ អនុលោមវសេន វា អារោចិតទិវសតោ បដ្ឋាយ បដិលោមវសេន វា សរន្តេ ‘‘កិត្តកានិ ទិវសានិ បរិសុទ្ធោតិ សរសី’’តិ វិនយធរេហិ បុច្ឆិតេ ‘‘ឯត្តកំ កាលំ បរិសុទ្ធោស្មី’’តិ វុត្តវតោ តេន វុត្តសុទ្ធទិនានិ បរិយន្តំ កត្វា ទិន្នោ យាវ ឧបសម្បន្នទិវសោ, តាវ ពហុទិវសេសុ នេតព្ពំ មហាសុទ្ធន្តំ សន្ធាយ ឥតរទិនានំ បូរេតព្ពត្តា ចូឡសុទ្ធន្តោ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘អយញ្ហិ សុទ្ធន្តបរិវាសោ នាម ឧទ្ធម្បិ អារោហតិ, ហេដ្ឋាបិ ឱរោហតិ, ឥទមស្ស លក្ខណ’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) វុត្តត្តា ឥមំ បរិវាសំ បរិវសនតោ បច្ឆា ទិវសំ សរន្តោ បរិកប្បេត្វា យោជេត្វា គហិតទិវសតោ វឌ្ឍេតិ វា ហាបេតិ វា, ឧភយត្ថាបិ ‘‘បុន បរិវាសទានកិច្ចំ នត្ថី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) វចនតោ បុព្ពេ ទិន្នបរិវាសោយេវ បមាណំ ¶ . ‘‘ឯតស្ស អប្បដិច្ឆន្នំ ‘បដិច្ឆន្នា’តិ វា អចិរបដិច្ឆន្នំ ‘ចិរបដិច្ឆន្នា’តិ វា អសម្ពហុលម្បិ ‘សម្ពហុលា’តិ វា វិបរីតតោ គហេត្វា វិនយកម្មំ ករោន្តស្ស អាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ ហោតិ, បដិច្ឆន្នំ ‘អប្បដិច្ឆន្នា’តិអាទិវិបរិយាយេន ន ហោតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២ អត្ថតោ សមានំ) អដ្ឋកថាគតនយោ វេទិតព្ពោ.

មហាសុទ្ធន្តនាមកោតិ ¶ ‘‘យោ បន យថាវុត្តេន អនុលោមបដិលោមនយេន បុច្ឆិយមានោបិ រត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, នេវ សរតិ, វេមតិកោ វា ហោតិ, តស្ស ទិន្នោ សុទ្ធន្តបរិវាសោ មហាសុទ្ធន្តោតិ វុច្ចតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) អដ្ឋកថាយំ និទ្ទិដ្ឋសរូបោ មហាសុទ្ធន្តោ នាម. ‘‘អយំ ឧទ្ធំ នារោហតិ, ហេដ្ឋា បន ឱរោហតី’’តិ វុត្តត្តា អយំ បរិវាសោ យាវ ឧបសម្បន្នទិវសោ, តាវ បូរេតព្ពតោ តតោ ឧទ្ធំ នារោហតិ. អន្តរាឡេ អត្តនោ សុទ្ធកាលំ បរិកប្បេត្វា សរតិ ចេ, តតោ បដ្ឋាយ និវត្តនតោ ទិវសហានំ បន ហោតេវ.

៥២៣. ‘‘អញ្ញតរោ ភិក្ខុ សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបន្នោ ហោតិ, សោ អាបត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, រត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតី’’តិ (ចូឡវ. ១៥៦) អាគតវត្ថុម្ហិ ឥមស្ស បរិវាសស្ស អនុញ្ញាតត្តា តំ វត្ថុំ សង្គហេតុំ ‘‘អាបត្តីនំ ចា’’តិអាទិំ វត្វាបិ ‘‘អាបត្តិបរិយន្តំ បន ‘ឯត្តកា អហំ អាបត្តិយោ អាបន្នោ’តិ ជានាតុ វា មា វា, អការណមេត’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) បដិសេធេត្វា អដ្ឋកថាយំ បធានភាវេន វុត្តរត្តិបរិយន្តស្ស អបរិជាននមត្តមេវ បមាណន្តិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទុវិធោបី’’តិអាទិ. ទុវិធោបិ អយំ សុទ្ធន្តបរិវាសោ ឯកច្ចំ រត្តិបរិច្ឆេទំ, សកលំ វា រត្តិបរិច្ឆេទំ អជានតោ វា វិមតិស្ស វា ទាតព្ពោតិ យោជនា.

៥២៤. ឥតរោបិ សោ សមោធានបរិវាសោ តិធា មតោតិ យោជនា. ធាតុសទ្ទានំ អនេកត្ថត្តា ‘‘ឱធាន’’ន្តិ មក្ខនំ វុច្ចតិ. តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឱធុនិត្វា ¶ មក្ខេត្វា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២). ‘‘សមោធាន’’ន្តិ បក្ខេបោ វុច្ចតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សមោទហិត្វា’’តិ. ឱធានញ្ច សមោធានញ្ច ឱធានសមោធានំ, តំ យត្ថ សោ បរិវាសោ ‘‘ឱធានសមោធានោ’’តិ វេទិតព្ពោ. អរិសាទិគណេ អន្តោគធត្តា ហេត្ថ, ឧបរិ ច ឯវរូបេ ឋានេ អ-ការបច្ចយោ ទដ្ឋព្ពោ ¶ . បរិវុត្ថទិវសានំ មក្ខនញ្ច មូលាបត្តិយំ អន្តរាបត្តីនំ បក្ខិបនញ្ច យស្មិំ សោ បរិវាសោតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនេវេត្ថ ‘‘ទិវសេ បរិវុត្ថេ តុ, ឱធុនិត្វា បទីយតេ’’តិ វក្ខតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បរិវុត្ថទិវសេ ឱធុនិត្វា មក្ខេត្វា បុរិមាយ អាបត្តិយា មូលទិវសបរិច្ឆេទេ បច្ឆា អាបន្នំ អាបត្តិំ សមោទហិត្វា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២).

អគ្ឃបុព្ពកោ មិស្សកបុព្ពកោ សមោធានបរិវាសោតិ យោជនា, អគ្ឃសមោធានបរិវាសោ មិស្សកសមោធានបរិវាសោតិ វុត្តំ ហោតិ. អគ្ឃោ ច មិស្សកោ ច អគ្ឃមិស្សកា, តេ បុព្ពកា ឯតស្សាតិ អគ្ឃមិស្សកបុព្ពកោ, សមោធានោ. អគ្ឃេន សមោធានំ អគ្ឃសមោធានំ, តំ យត្ថ សោ អគ្ឃសមោធានោ, អាបន្នាសុ ពហូសុ សព្ពចិរបដិច្ឆន្នាបត្តីនំ ទិវសគណនគ្ឃេនេវ បច្ឆា អាបន្នអាបត្តីនំ បក្ខេបយុត្តបរិវាសោតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អគ្ឃសមោធានោ នាម សម្ពហុលាសុ អាបត្តីសុ យា ឯកា វា ទ្វេ វា តិស្សោ វា សម្ពហុលា វា អាបត្តិយោ សព្ពចិរបដិច្ឆន្នាយោ, តាសំ អគ្ឃេន សមោធាយ តាសំ រត្តិបរិច្ឆេទវសេន អវសេសានំ ឩនតរបដិច្ឆន្នានំ អាបត្តីនំ បរិវាសោ ទិយ្យតិ, អយំ វុច្ចតិ អគ្ឃសមោធានោ’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២). មិស្សកានំ នានាវត្ថុកានំ អាបត្តីនំ សមោធានំ មិស្សកសមោធានំ, តំ យត្ថ សោ បរិវាសោ មិស្សកសមោធានោ. មិស្សកានំ នានាវត្ថុកានំ អាបត្តីនំ ឯកតោ បក្ខេបយុត្តោ បរិវាសោតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘មិស្សកសមោធានោ ¶ នាម យោ នានាវត្ថុកា អាបត្តិយោ ឯកតោ កត្វា ទិយ្យតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២).

៥២៥-៧. ឯវំ តិវិធេ សមោធានបរិវាសេ បឋមបរិវាសស្ស វិសេសនភូតតាយ អវយវានំ ទ្វិន្នំ ឱធានសមោធានសទ្ទានំ អត្ថានុវាទេន តទុភយឱធានសមោធានសរូបំ វិធាតុមាហ ‘‘អាបជ្ជិត្វា…បេ… បកាសិតោ’’តិ. តត្ថ បឋមស្ស ឱធាន-សទ្ទសង្ខាតស្ស អវយវស្ស អត្ថសរូបានុវាទមាហ ‘‘អាបជ្ជិត្វា…បេ… បទីយតេ’’តិ. ទុតិយាវយវសង្ខាតសមោធាន-សទ្ទស្ស អត្ថសរូបានុវាទមាហ ‘‘បុរិមាបត្តិយា…បេ… ភិក្ខុនោ’’តិ. តេនេវ ឧភយត្ថានុវាទេ ‘‘ភិក្ខុនោ’’តិ បទទ្វយស្ស, ‘‘បទីយតេ ទាតព្ពោ’’តិ កិរិយាបទទ្វយស្ស ច វិសុំ វិសុំ គហិតត្តា បុនរុត្តិទោសាភាវោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ អវយវត្ថានុវាទេន វិធាតព្ពសមុទាយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯសោធានសមោធានបរិវាសោ បកាសិតោ’’តិ. ឯត្ថ ឆាទេន្តស្ស ហីតិ ហិ-សទ្ទោ ហេតុម្ហិ. ឯសោធានសមោធានោតិ ឯត្ថ ឯត-សទ្ទសម្ពន្ធេន ‘‘យោ’’តិ លព្ភតិ.

តត្រាយំ ¶ យោជនា – អាបជ្ជិត្វា…បេ… ឱធុនិត្វា យោ យស្មា បទីយតេ, បុរិមាបត្តិយា…បេ… យោ យស្មា ទាតព្ពោ, តស្មា ឯសោធានសមោធានបរិវាសោ បកាសិតោតិ.

តត្ថ អន្តរាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វាតិ បដិច្ឆន្នាបត្តិយា បរិវសន្តោ វា មានត្តារហោ វា មានត្តំ ចរន្តោ វា អព្ភានារហោ វា ហុត្វា កទាចិ អញ្ញំ សង្ឃាទិសេសាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា. ឆាទេន្តស្សាតិ បឋមំ អាបន្នាបត្តិយាបដិច្ឆាទិតកាលេន សមំ វា ឩនំ វា កាលំ បដិច្ឆាទេន្តស្ស. ‘‘មូលាយបដិកស្សនេន តេ បរិវុត្ថទិវសេ ច មានត្តចិណ្ណទិវសេ ¶ ច សព្ពេ ឱធុនិត្វា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) អដ្ឋកថាវចនតោ ឯត្ថ ‘‘បរិវុត្ថេ’’តិ ឧបលក្ខណត្តា ‘‘មានត្តចិណ្ណេ ចា’’តិ គហេតព្ពំ. ឱធុនិត្វាតិ ច មូលាយបដិកស្សនវសេន មក្ខេត្វា, អទិវសេ កត្វាតិ អធិប្បាយោ.

យោ យស្មា បទីយតេ, សោ បរិវាសោ សដ្ឋិវស្សានិ បរិវសិត្វា មានត្តារហោ ហុត្វាបិ អន្តរាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា ឯកាហម្បិ បដិច្ឆាទិតេ មូលាយបដិកស្សនេន តេ ទិវសេ សព្ពេ មក្ខេត្វា តានេវ សដ្ឋិវស្សានិ បុនបិ យស្មា បទីយតេតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សដ្ឋិវស្សានិ បរិវសិត្វា មានត្តារហោ ហុត្វាបិ ហិ ឯកទិវសំ អន្តរាបត្តិំ បដិច្ឆាទេត្វា បុនបិ សដ្ឋិវស្សានិ បរិវាសារហោ ហោតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២).

បុរិមាបត្តិយាតិ តេន អាបន្នាសុ សម្ពហុលាសុ អាបត្តីសុ សព្ពាបត្តីនំ បុរេតរមេវ បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា. មូលទិវសេតិ បឋមំ វីតិក្កមទិវសេ. វិនិច្ឆិតេតិ ‘‘អសុកសំវច្ឆរេ អសុកមាសេ អសុកទិវសេ’’តិ និយមិតេ. សមោធាយ បក្ខិបិត្វា ទាតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. វិធានតោ យាចមានស្សាតិ វិធានតោ សង្ឃេន ទាតព្ពោតិ យោជេតព្ពំ, សមុច្ចយក្ខន្ធកេ វុត្តេន វិធិនា យាចមានស្ស តត្ថេវ វុត្តវិធិនា សង្ឃេន ទាតព្ពោតិ អត្ថោ. ‘‘ឯសោ ឱធានសមោធានបរិវាសោ’’តិ បទច្ឆេទោ.

៥២៨-៩. តថា វុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ. តាសំ អគ្ឃវសេន ហីតិ ហិ-សទ្ទោ ហេតុម្ហិ. ‘‘សោតិ តំសទ្ទសម្ពន្ធេន ‘‘យោ’’តិ លព្ភតិ. តត្រាយំ យោជនា – សម្ពហុលា…បេ… តាសំ អគ្ឃវសេន តតោ ឩនបដិច្ឆន្នានំ អាបត្តីនំ ¶ សមោធាយ យោ យស្មា បទាតព្ពោ បរិវាសោ, តស្មា សោ យថា អវយវត្ថវសេន ¶ ‘‘ឱធានសមោធានោ’’តិ បរិវាសោ វុត្តោ, តថា ‘‘អគ្ឃសមោធានោ’’តិ វុច្ចតីតិ.

តត្ថ សម្ពហុលាសូតិ យាសំ អាបត្តីនំ បរិវសិតុកាមោ, តាសុ សម្ពហុលាសុ អាបត្តីសុ, និទ្ធារណេ ភុម្មំ. ‘‘ឯកា វា’’តិអាទិ និទ្ធារិយនិទ្ទេសោ. តាសំ អាបត្តីនំ. អគ្ឃវសេនាតិ គណនវសេន, រត្តិបរិច្ឆេទវសេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តាសំ រត្តិបរិច្ឆេទវសេនា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២). ‘‘បទាតព្ពោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. តតោតិ ចិរបដិច្ឆន្នាបត្តិតោ. ឩនបដិច្ឆន្នានំ អាបត្តីនន្តិ ឯត្ថ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, ឩនបដិច្ឆន្នាយោ អាបត្តិយោ សមោធាយាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៥៣០. នានា សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទីនិ វត្ថូនិ យាសំ តា នានាវត្ថុកា, នានាវត្ថុកា សញ្ញា យាសំ អាបត្តីនំ តា នានាវត្ថុកសញ្ញាយោ. សព្ពាតិ ឯត្ថ ‘‘យា’’តិ សេសោ, សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទិកុលទូសនាវសានា យា សព្ពា តេរស សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោតិ អត្ថោ. តា សព្ពាតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ វត្តព្ពោ. ទាតព្ពោតិ ឯត្ថ ‘‘បរិវាសោ’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. តា សព្ពាបិ ឯកតោ កត្វា ទាតព្ពោ បរិវាសោតិ យោជនា. តស្ស តេរស សង្ឃាទិសេសាបត្តិយោបិ ឯកតោ កត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘អហំ ភន្តេ សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ ឯកំ សុក្កវិស្សដ្ឋិំ…បេ… ឯកំ កុលទូសកំ, សោហំ ភន្តេ សង្ឃំ តាសំ អាបត្តីនំ សមោធានបរិវាសំ យាចាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ យាចនាយ ច តទនុរូបាយ ញត្តិយា ច កម្មវាចាសុ ច នាមំ ¶ វត្វា ទាតព្ពបរិវាសោ មិស្សកោ មតោ ‘‘មិស្សកសមោធានបរិវាសោ’’តិ ញាតោ. ទ្វេ, តិស្សោ, ចតស្សោ, អតិរេកា ច អាបន្នស្សាបិ បរិវាសំ ទេន្តេន ឥមិនា និយាមេន វត្ថុំ, នាមំ វិសេសេត្វា គហេតព្ពំ.

៥៣១. បរិវុត្ថបរិវាសស្សាតិ តិវិធេ បរិវាសេ អញ្ញតរស្ស វសេន បរិវុត្ថបរិវាសស្ស. ឧត្តរិ ឆ រត្តិយោតិ បរិវាសតោ ឧត្តរិ ឆ រត្តិយោ, ឆ ទិវសេតិ វុត្តំ ហោតិ, ‘‘ចរិតុ’’ន្តិ សេសោ, ចរណកិរិយាយ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. មានត្តំ ទេយ្យន្តិ យោជនា, ‘‘សង្ឃេនា’’តិ សាមត្ថិយា ¶ លព្ភតិ. សមុច្ចយក្ខន្ធកេ វុត្តនយេន យោជេត្វា ឆារត្តញ្ច ទាតព្ពោ, ភិក្ខុមាននវិធិ ភិក្ខុស្ស ទាតព្ពោតិ អត្ថោ.

‘‘បរិវុត្ថបរិវាសស្សា’’តិ ឥមិនា បដិច្ឆន្នមានត្តំ បកតំ, តត្ថ បភេទេ អសតិ កស្មា ‘‘បដិច្ឆន្នាបដិច្ឆន្នវសា ទុវេ’’តិ វុត្តន្តិ? បកតភេទមនបេក្ខិត្វា ឆារត្តមានត្តេ លព្ភមានវិសយភេទំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. ឯវញ្ហិ សតិ សមោធានមានត្តេ ច ‘‘ឆារត្តំ មានត្តំ ទេតូ’’តិ (ចូឡវ. ១២៨) បាឡិយំ វុត្តត្តា តម្បិ គហេត្វា ‘‘តិធា’’តិ កស្មា ន វុត្តន្តិ? តម្បិ បដិច្ឆន្នាបត្តិយា បរិវុត្ថបរិវាសស្សេវ ទាតព្ពមានត្តន្តិ បដិច្ឆន្នមានត្តវចនេនេវ សង្គហិតត្តា វិសុំ ន វុត្តំ. តេនេវ ចតុព្ពិធេ មានត្តេ ឥមេហិ ទ្វីហិ វិនា ទស្សេតព្ពេសុ ទ្វីសុ មានត្តេសុ បក្ខមានត្តមត្តំ ‘‘ឆាទេន្តិយា’’តិអាទិគាថាយ ទស្សេត្វា សមោធានមានត្តំ វិសុំ ន ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៥៣៤-៦. វិនិទ្ទិដ្ឋប្បការន្តិ ‘‘បរិក្ខិត្តវិហារស្សា’’តិអាទិនា យថាវុត្តគាថាទ្វយេន និទ្ទិដ្ឋប្បការំ. អាទិយិត្វាន តំ ¶ តេសន្តិ ឯត្ថ ‘‘សន្តិកេ’’តិ វក្ខមានតោ លព្ភតិ. តេសំ ចតុន្នំ សម្មុខា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា តំ វត្តំ សមាទិយិត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘តំ តេសំ សន្តិកេ’’តិ ឥទំ ‘‘អារោចេត្វា’’តិ ឥមិនាបិ យុជ្ជតិ. តេសមេវ សម្មុខា និសិន្នេន ‘‘អហំ ភន្តេ ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិំ សញ្ចេតនិកំ សុក្កវិស្សដ្ឋិ’’ន្តិអាទិនា នយេន សមុច្ចយក្ខន្ធកាគតំ អារោចនំ កត្វា. ឥមិនា អន្តោអរុណេ ទិដ្ឋានំ អញ្ញេសម្បិ អារោចនំ ឧបលក្ខិតំ.

និក្ខិបេ សន្តិកេ តេសំ វត្តន្តិ ឯត្ថ ‘‘អរុណេ ឧដ្ឋិតេ’’តិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ. អរុណេ ឧគ្គតេ តេសំ ភិក្ខូនំ សម្មុខា យថាវុត្តនយេនេវ និសីទិត្វា ‘‘វត្តំ និក្ខិបាមិ, មានត្តំ និក្ខិបាមី’’តិ ឥមេសុ ទ្វីសុ ឯកំ វា ទ្វយមេវ វា វត្វា វត្តំ និក្ខិបេ.

៥៣៧. តស្ស មានត្តស្ស. រត្តិច្ឆេទាទិកោតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន វត្តភេទោ គហិតោ. អដ្ឋកថាវសេន បាឡិវសេនាតិ យោជនា.

៥៣៨. វីសតិយា ¶ ភិក្ខូនំ វគ្គោ សមូហោ វីសតិវគ្គោ, សោ ឯវ វីសតិវគ្គិកោ. អព្ភេយ្យាតិ ឱសារេយ្យ, អព្ភន្តរំ ករេយ្យាតិ អត្ថោ. វិធិនាតិ សមុច្ចយក្ខន្ធកាគតក្កមេន. អព្ភិតោតិ សំវាសេន អន្តោ កតោ, បកតត្តោតិ បកតិសភាវោ, អាបត្តិំ អនាបន្នកាលសទិសោ ហោតីតិ អត្ថោ.

៥៣៩. អាបត្តិំ ឆាទេន្តិយា ភិក្ខុនិយាតិ យោជនា, ‘‘អាបជ្ជិត្វា’’តិ សេសោ, អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា ‘‘អាបត្តិ ចា’’តិអាទិនា (វិ. វិ. ៥០៥) នយេន បុព្ពេ ទស្សិតេហិ ទសហិ អង្គេហិ បដិច្ឆាទេន្តិយា ភិក្ខុនិយា អត្តនោ អាបត្តិំ ឆាទេន្តិយា ភិក្ខុនិយា. ន ច អាបត្តីតិ ឯត្ថ ‘‘អត្តនោ’’តិ ឥមិនា អញ្ញិស្សា ¶ អាបត្តិំ បដិច្ឆាទេន្តិយា វជ្ជបដិច្ឆាទិកាសង្ខាតបារាជិកាបត្តីតិ ទីបិតំ ហោតិ. ‘‘ភិក្ខុនិយា’’តិ ឥមិនា ភិក្ខុស្ស ទុក្កដាបត្តិភាវំ ទីបេតិ.

៥៤១. វិរុទ្ធមត្ថំ នយតិ បជហតីតិ វិនយោ, វិនិច្ឆយោ, តំ វិនយបិដកត្ថវិនិច្ឆយវិសេសវិសយំ សម្មោហសង្ខាតំ វិរុទ្ធំ បច្ចត្ថិកំ តទង្គវសេន បជហនតោ វិនយនយសង្ខាតំ តតោ ឯវ អតិពុទ្ធិទីបនំ, អតិសយេន ពុទ្ធិំ ទីបេតីតិ អតិពុទ្ធិទីបនំ, តំ វិនយត្ថវិនិច្ឆយកំ ញាណបទីបំ វិសេសេន ជាលេន្តំ. វិវិធេហិ នយេហិ យុត្តតាយ វិវិធនយយុតំ. វិនយនយេតិ វិនយបិដកស្ស បរសន្តានបាបនេ, វិនយវណ្ណនាយន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

សង្ឃាទិសេសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៤២-៣. ឥទានិ ¶ សង្ឃាទិសេសកថានន្តរំ អនិយតកថំ ទស្សេតុមាហ ‘‘រហោនិសជ្ជស្សាទេនា’’តិអាទិ. រហសិ និសជ្ជា រហោនិសជ្ជា, តស្សា អស្សាទោ រហោនិសជ្ជស្សាទោ, តេន រហោនិសជ្ជស្សាទេន, មេថុនធម្មសន្និស្សិតេន កិលេសេនាតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘រហោនិសជ្ជស្សាទោតិ មេថុនធម្មសន្និស្សិតកិលេសោ វុច្ចតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៥១). ‘‘រហោ នាម ចក្ខុស្ស រហោ សោតស្ស រហោ. ចក្ខុស្ស រហោ នាម ន សក្កា ហោតិ អក្ខិំ វា និខណិយមានេ ភមុកំ វា ឧក្ខិបិយមានេ សីសំ វា ឧក្ខិបិយមានេ បស្សិតុំ. សោតស្ស រហោ នាម ន សក្កា ហោតិ បកតិកថា សោតុ’’ន្តិ (បារា. ៤៤៥) បទភាជនេ វុត្តរហេសុ ¶ ចក្ខុស្ស រហោ ឯវ ឥធាធិប្បេតោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កិញ្ចាបិ បាឡិយំ ‘សោតស្ស រហោ’តិ អាគតំ, ចក្ខុស្ស រហេនេវ បន បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៤៤-៤៤៥).

ចក្ខុស្ស រហត្តា ‘‘បដិច្ឆន្ន’’ន្តិ ឥមម្បិ បដិច្ឆន្នត្តា ឯវ ‘‘អលំកម្មនិយ’’ន្តិ ឥមម្បិ សង្គណ្ហាតិ. និសជ្ជសទ្ទោបាទានេន ‘‘អាសនេ’’តិ ឥទម្បិ គហិតមេវ. ‘‘មាតុគាមស្ស សន្តិកំ គន្តុកាមោ’’តិ ឥមិនា ‘‘មាតុគាមេន សទ្ធិ’’ន្តិ ឥទម្បិ គហិតមេវ. ឯវំ សាមត្ថិយា លព្ភមានបទោបាទានេន យោ បន ភិក្ខុ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ឯកោ ឯកាយ រហោ បដិច្ឆន្នេ អាសនេ អលំកម្មនិយេ និសជ្ជស្សាទេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ចក្ខុស្ស រហភាវេន កុដ្ដាទិបដិច្ឆន្នេ តេនេវ មេថុនសេវនកម្មស្ស អនុរូបេ អាសនេ តទហុជាតាយបិ មនុស្សិត្ថិយា សហ និសជ្ជស្សាទរាគេន សមន្នាគតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ‘‘មាតុគាមស្សា’’តិ តទហុជាតម្បិ ឥត្ថិំ គណ្ហាតីតិ កុតោ លព្ភតីតិ? ‘‘មាតុគាមោ នាម មនុស្សិត្ថី, ន យក្ខី, ន បេតី, ន តិរច្ឆានគតា, អន្តមសោ តទហុជាតាបិ ទារិកា, បគេវ មហត្តរី’’តិ (បារា. ៤៤៥) បទភាជនតោ លព្ភតិ.

‘‘និវាសេតី’’តិ ឥមិនា ‘‘កាយពន្ធនំ ពន្ធតិ, ចីវរំ បារុបតី’’តិ ឥទំ លក្ខីយតិ. សព្ពត្ថាតិ យថាវុត្តំ បយោគតោ បុព្ពាបរបយោគេ សង្គណ្ហាតិ. តេនេវ ‘‘បយោគេ ច បយោគេ ចា’’តិ វិច្ឆាបយោគោ កតោ. និសីទតោ ចស្ស ទុក្កដន្តិ យោជនា. ‘‘ឧភិន្នម្បិ និសជ្ជាយ បាចិត្តិយ’’ន្តិ វក្ខមានត្តា ទុក្កដំ សន្ធាយ ឯកកស្ស និសីទតោតិ គហេតព្ពំ.

៥៤៤. និសជ្ជាយ ¶ ឧភិន្នម្បីតិ ឯត្ថ ‘‘សកិ’’ន្តិ សេសោ, ឧភិន្នំ និសជ្ជាបូរណវសេន អញ្ញមញ្ញស្ស បុរេ វា បច្ឆា វា ឯកក្ខណេ ¶ វា មាតុគាមស្ស វា ភិក្ខុស្ស វា ឯកវារំ និសជ្ជាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ បាឡិយំ ‘‘មាតុគាមេ និសិន្នេ ភិក្ខុ ឧបនិសិន្នោ វា ហោតី’’តិអាទិ (បារា. ៤៤៥). ហោតិ បាចិត្តិយន្តិ យោជនា. បយោគគណនាយ ច ហោន្តិ បាចិត្តិយានីតិ គហេតព្ពំ, មាតុគាមស្ស វា ភិក្ខុនោ វា ឧភិន្នំ វា ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ បុនប្បុនំ ឧបនិសីទនបយោគគណនាយ ចាតិ អត្ថោ. ‘‘អាបត្តីហិបិ តីហិបី’’តិ វក្ខមានត្តា បាចិត្តិយគ្គហណំ បារាជិកសង្ឃាទិសេសានំ ឧបលក្ខណំ ហោតិ, តីសុ ឯកំ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ ‘‘បយោគគណនាយា’’តិ ឥទំ បារាជិកាយ ន លព្ភតិ ឯកបយោគេនេវ សិជ្ឈនតោ. កាយសំសគ្គសង្ឃាទិសេសោ, បន សរីរតោ បុនប្បុនំ វិយុជ្ជិត្វា ផុសនេន បាចិត្តិយញ្ច យថាវុត្តនយេនេវ លព្ភតិ.

ពហូសុបិ មាតុគាមេសុ ពហុកានិ បាចិត្តិយានិ ហោន្តីតិ យោជនា. ពហូសុ មាតុគាមេសុ និសិន្នេសុ និសិន្នានំ គណនាយ ឯកេនេវ បយោគេន ពហូនិ បាចិត្តិយានិ ច សង្ឃាទិសេសា ច ហោន្តិ. ‘‘បយោគគណនាយ ចា’’តិ ឥមស្ស ឯត្ថាបិ យុជ្ជមានត្តា តាសុ វិសុំ វិសុំ ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ បុនប្បុនំ និសីទន្តីសុ, សយញ្ច ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ បុនប្បុនំ និសីទតោ តាសំ គណនាយ អាបជ្ជិតព្ពាបត្តិយោ បយោគគណនាយ ច ពហូ ហោន្តីតិ ឥទំ លព្ភតិ. ឯត្ថាបិ បន បារាជិកំ ន លព្ភតិ, សង្ឃាទិសេសោ, បាចិត្តិយញ្ច លព្ភតិ.

៥៤៥. សមីបេ ឋិតោបិ អន្ធោ អនាបត្តិំ ន ករោតីតិ សោតស្ស រហភាវេ អសតិបិ បធានភូតស្ស ‘‘ចក្ខុស្ស រហោ’’តិ ឥមស្ស អង្គស្ស វិជ្ជមានត្តា វុត្តំ ‘‘អន្តោទ្វាទសហត្ថកេ’’តិ, ឥមិនា សវនូបចារេ វិជ្ជមានេបីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥត្ថីនំ តុ សតម្បិ ច ន ករោតិ អនាបត្តិន្តិ ¶ យោជនា, វិញ្ញុនោ បុរិសស្ស អសន្និហិតភាវេនាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ឥត្ថីនម្បិ សតម្បិ ចា’’តិ លិខន្តិ, តតោបិ អយមេវ បាឋោ សុន្ទរោ. បិ-សទ្ទោ វា តុ-សទ្ទត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ.

៥៤៦. និបជ្ជិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘សមីបេ’’តិ សេសោ, ‘‘និទ្ទាយន្តោបី’’តិ ឯតស្ស វិសេសកេន ‘‘និបជ្ជិត្វា’’តិ ឥមិនា និសីទិត្វា និទ្ទាយន្តោតិ ឥមស្ស និវត្តិតត្តា សមីបេ និសីទិត្វា និទ្ទាយន្តោបិ អនន្ធោ មនុស្សបុរិសោ អនាបត្តិំ ករោតីតិ លព្ភតិ. ‘‘កេវល’’ន្តិ វិសេសនេន ពលវនិទ្ទូបគតោ ¶ គហិតោតិ តថា អហុត្វា អន្តរន្តរា អាបន្នាបន្នេ វិនិច្ឆិនិត្វា បវត្តមានាយ កបិនិទ្ទាយ និទ្ទាយន្តោបិ អនាបត្តិំ ករោតីតិ អយមត្ថោ លព្ភតិ. ‘‘បិហិតទ្វារគព្ភស្សា’’តិ វត្តព្ពេ មជ្ឈបទលោបីសមាសវសេន ‘‘បិហិតគព្ភស្សា’’តិ វុត្តំ. ‘‘ទ្វារេ’’តិ ឥមិនា ទ្វារេកទេសភូតំ ឧម្មារំ វា តំសមីបំ វា ឧបចារេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សចេ គព្ភោ បិហិតទ្វារោ ន ហោតិ, អនាបត្តីតិ ព្យតិរេកតោ ទស្សិតំ.

៥៤៧. ឥមស្មិំ អនិយតសិក្ខាបទេ បាឡិយំ អនាបត្តិវារេ អសតិបិ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ មាតុគាមេន សទ្ធិំ រហោ បដិច្ឆន្នេ អាសនេ និសជ្ជំ កប្បេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២៨៥) បញ្ចមស្ស អចេលកវគ្គស្ស ចតុត្ថសិក្ខាបទេ អនាបត្តិវារេ ‘‘អនាបត្តិ យោ កោចិ វិញ្ញូ បុរិសោ ទុតិយោ ហោតិ, តិដ្ឋតិ ន និសីទតិ, អរហោបេក្ខោ, អញ្ញវិហិតោ និសីទតិ, ឧម្មត្តកស្ស អាទិកម្មិកស្សា’’តិ (បាចិ. ២៨៨) វុត្តេ អនាបត្តិវារេ សង្គហេតុមាហ ‘‘អនន្ធេ សតី’’តិអាទិ. ‘‘ឯតស្ស សមីបេ’’តិ បករណតោ លព្ភតិ. ឥធ បុល្លិង្គនិទ្ទេសេន បុរិសោ លព្ភតិ, ‘‘តេនាបិ អពាលេន ភវិតព្ពំ, មនុស្សជាតិកេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ឥទញ្ច ¶ ‘‘វិញ្ញុស្មិ’’ន្តិ ឥមិនា លព្ភតិ. អន្ធសទិសនិទ្ទូបគតបដិបក្ខវាចិអនន្ធបទេន ‘‘អនិទ្ទាយន្តេ’’តិ លព្ភតិ, មនាបាមនាបំ ជានន្តេ អនិទ្ទាយន្តេ មនុស្សបុរិសេ ទស្សនូបចារស្ស អន្តោ វិជ្ជមានេតិ អត្ថោ.

‘‘និសជ្ជបច្ចយា ទោសោ នត្ថី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ, ឯវរូបេ រហោ អាសនេ មាតុគាមេន សទ្ធិំ និសិន្នបច្ចយា អាបត្តិ នត្ថីតិ អត្ថោ. ‘‘ឋិតស្សា’’តិ ឥមិនាបិ តទេវ បទំ យោជេតព្ពំ. វិញ្ញុម្ហិ បដិពលេ មនុស្សបុរិសេ អសន្និហិតេបិ តថាវិធេ រហោ អាសនេ មាតុគាមេ អាសនេ និសិន្នេបិ សយានេបិ ឋិតេបិ សយំ ឋិតស្ស និសជ្ជាយ អភាវា តប្បច្ចយា អាបត្តិ ន ហោតីតិ អត្ថោ. អរហសញ្ញិនោ និសជ្ជបច្ចយា ទោសោ នត្ថីតិ រហោ អាសនេ មាតុគាមេន សទ្ធិំ និសជ្ជន្តស្សាបិ ‘‘រហោ’’តិ សញ្ញារហិតស្ស និសីទតោ និសជ្ជបច្ចយា អនាបត្តីតិ អត្ថោ. វិក្ខិត្តចេតសោ និសជ្ជបច្ចយា ទោសោ នត្ថីតិ យោជនា.

៥៤៨. ឯត្តាវតា បាចិត្តិយាបត្តិមត្តតោ អនាបត្តិប្បការំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស អនិយតវោហារហេតុភូតាហិ តីហិ អាបត្តីហិ អនាបត្តិបការំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ន ទោសោ’’តិអាទិ. អាបត្តីហិបិ តីហិបីតិ ‘‘និសជ្ជំ ភិក្ខុ បដិជានមានោ តិណ្ណំ ធម្មានំ អញ្ញតរេន ¶ ការេតព្ពោ បារាជិកេន វា សង្ឃាទិសេសេន វា បាចិត្តិយេន វា’’តិ (បារា. ៤៤៤) បាឡិយំ វុត្តាហិ ‘‘បឋមបារាជិកាបត្តិកាយសំសគ្គសង្ឃាទិសេសាបត្តិបាចិត្តិយាបត្តី’’តិ ឥមាហិ តីហិបិ អាបត្តីហីតិ វុត្តំ ហោតីតិ.

៥៤៩. វត្តព្ពភាវេនាធិកតទុតិយានិយតវិនិច្ឆយតោ បឋមានិយតេ វុត្តវិនិច្ឆយេហិ សមំ វិនិច្ឆយំ បហាយ តត្ថ ¶ អវុត្តំ ឥមស្សេវ វិនិច្ឆយវិសេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អនន្ធា’’តិអាទិ. ឥធ ទុដ្ឋុល្លវាចាសង្ឃាទិសេសស្សាបិ គហិតត្តា តតោ អនាបត្តិករំ ទស្សេតុំ ‘‘អពធិរោ’’តិ វុត្តំ. អនន្ធោ អពធិរោតិ ‘‘បុរិសោ’’តិ ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘ឥត្ថី’’តិ ឥទំ សន្ធាយ ‘‘អនន្ធាពធិរា’’តិ គហេតព្ពំ. ឯវមុបរិបិ. តេនាបិ សវនូបចារន្តោគធេន ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អន្តោទ្វាទសហត្ថដ្ឋោ’’តិ វុត្តំ.

៥៥០. ‘‘អន្ធោ អពធិរោ អនាបត្តិំ ន ករោតី’’តិ ឥទំ កាយសំសគ្គសង្ឃាទិសេសំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘ពធិរោ វាបិ ចក្ខុមា, ន ករោតិ អនាបត្តិ’’ន្តិ ឥទំ បន ទុដ្ឋុល្លវាចាសង្ឃាទិសេសំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ឯវមេត្ថ សន្ធាយ ភាសិតត្ថោ វេទិតព្ពោ.

បុរិមានិយតកថាយ អវុត្តវិសេសស្ស ទុតិយានិយតកថាយ វត្តុមិច្ឆិតត្តា អយម្បិ វិសេសោ ឥធ វត្តព្ពោ. កោយំ វិសេសោ, យោ ឥធ វត្តព្ពោតិ ចេ? តត្ថ ‘‘បដិច្ឆន្នេ អាសនេ អលំកម្មនិយេ’’តិ (បារា. ៤៤៤) វុត្តំ អាសនង្គទ្វយំ ឥធ ‘‘ន ហេវ ខោ បន បដិច្ឆន្នំ អាសនំ ហោតិ នាលំកម្មនិយ’’ន្តិ (បារា. ៤៥៣) និសេធេត្វា ‘‘អលញ្ច ខោ ហោតិ មាតុគាមំ ទុដ្ឋុល្លាហិ វាចាហិ ឱភាសិតុ’’ន្តិ (បារា. ៤៥៣) ឥទំ អបុព្ពង្គំ វុត្តំ. តត្រ មាតុគាមោតិ អន្តមសោ តទហុជាតាបិ ទារិកា គហិតា, ឥធ ‘‘មាតុគាមោ នាម មនុស្សិត្ថី, ន យក្ខី, ន បេតី, ន តិរច្ឆានគតា, វិញ្ញូ បដិពលា សុភាសិតទុព្ភាសិតំ ទុដ្ឋុល្លាទុដ្ឋុល្លំ អាជានិតុ’’ន្តិ (បារា. ៤៥៤) វិញ្ញូ បដិពលោ មាតុគាមោវ វុត្តោ. តត្ថ ‘‘បារាជិកេន វា សង្ឃាទិសេសេន វា បាចិត្តិយេន វា’’តិ (បារា. ៤៤៤) តិស្សោ អាបត្តិយោ វុត្តា, ឥធ ‘‘និសជ្ជំ ភិក្ខុ បដិជានមានោ ទ្វិន្នំ ធម្មានំ អញ្ញតរេន ¶ ការេតព្ពោ សង្ឃាទិសេសេន វា បាចិត្តិយេន វា’’តិ (បារា. ៤៥៣) ទ្វេយេវ អាបត្តិយោ វុត្តា. សង្ឃាទិសេសេសុ ច តត្ថ ‘‘សា ចេ ឯវំ វទេយ្យ ‘អយ្យោ ¶ មយា ទិដ្ឋោ និសិន្នោ មាតុគាមេន សទ្ធិំ កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជន្តោ’តិ, សោ ច តំ បដិជានាតិ, អាបត្តិយា ការេតព្ពោ’’តិ (បារា. ៤៤៨) កាយសំសគ្គសង្ឃាទិសេសោវ វុត្តោ, ឥធ សោ ច វុត្តោ, ‘‘សា ចេ ឯវំ វទេយ្យ ‘អយ្យស្ស មយា សុតំ និសិន្នស្ស មាតុគាមំ ទុដ្ឋុល្លាហិ វាចាហិ ឱភាសេន្តស្សា’តិ, សោ ច តំ បដិជានាតិ, អាបត្តិយា ការេតព្ពោ’’តិ (បារា. ៤៥៥) ទុដ្ឋុល្លវាចាសង្ឃាទិសេសោ ច វុត្តោ. ឯត្តកោ ឧភិន្នមនិយតានំ វិសេសោ.

អយំ កស្មា ន វុត្តោតិ? អយំ សម្ពោធវត្ថុវិសេសោ វត្តុមិច្ឆិតោ បន អដ្ឋកថាគតវិនិច្ឆយវិសេសតោតិ តស្មា ន វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ. តិសមុដ្ឋានមេវិទំ កាយចិត្តវាចាចិត្តកាយវាចាចិត្តវសេន តីណិ សមុដ្ឋានានិ ឯតស្សាតិ កត្វា.

ឥមេហិបិ ទ្វីហិ អនិយតសិក្ខាបទេហិ សិក្ខាបទន្តរេសុ បញ្ញត្តាយេវ អាបត្តិយោ, អនាបត្តិយោ ច ទស្សិតា, ន កោចិ អាបត្តិវិសេសោ វុត្តោ, តស្មា កិមេតេសំ វចនេនាតិ? វុច្ចតេ – វិនយវិនិច្ឆយលក្ខណំ ឋបេតុំ ភគវតា ឧប្បន្នេ វត្ថុម្ហិ ទ្វេ អនិយតា បញ្ញត្តា. កថំ? ឯវរូបាយបិ សទ្ធេយ្យវចនាយ ឧបាសិកាយ វុច្ចមានោ បដិជានមានោវ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ, ន អប្បដិជានមានោ, តស្មា ‘‘យាយ កាយចិ អាបត្តិយា យេន កេនចិ ចោទិតេ បដិញ្ញាតករណំយេវង្គំ កាតព្ព’’ន្តិ ឥមេហិ សិក្ខាបទេហិ វិនិច្ឆយលក្ខណំ ឋបិតន្តិ វេទិតព្ពំ. អថ កស្មា ភិក្ខុនីនំ អនិយតំ ¶ ន វុត្តន្តិ? ឥទមេវ លក្ខណំ សព្ពត្ថ អនុគតន្តិ ន វុត្តំ.

៥៥១. ឯវំ អនិយតកថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ និស្សគ្គិយកថំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ខោម’’ន្តិអាទិ ¶ . ខោមន្តិ ឯវំនាមកំ ចីវរំ. ខោមន្តិ គច្ឆវិសេសស្ស នាមំ, តស្ស វាកេហិ កតចីវរំ ការណោបចារវោហារវសេន ‘‘ខោម’’ន្តិ វុត្តំ. កប្បាសន្តិ កប្បាសសុត្តមយំ ចីវរំ, ឥទម្បិ វុត្តនយេនេវ ‘‘កប្បាស’’ន្តិ វុច្ចតិ. កោសេយ្យំ នាម កោសការកិមិកោសំ, កោសេន និព្ពត្តំ សុត្តំ កោសេយ្យំ. ឥធ បន តេន កោសេយ្យសុត្តេន និព្ពត្តំ ចីវរំ ‘‘កោសេយ្យ’’ន្តិ វុត្តំ. សាណន្តិ សាណវាកសុត្តេហិ វាយិត្វា កតចីវរំ. ឥទញ្ច ខោមំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ. ភង្គន្តិ ខោមសុត្តាទីនិ សព្ពានិ, ឯកច្ចានិ វា មិស្សេត្វា កតចីវរំ. ឥទម្បិ ករណប្បការេន លទ្ធនាមកំ. ‘‘ភង្គំ នាម ឯកា គច្ឆជាតិ, តស្សា វាកមយសុត្តេហិ វាយិត្វា កតចីវរ’’ន្តិ កេចិ. ឥមស្មិំ បក្ខេ ខោមំ វិយ គហេតព្ពំ. កម្ពលន្តិ មនុស្សលោមវាឡលោមំ វិនា សេសលោមេហិ វាយិត្វា កតចីវរំ វុត្តន្តិ. ឥទំ ‘‘ចីវរំ នាម ឆន្នំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ ចីវរ’’ន្តិ (បារា. ៤៦៣) បទភាជនេ ច ‘‘ខោមំ កប្បាសិកំ កោសេយ្យំ កម្ពលំ សាណំ ភង្គ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦២-៤៦៣) អដ្ឋកថាយ ច វុត្តំ សន្ធាយាហ. ‘‘ជាតិតោ’’តិ ¶ ឥទំ បមាណាទិភេទស្ស វក្ខមានត្តា វុត្តំ. ជាតិតោតិ ខោមាទិសាមញ្ញតោ. សាមញ្ញញ្ហិ ‘‘ជាតី’’តិ វុច្ចតិ. ទីឃរស្សថូលសុខុមនីលបីតាទិភេទភិន្នានំ សព្ពេសំ វត្ថាវយវានំ សង្គាហិកខោមសុត្តមយតាសាមញ្ញំ ជាតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ សេសេសុបិ.

៥៥២. ទុកូលន្តិ ឯវំនាមកំ រុក្ខវាកមយចីវរំ. បត្តុណ្ណន្តិ បត្តុណ្ណទេសេ សញ្ជាតវត្ថំ. ‘‘បត្តុណ្ណំ កោសេយ្យវិសេសោ’’តិ អភិធានកោសេ វុត្តំ. ចិនន្តិ ចិនទេសេ ឧប្បន្នវត្ថំ. សោមារបដ្ដកន្តិ សោមារទេសេ ឧប្បន្នវត្ថំ. ‘‘សោមារចិនបដក’’ន្តិបិ លិខន្តិ, សោយេវត្ថោ. ឥទ្ធិជន្តិ ឯហិភិក្ខូនំ បុញ្ញិទ្ធិយា និព្ពត្តំ ចីវរំ. ទេវទិន្នន្តិ ទេវតាហិ ទិន្នំ ចីវរំ. តញ្ហិ កប្បរុក្ខេ និព្ពត្តំ, ជាលិនិយា ទេវកញ្ញាយ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស ទិន្នវត្ថសទិសំ. តស្សាតិ ជាតិតោ ឆព្ពិធស្ស កប្បិយចីវរស្ស. ឥទំ ឆព្ពិធចីវរំ យថារហំ អនុលោមិកំ វុត្តន្តិ អត្ថោ. ទុកូលញ្ហិ សាណស្ស អនុលោមំ វាកមយត្តា, បត្តុណ្ណាទីនិ កោសេយ្យស្ស អនុលោមានិ បាណកេហិ កតសុត្តមយត្តា, ឥទ្ធិជម្បិ ខោមាទីនំយេវ អញ្ញតរំ ហោតីតិ តេសំ អនុលោមំ, ទេវទិន្នម្បិ ខោមាទីនំយេវ អនុលោមំ ហោតិ តេសំ អញ្ញតរភាវតោ. យថាហ –

‘‘សាណស្ស តុ ទុកូលញ្ហិ, ឥទ្ធិជំ ទេវទិន្នកំ;

ខោមាទីនំវសិដ្ឋំតុ, កោសេយ្យស្សានុលោមិក’’ន្តិ.

៥៥៣. តិណ្ណំ ¶ ចីវរានំ សមាហារោ តិចីវរន្តិ បមាណយុត្តំ សង្ឃាដិអាទិនាមេន អធិដ្ឋិតចីវរស្សេវ នាមត្តា តទេវ វុច្ចតិ. គណនវសេន យំ កិញ្ចិ ចីវរត្តយំ ន វត្តព្ពំ. សមុទ្ទេកទេសោបិ យថា ‘‘សមុទ្ទោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ អធិដ្ឋិតេសុ តីសុ ចីវរេសុ អញ្ញតរំ ‘‘តិចីវរ’’ន្តិ វុច្ចតិ. បរិក្ខារចោឡន្តិ ¶ សង្ឃាដិអាទិវិសិដ្ឋនាមេហិ អនធិដ្ឋិតំ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ អាយាមេន អដ្ឋង្គុលំ សុគតង្គុលេន ចតុរង្គុលវិត្ថតំ បច្ឆិមំ ចីវរ’’ន្តិ (បារា. ៣៥៨) អនុញ្ញាតំ បច្ឆិមចីវរបរិយន្តំ កត្វា កតាកតស្ស យស្ស កស្សចិ ចីវរស្ស រុឡ្ហិសញ្ញា.

មុខំ សន្ទមានលាលំ បុញ្ឆតិ ឯតេនាតិ មុខបុញ្ឆនន្តិ កបោលតោ និច្ចំ សន្ទមានលាលានំ បុញ្ឆនត្ថាយ អនុញ្ញាតស្ស ចីវរវិសេសស្ស នាមំ. និសីទន្តិ ឯត្ថាតិ និសីទនន្តិ ច ភិក្ខូនំ អត្ថរិត្វា និសីទិតុំ អនុញ្ញាតស្ស ចីវរស្ស នាមំ. អធិដ្ឋេយ្យាតិ ‘‘ឥមំ កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិ’’ន្តិអាទិនា (វិ. វិ. ៥៨៥) វក្ខមាននយេន នាមំ គហេត្វា អធិដ្ឋេយ្យាតិ អត្ថោ. បច្ចត្ថរណមេវ ចាតិ សង្ឃិកេ មញ្ចបីឋេ សរីរសម្ផុសនេន អាបជ្ជិតព្ពាយ អាបត្តិយា មោចនត្ថាយ តត្ថ អត្ថរិត្វា បរិភោគត្ថាយ អនុញ្ញាតំ បច្ចត្ថរណចីវរញ្ច.

៥៥៤. ឯកាហន្តិ វសនកិរិយាយ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. តិចីវរន្តិ តិចីវរេន. វិប្បវសេយ្យាតិ ‘‘សង្ឃាដិយា វា ឧត្តរាសង្គេន វា អន្តរវាសកេន វា’’តិ (បារា. ៤៧៦) វុត្តត្តា ឯកទេសេ សមុទាយោបចារវសេន អវយវស្ស វចនតោ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរេនាតិបិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘វិនា’’តិ ឥទំ បច្ចាមសតិ. អធិដ្ឋាតិ អធិដ្ឋាយាតិ គហេតព្ពំ ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ’’តិ (ម. និ. ១.២២, ២៣; អ. និ. ៦.៥៨) យថា, ឯត្ថ ‘‘វឡញ្ជិយមាន’’ន្តិ សេសោ, អធិដ្ឋាយ វឡញ្ជិយមានំ និសីទនំ តថា វិនា ចតុមាសំ ន វសេយ្យាតិ យោជនា.

៥៥៥. កប្បិយន្តិ កប្បិយការណំ នីលាទិវណ្ណភេទករណំ. កប្បិយន្តិ ច ការណេ ការិយូបចារេន គហេតព្ពំ. ពិន្ទុំ ទត្វាតិ ‘‘នីលំ វា កទ្ទមំ វា កាឡសាមំ វា’’តិ (បាចិ. ៣៦៨) វុត្តលោហមលាទិនា ¶ យេន កេនចិបិ មង្គុលបិដ្ឋិប្បមាណាទិកំ ពិន្ទុំ ទត្វា. តត្ថាតិ តេសុ អធិដ្ឋាតព្ពេសុ តិចីវរាទីសុ, និទ្ធារណេ ភុម្មំ. តិចីវរន្តិ និទ្ធារិតព្ពំ. ឧបបន្នន្តិ យុត្តំ. បមាណេនាតិ អនន្តរំ វក្ខមានេន បមាណេន. អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិអាទិនា ¶ វក្ខមាននយេន នាមំ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. ឯវការេន បន នាមំ វត្វា ន វិកប្បេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ឯស នយោ សេសចីវរេសុបិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ, ន វិកប្បេតុ’’ន្តិអាទិ (មហាវ. ៣៥៨). តស្មា តិចីវរាទីនិ អធិដ្ឋហន្តេន ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិអាទិនា នាមំ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. វិកប្បេន្តេន បន ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិ’’ន្តិអាទិនា តស្ស ចីវរស្ស នាមំ អគ្គហេត្វា ‘‘ឥមំ ចីវរំ តុយ្ហំ វិកប្បេមី’’តិ វិកប្បេតព្ពំ. តិចីវរំ វា ហោតុ អញ្ញំ វា, យទិ តំ តំ នាមំ គហេត្វា វិកប្បេតិ, អវិកប្បិតំ ហោតិ អតិរេកចីវរដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ. តំ ចីវរន្តិ សម្ពន្ធោ.

៥៥៦-៧. ‘‘ឧបបន្នំ បមាណេនា’’តិ ឯត្ថ វុត្តប្បមាណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បច្ឆិមន្តេនា’’តិអាទិ. សង្ឃដិតដ្ឋេន សង្ឃាដិ. វត្ថខណ្ឌានិ សិព្ពនកម្មេន សង្ឃដេត្វា កតត្តា ‘‘សង្ឃាដី’’តិ ចីវរានំ សាមញ្ញនាមំ. ឥធ បន រុឡ្ហិយា អន្តរវាសកាទិវិសេសនាមព្យតិរិត្តេ ចីវរវិសេសេ វត្តតិ. មុដ្ឋិបញ្ចកាតិ ឯត្ថ ឯកាទីនមដ្ឋារសន្តានំ សង្ខ្យាសទ្ទានំ សង្ខ្យេយ្យេ វត្តមានត្តា បញ្ចសទ្ទោ ចីវរប្បមាណប្បករណតោ លព្ភមានហត្ថសង្ខាតរតនេយេវ បវត្តតិ, តេនេវ មុដ្ឋិសទ្ទោបិ ឧត្តរបទលោបេន មុដ្ឋិរតនេ វត្តតិ. បញ្ចន្នំ បូរណោ បញ្ចមោ, មុដ្ឋិយា បញ្ចមោ មុដ្ឋិបញ្ចមោ. មុដ្ឋិបញ្ចមោ បរិមាណមេតិស្សាតិ ‘‘មុដ្ឋិបញ្ចមកា’’តិ វត្តព្ពេ ម-ការលោបេន ‘‘មុដ្ឋិបញ្ចកា’’តិ សង្ឃាដិ វុត្តា.

មុដ្ឋិត្តិកាតិ ¶ ឯត្ថ វុត្តនយេន សង្ខ្យេយ្យេ វត្តមានោ តិ-សទ្ទោ ចីវរប្បមាណប្បករណតោ លព្ភមានហត្ថសង្ខាតរតនេយេវ វត្តតិ, តេនេវ មុដ្ឋិសទ្ទោបិ ឧត្តរបទលោបេន មុដ្ឋិរតនេ វត្តតិ. តិណ្ណំ បូរណោ តតិយោ, មុដ្ឋិយា តតិយោ មុដ្ឋិតតិយោ, មុដ្ឋិតតិយោ បរិមាណមេតិស្សាតិ ‘‘មុដ្ឋិតតិយកា’’តិ វត្តព្ពេ តិយ-បច្ចយលោបេន ‘‘មុដ្ឋិត្តិកា’’តិ សង្ឃាដិយេវ វុច្ចតិ. ឯវមុបរិបិ. តិរិយន្តិ តិរិយតោ.

ឧត្តមន្តេនាតិ ឧក្កដ្ឋបរិមាណន្តេន. សត្ថុនោ ចីវរូនាបីតិ ‘‘តត្រិទំ សុគតស្ស សុគតចីវរប្បមាណំ, ទីឃសោ នវ វិទត្ថិយោ សុគតវិទត្ថិយា, តិរិយំ ឆ វិទត្ថិយោ’’តិ (បាចិ. ៥៤៨) វុត្តប្បមាណសុគតចីវរតោ ឩនាបិ. បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ, ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន តត្តកម្បិ វដ្ដតិ, តតោ ចេ ឩនំ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ អត្ថោ. អន្តទ្វយសន្ទស្សនេន ឧភយមជ្ឈេ យំ បហោនករុច្ចនកប្បមាណំ, តំ គហេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

៥៥៨. មុដ្ឋិបញ្ចកសទ្ទោ ¶ បុព្ពេ វុត្តនយេនិធ ទីឃន្តេ វត្តតិ. មុដ្ឋិបញ្ចកោ ទីឃន្តោ យស្ស, យស្មិំ វា បមាណេតិ វិគ្គហោ, ទីឃន្តតោ មុដ្ឋិបញ្ចកប្បមាណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘មុដ្ឋិបញ្ចម’’ន្តិបិ លិខន្តិ. តិរិយន្តតោតិ វិត្ថារន្តតោ. អឌ្ឍហត្ថោ អឌ្ឍោ ឧត្តរបទលោបេន, សោ តេយ្យោ តតិយោ យស្ស បមាណស្សាតិ គហេតព្ពំ, តំ, អឌ្ឍតេយ្យរតនប្បមាណំ ហោតីតិ អត្ថោ. ទ្វិហត្ថំ វាតិ ទ្វេ ហត្ថា យស្ស បមាណស្សាតិ វិគ្គហោ, ទ្វិរតនប្បមាណំ វា ហោតីតិ អត្ថោ. ឥទញ្ច ‘‘តិរិយំ ទ្វិហត្ថោបិ វដ្ដតិ. បារុបនេនបិ ហិ សក្កា នាភិំ បដិច្ឆាទេតុ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) អដ្ឋកថាគតត្តា វុត្តំ. ‘‘សេសេ អន្តរវាសកេ’’តិ ឥទំ យថាវុត្តបរិមាណេន បរិមិតចីវរនិទស្សនំ.

៥៥៩. អហតាហតកប្បានន្តិ ¶ ឯត្ថ ‘‘វត្ថាន’’ន្តិ សេសោ. អហតានំ វត្ថានន្តិ នវវត្ថានំ. អហតតោ កិញ្ចិ ឩនានិ អហតកប្បានិ, តេសំ នវវោហារូបគានំ កតិបយធោតានំ វត្ថានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សង្ឃាដីតិ សង្ឃាដិនាមកចីវរំ. ទិគុណាតិ ទុបដ្ដកតា.

៥៦០. ឧតុទ្ធដានន្តិ អតិក្កន្តទិវសានំ, ពហុកាលំ និវាសេត្វា បរិច្ចត្តានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា យានិ ឧតុតោ ឧទ្ធដានិ, តេសំ វត្ថានន្តិ គហេតព្ពំ, តិណ្ណំ ឧតូនមញ្ញតរំ អតិក្កមិត្វា ឋិតានំ បុរាណវត្ថានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ចីវរានន្តិ ចីវរត្ថានិ វត្ថានេវ គហិតានិ. ចតុគ្គុណាតិ ចតុបដ្ដា. សេសា ទុវេតិ អន្តរវាសកឧត្តរាសង្គា ទ្វេ. យថាសុខន្តិ យថារុចិ. បំសុកូលន្តិ សុសានាទីសុ បតិតបិលោតិកចីវរំ.

៥៦១. ‘‘តីណិបី’’តិអាទីសុ ‘‘តិចីវរេ កយិរមានេ សព្ពំ ឆិន្នកំ នប្បហោតី’’តិ បាឡិយំ អាគតវត្ថុម្ហិ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ ទ្វេ ឆិន្នកានិ ឯកំ អឆិន្នក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦០) អាទិវចនតោ ‘‘ចីវរ’’ន្តិ សេសោ. ឆិន្ទិតព្ពន្តិ វត្ថានិ ឆិន្ទិត្វា សិព្ពេត្វា កាតព្ពំ. បហោតិ ចេតិ វត្ថានិ ឆិន្ទិត្វា ករណេ យទិ ចីវរស្ស បហោតិ. សព្ពេសូតិ តីសុ ចីវរេសុ. អប្បហោន្តេសូតិ វត្ថានំ ឆិន្ទិត្វា សិព្ពនេន អប្បហោន្តេសុ. អន្វាធិកន្តិ វត្ថេ ឩនាតិរេកំ អបនេត្វា អាគន្តុកបត្តសង្ខាតំ អនុវាតំ ចីវរស្ស បរិយន្តេ, មជ្ឈេ ច យថារហំ ទីឃរស្សបរិមាណយុត្តំ អល្លិយាបេតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

៥៦២. អច្ឆិន្នំ វាតិ យថាវុត្តនយេន អច្ឆិន្នំ វា. អនាទិន្នន្តិ អនាទិន្នអាគន្តុកបត្តំ ¶ . តិចីវរន្តិ តីសុ ចីវរេសុ ឯកេកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ទុព្ភោគេនាតិ ទុដ្ឋុ បរិភោគេន ¶ . យថា បរិភុត្តំ នស្សតិ, តថា កិលិដ្ឋានំ ធោវនាទិមកត្វា និវាសនាទិនា បរិភោគេន.

៥៦៣-៤. កុសិន្តិ អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច អនុវាតំ ចីវរមជ្ឈេ តាទិសមេវ ទីឃបត្តញ្ច. វុត្តញ្ហេតំ ចីវរក្ខន្ធអដ្ឋកថាយំ ‘‘កុសីតិ អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច អនុវាតាទីនំ ទីឃបត្តានមេតំ អធិវចន’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៥). អឌ្ឍកុសិន្តិ អនុវាតសទិសំ ចីវរមជ្ឈេ តត្ថ តត្ថ រស្សបត្តំ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘អឌ្ឍកុសីតិ អន្តរន្តរា រស្សបត្តានំ នាម’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៥). មណ្ឌលន្តិ ឯកេកស្មិំ ខណ្ឌេ មហាមណ្ឌលំ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘មណ្ឌលន្តិ បញ្ចខណ្ឌិកចីវរស្ស ឯកេកស្មិំ ខណ្ឌេ មហាមណ្ឌល’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៥). អឌ្ឍមណ្ឌលន្តិ មណ្ឌលស្ស អន្តោ និវេសិយមានំ ខុទ្ទកមណ្ឌលំ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘អឌ្ឍមណ្ឌលន្តិ ខុទ្ទកមណ្ឌល’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៥). វិវដ្ដន្តិ មណ្ឌលំ, អឌ្ឍមណ្ឌលញ្ចាតិ ទ្វេ ឯកតោ កត្វា សិព្ពិតំ វេមជ្ឈេ ខណ្ឌំ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘វិវដ្ដន្តិ មណ្ឌលញ្ច អឌ្ឍមណ្ឌលញ្ច ឯកតោ កត្វា សិព្ពិតំ មជ្ឈិមខណ្ឌ’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៥). អនុវិវដ្ដន្តិ មជ្ឈិមខណ្ឌស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ សិព្ពិតំ តថេវ ទ្វិមណ្ឌលបត្តំ ខណ្ឌទ្វយំ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘អនុវិវដ្ដន្តិ តស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ ទ្វេ ខណ្ឌានី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៥). ពាហន្តន្តិ តេសំ អនុវិវដ្ដានំ ពាហិរបស្សេ សិព្ពិតំ ពាហិរខណ្ឌទ្វយំ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘ពាហន្តន្តិ តេសំ អនុវិវដ្ដានំ ពហិ ឯកេកំ ខណ្ឌ’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៥).

បញ្ចន្នំ សមាហារោ បញ្ចកំ, ទស្សិតប្បការបញ្ចខណ្ឌេហិ សិព្ពិតចីវរំ បញ្ចកំ នាម. អាទិ-សទ្ទេន សត្តខណ្ឌាទីហិ សិព្ពិតចីវរានំ គហណំ. តេនេវេត្ថាហ ‘‘កត្តព្ពំ តុ តិចីវរ’’ន្តិ. សត្តខណ្ឌស្ស ចីវរស្ស ឯកំ មជ្ឈិមខណ្ឌំ វិវដ្ដនាមមេវ ហោតិ, តស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ ទ្វេ ទ្វេ ខណ្ឌានិ ¶ ចូឡានុវិវដ្ដមហានុវិវដ្ដសង្ខាតានិ អនុវិវដ្ដនាមានេវ ហោន្តិ. វុត្តញ្ចេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អថ វា អនុវិវដ្ដន្តិ វិវដ្ដស្ស ឯកបស្សតោ ទ្វិន្នំ, ឯកបស្សតោ ទ្វិន្នន្តិ ចតុន្នម្បិ ខណ្ឌានមេតំ នាម’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៥). ពាហន្តន្តិ ទ្វីសុ បរិយន្តេសុ សិព្ពនីយំ ពាហិរខណ្ឌទ្វយំ, តញ្ច សង្ឃដេត្វា ពាហមត្ថកេ ឋបិយមានត្តា ‘‘មញ្ចា ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តី’’តិអាទីសុ វិយ អាធេយ្យេ អាធារោបចារវសេន ពាហាតិ ច ចីវរស្ស បរិយន្តាវយវត្តា ‘‘អន្ត’’ន្តិ ច វុច្ចតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘ពាហន្តន្តិ សុប្បមាណំ ចីវរំ បារុបន្តេន សំហរិត្វា ពាហាយ ¶ ឧបរិ ឋបិតា ឧភោ អន្តា ពហិមុខា តិដ្ឋន្តិ, តេសំ ឯតំ នាម’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៥). ឥទំ សត្តខណ្ឌចីវរមេវ មហាអដ្ឋកថាយំ វិហិតន្តិ ឥទានិបិ តទេវ វដ្ដតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘អយមេវ ហិ នយោ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តោ’’តិ. ភិក្ខុនា កុសិំ…បេ… ពាហន្តម្បិចាតិ សព្ពំ វិធិំ ទស្សេត្វាវ ឆិន្នំ បញ្ចកាទិប្បភេទកំ សមណសារុប្បំ តិចីវរំ កត្តព្ពន្តិ យោជនា.

៥៦៥-៦. យថាវុត្តវិធិំ អវិរាធេត្វា ចីវរំ កប្បពិន្ទុំ ទត្វា សង្ឃាដិអាទិនាមេន អធិដ្ឋាយ បរិភុញ្ជន្តស្ស អធិដ្ឋានំ កថំ ភិជ្ជតីតិ អាហ ‘‘ទានេនា’’តិអាទិ. ទានេនាតិ អញ្ញស្ស ទានេន. អច្ឆិជ្ជគាហេនាតិ អញ្ញេន អច្ឆិន្ទិត្វា គហណេន. វិស្សាសគ្គហណេន ចាតិ អត្តនិ វិស្សាសេន អញ្ញស្ស គហណេន. ហីនាយាវត្តនេនាតិ សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ គិហិភាវូបគមនេន អញ្ញស្ស ទានេ វិយ ចីវរេ និរាលយភាវេនេវ បរិច្ចត្តា.

កេចិ បន ‘‘ហីនាយាវត្តនេនាតិ ភិក្ខុនិយា គិហិភាវូបគមនេនាតិ ឯវមត្ថំ គហេត្វា ភិក្ខុ បន វិព្ភន្តោបិ យាវ សិក្ខំ ន បច្ចក្ខាតិ, តាវ ភិក្ខុយេវាតិ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតី’’តិ ¶ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ ‘‘ភិក្ខុនិយា ហីនាយាវត្តនេនា’’តិ វិសេសេត្វា អវុត្តត្តា, ភិក្ខុនិយា ច គិហិភាវូបគមនេ អធិដ្ឋានវិជហនំ វិសុំ វត្តព្ពន្តិ នត្ថិ តស្សា វិព្ភមនេនេវ អស្សមណិភាវតោ.

សិក្ខាយាតិ ភិក្ខុសិក្ខាយ. បហានេនាតិ បច្ចក្ខានេន. សិក្ខាបច្ចក្ខានំ បនេត្ថ សចេ ភិក្ខុលិង្គេ ឋិតោ សិក្ខំ បច្ចក្ខាតិ, តស្ស កាយលគ្គម្បិចីវរំ អធិដ្ឋានំ វិជហតីតិ ទស្សនត្ថំ គហិតំ. ‘‘សិក្ខាយ ច បហានតោ’’តិ ច លិខន្តិ, តំ ‘‘ហីនាយាវត្តនេនាបិ, សិក្ខាយ ច បហានតោ’’តិ បាឋក្កមេ សតិ យុជ្ជតិ. យថាវុត្តោ បន បាឋោ ‘‘សិក្ខាយ ច បហានេន, ហីនាយាវត្តនេនបី’’តិ បាឋក្កមេ យុជ្ជតិ. យថា តថា វា ហោតុ, ន កោចិ វិរោធោ.

បច្ចុទ្ធារេនាតិ ចីវរស្ស បច្ចុទ្ធរណេន. ‘‘កាលកិរិយាយា’’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ វិនាសេនាតិ ចីវរសាមិកស្ស ជីវិតវិនាសោវ វុច្ចតីតិ. លិង្គស្ស បរិវត្តនាតិ ភិក្ខុស្ស ឥត្ថិលិង្គបរិវត្តនា, ភិក្ខុនិយា បុរិសលិង្គបរិវត្តនាតិ ឯវំ ឧភយថា លិង្គស្ស បរិវត្តនេន. សព្ពំ ¶ នវវិធម្បិ ចីវរំ. អធិដ្ឋានន្តិ ឯត្ថ ‘‘ឥមេហិ អដ្ឋហី’’តិ សេសោ. វុត្តោវាយមត្ថោ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តត្ថ បុរិមេហិ អដ្ឋហិ សព្ពចីវរានិ អធិដ្ឋានំ វិជហន្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩). ភិជ្ជតីតិ បជហតិ. ឆិទ្ទស្ស ភាវោ ឆិទ្ទភាវោ, តស្មិំ, ឆិទ្ទេ សតិ ឆិទ្ទេ ជាតេតិ វុត្តំ ហោតិ. តិចីវរន្តិ តីសុ ចីវរេសុ អញ្ញតរន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តិចីវរមេវ វាតិ គហេតព្ពំ. វុត្តញ្ច ‘‘ឆិទ្ទភាវេន បន តិចីវរស្សេវា’’តិ.

៥៦៧. កីវប្បមាណេ ឆិទ្ទេ ជាតេតិ អាហ ‘‘កនិដ្ឋស្សា’’តិអាទិ. ‘‘កនិដ្ឋ…បេ… មាណក’’ន្តិ ឥមិនា ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទំ ទស្សេតិ.

៥៦៨. ឯកោ ¶ តន្តុបីតិ ទីឃតោ វា តិរិយតោ វា ឯកម្បិ សុត្តំ.

៥៦៩. ជិណ្ណដ្ឋានេ អគ្គឡំ ទេន្តេន តេចីវរិកេន វត្តិតព្ពវិធិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បឋម’’ន្តិអាទិ. បឋមន្តិ ឆិន្នដ្ឋានស្ស ឆិន្ទនតោ បុព្ពេយេវ. អគ្គឡំ ទត្វាតិ វត្ថខណ្ឌំ អល្លិយាបេត្វា. រក្ខតីតិ ឯត្ថ ‘‘អធិដ្ឋាន’’ន្តិ អនុវត្តតេ, ‘‘តេចីវរិកោ ភិក្ខូ’’តិ លព្ភតិ, ឯវំ វត្ថខណ្ឌំ អល្លិយាបេន្តោ តេចីវរិកោ ភិក្ខុ អធិដ្ឋានំ រក្ខតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វិបរិយាយេន អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតីតិ លព្ភតិ. បឋមំ ទ្វេ កោដិយោ ឃដេត្វាតិ យោជនា. មជ្ឈេ ជិណ្ណំ អធិដ្ឋិតចីវរំ មជ្ឈេ ឆិន្ទន្តោ តតោ បុព្ពេយេវ ទ្វេ កោដិយោ ឯកតោ ឃដេត្វា សិព្ពិត្វា. បច្ឆាតិ កោដិឃដនតោ បច្ឆា. ឆិន្ទតីតិ មជ្ឈំ ឧភយកោដិំ កាតុំ ឆិន្ទតិ. រក្ខតីតិ វុត្តប្បការមេវ.

៥៧០. តិចីវរេ កត្ថ ជាតំ ឆិទ្ទមធិដ្ឋានំ ភិន្ទតីតិ អាហ ‘‘ចតុរង្គុលា’’តិអាទិ. ចត្តារិ ច អដ្ឋ ច ចតុរដ្ឋំ, ចតុន្នំ អដ្ឋន្នំ វា អង្គុលានំ សមាហារោ ចតុរដ្ឋង្គុលំ, តស្មាតិ គហេតព្ពំ. ចតុរង្គុលា អដ្ឋង្គុលាតិ យោជនា. ឱរន្តិ អព្ភន្តរំ. ឯកញ្ច ទ្វេ ច ឯកទ្វេ, តេសំ ឯកទ្វិន្នំ, ‘‘ចីវរាន’’ន្តិ បករណតោ លព្ភតិ, ឯកស្ស ចីវរស្ស, ទ្វិន្នញ្ច ចីវរានន្តិ យោជនា. យថាសង្ខ្យានុទ្ទេសវសេន ឯកស្ស តិរិយតោ ចតុរង្គុលតោ ឱរំ, ទ្វិន្នំ តិរិយតោ អដ្ឋង្គុលតោ ឱរន្តិ យោជនា. វាក្យទ្វយេបិ ‘‘ឆិទ្ទំ ភិន្ទតេវា’’តិ យោជេតព្ពំ.

ឯកស្ស ចីវរស្សាតិ អន្តរវាសកចីវរស្ស. តិរិយតោតិ វិត្ថារតោ. ចតុរង្គុលំ ឱរន្តិ ចតុរង្គុលតោ ¶ អព្ភន្តរេ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតិ. ទ្វិន្នន្តិ ឧត្តរាសង្គសង្ឃាដីនំ. តិរិយតោតិ ¶ វិត្ថារតោ. អដ្ឋង្គុលតោ ឱរន្តិ អដ្ឋង្គុលតោ អព្ភន្តរេ. តិណ្ណម្បិ ទីឃតោ វិទត្ថិយា ឱរំ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតេវាតិ យោជនា. ឯត្ថ វិទត្ថិ វឌ្ឍកិវិទត្ថិ គហេតព្ពា. ឯវំ វុត្តបរិច្ឆេទព្ភន្តរេ ឆិទ្ទេ ជាតេ តស្ស ចីវរស្ស អតិរេកចីវរត្តា ទសាហមនតិក្កមិត្វា សូចិកម្មំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. តថា អករោន្តេន បន បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតព្ពំ.

៥៧១. ‘‘និសីទនស្សា’’តិ ‘‘និសីទនចីវរស្សា’’តិ វត្តព្ពេ ឧត្តរបទលោបេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ទិយឌ្ឍាតិ ឯត្ថ វិសេសិតព្ពា វិទត្ថិ ‘‘ទ្វេ វិទត្ថិយោ’’តិ ច ‘‘សុគតស្ស វិទត្ថិយា’’តិ ច វុត្តសាមត្ថិយា លព្ភតិ. អឌ្ឍេន ទុតិយា ទិយឌ្ឍា, ទុតិយំ អឌ្ឍមេតស្សាតិ ‘‘ទុតិយឌ្ឍា’’តិ វត្តព្ពេ តិយ-បច្ចយលោបេន ‘‘ទិយឌ្ឍា’’តិ វុត្តំ, អឌ្ឍទុតិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សុគតស្ស វិទត្ថិយា’’តិ បមាណនិយមស្ស កតត្តា វឌ្ឍកិវិទត្ថិយា តិស្សោ វិទត្ថិយោ ឯកា សុគតវិទត្ថិ ហោតិ. ឥទំ និសីទនចីវរំ ទីឃតោ វឌ្ឍកិហត្ថេន តិហត្ថំ, វិត្ថារតោ ឆឡង្គុលាធិកទ្វិហត្ថប្បមាណំ ហោតិ. ‘‘ទសា វិទត្ថី’’តិ (បាចិ. ៥៣៣) វុត្តត្តា ទិយឌ្ឍហត្ថា ទសាតិ វេទិតព្ពា.

៥៧២. ចតស្សោតិ ឯត្ថាបិ ‘‘វិទត្ថិយោ’’តិ សាមត្ថិយាវ លព្ភតិ. ‘‘កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិយា’’តិ វិភត្តិបរិណាមេន ទីឃតោតិ យោជនា.

៥៧៣. អឌ្ឍំ តេយ្យំ តតិយំ យស្សា សា អឌ្ឍតេយ្យា, អឌ្ឍតតិយាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៥៧៤. តតោ ឧត្តរិំ តទុត្តរិំ, តស្ស តស្ស វុត្តប្បមាណតោ អតិរេកំ. អធិកច្ឆេទនន្តិ អធិកស្ស បមាណាតិរិត្តដ្ឋានស្ស ឆេទនំ អស្ស បាចិត្តិយស្ស ទេសនាយាតិ ¶ អធិកច្ឆេទនំ, វុត្តប្បមាណតោ អធិកដ្ឋានំ ឆិន្ទិត្វា ទេសេតព្ពំ បាចិត្តិយំ. ឧទីរិតំ វុត្តំ បាឡិយាតិ អត្ថោ.

៥៧៥. អប្បមាណេនាតិ គុណវសេន អប្បមាណេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន.

៥៧៦. សព្ពំ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘សព្ព’’ន្តិ ឥមិនា អដ្ឋកថាយ អាគតំ នីលាទិំ សង្គណ្ហាតិ. មហន្តាទិភេទំ សព្ពំ បច្ចត្ថរណចីវរំ វដ្ដតិ.

៥៧៧. ‘‘មុខបុញ្ឆនចោឡំ ¶ ឯក’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. ឯកំ ធោវិត្វា យាវ សុក្ខាបីយតិ, តាវ អញ្ញេន មុខបុញ្ឆនេន ភវិតព្ពត្តា អាហ ‘‘ទ្វេបិ វដ្ដន្តិ សព្ពថា’’តិ.

៥៧៩. បមាណតោ, គណនតោ ច អតីតាតិ បមាណគណនាតីតា. ‘‘បមាណាតីតា’’តិ វចនេន វិនយធរានំ អប្បមាណគុណតំ ទស្សេតិ, ‘‘គណនាតីតា’’តិ ឥមិនា អតិក្កន្តគណនតំ. បកតំ វិនយេ បឋមំ កតំ ពុទ្ធេន ភគវតា បញ្ញត្តំ ជានន្តីតិ បកតញ្ញូ, វិនយធរា, តេ បកតញ្ញុនោ. អបរិមាណគុណមណិគណភូសិតឧបាលិទាសកាទិមហាថេរាចរិយបរម្បរាគតា សង្ខ្យាបថាតីតា វិនយធរាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៥៨០. សុគតដ្ឋង្គុលាយាមន្តិ វឌ្ឍកិរតនប្បមាណទីឃំ. ចតុរង្គុលវិត្ថតន្តិ វឌ្ឍកិវិទត្ថិប្បមាណវិត្ថារំ. វិកប្បនុបគំ បច្ឆិមំ ចីវរំ នាម ហោតិ. បច្ឆិមំ ចីវរន្តិ បរិស្សាវនបដាទីនំ វិសេសនំ, បច្ឆិមចីវរប្បមាណន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

៥៨១. បរិស្សាវបដន្តិ ឧទកបរិស្សាវនត្ថំ បដំ. បត្តត្ថវិកន្តិ បត្តកញ្ចុកំ. បោត្ថកត្ថវិកន្តិ បោត្ថកកញ្ចុកំ ¶ . អាទិគ្គហណេន បច្ឆិមប្បមាណាទិំ យំ កិញ្ចិ បដំ, ទណ្ឌបដញ្ច សង្គណ្ហាតិ.

៥៨២. អធិដ្ឋាតុន្តិ បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ. ឋបិតេតិ អនធិដ្ឋាយ ឋបិតេ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘អនាបត្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) អាហ. នត្ថិ ទោសតាតិ ទោសោ ឯវ ទោសតា. ‘‘អត្តនោ សន្តកភាវតោ មោចេត្វា ឋបិតំ សន្ធាយ មហាបច្ចរិយំ អនាបត្តិ វុត្តា’’តិ វទន្តិ. ‘‘ឥមិនា ភេសជ្ជំ ចេតាបេស្សាមិ, ឥទំ មាតុយា ទស្សាមី’’តិ ឋបេន្តេន អធិដ្ឋាតព្ពំ. ‘‘ឥទំ ភេសជ្ជស្ស, មាតុយា’’តិ វិភជិត្វា សសន្តកភាវតោ មោចិតេ អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘យំ វត្ថំ ភិក្ខុនា លទ្ធំ, កតំ មាតាទិសន្តកំ;

និស្សគ្គិយំ ន ហោតីតិ, តមាហុ វិនយញ្ញុនោ’’តិ.

៥៨៣. វស្សមាសេ ចតុរោតិ វស្សានេ ចតុរោ មាសេ, អធិដ្ឋានកិរិយាយ ចត្តារោ មាសេ អវិច្ឆេទោតិ ¶ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. វស្សិកេ ចត្តារោ មាសេ និវាសេតព្ពា សាដិកា វស្សិកសាដិកា.

៥៨៤. កណ្ឌុំ បដិច្ឆាទេតីតិ កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិ, កណ្ឌុរោគាតុរស្ស ភិក្ខុនោ តប្បដិច្ឆាទនត្ថមនុញ្ញាតចីវរស្សេតមធិវចនំ. ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘មាតិកដ្ឋកថាយស្សា, កណ្ឌុច្ឆាទិកសាដិយា;

ន កាលាតិក្កមេ វុត្តំ, អធិដ្ឋានវិវដ្ដនំ.

អធិដ្ឋានបហានង្គេ-សុ វុត្តត្តា វិសេសតោ;

វីមំសិតព្ពំ វិញ្ញូហិ, តត្ថ យំ ការណំ សិយា’’តិ.

៥៨៦. ‘‘អសម្មុខេ ¶ ឯតន្តិ ចា’’តិ វចនេនេវ សម្មុខេ ‘‘ឥម’’ន្តិ វិញ្ញាយតិ. វិចក្ខណោ បច្ចុទ្ធរេយ្យាតិ យោជនា.

៥៨៧. អធិដ្ឋិតន្តិ អធិដ្ឋានំ.

៥៨៨. ឥតិ សព្ពមិទន្តិ ឯវំ វុត្តំ ឥទំ តិចីវរាទីនំ បមាណាទិសព្ពវិធានំ. តេចីវរិកភិក្ខុនោតិ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតតេចីវរិកស្ស វិនយតេចីវរិកស្ស. តិណ្ណំ ចីវរានំ សមាហារោ តិចីវរំ, តិណ្ណំ តិចីវរានំ សមាហារោតិ ‘‘តិតិចីវរ’’ន្តិ វត្តព្ពេ ឯកទេសសរូបេកសេសនយេន ‘‘តិចីវរ’’ន្តិ នវចីវរានិ សង្គហិតានិ, តិចីវរេ និយុត្តោ តេចីវរិកោតិ វិនយតេចីវរិកោ វុច្ចតិ. ធុតង្គតេចីវរិកស្សាបិ តិចីវរេ ឥទមេវ វិធានន្តិ សោបិ សង្គយ្ហតិ. អញ្ញេសុ វា បន ឆសុ ចីវរេសុ បរិក្ខារចោឡំ ឯកំ អំសកាសាវមេវ វដ្ដតិ. តថា វត្វាវាតិ ‘‘ឥមំ បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាមី’’តិអាទិនា នយេន វត្វា. តំ បរិក្ខារចោឡំ. បរិក្ខារចោឡមស្ស អត្ថិ, តត្ថ វា និយុត្តោតិ បរិក្ខារចោឡិកោ.

៥៨៩. ‘‘តិចីវរំ បន បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតិ, ន វដ្ដតី’’តិ អនុយោគំ កត្វា ‘‘វដ្ដតី’’តិ ¶ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) អដ្ឋកថាយ វុត្តត្តា ឥធ ‘‘តិចីវរ’’ន្តិ ចីវរត្តយមេវ វុត្តំ. ‘‘សុខបរិហារត្ថំ ឯកម្បិ វិកប្បេតព្ព’’ន្តិ វចនតោ ឯកទេសេ សមុទាយោបចារវសេន ឯកម្បិ វិកប្បេតព្ពមេវ ហោតិ.

បរិក្ខារចោឡំ កាតុម្បិ វដ្ដតីតិ ពទ្ធសីមតោ ពហិ វសន្តេន ឯកកេន តេចីវរិកេន អន្តោអរុណេ អសតិយា តីសុ ចីវរេសុ ហត្ថបាសេ អកតេសុ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ, វិនយកម្មំ កាតុំ សភាគបុគ្គលានំ ទុល្លភត្តា ¶ ច សុខបរិហារត្ថំ តីសុ ឯកំ វា សព្ពានិ ឯវ វា តិចីវរនាមេន កតាធិដ្ឋានានិ បច្ចុទ្ធរិត្វា បរិក្ខារចោឡនាមេន អធិដ្ឋាតុម្បិ វដ្ដតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯវំ អគ្គហេត្វា ‘‘សចេ តិចីវរំ បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានំ លភេយ្យ, ឧទោសិតសិក្ខាបទេ បរិហារោ និរត្ថកោ ភវេយ្យា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) វុត្តំ មហាបទុមត្ថេរស្ស មតំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯវំ ចុទោសិតេ’’តិអាទិ. ឯវំ ចេតិ ឯវំ តិចីវរំ បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋហិត្វា បរិហរិតុំ វដ្ដតិ ចេ. ឧទោសិតេតិ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស អនន្តរេ ទុតិយកថិនសិក្ខាបទេ. វុត្តោ បរិហារោតិ ‘‘ឯកកុលស្ស គាមោ ហោតិ បរិក្ខិត្តោ ច. អន្តោគាមេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោគាមេ វត្ថព្ព’’ន្តិអាទិនា (បារា. ៤៧៨) នយេន បទភាជនាវសានេ វុត្តោ, ឥធ ច ‘‘គាមាទីសុ បទេសេសូ’’តិអាទិនា នយេន អនន្តរំ វក្ខមានោ តិចីវរស្ស បរិហរណវិធិ. និរត្ថកោតិ បរិក្ខារចោឡនាមេន អធិដ្ឋិតចីវរស្ស តេន វិធិនា តិចីវរំ អបរិហរន្តស្សាបិ ភិក្ខុនោ អនាបត្តិភាវតោ និប្បយោជនោតិ អត្ថោ.

៥៩០. តប្បរិហរិតុមាហ ‘‘ន’’ឥច្ចាទិ. ន និរត្ថកោតិ យោជនា. ហេតុំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តេចីវរិកស្សេវា’’តិអាទិ. យោ តិចីវរនាមេន អធិដ្ឋានំ អបច្ចុទ្ធរិត្វា សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា អន្តោអរុណេ ចីវរំ ហត្ថបាសតោ អមោចេត្វា អរុណំ ឧដ្ឋាបេតិ, តាទិសស្ស តេចីវរិកស្សេវ តស្មិំ សិក្ខាបទេ ឧទោសិតបរិហារស្ស ភគវតា ទេសិតត្តាតិ អត្ថោ. យស្មា តាទិសស្សេវ តេចីវរិកស្ស ឧទោសិតសិក្ខាបទេ បរិហារោ វុត្តោ, តស្មា. តំ សព្ពម្បីតិ តំ នវវិធំ សព្ពម្បិ ចីវរំ. បរិក្ខារចោឡស្សាតិ បរិក្ខារចោឡនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា ចីវរំ បរិភុញ្ជិតុកាមស្ស បរិក្ខារចោឡនាមេន អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតិ.

៥៩១. ឥមិនា ¶ ឧទោសិតបរិហារស្ស អនិរត្ថកភាវំ សាធេត្វា ឥទានិ ‘‘តិចីវរំ បរិក្ខារចោឡនាមេនាបិ ¶ អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតី’’តិ ឥមស្ស អធិកត្ថស្ស មហាការុណិកេន អនុញ្ញាតភាវេ កិរិយន្តរានុជាននសង្ខាតអធិកវចនស្ស ញាបកហេតុភាវំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អធិដ្ឋេតី’’តិអាទិ. ឥមស្មិំយេវ សិក្ខាបទេ អនាបត្តិវារេ ‘‘អនាបត្តិ អន្តោទសាហំ អធិដ្ឋេតិ, វិកប្បេតី’’តិ បាឋេ អនាបត្តិភាវេ ‘‘អធិដ្ឋេតី’’តិ ឯត្តកេនេវ បរិយត្តេ (បារា. ៤៦៩) ‘‘វិកប្បេតី’’តិ កិរិយន្តរានុជាននេន បការន្តរេនាបិ ទោសោ នត្ថីតិ អធិប្បាយស្ស វិញ្ញាបិតត្តាតិ អត្ថោ.

៥៩២. ឯវំ ករោន្តស្សាតិ តិចីវរនាមេន អធិដ្ឋានំ បច្ចុទ្ធរិត្វា បរិក្ខារចោឡនាមេន អធិដ្ឋហន្តស្ស. ឥទានិ អតិប្បសង្គំ ទស្សេតុកាមស្ស ចោទកស្ស អធិប្បាយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ. មូលាធិដ្ឋានំ បហាយ កាតព្ពប្បការន្តរស្សាបិ វិជ្ជមានត្តា តិចីវរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា មុខបុញ្ឆនាទិកំ កត្វា អធិដ្ឋហតោបិ ទោសោ ន សិយាតិ កស្មា នាបជ្ជតីតិ អត្ថោ. នឥតិ អតិប្បសង្គនិវារណេ.

៥៩៣. កិច្ចវិធានតោតិ តេសំ មុខបុញ្ឆនាទីនំ អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចស្ស សាធនតោ, តាទិសំ កិច្ចវិសេសាបេក្ខំ វិនា តំតំនាមេន អធិដ្ឋាតុំ ន យុជ្ជតីតិ អធិប្បាយោ. អកិច្ចស្សាតិ មុខបុញ្ឆនាទិកិច្ចរហិតស្ស. អធិកស្សាតិ បច្ចុទ្ធរិត្វា បឋមំ អធិដ្ឋានស្ស វិជហិតត្តា អតិរេកស្ស. អស្សាតិ តិចីវរស្ស. អធិដ្ឋានំ តុ យុជ្ជតីតិ ទសាហំ អនតិក្កមិត្វា បរិក្ខារចោឡនាមេន អធិដ្ឋានំ បន យុជ្ជតិ.

៥៩៤. និធានស្ស ¶ មុខំ ឧបាយោតិ និធានមុខំ, អន្តរវាសកាទិតំតំចីវរនាមេន អធិដ្ឋានតោ អតិរេកំ យំ កិញ្ចិ ចីវរំ យថា ឋបិតំ អាបត្តិំ ន ករោតិ, តថា និធានស្ស ឧបាយោតិ អត្ថោ. ឯតំ បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានំ. មហាបច្ចរិយន្តិ ព្រាហ្មណតិស្សភយេ ភិក្ខុសង្ឃំ ជម្ពុទីបំ នេតុំ សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស អាណត្តិយា វិសុកម្មេន និម្មិតមហាបច្ចរិយំ និសីទិត្វា លិខិតត្តា តំនាមកាយំ វិនយដ្ឋកថាយំ, ‘‘មហាបច្ចរិយាទិសូ’’តិបិ លិខន្តិ.

៥៩៥. បរិក្ខារចោឡនាមេន អធិដ្ឋានវិធានស្ស វុត្តប្បមាណំ កតមន្តិ អាហ ‘‘ចីវរ’’ន្តិអាទិ. ‘‘និទានេ ឧប្បត្តិតោ’’តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘ចីវរំ បរិបុណ្ណ’’ន្តិ និទានេ ‘‘តិចីវរំ សម្បុណ្ណំ វិជ្ជតិ, ឥទមតិរេកចីវរំ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ ភិក្ខូហិ ភគវតោ អារោចិតវត្ថុម្ហិ ¶ . ឧប្បត្តិតោតិ បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានស្ស ឧប្បន្នត្តា, អនុញ្ញាតត្តាតិ អត្ថោ. ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូនំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ តិចីវរំ, អត្ថោ ច ហោតិ បរិស្សាវនេហិបិ ថវិកាហិបិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. អនុជានាមិ ភិក្ខវេ បរិក្ខារចោឡក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៧) ឯត្ថ បាឡិយំ ឯវំ វិប្បវាសសុខត្ថំ នាមេនាធិដ្ឋិតតិចីវរំ អធិដ្ឋានំ បច្ចុទ្ធរិត្វា បរិក្ខារចោឡនាមេន អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតីតិ សាធនេន តទេកសាធនត្តា ឯវ ឯកម្បិ ចីវរំ វិកប្បេតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តមេវ ហោតិ. តេនេវាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯវញ្ច សតិ យោ តិចីវរេ ឯកេន ចីវរេន វិប្បវសិតុកាមោ ហោតិ, តស្ស តិចីវរាធិដ្ឋានំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិប្បវាសសុខត្ថំ វិកប្បនាយ ឱកាសោ ទិន្នោ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩).

៥៩៦-៨. ឯត្តាវតា កប្បិយចីវរញ្ច តត្ថ កត្តព្ពញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ អកប្បិយចីវរំ ទស្សេតុមាហ ‘‘កុសវាកាទី’’តិអាទិ. កុសន្តិ ទព្ពតិណំ. វាកន្តិ រុក្ខាទីនំ វាកំ. អាទិ-សទ្ទេន ¶ ផលកំ គហិតំ, ចីរ-សទ្ទោ ចីវរបរិយាយោ, ឥមស្មិំ កុសាទយោ គន្ថេត្វា កតេ ចីវរេយេវ វត្តតិ. កេសជំ កម្ពលន្តិ មនុស្សកេសេហិ វីតកម្ពលញ្ច. វាលជំ កម្ពលន្តិ អស្សវាលចមរវាលេហិ វីតកម្ពលញ្ច. ឧលូកបក្ខន្តិ កោសិយសកុណបត្តំ. ឥធ បន តំ គន្ថេត្វា កតចីវរមេវ គហេតព្ពំ. អជិនក្ខិបេតិ អជិនទីបិចម្មេ. ‘‘ធារយតោ ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ បច្ចេកំ សម្ពន្ធោ.

កទលិទុស្សេតិ កទលិវាកមយវត្ថេ. ឯរកទុស្សេតិ ឯរកមយវត្ថេ. អក្កទុស្សេតិ អក្កទណ្ឌេ វា តេសំ សុត្តានិ វា គហេត្វា កតវត្ថេ. បោត្ថកេតិ មកចិវាកមយវត្ថេ. តិរីដេ វាតិ ឯវំនាមកេ រុក្ខតចេ. វេឋនេតិ សីសវេឋនេ. កញ្ចុកេតិ កវចេ.

សព្ពនីលកេតិ កេវលនីលកេ. ឯស នយោ មញ្ជេដ្ឋាទីសុ. មហានាមរត្តេតិ តនុបទុមទលវណ្ណរត្តេ. មហារង្គរត្តេតិ សតបទិវណ្ណរត្តេ.

៥៩៩. អច្ឆិន្នទសកេតិ អច្ឆិន្នា ទសា យស្ស, តស្មិំ ចីវរេ. ឯស នយោ ទីឃទសេបិ. ផលទសេតិ ផលសទិសគន្ថិតា ទសា យស្ស, តស្មិំ. បុប្ផទសេតិ កណ្ណិកំ ពន្ធិត្វា វិកាសេត្វា កតា ទសា យស្ស, តស្មិំ ចីវរេតិ អត្ថោ. អច្ឆិន្នចីវរស្សាតិ នគ្គំ កត្វា ចោរេហិ វិលុត្តចីវរស្ស ¶ . ឯត្ថាតិ កុសវាកាទីសុ, សព្ពនីលាទីសុ ច. កិញ្ចីតិ ឯកម្បិ អកប្បិយំ នត្ថិ អននុលោមិកំ នត្ថិ. ‘‘នគ្គេន ឯតេសុ អកប្បិយចីវរេសុ យំកិញ្ចិ លទ្ធំ, តេន ហិរិកោបិនំ បដិច្ឆាទេត្វា បច្ឆា កប្បិយចីវរេ លទ្ធេ តំ អធិវាសេត្វា ឥទំ អកប្បិយចីវរំ បរិច្ចជិតព្ពំ. សព្ពនីលកាទិវត្ថេសុ លទ្ធេសុ កប្បិយរជនេន រជិត្វា, តំ វណ្ណំ នាសេត្វា វា កប្បិយវត្ថានិ ឧភយបស្សេសុ ¶ អល្លិយាបេត្វា, បដិច្ឆាទេត្វា វា និវាសេតុំ វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

៦០០. ‘‘អន្តោទសាហ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘អធិដ្ឋេតី’’តិអាទីហិ សព្ពបទេហិបិ យោជេតព្ពំ. វិស្សជ្ជេតីតិ អញ្ញស្ស ទេតិ. ឥធ ទានំ ទុវិធំ សម្មុខាទានំ, បរម្មុខាទានន្តិ. បដិគ្គាហកំ ទិស្វា ‘‘ឥទំ តុយ្ហំ ទម្មី’’តិ ទានំ សម្មុខាទានំ នាម. បរម្មុខា ‘‘ឥទំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នំ បរម្មុខាទានំ. ‘‘ឥទំ ត្វំ គណ្ហាហី’’តិ វា ‘‘តុយ្ហំ គណ្ហាហី’’តិ វា វុត្តេ ‘‘មយ្ហំ គណ្ហាមី’’តិ សចេ វទតិ, ទានគហណទ្វយម្បិ សុទ្ធំ. ‘‘ឥទំ តវ សន្តកំ ករោហិ, តវ សន្តកំ ហោតុ, តវ សន្តកំ ហោតី’’តិ ទាយកេន វុត្តេ គណ្ហន្តោបិ ‘‘មម សន្តកំ ករោមិ, មម សន្តកំ ហោតុ, មម សន្តកំ ហោតី’’តិ វទតិ ចេ, ទានំ, គហណញ្ច អសុទ្ធំ ហោតិ. ‘‘តវ សន្តកំ ករោហី’’តិ វុត្តេ បន ‘‘សាធុ ភន្តេ មយ្ហំ គណ្ហាមី’’តិ វត្វា គណ្ហាតិ, គហណំ សុទ្ធំ. ‘‘ឥទំ តុយ្ហំ គណ្ហាហី’’តិ វុត្តេ ‘‘អហំ ន គណ្ហាមី’’តិ វទតិ, បុន ‘‘ទិន្នំ មយា, តុយ្ហំ គណ្ហាហី’’តិ វុត្តេ ឥតរោបិ បុន បដិក្ខិបតិ, តំ ចីវរំ កស្សចិ អសន្តកត្តា ទសាហាតិក្កមេនាបិ និស្សគ្គិយំ ន ហោតីតិ បច្ឆា តេសុ ទ្វីសុ យោ ឥច្ឆតិ, តេន អធិដ្ឋាយ បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ សព្ពមិទំ អដ្ឋកថាយ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩ អត្ថតោ សមានំ) វុត្តំ.

អធិដ្ឋិតចីវរេ អធិដ្ឋានេ វេមតិកេន អត្តនោ វិមតិំ បឋមំ អាវិ កត្វា ‘‘សចេ អនធិដ្ឋិតំ, ឯវំ កតេ កប្បិយំ ហោតី’’តិ ចិន្តេត្វា និស្សជ្ជេត្វា វិនយកម្មំ ករោន្តស្ស មុសាវាទទោសោ នាបជ្ជតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ន ហិ ឯវំ ជានាបេត្វា វិនយកម្មំ ករោន្តស្ស មុសាវាទោ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩). ‘‘កេចិ ‘តថា វេមតិកចីវរំ អញ្ញេន ¶ វិស្សាសេន គហេត្វា បុន ទាតព្ព’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩ ថោកំ វិសទិសំ) តត្ថេវ វុត្តំ.

វិនស្សតីតិ ចោរាទីហិ វិនស្សតិ. ‘‘នស្សតិ, ឌយ្ហតិ, អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តី’’តិ ឥមានិបិ ¶ វិនាសប្បការត្តា ‘‘វិនស្សតី’’តិ ឥមិនាវ សង្គយ្ហន្តិ. តត្ថ ‘‘នស្សតី’’តិ ឥទំ ចោរាទីហិ ហដំ សន្ធាយ វុត្តំ, ‘‘វិនស្សតី’’តិ ឥទំ ឧន្ទូរខាយិតាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ, ‘‘ឌយ្ហតី’’តិ អគ្គិនា ទឌ្ឍំ សន្ធាយ. វិស្សាសេតិ ឯត្ថ សន្ទិដ្ឋោ ច សម្ភត្តោ ច អាលបិតោ ច ជីវតិ ច គហិតេ ចត្តមនោ ហោតីតិ បញ្ចង្គសមន្នាគតេន អត្តនិ វិស្សាសេន អញ្ញេន គហិតេតិ អត្ថោ. បកាសិតាតិ ‘‘អនាបត្តិ អន្តោទសាហំ អធិដ្ឋេតី’’តិអាទិនា (បារា. ៤៦៩) នយេន វុត្តា.

៦០១. ឥទំ បន សមុដ្ឋានំ នាមេន កថិនសមុដ្ឋានំ នាមាតិ អត្ថោ. ឥទំ កថិនសមុដ្ឋានំ នាម កាយវាចតោ ច កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ. អតិរេកចីវរភាវស្ស ជាននចិត្តេន បណ្ណត្តិជាននចិត្តេ អសតិបិ អាបត្តិសម្ភវតោ អចិត្តំ. អនធិដ្ឋានតោ, អវិកប្បនតោ ច អក្រិយំ. កម្មដ្ឋានមនុយុញ្ជន្តោ វា ចេតិយាទិំ វន្ទន្តោ វា ឯកាទសមំ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតិ, កុសលចិត្តោ អាបជ្ជតិ, កលហាទិបសុតោ វា វីតិក្កមំ ជានន្តោ វា ឧដ្ឋាបេតិ, អកុសលចិត្តោ អាបជ្ជតិ, ខីណាសវោ បន អសតិយា វា បណ្ណត្តិំ អជានន្តោ វា តថា ករោន្តោ អព្យាកតចិត្តោ អាបជ្ជតីតិ តិចិត្តំ. វុត្តនយេន កម្មដ្ឋានាទិមនុយុញ្ជន្តស្ស សោមនស្សចិត្តសមង្គិនោ សុខវេទនា, ឧបេក្ខាចិត្តសមង្គិនោ ឧបេក្ខាវេទនា, កលហាទិបសុតស្ស ទោមនស្សចិត្តសមង្គិនោ ទុក្ខវេទនា ហោតីតិ តិវេទនំ. ឯស នយោ ឧបរិបិ ឯវរូបេ ឋានេ យោជេតព្ពោ.

៦០២. គាមាទីសុ ¶ បទេសេសុ តិបញ្ចសូតិ តិចីវរានិ និក្ខិបិត្វា វិប្បវាសេន ទោសំ, ឧប្បជ្ជនដ្ឋានញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘គាមោ ឯកូបចារោ’’តិអាទិនា (បារា. ៤៧៧) នយេន បាឡិយំ វុត្តគាមនិវេសនឧទោសិតអដ្ដមាឡបាសាទហម្មិយនាវាសត្ថខេត្តធញ្ញករ- ណអារាមវិហាររុក្ខមូលអជ្ឈោកាសសង្ខាតេសុ បន្នរសសុ ចីវរនិក្ខេបដ្ឋានេសូតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ គាមោ នាម ឯកកុដិកាទិគាមោ.

និវេសនំ នាម គាមតោ ពហិ ចតុសាលាទិកោ គេហោ. តេនាហ គណ្ឋិបទេ ‘‘គាមនិវេសនានំ វិសេសំ វទន្តា ‘បុន ឯកបរិច្ឆេទំ កត្វា និវេសិតា ពហុគេហា និវេសនំ នាម ហោន្តី’តិ វទន្តិ, តស្មា ឥទំ និវេសនាទិ សព្ពំ ‘គាមតោ ពហី’តិ គហេតព្ព’’ន្តិ. ឥទញ្ច តត្ថេវ វុត្តំ ‘‘និវេសនាទិកំ ¶ អន្តោគាមេ ចេ ហោតិ, គាមេ វុត្តបរិហារស្សេវ លព្ភនតោ អន្តោគាមតោ ពហី’តិ គហេតព្ព’’ន្តិ.

អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧទោសិតោតិ យានាទីនំ ភណ្ឌានំ សាលា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៨២-៤៨៧) វុត្តសរូបំ ឧទោសិតំ នាម. ‘‘អដ្ដោតិ បដិរាជាទិបដិពាហនត្ថំ ឥដ្ឋកាហិ កតោ ពហលភិត្តិកោ ចតុបញ្ចភូមិកោ បតិស្សយវិសេសោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៨២-៤៨៧) វុត្តសរូបោ អដ្ដោ នាម. ‘‘មាឡោតិ ឯកកូដសង្គហិតោ ចតុរស្សបាសាទោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ៤៨២-៤៨៧) វុត្តោ ឯកកណ្ណិកសង្គហិតោ ចតុរស្សគេហោ មាឡោ នាម. បាសាទោតិ ទីឃបាសាទោ. ហម្មិយន្តិ មុណ្ឌច្ឆទនបាសាទោ. នាវាតិ យានប្បត្តិ. សត្ថន្តិ ជង្ឃសត្ថសកដសត្ថវសេន ទុវិធោ ជនសមូហោ, សោ ច និវិដ្ឋានិវិដ្ឋវសេន បច្ចេកំ ទុវិធោ. តត្ថ និវិដ្ឋេ វតិអាទិបរិក្ខេបោបិ ហោតេវ.

ខេត្តន្តិ ¶ យវខេត្តាទិខេត្តំ. ធញ្ញករណំ ខលំ. អារាមោ បុប្ផារាមោ, ផលារាមោ ច. វិហារោតិ ឯកម្បិ សេនាសនំ វុច្ចតិ. ‘‘រុក្ខោ នាម យំ មជ្ឈន្តិកេ កាលេ សមន្តា ឆាយា ផរតី’’តិ (បារា. ៤៩៤) វុត្តប្បមាណបរិច្ឆន្នោ រុក្ខោ. អជ្ឈោកាសោ នាម សត្តព្ភន្តរោ, សោ វិញ្ចាដវិអាទិអគាមការញ្ញេ ច មច្ឆពន្ធានំ អគមនបថេ សមុទ្ទទីបេ ច លព្ភតិ. មច្ឆពន្ធានំ អគមនបថោ នាម ឧទកបិដ្ឋិយា គន្ត្វា បុន តទហេវ គេហំ អាគន្តុំ អសក្កុណេយ្យតាយ ទូរោ សមុទ្ទប្បទេសោ វុច្ចតិ.

អយំ គាមាទិកោ បច្ចេកំ ឯកូបចារោ, នានូបចារោតិ ទុវិធោ. តត្ថ អជ្ឈោកាសំ វិនា គាមាទិកោ តំតំរាជាទិសាមិកកុលានំ ឯកត្ថនានត្ថវសេន ឯកកុលសន្តកោ ចេ ហោតិ, ឯកូបចារោ. នានាកុលសន្តកោ ចេ, នានូបចារោ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘គាមោ ឯកូបចារោ នាម ឯកកុលស្ស គាមោ ហោតី’’តិអាទិ (បារា. ៤៧៨). អដ្ឋកថាយម្បិ វុត្តំ ‘‘ឯកកុលស្ស គាមោតិ ឯកស្ស រញ្ញោ វា ភោជកស្ស វា គាមោ’’តិ ច ‘‘នានាកុលស្ស គាមោតិ នានារាជូនំ វា ភោជកានំ វា គាមោ វេសាលីកុសិនារាទិសទិសោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៧៩) ច.

ឯកកុលេន ការាបិតោ វិហារោ ឯកូបចារោ, នានាកុលេហិ ការាបិតោ នានូបចារោ ហោតិ. យថាហ គណ្ឋិបទេ ‘‘វិហារេ ឯកកុលនានាកុលវោហារោ ការាបកានំ វសេន វុត្តោ’’តិ. អជ្ឈោកាសេ បន ¶ ឧបចារភេទោ អព្ភន្តរវសេន វេទិតព្ពោ. វុត្តញ្ចេតំ បាឡិយំ ‘‘អជ្ឈោកាសោ ឯកូបចារោ នាម អគាមកេ អរញ្ញេ សមន្តា សត្តព្ភន្តរា ឯកូបចារោ. តតោ បរំ នានូបចារោ’’តិ. ឥធ ឯកំ អព្ភន្តរំ អដ្ឋវីសតិរតនំ ហោតិ. យថាហ ¶ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯកំ អព្ភន្តរំ អដ្ឋវីសតិហត្ថ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៨៩). ឯវំ សង្ខេបតោ វុត្តសរូបប្បភេទានិ បន្នរស ឋានានិ ទស្សេតុមាហ ‘‘គាមាទីសុ បទេសេសុ តិបញ្ចសូ’’តិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន បាឡិអដ្ឋកថាវណ្ណនតោ វេទិតព្ពោ.

‘‘តិចីវរេន វិប្បវាសេយ្យាតិ សង្ឃាដិយា វា ឧត្តរាសង្គេន វា អន្តរវាសកេន វា. អន្តោគាមេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា’’តិ (បារា. ៤៧៦, ៤៧៨) វចនតោ ឯត្ថ តិចីវរន្តិ តិណ្ណំ ចីវរានមញ្ញតរមេវ ចីវរំ វត្តព្ពំ. ឯករត្តន្តិ វិប្បវាសកិរិយាយ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. អបិ-សទ្ទេន កិំ បន ទិរត្តាទិកន្តិ ទស្សេតិ.

សង្ឃសម្មុតិយា វិនាតិ តិចីវរំ បរិហរិតុំ អសមត្ថេន គិលានេន ភិក្ខុនា សង្ឃំ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ‘‘អហំ ភន្តេ គិលានោ, ន សក្កោមិ តិចីវរំ អាទាយ បក្កមិតុំ, សោហំ ភន្តេ សង្ឃំ តិចីវរេន អវិប្បវាសសម្មុតិំ យាចាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ យាចិតេន សង្ឃេន តស្ស ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ ទិន្នំ អវិប្បវាសសម្មុតិំ វិនាតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា លទ្ធសម្មុតិកស្ស គិលានស្ស ភិក្ខុនោ តស្មិំ គេលញ្ញេ អវូបសន្តេ វា វូបសន្តេបិ ចីវរនិក្ខេបដ្ឋានំ អាគមនកាលេ វា ឧប្បន្នេ អញ្ញេបិ រោគេ អវូបសន្តេ តាយយេវ សម្មុតិយា ន ទោសោ.

៦០៣. ភិក្ខុនោតិ អលទ្ធសម្មុតិកស្ស ភិក្ខុនោ. តេន ចីវរេន. វិប្បវត្ថុំ ន វដ្ដតីតិ វិនា វសិតុំ ន វដ្ដតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘ឯកកុលស្ស គាមោ ហោតិ បរិក្ខិត្តោ ច, អន្តោគាមេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោគាមេ វត្ថព្ពំ. អបរិក្ខិត្តោ ហោតិ, យស្មិំ ឃរេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ ហោតិ, តស្មិំ ឃរេ វត្ថព្ពំ, ហត្ថបាសា វា ន វិជហិតព្ពំ. នានាកុលស្ស ¶ គាមោ ហោតិ បរិក្ខិត្តោ ច, យស្មិំ ឃរេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ ហោតិ, តស្មិំ ឃរេ វត្ថព្ពំ សភាយេ វា ទ្វារមូលេ វា, ហត្ថបាសា វា ន វិជហិតព្ព’’ន្តិអាទិនា (បារា. ៤៧៨) នយេន បាឡិយា វុត្តដ្ឋានតោ ពហិ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតុំ ន វដ្ដតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥមស្មិំ ¶ បាឋេ ‘‘បរិក្ខិត្តោ’’តិ ឥទំ បាការេន វា វតិយា វា បរិខាយ វា បរិក្ខិត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ហត្ថបាសា វាតិ ឯត្ថ ហត្ថបាសា នាម អឌ្ឍតិយរតនំ ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តំ ឃរំ សមន្តតោ ហត្ថបាសា ន វិជហិតព្ពំ, អឌ្ឍតេយ្យរតនប្បមាណា បទេសា ឧទ្ធំ ន វិជហិតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៧៧-៤៧៨).

វិប្បវសន្តស្ស កោ ទោសោតិ អាហ ‘‘ហោតិ…បេ… អរុណុគ្គមេ’’តិ. អនុញ្ញាតដ្ឋានតោ ហិ ពហិ ចីវរេន វិនា អរុណំ ឧដ្ឋាបេន្តស្ស តំ ចីវរំ និស្សជ្ជិតព្ពំ ហោតិ, តំហេតុកា បាចិត្តិយាបត្តិបិ ហោតីតិ អត្ថោ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘និស្សជ្ជិត្វា…បេ… វិញ្ញុនា’’តិ.

៦០៤. ន្ហាយន្តស្សេវាតិ ចីវរស្ស ហត្ថបាសតោ ទូរេ នហាយន្តស្សេវ, អនាទរេ សាមិវចនំ.

៦០៦. អច្ឆិន្នំ វិលុត្តំ ចីវរំ យស្ស សោ អច្ឆិន្នចីវរោ, ភិក្ខុ, តស្ស ឋានំ អច្ឆិន្នចីវរដ្ឋានំ, តស្មិំ.

៦០៧. និវាសេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘អន្តរវាសក’’ន្តិ ច គហេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ឥតរានី’’តិ ច សេសោ. ឥទញ្ច គន្តព្ពដ្ឋានេ, អាសន្នេ មគ្គេ ច មនុស្សសម្ពាធេ អសតិ កត្តព្ពទស្សនំ. ឥតរត្ថ និវាសេត្វា, បារុបិត្វា ច សង្ឃាដិំ អំសេ កត្វាវ គន្តព្ពំ ហោតិ. វិហារេ សភាគេសុ អលព្ភមានេសុ អាសនសាលម្បិ គន្ត្វា សភាគស្ស សន្តិកេ វិនយកម្មំ កត្តព្ពន្តិ ¶ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៩៥ អត្ថតោ សមានំ) វុត្តំ. ‘‘និស្សជ្ជិត្វា’’តិ ឥមិនា ‘‘ឥទំ មេ ភន្តេ ចីវរំ រត្តិវិប្បវុត្ថំ អញ្ញត្រ ភិក្ខុសម្មុតិយា និស្សគ្គិយំ, ឥមាហំ សង្ឃស្ស និស្សជ្ជាមី’’តិ សង្ឃេ វា ‘‘ឥទំ មេ ភន្តេ ចីវរំ…បេ… អហំ អាយស្មន្តានំ និស្សជ្ជាមី’’តិ តិណ្ណំ, ទ្វិន្នំ វា សន្តិកេ វា ‘‘ឥទំ មេ អាវុសោ…បេ… ឥមាហំ អាយស្មតោ និស្សជ្ជាមី’’តិ ឯកស្ស សន្តិកេ វា វត្វា និស្សជ្ជិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. វិញ្ញុនាតិ ឯវំ និស្សគ្គិយវត្ថុនិស្សជ្ជនាទិនានប្បការវិធិជាននកេន ញាណវតាតិ អត្ថោ.

៦០៩. ‘‘អទេន្តស្ស ច និស្សដ្ឋំ ទុក្កដ’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន អាបត្តិ ¶ បដិគ្គហេតព្ពា, និស្សដ្ឋចីវរំ ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តត្តា ឥមំ វិធិំ ជាននតាយ ព្យត្តេន យថាវិធិំ កាតុំ សមត្ថតាយ បដិពលេន ខន្ធកេ (ចូឡវ. ២៣៩) អាគតនយេន អាបត្តិំ បដិគ្គហេត្វា និស្សដ្ឋចីវរំ ហត្ថេន គហេត្វា និសីទាបេត្វា សចេ សង្ឃោ ហោតិ, ‘‘សុណាតុ មេ ភន្តេ សង្ឃោ, ឥទំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ និស្សគ្គិយំ សង្ឃស្ស និស្សដ្ឋំ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យា’’តិ, សចេ តយោ ហោន្តិ, ‘‘សុណន្តុ មេ អាយស្មន្តា, ឥទំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ និស្សគ្គិយំ អាយស្មន្តានំ និស្សដ្ឋំ, យទាយស្មន្តានំ បត្តកល្លំ, អាយស្មន្តា ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យុ’’ន្តិ, សចេ ឯកកោ ហោតិ, ‘‘ឥមំ ចីវរំ អាយស្មតោ ទម្មី’’តិ ទាតព្ពំ, និស្សដ្ឋចីវរំ ‘‘អត្តនោយេវ ទិន្ន’’ន្តិ សុទ្ធសញ្ញាយ គហេត្វា អទេន្តស្ស ទុក្កដំ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

តស្ស សន្តកភាវំ ញត្វា លេសេន វិលុម្បន្តស្ស បន ភណ្ឌគ្ឃវសេន ទុក្កដថុល្លច្ចយបារាជិកាបត្តិយោ ហោន្តិ. យថាហ ¶ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តស្ស សន្តកភាវំ បន ញត្វា លេសេន អច្ឆិន្ទន្តោ ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩). បរិយាបុតន្តិ ‘‘ន ភិក្ខវេ និស្សដ្ឋចីវរំ ន ទាតព្ពំ, យោ ន ទទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៤៧០) បាឡិយំ វុត្តន្តិ អត្ថោ.

៦១០-១. ថេរេ ទហរេ ចាតិ ឯតេសុ ឧភោសុបិ មគ្គំ គច្ឆន្តេសូតិ យោជនា. ‘‘ថេរេ’’តិ ឥមិនា អនិស្សិតភាវមាហ, ‘‘ទហរេ ចា’’តិ ឥមិនា និស្សិតភាវំ. ឱហីនេតិ ឱសក្កិតេ. សចេ សោ ថេរោ និស្សយាចរិយោ ភវេយ្យាតិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘គរុ’’ន្តិ. តស្មិំ ទហរេ. វត្ថន្តិ តស្ស ហត្ថេ ឋិតចីវរំ. ន បស្សម្ភតីតិ ធុរនិក្ខេបំ អកត្វា គមនេ សឧស្សាហត្តា និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តេនេវ ‘‘មុហុត្ត’’ន្តិអាទិមាហ.

៦១៤. បច្ចុទ្ធារេ អន្តោយេវារុណេតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ, ទហរភិក្ខុនោ ទូរភាវញ្ច អរុណុគ្គមនញ្ច ញត្វា ចីវរស្ស អនិស្សគ្គិយត្ថំ តស្ស ហត្ថេ ឋិតភាវំ សល្លក្ខេត្វា បុរារុណា បច្ចុទ្ធរេតិ អត្ថោ. វិស្សជ្ជេតីតិ អញ្ញស្ស ទេតិ. វិនស្សតីតិ ចោរាទីហិ នស្សតិ.

៦១៦. អកាលចីវរន្តិ ¶ ‘‘អកាលចីវរំ នាម អនត្ថតេ កថិនេ ឯកាទសមាសេ ឧប្បន្នំ, អត្ថតេ កថិនេ សត្តមាសេ ឧប្បន្នំ, កាលេបិ អាទិស្ស ទិន្ន’’ន្តិ (បារា. ៥០០) វចនតោ អនត្ថតកថិនេ វិហារេ ‘‘ចីវរមាសោ’’តិ យោ បុព្ពកត្តិកកាឡបក្ខបាដិបទតោ បដ្ឋាយ យាវ អបរកត្តិកបុណ្ណមី, តាវ មាសោ វុច្ចតិ, តតោ បរេសុ ឯកាទសសុ មាសេសុ ¶ ឧប្បន្នញ្ច អត្ថតកថិនេ វិហារេ យោ ចីវរមាសោ, ហេមន្តា ច ចត្តារោ មាសាតិ បញ្ចមាសតោ ពហិ សត្តសុ មាសេសុ ឧប្បន្នញ្ច អត្ថតកថិនេ បញ្ច មាសា យថាបរិច្ឆិន្នកាលេ សង្ឃស្ស ច ‘‘ឥទំ អកាលចីវរំ ទម្មី’’តិ បុគ្គលស្ស ច ‘‘ឥទំ តុយ្ហំ ទម្មី’’តិ ទិន្នញ្ចេតិ ឥទំ អកាលចីវរន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឧប្បន្ន’’ន្តិ សេសោ, ‘‘ឧប្បជ្ជេយ្យ សង្ឃតោ វា គណតោ វា ញាតិតោ វា មិត្តតោ វា បំសុកូលតោ វា អត្តនោ វា ធនេនា’’តិ (បារា. ៥០០) វចនតោ សង្ឃស្ស វា ‘‘ឥទំ សុត្តន្តិកគណស្ស ទេម, ឥទំ អាភិធម្មិកគណស្ស ទេមា’’តិអាទិនា នយេន គណស្ស វា ទិន្នតោ អត្តនោ វស្សគ្គេន វា ញាតិអាទិតោ វា សុសានាទិបំសុកូលខេត្តតោ វា អត្តនោ សន្តកេន សុត្តកប្បាសាទិកប្បិយវត្ថុតោ វា ឧប្បន្នចីវរន្តិ អត្ថោ.

មាសបរមំ និក្ខិបេតិ មាសោ បរមំ បមាណំ ឯតស្ស និក្ខិបនស្សាតិ មាសបរមំ, និក្ខិបនន្តិ កិរិយាវិសេសនំ កាតព្ពំ, មាសបរមំ និក្ខិបនំ ករេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អាកង្ខមានេន ភិក្ខុនា បដិគ្គហេតព្ពំ, បដិគ្គហេត្វា ខិប្បមេវ ការេតព្ពំ, នោ ចស្ស បារិបូរី, មាសបរមំ តេន ភិក្ខុនា តំ ចីវរំ និក្ខិបិតព្ពំ ឩនស្ស បារិបូរិយា’’តិ (បារា. ៥០០) វចនតោ ឯវំ ឧប្បន្នំ ចីវរំ ឥច្ឆន្តេន បដិគ្គហេត្វា សចេ បហោតិ, ទសាហមនតិក្កាមេត្វា ការេតព្ពំ. សចេ នប្បហោតិ, ឩនស្ស បរិបូរណត្ថំ មាសបរមំ ឋបេតព្ពន្តិ អត្ថោ.

កទា ឯវំ និក្ខិបិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘សតិ បច្ចាសាយា’’តិ, ‘‘បច្ចាសា ហោតិ សង្ឃតោ វា គណតោ វា ញាតិតោ វា មិត្តតោ វា បំសុកូលតោ វា អត្តនោ វា ធនេនា’’តិ (បារា. ៥០០) វុត្តសង្ឃាទិតោ អត្តនោ វស្សគ្គាទិតោ លភេយ្យ, តេន ‘‘ឥមស្ស ឩនេ បរិបុណ្ណេ ការេស្សាមី’’តិ បច្ចាសាយ សតិ ឯវំ និក្ខិបិតព្ពន្តិ អត្ថោ. តតោ ឧទ្ធំ ឋបេតុំ ¶ ន វដ្ដតីតិ មាសតោ អតិរេកកាលំ និក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ, និស្សគ្គិយបាចិត្តិយំ ហោតីតិ អត្ថោ.

យទិ ឯវំ ‘‘តទហុប្បន្នេ មូលចីវរេ បច្ចាសាចីវរំ ឧប្បជ្ជតិ, ទសាហា ការេតព្ពំ…បេ… វីសេ ¶ ឧប្បន្នេ មូលចីវរេ បច្ចាសាចីវរំ ឧប្បជ្ជតិ, ទសាហា ការេតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៥០០) កស្មា អាហាតិ? បច្ចាសាចីវរស្ស ទសទិវសេ អតិក្កម្ម ឋបេតុំ អយុត្តត្តា, មូលចីវរស្ស តគ្គតិកត្តា ឯវំ វុត្តំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘មូលចីវរស្ស ឧប្បន្នទិវសតោ យាវ វីសតិមោ ទិវសោ, តាវ ឧប្បន្នំ បច្ចាសាចីវរំ មូលចីវរំ អត្តនោ គតិកំ ករោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥០០).

៦១៨-៩. ភិក្ខុនិយា យោ ធោវាបេតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ភិក្ខុនី នាម ឧភតោសង្ឃេ ឧបសម្បន្នា’’តិ (បារា. ៥០០) វចនតោ ភិក្ខុនិសង្ឃេ ញត្តិចតុត្ថាយ កម្មវាចាយ, ភិក្ខុសង្ឃេ ញត្តិចតុត្ថាយ កម្មវាចាយាតិ អដ្ឋវាចិកាយ ឧបសម្បន្នា ភិក្ខុនី នាម. ភុត្តន្តិ ភិក្ខុនា អត្តនា បរិភុត្តំ រជិតំ អាទិន្នកប្បំ, ‘‘បរិភោគំ ករិស្សាមី’’តិ អន្តមសោ សីសំ ឋបេត្វា សយនមត្តេនាបិ បុរាណភូតំ ចីវរន្តិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘រជិត្វា កប្បំ កត្វា ឯកវារម្បិ និវត្ថំ វា បារុតំ វា អន្តមសោ បរិភោគសីសេន អំសេ វា មត្ថកេ វា កត្វា មគ្គំ គតោ ហោតិ, ឧស្សីសកំ វា កត្វា និបន្នោ ហោតិ, ឯតម្បិ បុរាណចីវរមេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥០៣-៥០៥). វត្ថន្តិ ការិយេ ការណោបចារវសេន ចីវរមេវ អាហ.

អញ្ញាតិកាយាតិ ‘‘អញ្ញាតិកា នាម មាតិតោ វា បិតិតោ វា យាវ សត្តមា បិតាមហយុគា អសម្ពទ្ធា’’តិ វចនតោ ¶ អត្តនោ វា តស្សា វា មាតុ វា បិតុ វា បរម្បរាយ យាវ សត្តមា យុគា, ឯត្ថន្តរេ យេន កេនចិ ញាតកេន អសម្ពទ្ធភាវេន អញ្ញាតិកាយាតិ អត្ថោ. យថា ចាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បិតាមហោយេវ បិតាមហយុគំ. តតោ ឧទ្ធំ សព្ពេបិ បុព្ពបុរិសា បិតាមហគ្គហណេនេវ គហិតា. ឯវំ យាវ សត្តមោ បុរិសោ, តាវ យា អសម្ពទ្ធា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥០៣-៥០៥). អាកោដាបេតីតិ បហរាបេតិ.

តតោ ធោវាបនាទិតោ. និស្សគ្គិយាបត្តីតិ និស្សគ្គិយស្ស អាបត្តិ និស្សគ្គិយាបត្តិ, និស្សគ្គិយស្ស ចីវរស្ស នាមេន វិសិដ្ឋា បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ. ឥទញ្ច តិណ្ណំ បយោគានំ អន្តេ អាបជ្ជិតព្ពាយ អាបត្តិយា ទស្សនំ. តស្ស និយោគេន ធោវនាទិំ ករោន្តិយា ភិក្ខុនិយា តទត្ថំ សព្ពបុព្ពបយោគគណនាយ ភិក្ខុនោ ទុក្កដំ ហោតីតិ គហេតព្ពោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យាវ នំ ធោវិត្វា ឧក្ខិបតិ, តាវ ភិក្ខុនិយា បយោគេ បយោគេ ភិក្ខុស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ ¶ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥០៣-៥០៥). បឋមេនាតិ តីណិបិ ការាបេន្តស្ស យំ បឋមំ ការាបេតិ, តេនាតិ អត្ថោ. ទីបិតន្តិ ‘‘អញ្ញាតិកាយ អញ្ញាតិកសញ្ញី បុរាណចីវរំ ធោវាបេតិ រជាបេតិ អាកោដាបេតិ, និស្សគ្គិយេន អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដាន’’ន្តិអាទិនា (បារា. ៥០៦) ទេសិតំ. ឥមិនា នយេន ទ្វេ ការាបេន្តស្ស បឋមេន និស្សគ្គិយាបត្តិ, ទុតិយេន ទុក្កដន្តិ អយមត្ថោ សង្គយ្ហតិ.

៦២០. ‘‘ធោវនត្ថាយ ទេតី’’តិ ឥមិនា ‘‘ភុត្តំ វត្ថ’’ន្តិ អធិការតោ លព្ភតិ.

៦២១. សាមណេរនិទ្ទេសេបីតិ ‘‘សាមណេរា’’តិ និទ្ទេសោ នាម យស្ស, តស្មិម្បិ, អត្តនា បរិភុត្តំ វត្ថំ ធោវនត្ថាយ ទេតីតិ យោជនា, អត្តនោ បរិភុត្តំ ចីវរំ ធោវនត្ថាយ ¶ សាមណេរស្ស ទេតីតិ អត្ថោ. បិ-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. ឧបសម្បជ្ជាតិ បុព្ពកិរិយាយ ‘‘ធោវតី’’តិ អបរកិរិយា សាមត្ថិយា លព្ភតិ.

៦២២. ទហរានញ្ច ភិក្ខូនន្តិ អត្តនោ នវកតរានំ ភិក្ខូនំ. និយ្យាទិតេ ទិន្នេ. ឯស នយោតិ ‘‘ឯកេន បាចិត្តិយំ, អវសិដ្ឋេហិ ទ្វីហិ វា ឯកេន វា សព្ពបយោគេសុ ទុក្កដំ ហោតី’’តិ នយោ.

៦២៤. ‘‘ធោវនប្បច្ចយាយេវា’’តិ ឥមិនា ឥតរទ្វយស្ស តស្ស អនាណត្តិយា កតត្តា តតោ អនាបត្តិភាវមាហ.

៦២៦. ញាតិកាតិ ឯត្ថ ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២២-២៣, ៤២២; អ. និ. ៦.៥៨; ៨.៩; មហានិ. ២០៦; ធ. ស. ១៣៥៥; វិភ. ៥១៨) វិយ គាថាពន្ធវសេន យ-ការលោបោ, ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយាតិ អត្ថោ. ‘‘ញាតិកា អញ្ញាតិសញ្ញិស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. បច្ចត្ថរណន្តិ មញ្ចបីឋេ អត្ថរិតព្ពំ បច្ចត្ថរណចីវរញ្ច.

៦២៧. ‘‘ភិក្ខុនីនំ វសេនា’’តិ ឥទំ ភិក្ខុសង្ឃេបិ ឧបសម្បន្នា ចេ, បាចិត្តិយសម្ភវា វុត្តំ ¶ . យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នាយ បន យថាវត្ថុកមេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥០៦). ភិក្ខុនិសង្ឃេ បឋមំ ឧបសម្បជ្ជិត្វា បច្ឆា ភិក្ខុសង្ឃេ ចេ ឧបសម្បជ្ជតិ, កេវលំ ភិក្ខុសង្ឃេ ឧបសម្បន្នាតិ ន វុច្ចតីតិ តា ភគវតិ ធរមានេ បឋមំ បព្ពជិតា បញ្ចសតា សាកិយានិយោ វុច្ចន្តិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នា នាម បញ្ចសតា សាកិយានិយោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥០៦). ភិក្ខុនោ ¶ លិង្គេ បរិវត្តេ តស្សេវ ឧបសម្បន្នកម្មស្ស អនុញ្ញាតត្តា សោបិ គហេតព្ពោយេវ.

៦២៨. អវុត្តា ធោវតីតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ធោវា’’តិ អវុត្តា ចីវរំ កិលិដ្ឋំ ទិស្វា អវត្វា ឋបិតដ្ឋានតោ ចីវរំ គហេត្វា វា សយមេវ វត្វា យាចនាទិនយេន វា អនាណត្តិយា ច គហេត្វា ចីវរធោវនាទិំ ករេយ្យ ចេ. អបរិភុត្តំ វាតិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន អបរិភុត្តំ ចីវរំ. អញ្ញំ វាតិ ឧបាហនត្ថវិកបត្តត្ថវិកបោត្ថកត្ថវិកមញ្ចបីឋាទិំ យំ កិញ្ចិ បរិក្ខារំ.

៦២៩. វិកប្បនុបគំ បច្ឆិមំ ឧបាទាយ កិញ្ចិ ចីវរំ គណ្ហតោតិ យោជនា, ឯត្ថ ‘‘អញ្ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយា ហត្ថតោ’’តិ ច ‘‘ញាតិកាយ អញ្ញាតិកសញ្ញិស្សា’’តិ ច ‘‘ឯកតោឧបសម្បន្នាយ ហត្ថតោ គណ្ហាតី’’តិ ច វក្ខមានវចនសាមត្ថិយា លព្ភមានតោ បុព្ពេ វុត្តនយេន អញ្ញាតិកាយ ឧភតោសង្ឃេ ឧបសម្បន្នាយ ភិក្ខុនិយា ហត្ថតោ វិកប្បនុបគរតនវិទត្ថិប្បមាណវត្ថតោ បដ្ឋាយ យំ កិញ្ចិ ចីវរំ គណ្ហន្តស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘អាបត្តី’’តិ សាមញ្ញេន វុត្តេបិ ‘‘និស្សគ្គិយា បាចិត្តិយាបត្តី’’តិ បករណតោ ច ‘‘និស្សគ្គិយាបត្តី’’តិ វក្ខមានតោ ច លព្ភតិ. ឋបេត្វា បារិវត្តកន្តិ ‘‘បារិវត្តកំ បរិត្តេន វា វិបុលំ, វិបុលេន វា បរិត្ត’’ន្តិ (បារា. ៥១៤) វចនតោ មហាបច្ចរិយំ ‘‘អន្តមសោ ហរីតកខណ្ឌេនាបី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥១៤) វុត្តត្តា ច ហេដ្ឋិមន្តតោ ហរីតកខណ្ឌម្បិ ទត្វា គហេតព្ពំ តិចីវរញ្ច បារិវត្តកំ នាម ហោតិ, តំ ឋបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បរិវត្តនំ បរិវត្តំ, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ បារិវត្តកំ, កយវិក្កយេន គហេតព្ពំ ចីវរន្តិ អត្ថោ.

៦៣០. គហណត្ថាយ ¶ បយោគេតិ គណ្ហិតុំ ហត្ថបសារណាទិប្បយោគេ. បរិយាបុតន្តិ ‘‘បដិគ្គណ្ហាតិ បយោគេ ទុក្កដ’’ន្តិ (បារា. ៥១២) ទេសិតំ.

៦៣១. អនុបសម្បន្នហត្ថេតិ ¶ ភិក្ខុភិក្ខុនិតោ អញ្ញេ សព្ពេ អនុបសម្បន្នា គហិតា. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ បន សិក្ខមានាសាមណេរសាមណេរិឧបាសកឧបាសិកានំ ហត្ថេ បេសិតំ បដិគ្គណ្ហាតិ, អនាបត្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥១២).

៦៣២. ឯកតោតិ ឯត្ថ ភិក្ខុនិសង្ឃតោតិ គហេតព្ពំ. អញ្ញស្មិំ បក្ខេ បាចិត្តិយមេវ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នាយ បន បាចិត្តិយមេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥១៣).

៦៣៣. ‘‘បារិវត្តកំ ទស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា គណ្ហាតិ, ទោសោ ន វិជ្ជតីតិ យោជនា.

៦៣៤. អញ្ញំ បរិក្ខារន្តិ ថវិកកាយពន្ធនាទិ អវិកប្បិយំ វា អវិកប្បនុបគំ វា បរិក្ខារមេវ គហេតព្ពំ. វិកប្បនុបគំ បន ន វដ្ដតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘វិកប្បនុបគំ បច្ឆិមចីវរប្បមាណំ បន បដបរិស្សាវនម្បិ ន វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥១៤). ចីវរបដិគ្គណ្ហនំ កិរិយា, បារិវត្តកស្ស អទានំ អកិរិយាតិ កិរិយាយ ច អកិរិយាយ ច អាបជ្ជិតព្ពតោ ក្រិយាក្រិយំ.

៦៣៥. ‘‘អញ្ញាតកំ អប្បវារិត’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘គហបតិំ វា គហបតានិំ វា’’តិ បាឋសេសោ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘អញ្ញាតកំ គហបតិំ វា គហបតានិំ វា’’តិ (បារា. ៥១៦, ៥១៨). បុព្ពេ វុត្តនយេន យាវ សត្តមា បិតាមហយុគា សម្ពទ្ធញ្ញាតិកតាយ អភាវតោ អញ្ញាតកំ. ‘‘យំ មយ្ហំ គេហេ ¶ អត្ថិ, តំ បវារេមី’’តិអាទិនា នយេន អប្បវារិតំ. ‘‘គហបតិ នាម យោ កោចិ អគារំ អជ្ឈាវសតី’’តិ (បារា. ៥១៩) បាឡិយំ វុត្តំ គហបតិំ វា. ‘‘គហបតានី នាម យា កាចិ អគារំ អជ្ឈាវសតី’’តិ (បារា. ៥១៩) បាឡិយំ វុត្តំ ឃរណិំ វាតិ អត្ថោ.

ហោតិ និស្សគ្គិយាបត្តីតិ ‘‘អញ្ញត្រ សមយា វិញ្ញាបេតិ, បយោគេ ទុក្កដំ, បដិលាភេន និស្សគ្គិយំ ហោតី’’តិ (បារា. ៥១៩) បាឡិយំ វុត្តេសុ សព្ពេសុ បុព្ពបយោគេសុ ទុក្កដេន សទ្ធិំ និស្សគ្គិយបាចិត្តិយំ ¶ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អញ្ញត្រ សមយាតិ ‘‘តត្ថាយំ សមយោ, អច្ឆិន្នចីវរោ វា ហោតិ ភិក្ខុ នដ្ឋចីវរោ វា’’តិ (បារា. ៥១៨) មាតិកាយ, ‘‘អច្ឆិន្នចីវរោ នាម ភិក្ខុស្ស ចីវរំ អច្ឆិន្នំ ហោតិ រាជូហិ វា ចោរេហិ វា ធុត្តេហិ វា យេហិ កេហិចិ វា អច្ឆិន្នំ ហោតិ. នដ្ឋចីវរោ នាម ភិក្ខុស្ស ចីវរំ អគ្គិនា វា ទឌ្ឍំ ហោតិ, ឧទកេន វា វូឡ្ហំ ហោតិ, ឧន្ទូរេហិ វា ឧបចិកាហិ វា ខាយិតំ ហោតី’’តិ (បារា. ៥១៩) បទភាជនេ ច និទ្ទិដ្ឋសរូបកាលតោ អញ្ញត្រាតិ អត្ថោ.

៦៣៦. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘អញ្ញាតកេ អញ្ញាតកសញ្ញី, វេមតិកោ, ញាតកសញ្ញី អញ្ញត្រ សមយា ចីវរំ វិញ្ញាបេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បារា. ៥២០) បាចិត្តិយត្តយំ ភគវតា វុត្តំ. ‘‘ញាតកេ អញ្ញាតិសញ្ញិស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. តត្ថាតិ តស្មិំ ញាតកេ. វេមតិកស្សាតិ ‘‘ញាតកោ នុ ខោ, អញ្ញាតកោ’’តិ វេមតិកស្ស. ទ្វិកទុក្កដំ តថេវាតិ យោជនា. ‘‘តថេវា’’តិ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ ឥទំ អាកឌ្ឍតិ, ‘‘ញាតកេ អញ្ញាតកសញ្ញី, វេមតិកោ អញ្ញត្រ សមយា ចីវរំ វិញ្ញាបេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៥២០) ទេសិតន្តិ អត្ថោ.

៦៣៧-៨. សមយេ ¶ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. ឯត្ថ ‘‘ចីវរំ អញ្ញាតកអប្បវារិត’’ន្តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ, យថាបរិច្ឆិន្នកាលទ្វយតោ អញ្ញតរស្មិំ កាលេ អញ្ញាតកអប្បវារិតំ ចីវរំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ. ញាតកេ វា បវារិតេតិ ឯត្ថាបិ ‘‘អត្តនោ’’តិ អជ្ឈាហារោ, ‘‘សមយេ’’តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ, អត្តនោ ញាតកបវារិតេ អសមយេបិ ចីវរំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ. អញ្ញស្សត្ថាយាតិ ឯត្ថ ‘‘អត្តនោ’’តិ សេសោ, អត្តនោ ញាតកេ, បវារិតេ វា វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា, អញ្ញំ ភិក្ខុំ និស្សាយ អត្តនោ ញាតកេ វា បវារិតេ វា ចីវរំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥតរំ បក្ខំ ទស្សេតិ ‘‘តស្ស ញាតកេ វា បវារិតេ វា’’តិ. តស្សាតិ ‘‘អញ្ញស្សា’’តិ វុត្តស្ស, ‘‘វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ. វាតិ បុរិមវិកប្បាបេក្ខំ. យំ សន្ធាយ ចីវរំ វិញ្ញាបេតិ, តស្ស ញាតកេ វា បវារិតេ វា តំយេវ សន្ធាយ ចីវរំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘អត្តនោ វា ធនេនា’’តិ វុត្តំ អនាបត្តិអង្គំ ឧម្មត្តកាទិនោតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន សង្គយ្ហតិ ¶ , អត្តនោ សន្តកំ សុត្តកប្បាសាទិកំ កប្បិយវត្ថុំ ទត្វា គណ្ហិតុកាមតាយ អកប្បិយវោហារេន យាចន្តស្ស ច អនាបត្តីតិ អត្ថោ.

៦៣៩. អប្បវារិតមញ្ញាតិន្តិ ឯត្ថ ‘‘គហបតិំ វា គហបតានិំ វា’’តិ ឥទំ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. តតុត្តរិន្តិ តតោ សន្តរុត្តរបរមតោ ឧត្តរិន្តិ គហេតព្ពំ, ‘‘សន្តរុត្តរបរមំ តេន ភិក្ខុនា តតោ ចីវរំ សាទិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៥២៣) វុត្តត្តា ¶ អច្ឆិន្នចីវរេន សាទិតព្ពអន្តរវាសកឧត្តរាសង្គមត្តេន អធិកន្តិ អត្ថោ.

‘‘តតោ ចេ ឧត្តរិ សាទិយេយ្យា’’តិ (បារា. ៥២៣) វចនតោ ‘‘សាទិយន្តស្សា’’តិ វត្តព្ពំ, ឯវំ វត្តព្ពេ ‘‘វិញ្ញាបេន្តស្សា’’តិ កស្មា វុត្តន្តិ? អច្ឆិន្នចីវរានំ ភិក្ខូនំ ឆព្ពគ្គិយេហិ ភិក្ខូហិ ចីវរវិញ្ញាបនវត្ថុស្មិំ ‘‘កថញ្ហិ នាម តុម្ហេ មោឃបុរិសា ន មត្តំ ជានិត្វា ពហុំ ចីវរំ វិញ្ញាបេស្សថា’’តិ (បារា. ៥២២) ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ គរហិត្វា ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស បញ្ញត្តត្តា ‘‘សាទិតព្ព’’ន្តិ ឯត្ថ វិញ្ញាបេតព្ពន្តិ អត្ថោ ហោតិ, តេនេវ ឥមស្មិំ បទភាជនេ ‘‘តតោ ចេ ឧត្តរិ សាទិយេយ្យាតិ តតុត្តរិ វិញ្ញាបេតី’’តិ (បារា. ៥២៤) ច អាបត្តិភេទសន្ទស្សនដ្ឋានេ ‘‘អញ្ញាតកេ អញ្ញាតកសញ្ញី តតុត្តរិ ចីវរំ វិញ្ញាបេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិអាទិវចនតោ (បារា. ៥២៥) ច វុត្តំ. យទិ ឯវំ សិក្ខាបទេយេវ ‘‘សាទិតព្ពំ, សាទិយេយ្យា’’តិ ច ឧភយត្ថ ‘‘វិញ្ញាបេតព្ពំ, វិញ្ញាបេយ្យា’’តិ ច កស្មា ន វុត្តន្តិ? អច្ឆិន្នចីវរភាវំ ញត្វា អវិញ្ញាបិតេបិ អភិហរិត្វា ទិយ្យមានម្បិ អធិវាសេន្តេន ឯវមេវ សាទិតព្ពន្តិ ន វុត្តំ. ឥមស្សេវ ច អធិកវិញ្ញាបននិសេធនត្ថំ វទន្តេនាបិ ‘‘តញ្ចេ អញ្ញាតកោ គហបតិ វា គហបតានី វា ពហូហិ ចីវរេហិ អភិហដ្ឋុំ បវារេយ្យ, សន្តរុត្តរបរមំ តេន ភិក្ខុនា តតោ ចីវរំ សាទិតព្ព’’ន្តិ សាទិតព្ពនិយមប្បធានំ វុត្តំ. តស្មា អច្ឆិន្នចីវរេន អត្តនា វា តំ សន្ធាយ អញ្ញេន វា វិញ្ញាបេន្តេនបិ អវិញ្ញាបេន្តេបិ ទិយ្យមានំ សាទិយន្តេនាបិ សន្តរុត្តរបរមតំ នាតិក្កមិតព្ពន្តិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ សន្ធាយ ភាសិតត្ថោតិ សល្លក្ខេតព្ពន្តិ ឯត្តកំ ញាបេតុំ ‘‘សាទិយន្តស្សា’’តិ អវត្វា ‘‘វិញ្ញាបេន្តស្សា’’តិ វុត្តន្តិ អាចរិយាភិសន្ធិ វេទិតព្ពា.

៦៤០. ឥទានិ ¶ ¶ វិញ្ញាបនេ ច អធិវាសនេ ច ឧភយត្ថេវ និយមំ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ តីណិ នដ្ឋានិ ហោន្តិ, ទ្វេ សាទិតព្ពានិ. ទ្វេ នដ្ឋានិ, ឯកំ សាទិតព្ពំ. ឯកំ នដ្ឋំ, ន កិញ្ចិ សាទិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៥២៤) បទភាជនេ វុត្តវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘យស្សា’’តិអាទិ. ‘‘យស្ស តីណិបិ នដ្ឋានិ, ទ្វេ វា នដ្ឋានិ, ឯកំ វា នដ្ឋ’’ន្តិ សម្ពន្ធិត្វា យថាក្កមំ ‘‘តេន ទ្វេ សាទិតព្ពានិ, ឯកំ សាទិតព្ពំ, ន កិញ្ចិបិ សាទិតព្ព’’ន្តិ យោជនា កាតព្ពា. យស្ស តីណិបិ ចីវរានិ នដ្ឋានិ, ពហុ ច ទិយ្យតិ, តេន ទ្វេយេវ ចីវរានិ សាទិតព្ពានិ. ទ្វេ ចីវរានិ នដ្ឋានិ, ឯកំ សាទិតព្ពំ. ឯកញ្ចេ នដ្ឋំ, ន សាទិតព្ពំ, អវសិដ្ឋំ បច្ឆា ធម្មេន សមេន លទ្ធនីហារេន គហេតព្ពន្តិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សេសំ សភាគដ្ឋានតោ បរិយេសិស្សតី’’តិ. ‘‘ភិក្ខុនិយា បន បញ្ចសុបិ នដ្ឋេសុ ទ្វេ សាទិតព្ពានិ, ចតូសុ នដ្ឋេសុ ឯកំ សាទិតព្ពំ, តីសុ នដ្ឋេសុ កិញ្ចិ ន សាទិតព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥២២-៥២៤) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

៦៤១-២. សេសកំ អាហរន្តស្ស អនាបត្តីតិ ញាតព្ពន្តិ យោជនា. ឯវមុបរិបិ យោជេតព្ពំ. ចីវរំ យោជេត្វា អតិរេកំ វត្ថំ បច្ចាហរិត្វា ‘‘ទស្សាមី’’តិ ពហុម្បិ គហេត្វា គច្ឆន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ. អតិរេកម្បិ តុម្ហេយេវ គណ្ហថាតិ ទិន្នំ គណ្ហតោបិ អនាបត្តិ. ន អច្ឆិន្នការណា ទិន្នេតិ យោជនា, អច្ឆិន្នចីវរភាវំ អនុទ្ទិស្ស ពហូនំ ចីវរានំ គហណនិមិត្តេនាបិ អនាបត្តីតិ អត្ថោ. ឯវមេវ ‘‘ន នដ្ឋការណា ទេន្តី’’តិ ឥទម្បិ ទស្សិតមេវ. អច្ឆិន្នចីវរេ និស្សាយ តតុត្តរិចីវរវិញ្ញាបនវត្ថុម្ហិ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស បញ្ញត្តត្តា អនាបត្តិវារេ ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិ ន គហិតំ.

៦៤៣. កល្យាណកម្យតាហេតូតិ ¶ សុន្ទរស្ស មហគ្ឃស្ស កាមតំ បដិច្ច ចីវរេ វិកប្បនំ អាបជ្ជេយ្យាតិ យោជនា, ‘‘កីទិសេន តេ ភន្តេ ចីវរេន អត្ថោ’’តិ បុព្ពេ អប្បវារិតោ ‘‘អាយតំ វា ហោតុ វិត្ថតំ វា អប្បិតំ វា សណ្ហំ វា’’តិ (បារា. ៥២៩) បទភាជនេ វុត្តវិសិដ្ឋកប្បំ អធិកវិធានំ ករោតីតិ អត្ថោ. តស្ស លាភា និស្សគ្គិយំ ភវេតិ តថា អប្បវារិតេន ហុត្វា កតេន អធិកវិធានេន និប្ផន្នចីវរស្ស លាភប្បយោគេន ទុក្កដនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយា ហោន្តិ.

៦៤៤. មហគ្ឃំ ¶ …បេ… វិញ្ញាបេតីតិ វីសតិអគ្ឃនកំ ចីវរំ ទាតុកាមម្ហិ ឧបាសកេ, ‘‘អលំ មយ្ហំ ឯតេន, ទសគ្ឃនកំ វា អប្បគ្ឃនកំ វា ទេហី’’តិ វទតិ.

៦៤៥. ‘‘ញាតកេ អញ្ញាតិសញ្ញិស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ.

៦៤៦. បឋមសិក្ខាបទេ ឯកេន ឧបាសកេន បីឡា លទ្ធា, ឥធ ទ្វីហីតិ ឯត្តកំ នានាករណំ. សេសំ បឋមសិក្ខាបទសទិសមេវាតិ អាហ ‘‘ទុតិយោ…បេ… វិនិច្ឆយោ’’តិ. ឧបក្ខដបទេន លក្ខិតំ សិក្ខាបទំ ឧបក្ខដំ, ទុតិយញ្ច តំ ឧបក្ខដញ្ចាតិ ទុតិយោបក្ខដំ, តស្មិំ ទុតិយោបក្ខដេ. អស្សាតិ ទុតិយោបក្ខដស្ស.

៦៤៧. រញ្ញា វាតិ រាជតោ វា. រាជតោ ភោគ្គំ ភុញ្ជិតព្ពំ អស្ស អត្ថីតិ ‘‘រាជភោគ្គោ’’តិ វុត្តោ, រាជតោ ភត្តវេត្តនលាភិតោ យតោ កុតោចិ ទាយកា អាភតន្តិ សម្ពន្ធោ. ន ច វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘និស្សគ្គិយបាចិត្តិយភាវតោ’’តិ ¶ អជ្ឈាហរិតព្ពំ. ឥធ ឧត្តរិករណីយំ ‘‘តិក្ខត្តុ’’ន្តិអាទិគាថាយ (វិ. វិ. ៦៧១) វក្ខតិ.

៦៤៨. ចីវរចេតាបន្នវសេន អធិគតរជតាទិ យេន កេនចិ បរិយាយេនាបិ ន សាទិតព្ពន្តិ ទស្សេតុមាហ ‘‘រជតំ វា’’តិអាទិ. ធវលសភាវតាយ រាជតីតិ រជតំ, សជ្ឈុ. ជាតំ រូបំ វណ្ណាយតនមេតស្សាតិ ជាតរូបំ, សុវណ្ណំ. កិញ្ចីតិ អប្បមត្តកម្បិ. អត្តនោ វា អត្ថាយ បរស្ស វា អត្ថាយ ទិយ្យមានំ កិញ្ចិ គណ្ហិតុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា.

៦៤៩. អត្តនោ បដិគ្គហណេ អាបត្តិយា រូបិយគហណសិក្ខាបទេ វក្ខមានត្តា អញ្ញស្ស អត្ថាយ គហណេ អាបត្តិទស្សនត្ថមាហ ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិអាទិ. តត្ថ អញ្ញស្សត្ថាយាតិ អញ្ញស្ស បុគ្គលស្ស, គណស្ស, សង្ឃស្ស, ចេតិយស្ស, នវកម្មស្ស វា អត្ថាយ. និទ្ទិដ្ឋន្តិ អាហរិត្វា ‘‘ឥមំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តំ រជតំ, ជាតរូបំ វា អញ្ញំ វា យំ កិញ្ចិ និស្សគ្គិយទុក្កដវត្ថុំ ¶ បដិគ្គណ្ហតោ តស្ស ភិក្ខុនោ ទុក្កដំ ហោតីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តន្តិ យោជនា.

៦៥០-១. វុត្តមេវត្ថំ សរូបតោ វិភាវេតុមាហ ‘‘នេត្វា’’តិអាទិ. នេត្វាតិ អានេត្វា. អកប្បិយំ ភណ្ឌន្តិ ‘‘រជតំ ជាតរូបំ វា’’តិ យថាវុត្តមេវ អកប្បិយភណ្ឌំ. ឥត្ថន្តិ វក្ខមានប្បការេន. ន ច វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ច-ការេន វដ្ដតិ ចាតិ អនុញ្ញាតំ កតន្តិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘សចេ បន ‘នយិទំ ភិក្ខូនំ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’តិ បដិក្ខិត្តេ ‘វឌ្ឍកីនំ វា កម្មករានំ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ, កេវលំ តុម្ហេ សុកតទុក្កដំ ជានាថា’តិ វត្វា តេសំ ហត្ថេ ទត្វា បក្កមតិ, វដ្ដតិ. អថាបិ ‘មម មនុស្សានំ ហត្ថេ ភវិស្សតិ, មយ្ហមេវ ¶ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ, កេវលំ តុម្ហេ យំ យស្ស ទាតព្ពំ, តទត្ថាយ បេសេយ្យាថា’តិ វទតិ, ឯវម្បិ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩).

៦៥២. វិហារស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘នវកម្មស្សា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា វត្តព្ពំ គាថាពន្ធវសេន ន វុត្តំ.

៦៥៤. រជតំ ជាតរូបំ វា សង្ឃស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថាតិ ទិន្ន’’ន្តិ សេសោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ បន កោចិ ពហុម្បិ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ អានេត្វា ‘ឥទំ សង្ឃស្ស ទម្មិ, ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’តិ វទតិ, តំ ចេ សង្ឃោ សម្បដិច្ឆតិ, បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ អាបត្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩). ឯវំ អាភតំ តស្មិំ សង្ឃេ យោ កោចិ ភិក្ខុ ‘‘នយិទំ កប្បតី’’តិ សចេ បដិក្ខិបតិ, ‘‘អយំ សង្ឃស្ស លាភន្តរាយំ ករោតី’’តិ វទន្តស្សេវ អាបត្តិ ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យោ ហិ តំ ចោទេតិ, ស្វេវ សាបត្តិកោ ហោតិ, តេន បន ឯកេន ពហូ អនាបត្តិកា កតា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩). ឥធ ស្វេវ សាបត្តិកោតិ ឯត្ថ ‘‘ទុក្កដាបត្តិកោតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ឥមិស្សា គាថាយ ‘‘សង្ឃស្សា’’តិ អលិខិត្វា ‘‘ភិក្ខុនោ’’តិ ច លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. ឥទានិ ទស្សិតអដ្ឋកថាបាឋេ ‘‘សង្ឃោ សម្បដិច្ឆតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) វុត្តត្តា ‘‘សង្ឃស្សា’’តិ បាឋោ សុន្ទរោ.

៦៥៥. តឡាកស្សាតិ ¶ វាបិយា. សស្សុប្បត្តិនិទានតោ តឡាកំ ខេត្តំ, តតោ តស្ស គហណំ វា បរិភោគោ វា ន ច វដ្ដតីតិ យោជនា. តឡាកស្ស ចាតិ ឯត្ថ ច-ការេន ខេត្តវត្ថុ សង្គហិតំ. ន ច វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ចការេន វដ្ដតិ ចាតិ ទស្សិតំ ហោតិ.

៦៥៦. តំ ¶ កតមន្តិ អាហ ‘‘ចត្តារោ’’តិអាទិ. សព្ពម្បីតិ តឡាកបោក្ខរណិខេត្តាទិ សព្ពម្បិ.

៦៥៨-៩. អបរិច្ឆិន្នភាគស្មិន្តិ ‘‘ឥមស្មិំ ភូមិភាគេ កតស្ស កម្មេហិ ឯត្តកោ ភាគោ ទេយ្យោ’’តិ ឯវំ បុព្ពេ អនិយមិតអាយេ ភូមិភាគេ. អកតបុព្ពំ នវសស្សំ នាម. ឯត្តកំ ភាគំ ទេថាតិ ឯត្តកំ កហាបណភាគំ ទេថ. ឧដ្ឋាបេតីតិ ឧប្បាទេតិ.

‘‘កសថ វបថា’’តិ អកប្បិយំ វាចំ វត្វាតិ យោជនា. វបថាតិ ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ឥធ អវុត្តំ តំកត្តុយោគកាលេ វុច្ចមានំ អកប្បិយវចនន្តរំ សមុច្ចិនោតិ. ឧប្បាទិតញ្ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ កហាបណំ សមុច្ចិនោតិ. សព្ពន្តិ តថា ឧប្បាទិតកហាបណញ្ច ឯវំ អកប្បិយវោហារេន ឧប្បាទិតញ្ចាតិ សព្ពំ.

៦៦០. កសថាទិកំ វចនំ អវត្វា ‘‘ឯត្តិកាយ ភូមិយា ឯត្តកោ នាម ភាគោ’’តិ ភូមិំ យោ ច បតិដ្ឋាបេតិ, តស្សេវេតមកប្បិយន្តិ វក្ខមានេន យោជេតព្ពំ. ច-សទ្ទោ ‘‘យោ បនា’’តិ វក្ខមានបុគ្គលន្តរាបេក្ខោ.

៦៦១-២. ភូមិយា សយមេវ បមាណស្ស ជាននត្ថំ តូតិ យោជនា, ‘‘ឯត្តកេ ភូមិភាគេ អម្ហេហិ សស្សំ កតំ, ឯត្តកំ នាម ភាគំ គណ្ហថា’’តិ កសកេហិ វុត្តេ តេសំ វចនំ អសទ្ទហិត្វា សយមេវ ខេត្តភូមិយា បមាណំ ញាតុកាមតាយាតិ អត្ថោ. តុ-សទ្ទោ ឥមមេវ វិសេសំ ជោតេតិ. យោ បន មិនាតិ, តស្សេវេតមកប្បិយន្តិ វក្ខមានេន យោជេតព្ពំ. រជ្ជុយាបិ ច ទណ្ឌេនាតិ ឯត្ថ បាទេនាបិ មិនិតុំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ. ‘‘រក្ខតី’’តិអាទិកិរិយាបទេហិបិ ឯវមេវ យោជេតព្ពំ.

ខលេ ¶ ឋត្វា រក្ខតីតិ ធញ្ញករណេ ឋត្វា អញ្ញេ គណ្ហិតុំ អទត្វា បាលេតិ. កថំ រក្ខិតុំ ¶ វដ្ដតិ, កថំ រក្ខិតុំ ន វដ្ដតីតិ? តំ បន វីហិំ ‘‘ឥទំ វា ឯត្តកំ វា មា គណ្ហ, ឥទំ គហេតុំ ន លព្ភតី’’តិ វា ‘‘ឥតោ អបនេហិ, ឥធ បុញ្ជំ ករោហី’’តិ វា ឯវមាទិនា បយោគេន ចេ រក្ខតិ, តំ អកប្បិយំ. សចេ ‘‘មយិ ឋិតេ រក្ខិតំ ហោតី’’តិ រក្ខតិ, គណ្ហន្តេ វា បស្សិត្វា ‘‘កិំ ករោថា’’តិ ភណតិ, វដ្ដតិ. រូបិយបដិគ្គហណសិក្ខាបទេ ទ្វារំ បិទហិត្វា រក្ខន្តេន វសិតព្ពន្តិ ហិ វុត្តន្តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ. អញ្ញស្មិម្បិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ ‘‘ថេនេត្វា គណ្ហន្តេ សតិ ឯតំ ភោ បវត្តិំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស កិំ អារោចេស្សាមីតិ បដិបុច្ឆិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ. នីហរាបេតីតិ ឯត្ថាបិ សចេ បរិយាយេន វទតិ, វដ្ដតីតិ វទន្តិ. តស្សេវេតមកប្បិយន្តិ ឥទំ ខេត្តមិននាទិំ ករោន្តេន លទ្ធព្ពតោ អញ្ញស្ស អភិនវុប្បាទិតស្ស អភាវា អញ្ញេសំ វដ្ដតីតិ ទ្វីសុ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ.

៦៦៣. ‘‘ឯត្តកេហិ វីហីហិ ឥទំ អាហរថា’’តិ វុត្តា សចេ អាហរន្តីតិ យោជនា. ឯត្ថ ‘‘តស្សេវេតមកប្បិយ’’ន្តិ ឥទំ ធញ្ញស្ស វិចារិតត្តា វុត្តំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តស្សេវ អកប្បិយំ. កស្មា? ធញ្ញស្ស វិចារិតត្តា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩).

៦៦៤. ហិរញ្ញេនាតិ កហាបណេន. ‘‘តមកប្បិយ’’ន្តិ ឥទំ កហាបណានំ វិចារិតត្តា វុត្តំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សព្ពេសំ អកប្បិយំ. កស្មា? កហាបណានំ វិចារិតត្តា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩).

៦៦៥. បេសការកទាសំ វាតិ បេសការកសង្ខាតំ ទាសំ វា, បេសការោ តន្តវាយោ. អារាមិកានំ នាមេន ទេន្តេតិ ‘‘អារាមិកំ ទម្មិ, វេយ្យាវច្ចករំ ទម្មី’’តិអាទិនា នយេន ទេន្តេ.

៦៦៦. ខីរំ ¶ ទធិ តក្កំ សប្បិ នវនីតន្តិ បញ្ចគោរសា.

៦៦៧. អជិកាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន មហិសំ សង្គណ្ហាតិ.

៦៦៩. បដិសិទ្ធេបីតិ បដិក្ខិត្តេបិ. មូលំ ទត្វាតិ កប្បិយភណ្ឌមូលំ ទត្វា. កុក្កុដាទយោ បន ‘‘សុខេន វសន្តូ’’តិ អរញ្ញេយេវ វិស្សជ្ជេតព្ពំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កុក្កុដសូករេ ¶ ‘សុខំ ជីវន្តូ’តិ អរញ្ញេ វិស្សជ្ជេតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩). សូករមយូរាទីសុបិ លទ្ធេសុ តេសំ អនុរូបេយេវ វិសយេ វិស្សជ្ជេតព្ពា.

៦៧១. ‘‘តិក្ខត្តុ’’ន្តិអាទិគាថាយ កោ សម្ពន្ធោ? ‘‘រញ្ញា វា រាជភោគ្គេនា’’តិអាទិគាថាយ សង្គហិតនយេន រាជរាជាមច្ចព្រាហ្មណគហបតាទីសុ យេន កេនចិ អត្តនា វា ចីវរចេតាបន្នេន ចីវរំ ចេតាបេត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ ចីវរេន អច្ឆាទេហី’’តិ វត្វា តំ ចីវរចេតាបន្នសង្ខាតំ ចីវរមូលំ ទត្វា បហិតទូតេន វា ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ឥទំ ខោ ភន្តេ អាយស្មន្តំ ឧទ្ទិស្ស ចីវរចេតាបន្នំ អាភតំ, បដិគ្គណ្ហាតុ អាយស្មា ចីវរចេតាបន្ន’’ន្តិ យទិ វុច្ចេយ្យ, ភិក្ខុនា ‘‘ន ខោ មយំ អាវុសោ ចីវរចេតាបន្នំ បដិគ្គណ្ហាម, ចីវរញ្ច ខោ មយំ បដិគ្គណ្ហាម កាលេន កប្បិយ’’ន្តិ វុត្តេ សចេ តេន ‘‘អត្ថិ បនាយស្មតោ កោចិ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ វុត្តេ ចីវរត្ថិកេន ភិក្ខុនា ‘‘ឯសោ ខោ អាវុសោ ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ អារាមិកេ វា ឧបាសកេ វា ទស្សិតេ យទិ សោ តស្ស អត្តនា អាហរិត្វា ‘‘ឥមស្ស ភិក្ខុនោ ចីវរេន អត្ថេ សតិ ឥមិនា ចីវរំ ចេតាបេត្វា អច្ឆាទេហី’’តិ វត្វា តំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘យំ ខោ ភន្តេ អាយស្មា វេយ្យាវច្ចករំ និទ្ទិសិ, សញ្ញត្តោ សោ មយា, ឧបសង្កមតុ អាយស្មា កាលេន, ចីវរេន ¶ តំ អច្ឆាទេស្សតី’’តិ យទិ វទេយ្យ, តេន ចីវរត្ថិកេន ភិក្ខុនា កិំ កាតព្ពន្តិ ភគវតា វុត្តន្តិ អាហាតិ អយមិមិស្សា គាថាយ សម្ពន្ធោ.

តិក្ខត្តុំ ចោទនា វុត្តាតិ ‘‘ចីវរត្ថិកេន ភិក្ខវេ ភិក្ខុនា វេយ្យាវច្ចករោ ឧបសង្កមិត្វា ទ្វត្តិក្ខត្តុំ ចោទេតព្ពោ សារេតព្ពោ ‘អត្ថោ មេ អាវុសោ ចីវរេនា’’តិ តិក្ខត្តុំ ចោទនា កាតព្ពាតិ វុត្តា.

ឆក្ខត្តុំ ឋានមព្រវីតិ ‘‘ទ្វត្តិក្ខត្តុំ ចោទយមានោ សារយមានោ តំ ចីវរំ អភិនិប្ផាទេយ្យ, ឥច្ចេតំ កុសលំ, នោ ចេ អភិនិប្ផាទេយ្យ, ចតុក្ខត្តុំ បញ្ចក្ខត្តុំ ឆក្ខត្តុបរមំ តុណ្ហីភូតេន ឧទ្ទិស្ស ឋាតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៥៣៨) វុត្តត្តា តិក្ខត្តុំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អត្ថោ មេ អាវុសោ ចីវរេនា’’តិ កតាយ ចោទនាយ ន និប្បជ្ជេយ្យ, តេន បុន គន្ត្វា យំ កិញ្ចិ អវត្វា ‘‘ន អាសនេ និសីទិតព្ពំ, ន អាមិសំ បដិគ្គហេតព្ពំ, ន ធម្មោ ភាសិតព្ពោ’’តិ (បារា. ៥៣៩) វចនតោ ឋានភញ្ជនកំ និសជ្ជាទិំ កិញ្ចិ អកត្វា ‘‘កិំ ការណំ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិតេ ‘‘ជានាហិ ¶ , អាវុសោ’’តិ ឯត្តកមត្តំ វត្វា ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន ឆក្ខត្តុំ ឋានំ សទ្ធម្មវរចក្កវត្តិនា ភគវតា ទេសិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

យទិ ចោទេតិយេវាតិ សចេ ឋានំ អកត្វា ចោទនាមត្តំ ករោតិ, ឆ អព្រវីតិ យោជនា, ‘‘ចោទនា’’តិ សាមត្ថិយតោ លព្ភតិ, ឆក្ខត្តុំ ចោទេត្វា សកិម្បិ ន ឋាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

ឆចោទនំ អកត្វា យោ ឋានមេវ ករោតិ, តេន កតិ ឋានានិ កាតព្ពានីតិ អាហ ‘‘ចោទនាទិគុណា ឋិតី’’តិ, ‘‘កាតព្ពា’’តិ សេសោ, ‘‘អព្រវី’’តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ, ‘‘ចតុក្ខត្តុំ ចោទេត្វា ចតុក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ, បញ្ចក្ខត្តុំ ចោទេត្វា ទ្វិក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ, ឆក្ខត្តុំ ចោទេត្វា ន ¶ ឋាតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៥៣៩) វចនតោ, ‘‘ឆក្ខត្តុបរម’’ន្តិ (បារា. ៥៣៩) វចនតោ ច ឆក្ខត្តុំ ចោទនាយ ទិគុណា ទ្វាទសក្ខត្តុកា ឋិតិ ហោតីតិ សិទ្ធត្តា ចោទនមេវ អកត្វា ឋានមត្តមេវ ករោន្តស្ស ទ្វាទសក្ខត្តុំ វុត្តនយេន ឋាតព្ពមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. តតោ បរំ កាតព្ពំ អទស្សេត្វា ឯត្តកេនេវ និវត្តេតព្ពន្តិ ញាបេន្តោ ‘‘តតោ ចេ ឧត្តរិ វាយមមានោ តំ ចីវរំ អភិនិប្ផាទេតិ, បយោគេ ទុក្កដំ, បដិលាភេន និស្សគ្គិយ’’ន្តិ (បារា. ៥៣៩) វុត្តនយា អាបត្តិ ហោតីតិ ទស្សេតិ.

៦៧២. ‘‘អចោទេត្វា លទ្ធេ’’តិ ឥទំ ឧបលក្ខណំ ‘‘អដ្ឋត្វា លទ្ធេ’’តិ ច គយ្ហមានត្តា.

៦៧៣. ‘‘ឯកេនាបី’’តិ ឥមិនា កិំ បន ទ្វីហិ, ពហូហិ វាតិ វុត្តំ ហោតិ. មិស្សេត្វាតិ អន្តមសោ វាតេន អាហដេនាបិ កោសិយំសុនា មិស្សេត្វា. សន្ថតន្តិ ‘‘សន្ថតំ នាម សន្ថរិត្វា កតំ ហោតិ អវាយិម’’ន្តិ (បារា. ៥៤៤) បទភាជនេ ច ‘‘សមេ ភូមិភាគេ កោសិយំសូនិ ឧបរូបរិ សន្ថរិត្វា កញ្ជិកាទីហិ សិញ្ចិត្វា កតំ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៤២) អដ្ឋកថាយ ច វុត្តសរូបំ កញ្ជិកំ សិញ្ចិត្វា កោសិយំសូនិ អត្ថរិត្វា យាវ ពហលមិច្ឆតិ, តាវ វឌ្ឍេត្វា និសីទននិបជ្ជនាទិអត្ថំ កាតព្ពំ សន្ថតន្តិ អត្ថោ. កោសិយំសុនាតិ កោសិយកិមិកោសិយស្ស ឥទន្តិ កោសិយំ, សុត្តំ, តស្ស សុត្តស្ស អំសុ, តេន កោសិយំសុនាតិ អត្ថោ ¶ . ការាបេន្តស្សាតិ ឧបលក្ខណត្តា ¶ ‘‘ករោន្តស្សា’’តិបិ គហេតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ការាបេយ្យាតិ ឯកេនាបិ កោសិយំសុនា មិស្សេត្វា ករោតិ វា ការាបេតិ វា’’តិ (បារា. ៥៤៤). តេនេវាហ ‘‘បរត្ថាយ ករោន្តស្ស ការាបេន្តស្សា’’តិ.

៦៧៥. ភូមត្ថរណន្តិ បរិកម្មកតាយ ភូមិយា ឆវិរក្ខនត្ថាយ អត្ថរិតព្ពំ អត្ថរណំ. ភិសិ នាម មញ្ចភិសិ, បីឋភិសីតិ ទ្វយំ. ពិព្ពោហនំ ឧបធានំ.

៦៧៦. កាឡកេឡកលោមានន្តិ ‘‘កាឡកំ នាម ទ្វេ កាឡកានិ ជាតិយា កាឡកំ វា រជនកាឡកំ វា’’តិ (បារា. ៥៤៩) វចនតោ ឯវំ កាឡកានំ ឯឡកលោមានំ. សុទ្ធានន្តិ ឥតរវណ្ណេហិ ឯឡកលោមេហិ អមិស្សានំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សុទ្ធកាឡកានន្តិ សុទ្ធានំ កាឡកានំ, អញ្ញេហិ អមិស្សិតកាឡកានន្តិ អត្ថោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៤៧). ករេយ្យាតិ ករោន្តស្ស ច ការាបេន្តស្ស ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘ការាបេយ្យាតិ ករោតិ វា ការាបេតិ វា’’តិ. អាបត្តិ ហោតីតិ ‘‘បយោគេ ទុក្កដំ, បដិលាភេន និស្សគ្គិយ’’ន្តិ បាឡិយំ វុត្តំ បុព្ពបយោគទុក្កដញ្ច និស្សគ្គិយបាចិត្តិយញ្ច អាហ.

៦៧៧. ឱទាតំ តុលំ វា ពហុំ វា សព្ពមេវ វា គហេត្វានាតិ យោជនា. កបិលម្បិ វាតិ ឯត្ថាបិ ឯវមេវ យោជេតព្ពំ. ឯត្ថ សព្ពមេវ វាតិ សន្ថតស្ស គហេតព្ពំ សព្ពមេវ វា លោមំ. ករោន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘សន្ថត’’ន្តិ អធិការតោ ¶ លព្ភតិ. ‘‘នវ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ករោន្តស្សា’’តិ បទសាមត្ថិយេន លព្ភតិ, នវំ សន្ថតំ ករោន្តស្សាតិ អត្ថោ, ‘‘អនាបត្តី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. កបិលម្បិ វាតិ វាការេន បការន្តរេនាបិ ករោន្តស្ស អនាបត្តិំ សង្គណ្ហាតិ. សេយ្យថិទំ? ‘‘នវំ បន ភិក្ខុនា សន្ថតំ ការយមានេន ទ្វេ ភាគា សុទ្ធកាឡកានំ ឯឡកលោមានំ អាទាតព្ពា តតិយំ ឱទាតានំ ចតុត្ថំ គោចរិយាន’’ន្តិ (បារា. ៥៥៣) មាតិកាយ អនុញ្ញាតប្បការោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្ថ ¶ ‘‘ឱទាតំ កបិលម្បិ វា’’តិ ឯតស្ស ‘‘ពហុំ វា’’តិ វិសេសនេន កាឡកានំ ឯឡកលោមានំ យថាវុត្តភាគទ្វយតោ អធិកំ ឯឡកលោមម្បិ ន គហេតព្ពន្តិ ទីបេតិ កេវលានំ កាឡកានំ ឯឡកលោមានំ អគ្គហេតព្ពតាយ បឋមសិក្ខាបទេនេវ វុត្តត្តា. ‘‘សព្ពមេវ វា’’តិ ឥមិនាបិ បុរិមសិក្ខាបទេ វិយ ឥមេ ឱទាតាទយោ សព្ពេ កេវលា ន គហេតព្ពា ន ហោន្តីតិ ទស្សិតំ ហោតិ. ‘‘អនាបត្តី’’តិ ឥមិនា ឯវំ អកត្វា អញ្ញេន បការេន ករោន្តស្ស អាបត្តិ ហោតីតិ ព្យតិរេកតោ ទីបិតំ ហោតិ.

សេយ្យថិទំ? វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនាទា ចេ ភិក្ខុ ទ្វេ ភាគេ សុទ្ធកាឡកានំ ឯឡកលោមានំ តតិយំ ឱទាតានំ ចតុត្ថំ គោចរិយានំ នវំ សន្ថតំ ការាបេយ្យ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ. យត្តកប្បមាណេហិ ឯឡកលោមេហិ នវំ សន្ថតំ កាតុកាមោ ហោតិ, តេ លោមេ ចតុភាគំ តុលយិត្វា ទ្វេ តុលេ វា ឩនេ វា កាឡកលោមេ គហេត្វា ឯកំ តុលំ ឱទាតេហិ វា ឯកំ តុលំ គោចរិយេហិ វា កាឡកេហិ វា ឩនេ កត្វា ទ្វីហិបិ អធិកេ វា កត្វា កាឡកលោមេ វជ្ជេត្វា ទ្វីសុ ឯកំ វា ទ្វេ ឯវ វា គហេត្វា កាតុញ្ច ការាបេតុញ្ច វដ្ដតីតិ វុត្តំ ហោតិ ¶ . ឯវំ អនាបត្តិទស្សនេន សព្ពោបិ សិក្ខាបទត្ថោ សង្គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

៦៧៨. ‘‘អនុក្កមេនា’’តិ ឥមិនា ឥមមេវ អគ្គហេត្វា បុរិមានន្តរំ វុត្តសិក្ខាបទទ្វយញ្ច គហេតព្ពន្តិ ទីបេតិ. និស្សជ្ជិត្វា លទ្ធានិបីតិ យោជនា. ‘‘អបី’’តិ ឥមិនា ‘‘អញ្ញេន កតំ បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៥៥៥) វុត្តទុក្កដញ្ច ‘‘និស្សគ្គិយំ ចីវរំ អនិស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៤៦៨) បឋមនិស្សគ្គិយសិក្ខាបទេ វុត្តនយេន ឥហាបិ ‘‘និស្សគ្គិយំ សន្ថតំ អនិស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តម្បិ ធម្មសង្គហការកេហិ បេយ្យាលវសេន សំខិត្តំ តំ ទុក្កដញ្ចាតិ ឥទំ ទ្វយំ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៦៧៩. តតិយំ តុ ក្រិយាក្រិយន្តិ ឥទំ តតិយសិក្ខាបទំ បន ‘‘ទ្វេ ភាគា សុទ្ធកាឡកាន’’ន្តិអាទិនា (បារា. ៥៥៤) វុត្តនយេន អគ្គហេត្វា កាឡកានំ អតិរេកគ្គហណវសេន អននុញ្ញាតប្បការេន ករណតោ កិរិយាកិរិយំ នាម. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អាទាយ ច អនាទាយ ច ករណតោ កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៥២).

៦៨០. ឆន្នំ ¶ វស្សានំ ឱរេនាតិ បុព្ពេ សន្ថតស្ស កតទិវសតោ បដ្ឋាយ ឧបរិ ឆន្នំ វស្សានំ អព្ភន្តរេតិ អត្ថោ. ហោតិ និស្សគ្គិយាបត្តីតិ ឆព្ពស្សន្តរេ កតសន្ថតំ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, ការកស្ស ច បាចិត្តិយំ ហោតីតិ អត្ថោ. ភិក្ខុសម្មុតិំ ឋបេត្វាតិ សន្ថតំ គហេត្វា អទ្ធានមគ្គំ បដិបជ្ជិតុំ អសមត្ថស្ស គិលានស្ស ‘‘អហំ ភន្តេ គិលានោ ¶ ន សក្កោមិ សន្ថតំ អាទាយ បក្កមិតុំ, សោហំ ភន្តេ សង្ឃំ សន្ថតសម្មុតិំ យាចាមី’’តិ (បារា. ៥៥៩) សង្ឃមជ្ឈេ និសជ្ជ អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា តិក្ខត្តុំ យាចិតេ ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ គតដ្ឋានេ ឆព្ពស្សានំ អន្តោបិ សន្ថតំ កាតុំ សង្ឃេន ទិន្នសម្មុតិំ វិនាតិ អត្ថោ.

៦៨២. ឆព្ពស្សានិ ករោន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘យទា បរិបុណ្ណានិ, តទា’’តិ សេសោ, ឆព្ពស្សេសុ បរិបុណ្ណេសុ សន្ថតំ ករោន្តស្សាតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យទា ឆព្ពស្សានិ បរិបុណ្ណានិ ហោន្តិ, តទា សន្ថតំ ករោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៥៧). តទុទ្ធម្បីតិ ឆព្ពស្សតោ ឧបរិបិ. វិតានេតិ វិតាននិមិត្តំ ករោន្តស្ស. សាណិបាការេតិ បាការសទិសតិរោករណីយនិមិត្តំ ករោន្តស្ស. និស្សជ្ជិត្វា កតេបិ ចាតិ បុរាណសន្ថតេ អញ្ញស្ស ទត្វា អញ្ញស្មិំ សន្ថតេ ឱរតោ ឆន្នំ វស្សានំ កតេបិ ច អនាបត្តីតិ យោជនា. អយមនាបត្តិវារោ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាសុ ទិស្សតិ, តស្មា សោ អាចរិយបរម្បរាភតោ អាចរិយេន ទស្សិតោតិ វិញ្ញាយតិ. សាធារណវិនិច្ឆយំ បន ‘‘អនន្តរស្សិមស្សាបិ, វិសេសោ នុបលព្ភតី’’តិ វក្ខតិ.

៦៨៣. អនាទាយាតិ នវំ និសីទនសន្ថតំ ករោន្តេន ភិក្ខុនា តស្ស វិវណ្ណករណត្ថាយ បាឡិយំ ‘‘បុរាណសន្ថតស្ស សាមន្តា សុគតវិទត្ថិ អាទាតព្ពា ទុព្ពណ្ណករណាយា’’តិ (បារា. ៥៦៧) យា អាទាតុំ វុត្តា, តំ បុរាណសន្ថតស្ស ឆិន្នមុខាវត្តតោ សុគតវិទត្ថិំ អទត្វា. ឯវមេតំ វុត្តន្តិ កថំ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘អនាទានវសេនស្ស, សុគតស្ស វិទត្ថិយា’’តិ វក្ខមានេន វិញ្ញាយតិ. សន្ថតេតិ ឯត្ថ ‘‘បុរាណេ’’ឥតិ ច ការេតុំ កតញ្ចាតិ ឯត្ថ ‘‘នវំ និសីទនំ សន្ថត’’ន្តិ ច សេសោ ¶ , បុរាណេ សន្ថតេ អសន្តេ សាមន្តា សុគតវិទត្ថិំ អនាទាយ នវំ និសីទនសន្ថតំ ករោន្តស្ស អនាបត្តិ. អញ្ញស្សត្ថាយ នវំ និសីទនសន្ថតំ ការេតុំ, នវំ និសីទនសន្ថតំ អញ្ញេន កតំ បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជិតុញ្ច អនាបត្តីតិ យោជនា.

‘‘អញ្ញស្សត្ថាយ ¶ ការេតុ’’ន្តិ ឥទមេត្ថ បាចិត្តិយេនេវ អនាបត្តិទស្សនន្តិ គហេតព្ពំ. តស្មា ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយ ករោតិ វា ការាបេតិ វា, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៥៦៩) វុត្តត្តា ច អដ្ឋកថាយ, តព្ពណ្ណនាសុ ច អទិស្សមានត្តា វា តំ ន វត្តព្ពំ. ‘‘អនាបត្តិ ឆព្ពស្សានិ ករោតិ…បេ… អញ្ញស្សត្ថាយ ករោតិ វា ការាបេតិ វា’’តិ (បារា. ៥៦៤) អនន្តរសិក្ខាបទេ វុត្តមោលោកេត្វា វា ទុក្កដស្ស ច វិហិតត្តា បាចិត្តិយេន អនាបត្តិភាវំ សន្ធាយ លិខិតន្តិ វិញ្ញាយតិ. កតញ្ច បរិភុញ្ជិតុន្តិ ឯត្ថ ‘‘អញ្ញេនា’’តិ វត្តព្ពំ, ឥមិនា ‘‘អញ្ញេន កតំ បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជតិ, អនាបត្តី’’តិ បាឋោវ ទស្សិតោ.

៦៨៤. សុគតស្ស វិទត្ថិយា អនាទានវសេន ច អស្ស សន្ថតស្ស ករណេន ច សត្ថារា ឯតំ សិក្ខាបទំ កិរិយាកិរិយំ វុត្តន្តិ យោជនា.

៦៨៥. ននុ ច ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស អដ្ឋកថាយ ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ កិរិយាកិរិយត្តា ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស ទ្វេភាគសិក្ខាបទសទិសានី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៦៧) វុត្តានិ, ឥហ ‘‘សញ្ចរិត្តសមា’’តិ កស្មា វុត្តានីតិ? វុច្ចតេ – ទ្វេភាគសិក្ខាបទេ ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិបិ កោសិយសិក្ខាបទសទិសានេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៥២) អដ្ឋកថាយ វុត្តានិ, កោសិយសិក្ខាបទេ សមុដ្ឋានាទីនំ សញ្ចរិត្តេន សមភាវស្ស វុត្តត្តា, មូលមេវ សរិត្វា កិរិយាកិរិយសង្ខាតវិសេសស្ស ¶ វិសុំ ទស្សិតត្តា អវសិដ្ឋវិនិច្ឆយមត្តំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ឥមំ វិសេសំ មុញ្ចិត្វា អវសិដ្ឋវិនិច្ឆយេន ទ្វីសុ សិក្ខាបទេសុ សាធារណវិនិច្ឆយស្ស អវិសេសតំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អនន្តរស្សា’’តិអាទិ.

៦៨៦-៧. គច្ឆន្តេតិ តិយោជនបូរណដ្ឋានំ អតិក្កម្ម គច្ឆន្តេ. យានេតិ សកដាទិកេ. លោមានីតិ ឯឡកលោមានិ. សាមិកស្សាតិ យានាទិសាមិនោ. អជានតោតិ អនាទរេ សាមិវចនំ. អទ្ធានមគ្គបដិបន្នោ យោ បន ភិក្ខុ ឯឡកលោមំ លភិត្វា ‘‘តិយោជនបរមំ សហត្ថា ហារេតព្ពានី’’តិ (បារា. ៥៧៣) អនុញ្ញាតត្តា តិយោជនព្ភន្តរេ សហត្ថេនាបិ ហរិត្វា តិយោជនាតិក្កមេ បរេសំ យានាទីសុ សាមិកេសុ អជានន្តេសុ ‘‘ឯតេ ហរិស្សន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា យទិ ឋបេយ្យាតិ អត្ថោ. តេសូតិ យេសុ ឯឡកលោមានិ ឋបិតានិ, តេសុ យានាទីសុ តិយោជនមតីតេសុ ¶ ភិក្ខុស្ស បយោគំ វិនាបិ តិយោជនំ អតិក្កន្តេសុ តស្ស ភិក្ខុនោ អាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា, តស្ស ភិក្ខុនោ ‘‘បឋមំ បាទំ តិយោជនំ អតិក្កាមេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ទុតិយំ បាទំ អតិក្កាមេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បារា. ៥៧៣) វុត្តត្តា ទុក្កដបាចិត្តិយា ហោន្តីតិ អត្ថោ.

អយំ នយោតិ ភិក្ខុនោ បយោគំ វិនា យត្ថ ឯឡកលោមានិ ឋបិតានិ, តេសុ យានាទីសុ តិយោជនំ អតិក្កមន្តេសុ អាបត្តិ ហោតីតិ អយមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោតិ អត្ថោ.

៦៨៨. អគច្ឆន្តេតិ តិយោជនព្ភន្តរេ ឋិតេ. ‘‘អភិរូហិត្វា’’តិ ឥទំ អនាបត្តិការណេសុ ឯកំ ទស្សេតុមាហ. ‘‘ភូមិយញ្ហិ ¶ ឋត្វា ទេន្តោ, អវ្ហាយន្តោ វា បុរតោ គច្ឆតិ, ឯសេវនយោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. អនាបត្តិវារេ ‘‘អញ្ញំ ហរាបេតី’’តិ វចនតោ អត្តនា បេសិតេ អញ្ញស្មិំ ហរន្តេ វដ្ដតីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘សចេ សារេតិ វដ្ដតី’’តិ. តេនេវាហ ‘‘តំ បនញ្ញំ ហរាបេតិ, វចនេន វិរុជ្ឈតី’’តិ.

៦៩០. កណ្ណច្ឆិទ្ទេសូតិ អត្តនោ កណ្ណពិលេសុ.

៦៩១. អនាបត្តិវារេ ‘‘កតភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តត្តា តត្ថ អន្តមសោ សុត្តកេន ពទ្ធមត្តម្បិ កតភណ្ឌមេវាតិ អាហ ‘‘សុត្តកេន ច ពន្ធិត្វា’’តិ. វេណិំ កត្វាតិ កុទ្រូសសីសបលាលវេណិសទិសំ វេណិំ កត្វា. អាបត្តិ បរិទីបិតាតិ ‘‘វេណិំ កត្វា ហរតិ, ឥទំ និធានមុខំ នាម, អាបត្តិយេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៧៥) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

៦៩២. សុង្កឃាតន្តិ ឯត្ថ ‘‘តំ ឋាន’’ន្តិ សេសោ, យទិ តំ ឋានំ សុង្កឃាតន្តិ យោជនា, តិយោជនោសានដ្ឋានំ យទិ សុង្កឃាតដ្ឋានំ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. អនុប្បត្វាតិ តំ ឋានំ បត្វា. ចោរាទីហិ ឧបទ្ទុតោ វា គច្ឆតិ, យោ អញ្ញវិហិតោ វា គច្ឆតីតិ យោជនា. អាបត្តីតិ ឯត្ថ អាបត្តិ តស្ស គច្ឆតោតិ លព្ភតិ. ឯត្ថ ‘‘អាបត្តី’’តិ ឥមិនា សិក្ខាបទេន អាបត្តិមាហ. ឥមិស្សា អចិត្តកតាយ តេសំ ទ្វិន្នម្បិ ហោតិ. អទិន្នាទានបារាជិកំ បន សចិត្តកតាយ ឯតេសំ ន ហោតិ. តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យា ហិ តត្ថ អាបត្តិ, សា ឥធ អនាបត្តិ. យា ឥធ អាបត្តិ, សា តត្ថ អនាបត្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៧២). ថេយ្យចិត្តេន ហរតោ ភណ្ឌគ្ឃវសេន បារាជិកថុល្លច្ចយទុក្កដេសុ ¶ ឯកំ ហោតិ. តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ¶ ‘‘អទិន្នាទានេ បន សុង្កឃាតេ អាបត្តិ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៧២).

៦៩៣. តិយោជនន្តិ ឯត្ថ ហរណកិរិយាយ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. ‘‘ហរន្តស្សា’’តិ ឥមស្ស កម្មទីបកំ ‘‘លោមានី’’តិ ឥទំ បករណតោ លព្ភតិ. ‘‘អនាបត្តិ បកាសិតា’’តិ ឥទំ សព្ពត្ថ វក្ខមានេន សម្ពន្ធនីយំ. តានិយេវ បច្ចាហរន្តស្សាតិ យោជនា. តិយោជនន្តិ ឯត្ថ តំយេវ តិយោជនន្តិ លព្ភតិ. អត្តនា គតំ តិយោជនំ បុន តានេវ លោមានិ គហេត្វា បច្ចាគច្ឆន្តស្សាតិ អត្ថោ.

៦៩៤. និវាសត្ថាយ វា គន្ត្វាតិ តិយោជនព្ភន្តរេ វា សីមាយ វា អាវាសេ វសិតុកាមតាយ គន្ត្វា. តតោ បរំ ហរន្តស្សាតិ តស្មិំ អាវាសេ ឧទ្ទេសាទិំ អលភិត្វា តតោ បរំ អញ្ញស្មិំ អាវាសេ វសិតុកាមតាយ បុនបិ តិយោជនំ ហរន្តស្សាតិ អត្ថោ. ឥមិនាវ នយេន តតោបិ អញ្ញំ ឋានំ, តតោបិ អញ្ញន្តិ សុទ្ធចិត្តេន គតគតដ្ឋានតោ បុនបិ បរម្បរំ ឋានំ គមនវសេន យោជនសតម្បិ ហរតោ ទោសោ នត្ថីតិ ឥទម្បិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯវំ យោជនសតម្បិ ហរន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៧៥). អច្ឆិន្នំ វាបិ លភិត្វា ហរតោបីតិ ‘‘ចោរាវហដបរិច្ចត្តំ លភិត្វា ហរន្តស្ស. ឥធ សព្ពត្ថេវ ‘‘និវាសត្ថាយ វា គន្ត្វា’’តិអាទិកេ អនាបត្តិវារេ បឋមលទ្ធដ្ឋានតោ បភុតិ អតិរេកតិយោជនម្បិ ហរន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ វិញ្ញាយតិ. និស្សដ្ឋំ លភិត្វាតិ និស្សជ្ជិត្វា វិនយកម្មំ កត្វា ទិន្នំ លភិត្វា.

៦៩៥. អញ្ញេនាតិ តានិ ហារិនា អញ្ញេន. កតភណ្ឌកន្តិ ‘‘កម្ពលកោជវសន្ថតាទិំ យំ កិញ្ចិ អន្តមសោ សុត្តកេន ¶ ពទ្ធមត្តម្បី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៧៥) អដ្ឋកថាយំ វុត្តឯឡកលោមេហិ កតភណ្ឌកំ.

៦៩៦. ឥទំ សមុដ្ឋានន្តិ ឥទំ ឯឡកលោមសមុដ្ឋានំ. បណ្ណត្តិំ អជាននតាយ វា ញត្វាបិ ចីវរាទិបរិក្ខារេសុ លោមស្ស អល្លិនភាវំ អជានិត្វាបិ វា តិយោជនំ អតិក្កាមេន្តស្ស អរហតោបិ ឥមាយ អាបត្តិយា សម្ភវតោ ‘‘អចិត្ត’’ន្តិ អាហ.

៦៩៧. ឯឡកលោមធោវាបនកថា ¶ ឧត្តានាយេវ.

៦៩៨. គណ្ហេយ្យ វាតិ ឯត្ថ ‘‘យោ’’តិ សេសោ. ‘‘គណ្ហេយ្យ វា គណ្ហាបេយ្យ វា’’តិ ឥមិនា ‘‘តត្ថត្តនោ បនត្ថាយា’’តិ វក្ខមានត្តា ច ‘‘និស្សជ្ជិត្វា’’តិអាទិវចនតោ ច អត្តនោ អត្ថាយ ឧគ្គណ្ហេយ្យ វា ឧគ្គណ្ហាបេយ្យ វាតិ វុត្តំ ហោតិ. វាការេន ‘‘ឧបនិក្ខិត្តំ វា សាទិយេយ្យា’’តិ ឥទំ សង្គណ្ហាតិ, ‘‘ឥទំ អយ្យស្ស ហោតូ’’តិ ឧបនិក្ខិត្តំ ចេ សាទិយតីតិ អត្ថោ.

រជតន្តិ អញ្ញត្ថ សជ្ឈុ វុច្ចតិ, ឥធ បន វោហារូបគកហាបណាទិ វុច្ចតិ. វុត្តញ្ហេតំ បាឡិយំ ‘‘រជតំ នាម កហាបណោ លោហមាសកោ ទារុមាសកោ ជតុមាសកោ, យេ វោហារំ គច្ឆន្តី’’តិ (បារា. ៥៨៤). ឥធ កហាបណាទីនំ សរូបំ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘តត្ថ កហាបណោតិ សោវណ្ណមយោ វា រូបិយមយោ វា បាកតិកោ វា. លោហមាសកោតិ តម្ពលោហាទីហិ កតមាសកោ. ទារុមាសកោតិ ¶ សារទារុនា វា វេឡុបេសិកាយ វា អន្តមសោ តាលបណ្ណេបិ រូបំ ឆិន្ទិត្វា កតមាសកោ. ជតុមាសកោតិ លាខាយ វា និយ្យាសេន វា រូបំ សមុដ្ឋាបេត្វា កតមាសកោ. ‘យេ វោហារំ គច្ឆន្តី’តិ ឥមិនា បន បទេន យោ យោ យត្ថ យត្ថ ជនបទេ យទា យទា វោហារំ គច្ឆតិ, អន្តមសោ អដ្ឋិមយោបិ ចម្មមយោបិ រុក្ខផលពីជមយោបិ សមុដ្ឋាបិតរូបោបិ អសមុដ្ឋាបិតរូបោបិ សព្ពោ សង្គហិតោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៥៨៤) –

ឯត្ថ ច បាកតិកោ នាម ឯតរហិ បកតិកហាបណោ. រុក្ខផលពីជមយោតិ តិន្តិណិកាទិរុក្ខានំ ផលពីជេន កតោ.

ជាតរូបកំ សុវណ្ណំ. យថាហ បាឡិយំ ‘‘ជាតរូបំ នាម សត្ថុវណ្ណោ វុច្ចតី’’តិ (បារា. ៥៨៤). និស្សជ្ជិត្វាតិ ¶ ឯត្ថ ‘‘តេនា’’តិ លព្ភតិ, ‘‘ភិក្ខុនា’’តិ ឥមិនា យុជ្ជតិ, ឯវំ សាទិតភិក្ខុនាតិ អត្ថោ. និស្សជ្ជិត្វាតិ អត្តនា ឧគ្គហិតំ វា បរេន ឧគ្គហាបិតំ វា ឧបនិក្ខិបិតស្ស សាទិយនវសេន សាទិតំ វា រជតំ វា ជាតរូបំ វា ‘‘តេន ភិក្ខុនា សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា វុឌ្ឍានំ ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា’’តិ (បារា. ៥៨៤) វចនតោ សង្ឃមជ្ឈេ ឧបសង្កមិត្វា វុឌ្ឍានំ ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ‘‘អហំ ភន្តេ រូបិយំ បដិគ្គហេសិំ, ឥទំ មេ និស្សគ្គិយំ, ឥមាហំ និស្សជ្ជាមី’’តិ និស្សជ្ជិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

អាបត្តិ ¶ ទេសេតព្ពាវាតិ អត្តនា ឯវ អាបន្នំ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ តស្មិំ សង្ឃមជ្ឈេ ឯវមេវ និសីទិត្វា ទេសេតព្ពា. ឯវំ ទេសិតា អាបត្តិ សង្ឃានុមតេន ព្យត្តេន បដិពលេន ភិក្ខុនា បដិគ្គហេតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន អាបត្តិ បដិគ្គហេតព្ពា’’តិ (បារា. ៥៨៤).

៦៩៩. រជតន្តិ រូបិយំ. ជាតរូបន្តិ សុវណ្ណំ. ឥមិនា បទទ្វយេន កតាកតំ សព្ពំ សង្គណ្ហាតិ. ឧភិន្នំ មាសកោតិ ជាតរូបមាសកោ, រជតមាសកោបិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥធ រជតមាសកោតិ ‘‘រជត’’ន្តិ បទភាជនេ (បារា. ៥៨៤) វុត្តកហាបណាទិ បញ្ចប្បការោ មាសកោ គហិតោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘វុត្តប្បការោ សព្ពោបិ រជតមាសកោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៥៨៤). ឥធ ‘‘ជាតរូបមាសកោ’’តិ វិសុំ គហិតត្តា កហាបណបទេន សុវណ្ណកហាបណំ វជ្ជេត្វា ឥតរទ្វយមេវ វត្តព្ពំ. ‘‘និស្សគ្គិយាវហ’’ន្តិ ឥទំ អត្តនោ អត្ថាយ ឧគ្គណ្ហនឧគ្គណ្ហាបនសាទិយនានិ ករោន្តំ សន្ធាយាហ. ‘‘តត្ថា’’តិអាទិនា វក្ខមាននយេន ទុក្កដាវហញ្ច ហោតេវ.

៧០០-១. មុត្តាទីនំ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទវិភង្គេ អវុត្តត្តេបិ បាចិត្តិយកណ្ឌេ នវមវគ្គេ ទុតិយស្ស រតនសិក្ខាបទស្ស បទភាជនេ ‘‘រតនំ នាម មុត្តា មណិ វេឡុរិយោ សង្ខោ សិលា បវាលំ រជតំ ជាតរូបំ លោហិតង្កោ មសារគល្ល’’ន្តិ (បាចិ. ៥០៦) វុត្តានំ ទសន្នំ រតនានំ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ និស្សគ្គិយវត្ថុំ កត្វា វុត្តំ រជតំ, ជាតរូបញ្ច វជ្ជេត្វា អវសិដ្ឋានំ អដ្ឋន្នំ រតនានំ ទុក្កដវត្ថុភាវោ ឥមស្ស អដ្ឋកថាយំ វវត្ថាបិតោតិ ទស្សនត្ថមាហ ‘‘មុត្តា…បេ… មសារគល្ល’’ន្តិ. ឯត្ថ វេឡុរិយោ គាថាពន្ធវសេន ន វុត្តោ ¶ , សោ ឯកយោគនិទ្ទិដ្ឋានំ ¶ សត្តន្នំ រតនានំ គហណេនេវ គយ្ហតិ. មុត្តាទយោ យថាទស្សិតសរូបាយេវ. ព្រហ្មជាលាទិសុត្តន្តវសេនាបិ ‘‘អកប្បិយា’’តិ សិទ្ធានំ សត្តធញ្ញាទីនំ បដិគ្គហណេ អាបត្តិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ធញ្ញានី’’តិអាទិ.

៧០២. រតនសិក្ខាបទេយេវ ‘‘រតនសម្មត’’ន្តិ អាគតំ កប្បិយវត្ថុំ បដិគ្គណ្ហតោ អនាបត្តិភាវំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មុគ្គមាសាទិក’’ន្តិអាទិ.

៧០៣-៤. ឯវំ តិប្បការេន ឋិតំ វត្ថុំ គណ្ហតោ អធិប្បាយនានត្តេន សម្ភវន្តំ អាបត្តិប្បភេទំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថាតិ តេសុ តីសុ និស្សគ្គិយាទិវត្ថូសុ. សង្ឃាទីនន្តិ សង្ឃគណបុគ្គលចេតិយាទីនំ. តន្តិ និស្សគ្គិយវត្ថុំ. សព្ពត្ថាយាតិ សព្ពេសំ អត្ថាយាតិ វិគ្គហោ. អត្តនោ អត្ថាយ ច សង្ឃាទីនមត្ថាយ ច ទុក្កដវត្ថុំ គណ្ហន្តស្សាបិ ទុក្កដមេវ ហោតីតិ អត្ថោ. អវុត្តសមុច្ចយេនេត្ថ ច-សទ្ទេន ‘‘សព្ពម្បិ និក្ខិបនត្ថាយ ភណ្ឌាគារិកសីសេន សម្បដិច្ឆតោ ឧបរិ រតនសិក្ខាបទេ អាគតវសេន បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៥៨៤) អដ្ឋកថាយ វុត្តវិនិច្ឆយវិសេសស្ស សង្គហោ កតោ.

៧០៥. កហាបណាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន សុវណ្ណាទីនំ សង្គហោ. ‘‘សហស្ស’’ន្តិ ឥទំ ឧបលក្ខណំ, សហស្សម្បីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៧០៦. ថវិកាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន សិថិលបូរិតានិ ភាជនានិ គហិតានិ. ‘‘សិថិលពទ្ធេសូ’’តិ វិសេសនេន ព្យតិរេកវសេន ‘‘ឃនពទ្ធេ, បន ឃនបូរិតេ វា ឯកាវ អាបត្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៥៨៤) អដ្ឋកថាសេសំ ទីបេតិ.

៧០៧. ឧបនិក្ខិត្តសាទិយនកម្មំ ¶ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឥទ’’ន្តិអាទិ. គណ្ហិតុកាមោបីតិ ឯត្ថ ‘‘ហោតូ’’តិ សេសោ. និសេធេតព្ពមេវាតិ កាយេន វា វាចាយ វា ‘‘ឥទំ ន កប្បតី’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពមេវ, ឯវំ សតិ អនាបត្តិយេវាតិ អត្ថោ. អយមត្ថោ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កាយវាចាហិ វា អប្បដិក្ខិបិត្វាបិ សុទ្ធចិត្តោ ហុត្វា ‘នយិទំ អម្ហាកំ កប្បតី’តិ ន សាទិយតិ, អនាបត្តិយេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៥៨៤) អាគតោយេវ.

៧០៨. តំ ¶ វត្ថុន្តិ តថា បដិក្ខិត្តំ វត្ថុំ. ឋបេត្វា យទិ គច្ឆតីតិ ‘‘តុម្ហេ គណ្ហថ វា, មា វា, ទិន្នំ ទិន្នមេវា’’តិ សចេ សោ ឋបេត្វាវ គច្ឆតិ. យថា តំ ន វិនស្សតិ, តថា តំ គោបយិតព្ពន្តិ យោជនា. ‘‘អញ្ញោ តត្ថ អាគន្ត្វា បុច្ឆតី’’តិអាទិនា អដ្ឋកថាយ វុត្តនយេន តត្ថាគតេន កប្បិយការកេន ‘‘កិមិទ’’ន្តិ បុច្ឆិតេ សរូបំ អាវិ កត្វា ‘‘គោបយិស្សាមហំ ភន្តេ, គុត្តដ្ឋានំ ទស្សេថា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥមំ គហេត្វា ឯហី’’តិ អវត្វា សត្តភូមិកម្បិ បាសាទំ អភិរុហិត្វា ‘‘ឥធ ឋបេហី’’តិ អវត្វា ‘‘ឥទំ គុត្តដ្ឋាន’’ន្តិ សុរក្ខិតដ្ឋានំ ទស្សេត្វា តត្ថ ឋបិតេ អគ្គឡំ ទត្វា រក្ខិតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

៧០៩. គុត្តដ្ឋានំ គហេត្វា គច្ឆន្តស្ស កប្បិយការកស្ស អវត្តព្ពវោហារំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អាហរេទមិទ’’ន្តិអាទិ. អកប្បិយន្តិ ឯត្ថ ‘‘វចន’’ន្តិ លព្ភតិ. ឯវំ អកប្បិយវចនំ អវត្វា សុរក្ខិតដ្ឋានេ អាហរិត្វា ឋបិតេ កិំ កាតព្ពន្តិ? វិក្កាយិកេ បត្តចីវរាទិកប្បិយភណ្ឌេ អាហដេ ‘‘អម្ហាកំ ឥមិនា អត្ថោ, ឥមស្ស ឯវរូបំ មូលម្បិ អត្ថិ, កប្បិយការកោ ឯវ នត្ថី’’តិ វត្វា តេន ‘‘អហំ កប្បិយការកោ, មយ្ហំ ទស្សេថា’’តិ វុត្តេ សចេ រុច្ចតិ, ទ្វារំ វិវរិត្វា ‘‘ឥទំ គណ្ហា’’តិ អវត្វា ‘‘ឯត្ថ ឋបិត’’ន្តិ ទស្សេត្វា តស្មិំ តស្ស អគ្ឃប្បមាណំ ¶ គហេត្វា ទេន្តេ អធិវាសេតព្ពំ. អតិរេកំ គណ្ហន្តេ ‘‘មយំ តុម្ហាកំ ភណ្ឌំ ន គណ្ហាម, គច្ឆថា’’តិ នីហរិត្វា អគ្គឡំ ទត្វា កប្បិយការកេ លទ្ធេ ‘‘អម្ហាកំ ឯវរូបេន អត្ថោ, ឥទំ នាម មូលំ អត្ថី’’តិ វត្វា តេន កិណិត្វា ទិន្នេ អធិវាសេតព្ពន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន បដិបជ្ជិតព្ពំ.

៧១០. ឋបេត្វា រូបិយគ្គាហន្តិ អនន្តរសិក្ខាបទេ វក្ខមានសរូបំ សុវណ្ណាទិរូបិយំ បដិគ្គហេត្វា និស្សជ្ជិត្វា ទេសិតាបត្តិកំ បុគ្គលំ ឋបេត្វា. និស្សដ្ឋបរិវត្តិតន្តិ ឯត្ថ និស្សជ្ជិត្វា អាបត្តិយា ទេសិតាយ ‘‘សចេ តត្ថ អាគច្ឆតិ អារាមិកោ វា ឧបាសកោ វា’’តិអាទិនា (បារា. ៥៨៤) បទភាជនេ វុត្តនយេន តត្ថាគតំ កប្បិយការកំ ‘‘អាវុសោ ឥមំ ជានា’’តិ វត្វា ‘‘ឥមិនា កិំ អាហរិយ្យតូ’’តិ តេន វុត្តេ ‘‘ឥមំ វា ឥមំ វា អាហរា’’តិ អវត្វា ‘‘កប្បិយំ អាចិក្ខិតព្ពំ សប្បិ វា តេលំ វា មធុ វា ផាណិតំ វា’’តិ (បារា. ៥៨៤) វុត្តត្តា ភិក្ខូនំ កប្បិយវត្ថុមត្តេ អាចិក្ខិតេ តេន និស្សដ្ឋវត្ថុំ បរិវត្តេត្វា អាហដំ កប្បិយភណ្ឌន្តិ អត្ថោ.

៧១១. អត្តនោ ¶ បត្តភាគម្បីតិ តថា អាហដេ កប្បិយភណ្ឌេ សង្ឃស្ស ភាជិយមានេ អត្តនោ វស្សគ្គេន អត្តនោ បត្តកោដ្ឋាសម្បិ. បដិគ្គាហកភិក្ខុនោតិ រូបិយំ បដិគ្គហេត្វា អាបជ្ជិត្វា និស្សជ្ជិត្វា ទេសិតាបត្តិកស្ស ភិក្ខុនោ ន វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញតោតិ អត្តតោ អញ្ញស្មា បព្ពជិតមនុស្សាមនុស្សតិរច្ឆានគតិត្ថិបុរិសានំ អញ្ញតរតោ. លទ្ធន្តិ តេហិ អត្តនា លទ្ធកោដ្ឋាសតោ ទិន្នវសេនបិ លទ្ធំ តំ វត្ថុំ.

៧១២. យំ កិញ្ចិ បច្ចយន្តិ តំ វត្ថុំ បរិវត្តេត្វា គហិតេសុ ចតូសុ បច្ចយេសុ អញ្ញតរម្បិ បច្ចយំ. អន្តមសោ បថវិំ ខណិត្វា ¶ ឧប្បាទិតោទកម្បិ ទារូហិ អាទិត្តអគ្គិម្បិ តេលេន ជលិតបទីបម្បិ រុក្ខេ វា គេហេ វា បកតិឆាយម្បិ តាលបណ្ណម្បិ ឧបភោគបរិភោគារហំ អញ្ញម្បិ យំ កិញ្ចីតិ អដ្ឋកថាយ វុត្តនយំ ឥមិនាវ សង្គហិតន្តិ គហេតព្ពំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អន្តមសោ មក្កដាទីហិ តតោ ហរិត្វា អរញ្ញេ ឋបិតំ វា តេសំ ហត្ថតោ គឡិត្វា តិរច្ឆានបរិគ្គហិតម្បិ បំសុកូលម្បិ ន វដ្ដតិយេវា’’តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៥៨៤), ‘‘រូបិយបដិគ្គាហកស្ស បន កេនចិ បរិយាយេន តតោ ឧប្បន្នបច្ចយបរិភោគោ ន វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៥) ចាតិ. ភិក្ខុនោតិ រូបិយបដិគ្គាហកស្ស ភិក្ខុស្ស.

៧១៣. អជ្ឈារាមេ វាតិ ឧបរិ វក្ខមានលក្ខណេន បរិច្ឆិន្នេ អជ្ឈារាមេ វា. តំ រូបិយំ, ‘‘បតិតំ ទិស្វា’’តិ សេសោ. អជ្ឈាវសថេបិ វាតិ វក្ខមានលក្ខណេ អន្តោអាវាសេ ច. និក្ខិបន្តស្សាតិ ‘‘យស្ស ភវិស្សតិ, សោ ហរិស្សតី’’តិ វុត្តេ ឋានេ តស្មិំ វត្ថុស្មិំ គណនញ្ច ឧបលក្ខណញ្ច សល្លក្ខេត្វា ឋបេន្តស្ស.

៧១៤. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘រូបិយេ រូបិយសញ្ញី, វេមតិកោ, អរូបិយសញ្ញី រូបិយំ បដិគ្គណ្ហាតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បារា. ៥៨៦) ភគវតា បាចិត្តិយំ វុត្តំ. ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ ‘‘ទ្វិកទុក្កដ’’ន្តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ.

៧១៥. ក្រិយាក្រិយន្តិ គហណេន អាបជ្ជនតោ កិរិយំ. បដិក្ខេបស្ស អករណតោ អកិរិយន្តិ.

៧១៦-៧. និស្សគ្គិយស្សាបិ ¶ វត្ថុន្តិ ‘‘និស្សគ្គិយបាចិត្តិយស្ស វត្ថូ’’តិ បឋមសិក្ខាបទេ និទ្ទិដ្ឋេសុ រជតាទីសុ ចតូសុ អញ្ញតរំ ¶ វត្ថុំ. ទុក្កដស្ស ច វត្ថុំ វាតិ បឋមំ ទស្សិតមុត្តាទិទុក្កដវត្ថូសុ អញ្ញតរំ វា, ឥហោភយត្ថ ហេតុផលសម្ពន្ធេ សាមិវចនំ. កប្បិយស្ស ច វត្ថុំ វាតិ យថាទស្សិតេសុ ឯវ មុគ្គមាសាទិកប្បិយវត្ថូសុ អញ្ញតរំ វា, ឥហ អវយវាវយវិសម្ពន្ធេ សាមិវចនំ. អវយវាវយវីនំ អភេទេបិ ភេទូបចារវសេន យថា ‘‘សិលាបុត្តកស្ស សរីរ’’ន្តិ កប្បិយវត្ថុន្តិ វុត្តំ ហោតិ ‘‘កប្បិយេន វត្ថុនា’’តិ វក្ខមានត្តា. ឥទានេត្ថ ទុក្កដវត្ថុនោ, កប្បិយវត្ថុនោ ច និស្សគ្គិយវត្ថុនា បរិវត្តិតត្តា អាបត្តិ ហោតីតិ គហេតព្ពំ. និស្សគ្គិយវត្ថុនា យោ បរិវត្តេតិ, តស្ស អាបត្តីតិ យោជនា.

ទុក្កដស្ស វត្ថុនា, កប្បិយេន ច វត្ថុនា វត្ថុំ និស្សគ្គិយស្ស បរិវត្តេតិ, អាបត្តីតិ យោជនា. ឥធ ឧភយត្ថាបិ បរិវត្តិតស្ស និស្សគ្គិយវត្ថុត្តា អាបត្តិ ហោតិ. ឯវំ តីសុបិ ឋានេសុ ‘‘អាបត្តី’’តិ សាមញ្ញវចនេន និស្សគ្គិយបាចិត្តិយមេវ វុត្តន្តិ បករណតោ លព្ភតិ.

៧១៨. ទុក្កដស្សេវ វត្ថុនា ទុក្កដស្ស ច វត្ថុំ វា បរិវត្តេតិ, ទុក្កដន្តិ យោជនា. ‘‘វត្ថុំ វា កប្បិយស្សា’’តិ ឥទំ វុត្តនយមេវ, កប្បិយវត្ថុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមស្ស កប្បិយវត្ថុនោបិ ទុក្កដវត្ថុនា បរិវត្តិតត្តា ទុក្កដំ ហោតីតិ គហេតព្ពំ.

៧១៩. ‘‘វត្ថុនា កប្បិយស្សា’’តិ ឥទម្បិ វុត្តនយមេវ. កប្បិយវត្ថុនាបិ បរិវត្តិតេ ទុក្កដវត្ថុវសេន ទុក្កដំ ហោតីតិ អាហ ‘‘តថា’’តិ.

៧២០. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘វត្ថុនោ’’តិ ឥទំ អាកឌ្ឍតិ. ‘‘និស្សគ្គិយស្សា’’តិ ឥមិនា បាចិត្តិយមាហ. បុព្ពន្តិ បឋមំ, បុព្ពេ ¶ វុត្តរូបិយបដិគ្គហណសិក្ខាបទេតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមិនាតិ រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទេន. បរិវត្តនំ វារិតន្តិ សម្ពន្ធោ.

៧២១. រូបិយន្តិ ច សញ្ញិស្សាតិ ‘‘រូបិយំ នាម សត្ថុវណ្ណោ កហាបណោ លោហមាសកោ ទារុមាសកោ ជតុមាសកោ, យេ វោហារំ គច្ឆន្តី’’តិ (បារា. ៥៨៩) បទភាជនេ វុត្តេសុ រូបិយសញ្ញិតេសុ វត្ថូសុ ‘‘អញ្ញតរ’’ន្តិ សញ្ញិស្ស. អរូបិយេតិ ខរបត្តាទិម្ហិ. តេន អរូបិយេន. ‘‘ចេតាបេន្តស្ស អរូបិយ’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘អរូបិយេ រូបិយសញ្ញី រូបិយំ ចេតាបេតិ ¶ , និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បារា. ៥៩១) វុត្តត្តា រូបិយបរិវត្តនេ ទុក្កដស្ស អភាវតោ, បាចិត្តិយស្ស ច សម្ភវតោ រូបិយំ ន គហេតព្ពំ. អរូបិយេ រូបិយំ ឥតិ សញ្ញិស្ស ច វិមតិស្ស ច អរូបិយំ ចេតាបេន្តស្ស តេន ទ្វេ ទុក្កដានិ ហោន្តីតិ យោជនា.

៧២២. អរូបិយេ អរូបិយន្តិ សញ្ញិស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘អរូបិយំ បរិវត្តេន្តស្សា’’តិ សេសោ. បញ្ចហីតិ សហត្ថេ ករណវចនំ, ‘‘សហធម្មិកេហី’’តិ សេសោ, បញ្ចហិ សហធម្មិកេហិ សទ្ធិន្តិ អត្ថោ. វទតោតិ វោហរតោ, កយវិក្កយំ ករោន្តស្សាតិ អត្ថោ. ភិក្ខុភិក្ខុនិសាមណេរសាមណេរិសិក្ខមានាសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ សហធម្មិកេហិ អរូបិយំ បរិវត្តេន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ.

៧២៣. សំវោហារេន សមុដ្ឋានតោ ក្រិយសមុដ្ឋានំ.

៧២៤. កប្បិយំ នាម ‘‘ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារា, អន្តមសោ ចុណ្ណបិណ្ឌោបិ ទន្តកដ្ឋម្បិ ទសិកសុត្តម្បី’’តិ ¶ បទភាជនេ វុត្តានិ កប្បិយវត្ថូនិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ចីវរាទីនំ កប្បិយភណ្ឌានំ វសេន អនេកវិធ’’ន្តិ. កប្បិយេនេវាតិ តេនេវ កប្បិយេន វត្ថុនា. ‘‘កយវិក្កយំ សមាបជ្ជេយ្យាតិ ‘ឥមិនា ឥមំ ទេហិ, ឥមិនា ឥមំ អាហរ, ឥមិនា ឥមំ បរិវត្តេហិ, ឥមិនា ឥមំ ចេតាបេហី’តិ អជ្ឈាចរតី’’តិ (បារា. ៥៩៥) វចនតោ ‘‘បរិវត្តយតោ’’តិ ឥមស្ស ‘‘កយវិក្កយំ សមាបជ្ជតោ’’តិ បរិយាយោ.

តត្ថ អញ្ញស្ស ហត្ថតោ កប្បិយវត្ថុនា បរិវត្តេត្វា គហណំ កយោ នាម. អត្តនោ ហត្ថតោ កប្បិយវត្ថុំ បរិវត្តេត្វា ទានំ វិក្កយោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’តិអាទិនា ហិ នយេន បរស្ស កប្បិយភណ្ឌំ គណ្ហន្តោ កយំ សមាបជ្ជតិ, អត្តនោ កប្បិយំ ទេន្តោ វិក្កយ’’ន្តិ. ‘‘ឋបេត្វា សហធម្មិកេ’’តិ វុត្តត្តា បរិវត្តយតោតិ ឯត្ថ អញ្ញេហិ សទ្ធិន្តិ លព្ភតិ. ឯត្ថ អញ្ញេ នាម គិហិនោ ឥត្ថិបុរិសា, សាសនតោ ពាហិរា បព្ពជិតា ច. តស្មា អយំ កយវិក្កយោ អន្តមសោ មាតាបិតូហិបិ ន កាតព្ពោយេវ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អយញ្ហិ កយវិក្កយោ ¶ ឋបេត្វា បញ្ច សហធម្មិកេ អវសេសេហិ គិហិបព្ពជិតេហិ អន្តមសោ មាតាបិតូហិបិ សទ្ធិំ ន វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៩៥).

៧២៥. អកប្បិយស្ស វត្ថុស្សាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ វុត្តចីវរាទិកប្បិយវត្ថុតោ អញ្ញស្ស និស្សគ្គិយទុក្កដវត្ថុស្ស. តេនេវាតិ អកប្បិយវត្ថុនាយេវ. ‘‘កប្បិយស្ស ចា’’តិ បាឋសេសោ, តេនេវ អកប្បិយេន វត្ថុនា កប្បិយស្ស វត្ថុស្ស បរិវត្តនញ្ចាតិ យោជនា. ឯវញ្ហិ បាឋសេសេ អកតេ អកប្បិយេន វត្ថុនា កប្បិយស្ស បរិវត្តនំ កយវិក្កយេ សង្គហេតព្ពំ សិយា, តំ ន យុជ្ជតិ តស្ស រូបិយសំវោហារេយេវ សង្គហិតត្តា, ឥធ ច ‘‘កប្បិយវត្ថុស្សេវ កប្បិយវត្ថុនា ¶ បរិវត្តនំ កយវិក្កយោ’’តិ និយមិតត្តា. និទ្ទិដ្ឋន្តិ ‘‘អកប្បិយភណ្ឌបរិវត្តនញ្ហិ កយវិក្កយសង្គហំ ន គច្ឆតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៩៤) អដ្ឋកថាយំ និទ្ទិដ្ឋន្តិ អត្ថោ.

៧២៦. តស្មាតិ យស្មា អញ្ញត្រ សហធម្មិកេហិ កប្បិយវត្ថុស្សាបិ កយវិក្កយោ ន វដ្ដតិ, អកប្បិយស្ស, កប្បិយស្ស ច វត្ថុនោ អកប្បិយេនេវ វត្ថុនា បរិវត្តនញ្ច រូបិយសំវោហារេ សង្គហិតត្តា កយវិក្កយសង្គហំ ន គច្ឆតិ, តស្មា.

៧២៩. ឥទំ នាមាតិ ឱទនាទិកប្បិយវត្ថុមេវ អាហ.

៧៣០-១. ‘‘គហេត្វា’’តិអាទិគាថាយ វត្ថុលក្ខណស្ស ឧទាហរណំ ទស្សេត្វាវ អាបត្តិភេទំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វិឃាសាទ’’ន្តិអាទិ. ឆល្លិន្តិ រុក្ខតចំ. វល្លិន្តិ លតំ. កដ្ឋន្តិ ឥន្ធនទារុំ. ទារុន្តិ គេហសម្ភារាទិទារុំ. វិបល្លាសេនាបិ វត្តព្ពំ ‘‘វល្លិំ វា បន ឆល្លិំ វា, ទារុំ វា កដ្ឋមេវ វា’’តិ. វត្ថូនន្តិ តថា វត្វា អាហរាបិតានំ ឆល្លិអាទិវត្ថូនំ. កយវិក្កយេ អាបត្តិយោ ហោន្តីតិ យោជនា, និស្សគ្គិយបាចិត្តិយាបត្តិយោ ហោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៧៣២. ‘‘ឥតិ ឯវា’’តិ បទច្ឆេទោ, ‘‘បិវិត្វា’’តិអាទិនា នយេន បុព្ពកាលេ វិហិតបច្ចយន្តំ អកត្វា វុត្តនយេនេវាតិ អត្ថោ.

៧៣៣. ភូមិយា លិម្បនេតិ យោជនាយំ បន សេនាសនភូមិយំ បរិភណ្ឌករណកាឡកាទិវណ្ណករណវសេន ¶ លេបនេ. វត្ថុធោវនេតិ ចីវរាទិវត្ថូនំ ធោវនេ. ឯត្ថាតិ តេសុ វុត្តប្បការេសុ. ឯតេសំ គហណស្ស ឧបលក្ខណត្តា ឯវរូបេសុ អញ្ញេសុ ឋានេសុ.

៧៣៤. អយន្តិ ¶ ភូមិសោធនាទិវសេន អាបន្នា បាចិត្តិយាបត្តិ.

៧៣៥. ឋបេត្វា ភណ្ឌសាមិកន្តិ ឯត្ថ ព្យតិរេកវសេន អញ្ញស្ស កប្បិយការស្សាតិ លព្ភតិ.

៧៣៦. ភាសតោ អនាបត្តីតិ យោជនា. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ.

៧៣៧. កប្បិយា បត្តា មត្តិកាយោមយា ជាតិតោ ទុវេតិ យោជនា. វណ្ណាតិ បមាណានិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តយោ បត្តស្ស វណ្ណាតិ តីណិ បត្តស្ស បមាណានី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០២). តេនាហ ‘‘ឧក្កដ្ឋោ មជ្ឈិមោមកោ’’តិ.

៧៣៨. ទ្វិន្នំ តណ្ឌុលនាឡីនន្តិ សុកោដ្ដិតានំ អខណ្ឌានំ បុរាណសាលិតណ្ឌុលានំ ទ្វេ នាឡិយោ គហេតព្ពា. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អនុបហតបុរាណសាលិតណ្ឌុលានំ សុកោដ្ដិតបរិសុទ្ធាន’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០២). ភត្តន្តិ អវស្សាវិតំ អនុត្តណ្ឌុលំ អកិលិន្នំ អបិណ្ឌិតំ សុវិសទំ កុន្ទមកុលរាសិសទិសំ សុបក្កោទនមេវ គហេតព្ពំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អនុត្តណ្ឌុលំ អកិលិន្នំ អបិណ្ឌិតំ សុវិសទំ កុន្ទមកុលរាសិសទិសំ អវស្សាវិតោទន’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០២). មគធនាឡិយាតិ មគធរដ្ឋេ នាឡិយា, សា នាឡិ តិលានំ អដ្ឋបសតានិ គណ្ហាតិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘ខារិទសទ្វយំ ¶ វាហោ, ខារី ទោណដ្ឋកទ្វយំ;

ទ្វិអដ្ឋនាឡិយោ ទោណោ, នាឡេកា បសតដ្ឋកំ;

លក្ខំ តិលានំ បសតំ, ឯតំ វុត្តំ បមាណតោ’’តិ.

‘‘មគធនាឡិ ¶ នាម អឌ្ឍតេរសបលា ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០២) អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តព្ពណ្ណនាយ ‘‘អឌ្ឍតេរសបលានិ មាសេហិ គហេតព្ពានី’’តិ វុត្តំ. កេចិ បនាហុ –

‘‘ចតុប្បសតិកា មុដ្ឋិ, បលញ្ចេតំ ចតុគ្គុណំ;

កុឌុវប្បសតញ្ចេវ, ចត្តារិ ចេវ នាឡិ តុ.

‘‘សោយេវ បត្ថោ ចត្តារោ, បត្ថា អឡ្ហកមុច្ចតេ;

អឡ្ហកានម្បិ ចត្តារិ, ‘ទោណោ’តិ បរិកិត្តិតោ’’តិ.

អាចរិយា បន ‘‘អដ្ឋបសតា មាគធនាឡី’’តិ បុព្ពបក្ខមេវ រោចយន្តិ.

ខាទនញ្ច ចតុព្ភាគន្តិ តស្មិំ ភត្តេ ចតុធា វិភត្តេ ឯកភាគមត្តំ ហត្ថហារិយឃនមុគ្គសូបន្តិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តស្ស ឱទនស្ស ចតុត្ថភាគប្បមាណោ នាតិឃនោ នាតិតនុកោ ហត្ថហារិយោ សព្ពសម្ភារសង្ខតោ មុគ្គសូបោ បក្ខិបិតព្ពោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០២).

ព្យញ្ជនញ្ច តទូបិយន្តិ យាវ ចរិមាលោបំ, តាវ សព្ពាលោបានុរូបំ មច្ឆមំសាទិព្យញ្ជនញ្ច. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អាលោបស្ស អាលោបស្ស អនុរូបំ យាវចរិមាលោបប្បហោនកំ មច្ឆមំសាទិព្យញ្ជនំ បក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ. ឯត្ថ ច អាលោបស្ស អាលោបស្ស អនុរូបន្តិ ‘‘ព្យញ្ជនស្ស មត្តា នាម ឱទនចតុត្ថភាគោ’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៧) ព្រហ្មាយុសុត្តស្ស អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា អាលោបស្ស ចតុត្ថភាគប្បមាណំ ព្យញ្ជនំ អាលោបស្ស អនុរូបន្តិ គហេតព្ពំ. ឥធ បន សូបស្សេវ ឱទនចតុត្ថភាគប្បមាណំ ¶ ទស្សេត្វា ឯតស្ស លក្ខណេ ទស្សិតេ ឥតរស្សាបិ ទស្សិតមេវ ហោតីតិ ព្យញ្ជនស្ស តថា វិសេសេត្វា បមាណំ ន ទស្សិតំ. ឱទនេ បក្ខិបិតព្ពានិ សប្បិតេលតក្ករសកញ្ជិកាទីនិ គណនូបគានិ ន ហោន្តិ.

៧៣៩. តំ សព្ពន្តិ យថាវុត្តភត្តាទិនិរវសេសំ. គណ្ហតីតិ វក្ខមានេហិ តីហិ បការេហិ គណ្ហាតិ. តស្សាតិ ឧក្កដ្ឋស្ស បត្តស្ស. ឧបឌ្ឍោតិ តស្មិំ បត្តេ គណ្ហនកទព្ពសម្ភារគាហី បត្តោ តំសហចរិយេន ¶ ‘‘ឧបឌ្ឍោ’’តិ វុត្តោ. តទុបឌ្ឍោ ចាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. តស្ស មជ្ឈិមស្ស បត្តស្ស ឧបឌ្ឍោ តទុបឌ្ឍោតិ គហេតព្ពំ.

៧៤០. ឥមេសុ តីសុ បត្តេសុ ឧក្កដ្ឋស្ស វុត្តំ ឱទនាទិ សព្ពំ យស្មិំ បត្តេ បក្ខិត្តំ, តស្ស មុខវដ្ដិមត្ថកេ បុញ្ជិយមានំ ហីរកំ ហេដ្ឋាភាគេ ផុសតិ, សោ ឧក្កដ្ឋមជ្ឈិមោ នាម, ហីរតោ អតិរេកំ តិដ្ឋតិ, សោ ឧក្កដ្ឋោមកោ នាម, អន្តោបត្តេ មុខវដ្ដិយា ហេដ្ឋិមន្តំ អប្បត្វា តិដ្ឋតិ, សោ ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋោ នាម, ឯវំ មជ្ឈិមោ ច ឱមកោ ច បច្ចេកំ តិវិធោ ហោតីតិ សព្ពេ នវ បត្តា ហោន្តីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឧក្កដ្ឋស្សា’’តិអាទិ. តស្សេវាតិ ឧក្កដ្ឋស្សេវ. ឱមកោ ច មជ្ឈិមោ ចាតិ ឱមកមជ្ឈិមា. ឥធ មជ្ឈិមោ ច ឱមកោ ច ឧក្កដ្ឋស្សេវ ភេទោ. ឯស នយោ ឥតរទ្វយេបិ. ‘‘ឯវ’’ន្តិ ឥមិនា យថា ‘‘ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋោ ឧក្កដ្ឋោមកោ ឧក្កដ្ឋមជ្ឈិមោ’’តិ យោជេតព្ពោ, ឯវំ មជ្ឈិមោមកានម្បិ យថាក្កមយោជនំ ទស្សេតិ ‘‘មជ្ឈិមោ មជ្ឈិមុក្កដ្ឋោ មជ្ឈិមោមកោ, ឱមកុក្កដ្ឋោ ឱមកមជ្ឈិមោ ឱមកោមកោ ចា’’តិ.

៧៤១. តេសូតិ ¶ នវសុ បត្តេសុ. តស្មាតិ អបត្តភាវតោ. ន គច្ឆន្តីតិ ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋញ្ច ឱមកោមកញ្ចាតិ ទ្វេ អបេក្ខិត្វា ពហុវចនំ កតំ. ឯតេ ភាជនសង្ខេបេន បរិភុញ្ជិតព្ពាតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តស្មា ឯតេ ភាជនបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០២).

៧៤២. បត្តលក្ខណសំយុតន្តិ ឯត្ថ បត្តលក្ខណំ នាម យថាវុត្តបមាណយុត្តតា, ‘‘អយោបត្តោ បញ្ចហិ បាកេហិ បក្កោ មត្តិកាបត្តោ ទ្វីហិ បាកេហិ បក្កោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០៨) វុត្តា បាកសម្បត្តិ, កិណិត្វា គណ្ហាតិ ចេ, តស្ស ទាតព្ពមូលស្ស អសេសេត្វា ទិន្នភាវោ, ឆិទ្ទាភាវោ, ឆិន្នរាជីនំ អភាវោតិ បញ្ចវិធំ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘បមាណយុត្តតា បាក-សម្បត្តិ ទិន្នមូលតា;

អច្ឆិទ្ទារាជិតា ចេតិ, បត្តលក្ខណបញ្ចក’’ន្តិ.

‘‘អធិដ្ឋាយ វា វិកប្បេត្វា វា’’តិ វា-សទ្ទោ យោជេតព្ពោ. អធិដ្ឋាយាតិ បឋមំ បរិភុត្តេ បត្តេ សតិ តំ បច្ចុទ្ធរិត្វា អធិដ្ឋាតព្ពបត្តោ ហត្ថបាសេ ចេ ហោតិ, វក្ខមាននយេន ‘‘ឥមំ បត្តំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ¶ វចីភេទករណវសេន វាចាយ វា វចីភេទំ អកត្វា ឯវមេវ ចិន្តេត្វា ហត្ថេន គហេត្វា ផន្ទាបេន្តេន កាយេន វា ទូរេ ចេ ហត្ថបាសា ហោតិ, ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯតំ បត្តំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០៨ អត្ថតោ សមានំ) វុត្តនយេន ឯកកេន វា បច្ឆា សតិសម្មោសេ សរាបេត្វា កុក្កុច្ចំ វូបសមេតុំ សមត្ថស្ស បុគ្គលស្ស សន្និធានេ វា អធិដ្ឋាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អញ្ញស្ស សន្តិកេ អធិដ្ឋានេ អយមានិសំសោ – សចស្ស ‘អធិដ្ឋិតោ នុ ខោ មេ, នោ’តិ វិមតិ ឧប្បជ្ជតិ, ឥតរោ សារេត្វា វិមតិំ ឆិន្ទិស្សតី’’តិ ¶ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០៨) អយមត្ថោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តោ. ‘‘ទ្វេ បត្តេ អធិដ្ឋាតុំ ន លភតី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

វិកប្បេត្វាតិ (បាចិ. ៣៧៣; បារា. អដ្ឋ. ២.៦០៨; កង្កា. អដ្ឋ. វិកប្បនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ត្ថ វិកប្បេតព្ពស្ស បត្តស្ស ឯកត្តពហុត្តំ, សន្និហិតាសន្និហិតត្តញ្ច សល្លក្ខេត្វា ឯកំ ចេ សន្និហិតំ, ‘‘ឥមំ បត្តំ តុយ្ហំ វិកប្បេមី’’តិ វា ‘‘ឥមំ បត្តំ តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ វិកប្បេមី’’តិ វា អាទិនា នយេន ឯកំ វិកប្បេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ ‘‘បរិភុញ្ជេយ្យា’’តិ វុត្តត្តា, ‘‘មយ្ហំ សន្តកំ បរិភុញ្ជេហិ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ តេន អបច្ចុទ្ធដេ បរិភុញ្ជិតុំ អយុត្តត្តា ‘‘វិកប្បេត្វា’’តិ បច្ចុទ្ធដវិសេសោ គហេតព្ពោ.

៧៤៣. ធារេយ្យាតិ អនធិដ្ឋហិត្វា, អវិកប្បេត្វា ច បរិភុញ្ជិតព្ពោ. តំ កាលំ បត្តំ អតិក្កាមយតោតិ យោជនា. ‘‘និស្សគ្គិយ’’ន្តិ ឥមិនាបិ ‘‘បត្ត’’ន្តិ ឥទំ យុជ្ជតិ. បត្ត-សទ្ទោ មាគធិកានំ ទ្វិលិង្គកោ, តស្មា ឯវំ វុត្តោ.

៧៤៤. អធិដ្ឋិតវិកប្បិតេសុ អនន្តោគធត្តា អតិរេកភាវំ ទស្សេតុមាហ ‘‘យំ បត្ត’’ន្តិអាទិ.

៧៤៥. សម្មុខេតិ អឌ្ឍតេយ្យហត្ថប្បទេសតោ អន្តោ ឋិតំ បត្តំ. ទូរស្មិន្តិ អឌ្ឍតេយ្យរតនតោ បរភាគេ ‘‘អន្តោគព្ភេ វា ឧបរិបាសាទេ វា សាមន្តវិហារេ វា’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តប្បការេ ទូរេបិ. យត្ថ កត្ថចិ វិកប្បនកាលេបិ សន្តិកទូរវចនភេទា ឯវមេវ យោជេត្វា វត្តព្ពា. ‘‘វិកប្បេតុំ ¶ បន ពហូនិបិ លព្ភតី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. អយំ នយោតិ ‘‘ឥមំ បត្តំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិអាទិនយោ.

៧៤៦. វាចាកាយវសេន ¶ ទុវិធេ អធិដ្ឋានេ វាចាធិដ្ឋានំ ទស្សេត្វា កាយាធិដ្ឋានំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អាភោគ’’ន្តិអាទិ. អាភោគន្តិ ‘‘ឥមំ បត្តំ អធិដ្ឋាមី’’តិ អាភោគំ. ‘‘មនសា’’តិ ឥមិនា ន វចសាតិ វុត្តំ ហោតិ. កាយវិការោវ កាយវិការកំ, ហត្ថេន ផន្ទាបនាទិកាយកិរិយាតិ អត្ថោ. ឯតេនេវ កាយាធិដ្ឋានំ ហត្ថេន អបត្តព្ពេ ទូរេ ន កាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

៧៤៧-៨. ‘‘ជហតិ អធិដ្ឋាន’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. ទានតោតិ អញ្ញស្ស ទានេន. ភេទកតោតិ ភិជ្ជនេន. នាសតោតិ បត្តសាមិកស្ស កាលកិរិយាយ. វិព្ភមតោតិ សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ គិហិភាវូបគមនេន. ឧទ្ធារតោតិ បច្ចុទ្ធរណេន. បច្ចក្ខតោតិ សិក្ខាបច្ចក្ខានេន. បរិវត្តនតោតិ លិង្គបរិវត្តនេន. គាហតោតិ វិស្សាសគ្គហណេន, អច្ឆិន្ទិត្វា គហណេន ច.

កង្គុសិត្ថប្បមាណេនាតិ សត្តន្នំ ធញ្ញានំ ខុទ្ទកតរស្ស កង្គុនោ សិត្ថប្បមាណេន. ខេនាតិ មុខវដ្ដិយា ទ្វង្គុលតោ ហេដ្ឋា អាកាសបរិយាយេន ឆិទ្ទេន. អាណិយា វាតិ អយោមយាយ អាណិយា វា.

៧៥០-១. មណិបត្តោតិ មណិនា កតោ. វេឡុរិយុព្ភវោតិ មរកតមណិមយោ. ផលិកុព្ភវោតិ ផលិកបាសាណេន កតោ. កាចមយោតិ កាចមត្តិកាមយោ. កំសមយោតិ កំសលោហេន កតោ. តិបុមយោតិ កាឡតិបុមយោ. សីសមយោតិ សេតតិបុមយោ. វិបល្លាសេន ច វទន្តិ. សជ្ឈុមយោតិ រជតមយោ.

៧៥២. ឃដកដាហោតិ ឃដកបាលំ. សីសកដាហោតិ ឆវសីសកបាលំ. តុម្ពន្តិ អលាពុ. អស្សាតិ ឯកាទសវិធស្ស ¶ បត្តស្ស. អនុលោមិកន្តិ អកប្បិយវសេន អនុលោមំ. តត្ថាតិ តស្មិំ ឯកាទសវិធេ. តម្ពមយំ លោហមយំ ថាលកំ បន វដ្ដតីតិ យោជនា, បត្តោយេវ ន វដ្ដតិ, តម្ពលោហមយា ថាលកា បន វដ្ដន្តីតិ អត្ថោ.

៧៥៣. តដ្ដិកាទីនីតិ ¶ អាទិ-សទ្ទេន វដ្ដកាទីនំ សង្គហោ. វដ្ដកន្តិ ច អឌ្ឍចន្ទាការោ លោហាទិមយោ ភាជនិយវិសេសោ. បុគ្គលស្សាតិ ភិក្ខុស្ស. គិហី ច សង្ឃោ ច គិហិសង្ឃា, តេសំ សន្តកា គិហិសង្ឃិកា.

៧៥៤. យំ កិញ្ចិ បត្តន្តិ សត្តសុ បត្តេសុ យំ កិញ្ចិ បត្តំ. វោទកំ កត្វាតិ វិគតោទកំ កត្វា. បដិសាមេយ្យាតិ និក្ខេបារហដ្ឋានេ និក្ខិបនវសេន, ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា ពន្ធនវសេន វា សង្គោបេយ្យ.

៧៥៥. ឱតាបេតុន្តិ អាតបេ, អគ្គិម្ហិ វា តាបេតុំ. ឧណ្ហេតិ តស្មិំយេវ ឧណ្ហេ. ន និទហេតព្ពោតិ ន ឈាបេតព្ពោ. សីសាបនយនមេវ ន វដ្ដតីតិ ន និទហេតព្ពោតិ អត្ថោ អធិកនិវារណេនេវ វិញ្ញាយតិ.

៧៥៦. មិឌ្ឍន្តេតិ មិឌ្ឍិយា អន្តេ. បរិភណ្ឌន្តេតិ បមុខេ មហាមិឌ្ឍិយា អន្តេ. ‘‘វិត្ថិណ្ណេតិ អន្តមសោ ទ្វិបត្តមត្តោកាសវិត្ថារេ’’តិ កេចិ. ឋបេតុំ បន វដ្ដតីតិ យោជនា, វលយាទិអាធារេន វិនាបិ ឋបេតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ‘‘មិឌ្ឍិយា បមុខេ មិឌ្ឍិយា ច ខរភូមិបទេសាទីសុ ច វលយមត្ថកេ ឋបេតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ.

៧៥៧. ទារុអាធារកេតិ ឧទុក្ខលសទិសេ ទារុមយេ អាធារេ. ទ្វេ បត្តេ ឋបេតុម្បិ វដ្ដតីតិ បត្តមត្ថកេ អបរស្សាបិ បត្តស្ស ឋបនវសេន ទ្វេ បត្តេ ឋបេតុម្បិ វដ្ដតិ. អបិ-សទ្ទេន ¶ ឯកស្មិំ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. អយមេវ នយោតិ ‘‘ទ្វេបិ បត្តេ ឋបេតុំ វដ្ដតី’’តិ អយំ នយោ. ទណ្ឌភូមិអាធារកេសូតិ ឯត្ថ ទណ្ឌាធារោ នាម ពហូហិ ទណ្ឌេហិ កតោ. ភូមិអាធារកោ នាម ភូមិយំ កតោ អាលវាលវលយាការោ សិលិដ្ឋាធារោ. ‘‘ទន្តវេត្តលតាទិមយោ ភូមិអាធារកោ’’តិ កេចិ.

៧៥៨-៩. តដ្ដិកាយាតិ តាលបណ្ណាទីហិ កតតដ្ដិកាយ. បោត្ថកេតិ មកចិវាកមយេ វា រុក្ខវាកមយេ វា អត្ថរណេ. កដសារកេតិ តាលបណ្ណាទីហិ វីតេ អត្ថរណេ. បរិភណ្ឌកតាយាតិ កតគោមយបរិភណ្ឌាយ. អបិ-សទ្ទេន សុធាកម្មំ កត្វា បាសាណេន ឃំសិត្វា មដ្ឋកតាយ ភូមិយា វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. វាលុកាសុ វាតិ លេឌ្ឌុបាសាណសក្ខរកបាលាទិអមិស្សាសុ សណ្ហសុខុមវាលុកាសូតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. តេនេវាហ ‘‘តថារូបាសូ’’តិអាទិ. រជម្ហិ សន្តេបិ អសន្តេបិ វិសុំយេវ ‘‘ខរភូមិយា ន ឋបេតព្ព’’ន្តិ វុត្តត្តា ‘‘សរជាយា’’តិ ឥមិនា រជោកិណ្ណំ សណ្ហភូមិមាហ. ខរភូមិយាតិ ផរុសភូមិយា.

៧៦០. លគ្គេតុន្តិ ឱលម្ពេតុំ. ទណ្ឌកោដិយា, នាគទន្តកោដិយា ច បត្តមុខេន បក្ខិបិត្វា ឋបនម្បិ លគ្គនំ នាម. ឆត្តង្កមញ្ចបីឋេសូតិ ឆត្តេ, អង្កេ, មញ្ចបីឋេ ច.

៧៦១. អដនីសូតិ អង្គេសុ. ពន្ធិត្វាតិ ថវិកាយ អំសវទ្ធនកាទិនា យេន កេនចិ ពន្ធិត្វា. ឱលម្ពេតុម្បីតិ លគ្គេតុម្បិ. ‘‘ឋបេតុំ ឧបរី’’តិ បទច្ឆេទោ.

៧៦២. មញ្ចបីឋដ្ដកេតិ មញ្ចបីឋេសុ ឋបិតបត្តា យថា ន បតន្តិ, តថា អដនិមត្ថកេ ទារុនា បរិក្ខេបេ កតេ មញ្ចបីឋដ្ដកា ¶ នាម ហោន្តិ, តាទិសេ មញ្ចបីឋដ្ដកេ ឋបេតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ភត្តបូរោបីតិ ភត្តស្ស បូរោបិ. អបិ-សទ្ទេន យាគុតេលបរិបូរិតស្សាបិ សង្គហោ. តុច្ឆបត្តេ វិនិច្ឆយោ យថាវុត្តោយេវ. បូរណំ បូរោ, ភត្តស្ស បូរោ ភត្តបូរោ.

៧៦៣. កវាដន្តិ ទ្វារកវាដផលកំ. ‘‘សេនាសនេ ទ្វារកវាដវាតបានកវាដាទី’’តិអាទីសុ ទ្វារផលកំ ‘‘កវាដ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. ន បណាមេយ្យាតិ ន នាមេយ្យ ន ចាលេយ្យ, ន ច បិទហេយ្យាតិ អត្ថោ. បត្តំ ហត្ថេ យស្ស សោ បត្តហត្ថោតិ ភិន្នាធិករណោយំ ពាហិរត្ថសមាសោ ‘‘វជិរបាណី’’តិអាទីសុ វិយ. ‘‘បណាមេយ្យ អស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ.

៧៦៤. ន នីហរេយ្យ បត្តេន ចលកានីតិ រសំ បិវិត្វា បាតិតមធុកផលដ្ឋិកាទិ ឆឌ្ឌិតានិ ពហិ ឆឌ្ឌេតុំ បត្តេន ន នីហរេយ្យ. អដ្ឋិកានិ វាតិ បនសដ្ឋិកោលដ្ឋិអាទិអដ្ឋិកានិ វា. ឧច្ឆិដ្ឋមុទកន្តិ មុខធោវនាទិកំ ឧច្ឆិដ្ឋមុទកំ. បត្តេន នីហរន្តស្សាតិ យោជនា, ពហិ ឆឌ្ឌេតុំ តំ បត្តេ អាសិញ្ចិត្វា ហរន្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥតរថា ឧច្ឆិដ្ឋបត្តធោវនោទកម្បិ តេនេវ បត្តេន ពហិ ន នីហរិតព្ពំ សិយា.

៧៦៥. បដិគ្គហេតិ ¶ មុខធោវនោទកន្តិ បដិគ្គហោ, ខេឡមល្លកោវ. មុខតោ នីហដន្តិ មុខេន ឆឌ្ឌិតំ មំសខណ្ឌាទិ យំ កិញ្ចិ.

៧៦៦. វិនស្សតីតិ វិព្ភមេន វា សិក្ខាបច្ចក្ខានេន វា កាលកិរិយាយ វា វិនស្សតិ. អថ វា យោតិ បច្ចត្តវចនំ ‘‘យស្សា’’តិ សាមិវសេន បរិណាមេត្វា យស្ស ភិក្ខុនោ ¶ បត្តោ ភេទេន វា អច្ឆេទេន វា ចោរិកាយ ហរណេន វា នស្សតិ, តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា.

៧៦៧. បឋមស្សាតិ បត្តវគ្គស្ស បឋមំ សង្គហិតត្តា បឋមស្ស. បត្តស្សាតិ បត្តសិក្ខាបទស្ស. បឋមេនាតិ ចីវរវគ្គស្ស បឋមំ សង្គហិតត្តា បឋមេន កថិនេនាតិ សម្ពន្ធោ. មហេសិនាតិ មហន្តេ សីលក្ខន្ធាទយោ គុណេ ឯសិ គវេសីតិ មហេសិ. បឋមស្ស បត្តស្ស សមុដ្ឋានាទយោ សព្ពេ ឥធ អនិទ្ទិដ្ឋវិនិច្ឆយា បឋមេន កថិនេន សមា សទិសា ឥតិ មហេសិនា មតា អនុមតា អនុញ្ញាតាតិ យោជនា.

៧៦៨. បញ្ច ពន្ធនានិ ឩនានិ យស្ស សោ បញ្ចពន្ធនឩនោ, បត្តោ, តស្មិំ, អពន្ធនញ្ច ឯកទ្វិតិចតុពន្ធនញ្ច ‘‘បញ្ចពន្ធនឩន’’ន្តិ គហិតំ. យថាហ បាឡិយំ ‘‘ឩនបញ្ចពន្ធនោ នាម បត្តោ អពន្ធនោ វា ឯកពន្ធនោ វា ទ្វិពន្ធនោ វា តិពន្ធនោ វា ចតុពន្ធនោ វា’’តិ (បារា. ៦១៣). ពន្ធនេ អកតេបិ ពន្ធនារហោ វក្ខមានលក្ខណរាជិយុត្តោបិ ‘‘ឩនបញ្ចពន្ធនោយេវា’’តិ គហេតព្ពោ. ឯត្ថ អពន្ធនោ នាម យស្ស ពន្ធនមេវ នត្ថិ, សោ. តេនេវាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យស្មា អពន្ធនស្សបិ បត្តស្ស បញ្ច ពន្ធនានិ ន បូរេន្តិ សព្ពសោ នត្ថិតាយា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦១២-៦១៣). ទ្វង្គុលប្បមាណតោ ឩនរាជិយុត្តោ អពន្ធនោកាសោបិ ‘‘អពន្ធនោយេវា’’តិ គហេតព្ពោ. យថាហ បាឡិយំ ‘‘អពន្ធនោកាសោ នាម បត្តោ យស្ស ទ្វង្គុលា រាជិ ន ហោតី’’តិ (បារា. ៦១៣).

៧៦៩. ឧទ្ទិដ្ឋន្តិ ‘‘ពន្ធនោកាសោ នាម បត្តោ យស្ស ទ្វង្គុលា រាជិ ហោតី’’តិ (បារា. ៦១៣) បទភាជនេ វុត្តំ. ទ្វង្គុលាយ រាជិយា ឯកញ្ច ពន្ធនន្តិ យោជនា. ‘‘មុខវដ្ដិតោ ហេដ្ឋា ភដ្ឋា’’តិ ¶ អដ្ឋកថាវចនតោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦១២-៦១៣) ‘‘សព្ពាបិ រាជិយោ មុខវដ្ដិតោ បដ្ឋាយ ¶ ហេដ្ឋា ភដ្ឋាយេវ គហេតព្ពា’’តិ និស្សន្ទេហេ វុត្តំ. មុខវដ្ដិំ វិនា អញ្ញត្ថាបិ ឩនបញ្ចពន្ធនេ វា ឩនបញ្ចពន្ធនោកាសេ វា សតិ សោបិ បត្តោ ឩនបញ្ចពន្ធនោ ន ហោតីតិ ន សក្កា វត្តុំ, តស្មា ‘‘មុខវដ្ដិតោ បដ្ឋាយា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦១២-៦១៣) អដ្ឋកថាយំ និយមេត្វា វចនំ វីមំសិតព្ពំ. ឥធ បន តថា និយមោ ន ទស្សិតោ, តស្មា អយមេវ វិនិច្ឆយោ សាមញ្ញេន វុត្តាយ បាឡិយា អញ្ញទត្ថុ សំសន្ទតិ សមេតិ. ច-ការស្ស អវុត្តសមុច្ចយត្ថត្តា ទ្វង្គុលទ្វង្គុលាហិ ទ្វីហិ ទ្វេ ពន្ធនានិ ច តីណិ ពន្ធនានិ ចាតិ ឥទម្បិ វុត្តមេវ ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យស្ស បន ទ្វេ រាជិយោ, ឯកាយេវ វា ចតុរង្គុលា, តស្ស ទ្វេ ពន្ធនានិ ទាតព្ពានិ. យស្ស តិស្សោ, ឯកាយេវ វា ឆឡង្គុលា, តស្ស តីណិ ពន្ធនានិ ទាតព្ពានី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦១២-៦១៣).

ឩនបញ្ចពន្ធនបត្តេសុ អន្តិមបត្តស្ស វិភាគំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ពន្ធនានិ ចា’’តិអាទិ. មុខវដ្ដិយា អដ្ឋង្គុលប្បមាណានំ ចតុន្នំ រាជីនំ ចត្តារិ ពន្ធនានិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ចការោ បុព្ពេ វុត្តស្សេវ សមុច្ចយំ ករោតិ. អដ្ឋង្គុលរាជិយា តថាតិ មុខវដ្ដិតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋង្គុលាយាមំ ភដ្ឋាយ រាជិយា ទ្វង្គុលទ្វង្គុលមត្តេ ឋានេ តេនេវ នីហារេន ពទ្ធានិ ចត្តារិ ពន្ធនានិ ចាតិ អត្ថោ.

៧៧០. ឯវំ ឩនបញ្ចពន្ធនបត្តំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បរិបុណ្ណបញ្ចពន្ធនបត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បញ្ច វា’’តិអាទិ. មុខវដ្ដិយា ទ្វង្គុលទ្វង្គុលាយាមំ ឱតិណ្ណា បញ្ច រាជិយោ ច. វា-សទ្ទេន បញ្ចពន្ធនវិកប្បា ទស្សិតា. ឯកា វាបិ ទសង្គុលាតិ មុខវដ្ដិតោ ទសង្គុលាយាមា ឯកា វា រាជិ ហោតិ. អបិ-សទ្ទេន តស្សា រាជិយា ពន្ធនោ បញ្ចពន្ធនបក្ខោ ទស្សិតោ. អយំ បត្តោតិ ¶ យស្ស បញ្ច រាជិយោ វា តត្ថ ពន្ធនានិ បញ្ចពន្ធនានិ វា, ទសង្គុលា ឯកា រាជិ វា តត្ថ ពន្ធនានិ បញ្ចពន្ធនានិ វា សន្តិ, អយំ បត្តោ បញ្ចពន្ធនោ នាម.

៧៧១. ឯត្តាវតា មត្តិកាបត្តេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អយោបត្តេ ទស្សេតុមាហ ‘‘អយោបត្តោ’’តិអាទិ. ឆិទ្ទានិ បដិច្ឆាទេតុំ ពន្ធិតព្ពានិ អយោបដ្ដានិ លោហមណ្ឌលកានិ នាម. ‘‘ភណ្ឌី’’តិបិ តស្សេវ បរិយាយោ. ភណ្ឌិតព្ពំ ពន្ធិត្វា ឆិទ្ទេ បដិច្ឆាទិតេបិ យត្ថ អសណ្ហតាយ អាមិសំ តិដ្ឋតិ, តាទិសោបិ អបត្តោយេវាតិ អាហ ‘‘មដ្ឋោ វដ្ដតី’’តិ. អយោចុណ្ណេន វាណិយាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘មដ្ឋោ វដ្ដតី’’តិ សម្ពន្ធនីយំ.

៧៧២. តស្ស ¶ និស្សគ្គិយំ សង្ឃស្ស និស្សដ្ឋំ តំ បត្តំ តស្មិំ អនុកម្បាយ អគណ្ហន្តស្សាតិ យោជនា, ‘‘សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជិតព្ពោ’’តិ (បារា. ៦១៣) វចនតោ សង្ឃមជ្ឈេ និស្សដ្ឋំ តស្ស តំ បត្តំ តស្មិំ បត្តនិស្សជ្ជកេ បុគ្គលេ អនុកម្បាយ អគណ្ហន្តស្ស.

៧៧៣. ទីយមានេ តុ បត្តស្មិន្តិ ឩនបញ្ចពន្ធនេន បត្តេន វិញ្ញាបិតនវបត្តេ ភិក្ខុម្ហិ តំ បត្តំ សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជិត្វា អាបត្តិំ ទេសេត្វា និសិន្នេ ចតស្សោ អគតិយោ អគមនំ, គហិតាគហិតជាននន្តិ ឥមេហិ បញ្ចហិ អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា បឋមំ សង្ឃំ យាចិត្វា ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ សង្ឃេន បត្តគាហកំ កត្វា សម្មតេន និស្សដ្ឋបត្តំ ហត្ថេន គហេត្វា តស្មិំ សង្ឃេ សង្ឃត្ថេរតោ បដ្ឋាយ អនុក្កមេន ឧបសង្កម្ម វិញ្ញាយមានំ គុណំ វត្វា បណាមិតេ. យស្សាតិ តស្មិំ សង្ឃមជ្ឈេ និសិន្នស្ស យស្ស ¶ ភិក្ខុនោ, រោចនត្ថយោគេ សម្បទានវចនំ. សោ ទីយមានោ បត្តោ. តំ ទីយមានំ បត្តំ.

៧៧៤. ទីបិតោតិ ‘‘អបត្តកស្ស ន គាហេតព្ពោ’’តិ (បារា. ៦១៥) វុត្តោ. តត្ថាតិ តស្សំ ភិក្ខុបរិសាយំ. បត្តបរិយន្តោតិ ឯត្ថ ‘‘ឯវំ បរិវត្តេត្វា បរិយន្តេ ឋិតបត្តោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦១៥) អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា តេន បត្តបរិវត្តនេន អាគតោ វា សព្ពេហិ អគ្គហិតត្តា អាគតោ សោ ឯវ វា បត្តោ បរិយន្តោ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. តស្ស ភិក្ខុនោតិ បត្តំ និស្សជ្ជិត្វា និសិន្នស្ស តស្ស ភិក្ខុនោ.

៧៧៥. តន្តិ អត្តនោ ទិន្នំ តំ បរិយន្តបត្តំ. អប្បទេសេតិ មញ្ចបីឋាទិអដ្ឋានេ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘មញ្ចបីឋឆត្តនាគទន្តាទិកេ អទេសេ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦១៥). វិស្សជ្ជេតីតិ អញ្ញស្ស ទេតិ. អត្តនា អទាបេត្វា អញ្ញេន តំ បត្តំ សយមេវ អត្តនោ គហេត្វា អញ្ញំ អនុរូបំ បត្តំ ទិយ្យមានំ គណ្ហិតុំ វដ្ដតីតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. អភោគេន បរិភុញ្ជតីតិ យាគុរន្ធនាទិវសេន បរិភុញ្ជតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អភោគេនាតិ យាគុរន្ធនរជនបចនាទិនា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦១៥). ‘‘អន្តរាមគ្គេ បន ព្យាធិម្ហិ ឧប្បន្នេ អញ្ញស្មិំ ភាជនេ អសតិ មត្តិកាយ លិម្បិត្វា យាគុំ វា បចិតុំ ឧទកំ វា តាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦១៥) អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា តាទិសេ ឋានេ តថាបិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ វិសេសោ.

៧៧៦. នដ្ឋេតិ ¶ អត្តនោ បរិភុញ្ជិយមានេ បត្តេ ចោរគ្គហណាទិនា នដ្ឋេ. ភិន្នេតិ ភេទមុបគតេ. អនាបត្តីតិ អញ្ញំ បត្តំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តិ. បកាសិតាតិ ‘‘អនាបត្តិ នដ្ឋបត្តស្ស ភិន្នបត្តស្ស ញាតកានំ បវារិតានំ អញ្ញស្សត្ថាយ ¶ អត្តនោ ធនេនា’’តិអាទិនា (បារា. ៦១៧) នយេន បាឡិយំ ទេសិតា. ឥធ ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិ វុត្តត្តា អត្តនោ វឡញ្ជិយមានេ បត្តេ សតិបិ អញ្ញស្សត្ថាយ បត្តំ វិញ្ញាបេតុំ វដ្ដតិ. ញាតកាទីនំ គណ្ហតោតិ ឯត្ថ ‘‘សន្តក’’ន្តិ លព្ភតិ. អត្តនោ ធនេនាតិ យោជនា. ឯត្ថ ធនំ នាម សុត្តវត្ថាទិ កប្បិយវត្ថុ.

៧៧៨. សប្បិអាទិំ ភេសជ្ជន្តិ ឯត្ថ បាឡិយំ ‘‘សេយ្យថិទំ? សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិត’’ន្តិ (បារា. ៦២២) ឧទ្ទិសិត្វា ‘‘សប្បិ នាម គោសប្បិ វា អជិកាសប្បិ វា មហិំសសប្បិ វា, យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ សប្បី’’តិ (បារា. ៦២៣) និទ្ទិដ្ឋំ ឃតញ្ច ‘‘តេសំយេវ នវនីត’’ន្តិ (បារា. ៦២៣) និទ្ទិដ្ឋំ នវនីតញ្ច ‘‘តិលតេលំ សាសបតេលំ មធុកតេលំ ឯរណ្ឌកតេលំ វសាតេល’’ន្តិ (បារា. ៦២៣) និទ្ទិដ្ឋំ តេលញ្ច ‘‘មធុ នាម មក្ខិកាមធូ’’តិ (បារា. ៦២៣) និទ្ទិដ្ឋំ មធុញ្ច ‘‘ផាណិតំ នាម ឧច្ឆុម្ហា និព្ពត្ត’’ន្តិ (បារា. ៦២៣) និទ្ទិដ្ឋំ គុឡាទិផាណិតញ្ចាតិ ឯតស្មិំ បញ្ចភេសជ្ជរាសិម្ហិ យំ យំ ភេសជ្ជន្តិ អត្ថោ. បុរេភត្តន្តិ បុរេភត្តេ. បដិគយ្ហាតិ បដិគ្គហេត្វា.

៧៧៩. តំ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ ភេសជ្ជំ. សត្តាហន្តិ ឯត្ថ ‘‘វដ្ដតី’’តិ កិរិយាយ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. ‘‘សត្តាហំ អតិក្កមន្តស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘សត្តាហាតិក្កមេ តស្សា’’តិ វា បាឋោ. សត្តាហស្ស អតិក្កមោ សត្តាហាតិក្កមោ, តស្មិំ សត្តាហាតិក្កមេ. តស្សាតិ ភេសជ្ជបដិគ្គាហកស្ស ភិក្ខុនោ. ‘‘និស្សគ្គិយ’’ន្តិ ឥមិនា បាចិត្តិយមេវ ទស្សិតំ. និស្សគ្គិយវត្ថុ ភាជនគណនាយ អាបត្តិំ ករោតិ. ឯកស្មិំ ភាជនេបិ វិសុំ វិសុំ ឋបិតានិ នវនីតបិណ្ឌគុឡបិណ្ឌសក្ករមធុបដលានិបិ ¶ អត្តនោ គណនាយ អាបត្តិំ ករោន្តិ.

៧៨០. គណ្ហិត្វាតិ បដិគ្គហេត្វា. សន្និធីយតីតិ សន្និធិ, សន្និហិតវត្ថុ, តស្ស ការកំ ករណំ ¶ អបរាបរទិវសត្ថាយ ឋបនំ, តំ កត្វា, បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតំ យថា អបរំ ទិវសំ គច្ឆតិ, តថា កត្វា និក្ខិបិត្វាតិ អត្ថោ. និរាមិសំ សាយតោតិ អាមិសេន អមិស្សេត្វា ភុញ្ជន្តស្ស.

៧៨១. ឧគ្គហិតន្តិ អប្បដិគ្គហាបេត្វា ហត្ថេន គហិតំ. សរីរភោគេតិ ពហិ សរីរបរិភោគេនេវ.

៧៨២. គហិតំ បដិគ្គហិតំ. តាបេត្វាតិ វិលីយាបេត្វា.

៧៨៣. ‘‘សយំ តាបេតិ…បេ… ន ហោតិ សោ’’តិ ឥទំ សុធោតនវនីតំ សន្ធាយ វុត្តំ, ទុទ្ធោតេន បន ទធិគុឡិកាទិសហិតេន សាមំបាកោ ហោតេវ. នវនីតស្ស យំ សយំ តាបនំ, សោ សាមំបាកោ ន ហោតីតិ យោជនា.

៧៨៤. យេន កេនចីតិ ឧបសម្បន្នេន, អនុបសម្បន្នេន វា.

៧៨៥. ‘‘សយំ ករោតី’’តិ ឥមិនា អនុបសម្បន្នំ និវត្តេតិ. តេន កតំ បន តទហុ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតខីរេន វា ទធិនា វា កតសប្បិ អនុបសម្បន្នេន កតំ សាមិសម្បិ តទហុ បុរេភត្តំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២២).

៧៨៦. សវត្ថុកស្សាតិ ឯត្ថ វត្ថុ នាម ខីរទធិ.

៧៨៧. អស្សាតិ បដិគ្គហិតខីរទធីហិ កតសប្បិមាហ. ‘‘បដិគ្គហេត្វា តានី’’តិ វុត្តត្តាតិ ឥទំ ‘‘យានិ ខោ បន តានិ ¶ គិលានានំ ភិក្ខូនំ បដិសាយនីយានិ ភេសជ្ជានិ, សេយ្យថិទំ? សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិតំ, តានិ បដិគ្គហេត្វា’’តិ (បារា. ៦២២) ឥមស្មិំ មាតិកាបាឋេ ‘‘យានី’’តិ វុត្តសប្បិអាទីនមេវ ‘‘តានិ បដិគ្គហេត្វា’’តិ វុត្តត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ, តត្ថ ខីរទធីនំ អវុត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ.

៧៨៨. កប្បិយសប្បិម្ហីតិ ¶ កប្បិយមំសានំ សត្តានំ ឃតេ. អកប្បិយសប្បិម្ហីតិ អកប្បិយមំសានំ សត្តានំ ឃតេ, បដិគ្គហេត្វា សត្តាហេ អតិក្កន្តេតិ វុត្តំ ហោតិ.

៧៨៩. តេន សប្បិនា អកប្បិយេន ភវិតព្ពន្តិ ឥទំ ទុក្កដំ កថំ ហោតីតិ អាហ ‘‘សព្ពា’’តិអាទិ. អកប្បិយំ មំសំ យេសំ តេ អកប្បិយមំសា, មនុស្សាទយោ, សព្ពេ ច តេ អកប្បិយមំសា ចាតិ សព្ពាកប្បិយមំសា, តេសំ.

៧៩០-១. ឯវំ ចេ វដ្ដតិ, ‘‘យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ សប្បី’’តិ កស្មា បាឡិយំ វុត្តន្តិ ចោទនំ សមុដ្ឋាបេត្វា តំ បរិហរិតុមាហ ‘‘យេស’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ‘‘យេសញ្ហិ កប្បតិ មំសំ, តេសំ សប្បី’’តិ ឥទំ វចនំ កិំ បយោជនំ សាធេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទានិ បរិច្ឆេទនិយមនសង្ខាតំ តំបយោជនញ្ច តព្ពិសយញ្ច ទស្សេតុមាហ ‘‘បណីតភោជនស្សា’’តិអាទិ. បណីតភោជនស្ស បរិច្ឆេទនិយាមនន្តិ យោជនា. សត្តាហកាលិកេ បញ្ចវិធេ ភេសជ្ជេតិ វុត្តំ ហោតិ, និទ្ធារណេ ភុម្មំ. និស្សគ្គិយស្ស វត្ថូនន្តិ និទ្ធារិតព្ពទស្សនំ. និស្សគ្គិយស្សាតិ ឯត្ថ តំហេតុកស្ស បាចិត្តិយស្សាតិ អត្ថោ. វត្ថូនន្តិ សប្បិនវនីតទ្វយមេវ វុត្តំ. សត្តាហកាលិកេ និស្សគ្គិយបាចិត្តិយស្ស វត្ថុ នាម ឯតេសមេវ សប្បិនវនីតានិ, បណីតភោជនញ្ច តេសមេវ ខីរទធិសប្បិនវនីតានីតិ ទស្សេតុំ តថា វុត្តំ, ន អកប្បិយមំសសត្តានំ សប្បិអាទិនិវារណត្ថំ ¶ វុត្តន្តិ អយំ បាឡិយំ តថាគតា ធិប្បេតោ អត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ.

៧៩២. គហិតុគ្គហិតាទិកេ ឧគ្គហិតបដិគ្គហិតាទិកេ នវនីតេបិ សព្ពោ វិនិច្ឆយោ សប្បិម្ហិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. អាទិ-សទ្ទេន បុរេភត្តំ, បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតខីរទធីហិ, ឧគ្គហិតខីរទធីហិ ច កតំ នវនីតំ, តាទិសមេវ អកប្បិយមំសនវនីតញ្ច សង្គហិតំ. សព្ពោ វិនិច្ឆយោតិ អាបត្តិអាទិកំ សព្ពវិនិច្ឆយំ សង្គណ្ហាតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សព្ពោ អាបត្តានាបត្តិបរិភោគាបរិភោគនយោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២២).

៧៩៣-៤. ភិក្ខូនំ អាកិរន្តីតិ ឯត្ថ ‘‘បត្តេ’’តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. អាទិច្ចបក្កន្តិ អាតបេ វិលីនំ. សំសដ្ឋំ បរិស្សាវិតំ.

៧៩៥-៦. តិលតេលំ សាសបតេលំ មធុកតេលំ ឯរណ្ឌកតេលំ. គហិតន្តិ បដិគ្គហិតំ. បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ ¶ និរាមិសម្បិ សាយិតព្ពន្តិ យោជនា. តេសំ វសាតិ សត្តាហាតិក្កន្តានំ តេសំ តេលានំ វសេន, តេលភាជនគណនាយាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៧៩៨. តេសំ តិណ្ណម្បីតិ ឯរណ្ឌមធុកសាសបពីជានំ តិណ្ណំ.

៧៩៩. និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ.

៨០០. សាសបាទីនន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បដិលោមេន មធុកេរណ្ឌកានំ គហណំ. គហេត្វាតិ បដិគ្គហេត្វា. ភិក្ខុនា តេលត្ថាយេវ គហេត្វា ឋបិតានំ សាសបាទីនំ សត្តាហាតិក្កមេ ទុក្កដំ សិយាតិ យោជនា.

៨០១-២. នាឡិកេរញ្ច ¶ ករញ្ជញ្ច នាឡិកេរករញ្ជានិ, តេសំ, នាឡិកេរផលានំ, នត្តមាលដ្ឋីនញ្ច តេលន្តិ សម្ពន្ធោ. កុរុវកស្សាតិ អតសិពីជស្ស. និម្ពញ្ច កោសម្ពកញ្ច និម្ពកោសម្ពកានិ, តេសំ, បុចិមន្ទពីជស្ស ច ផន្ទនពីជស្ស ច តេលន្តិ សម្ពន្ធោ. ភល្លាតកស្សាតិ ឯវំនាមកស្ស រុក្ខពីជស្ស. សមយច្ចយេតិ សត្តាហាតិក្កមេ.

៨០៣. យាវកាលិកភេទញ្ចាតិ ឯត្ថ ‘‘យាវកាលិក’’ន្តិ ភេទោ វិសេសនំ យស្សាតិ វិគ្គហោ, ‘‘ឥទំ វត្ថុ’’ន្តិ ឯតស្ស អជ្ឈោហរណីយវិសេសិតព្ពស្ស វិសេសនំ. យាវជីវិកន្តិបិ តស្សេវ វិសេសនំ. សេសន្តិ ‘‘សាមំបាកសវត្ថុក បុរេភត្តបច្ឆាភត្តបដិគ្គហិតឧគ្គហិតកវត្ថុវិធានំ សព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២២) អដ្ឋកថាយំ ទស្សិតំ សេសំ វិសេសប្បការជាតមាហ. ឯត្ថាបីតិ ឥមស្មិំ តេលវិនិច្ឆយេបិ.

៨០៤. អច្ឆស្ស ឥសស្ស. មច្ឆស្ស ជលជស្ស. វរាហស្ស សូករស្ស. សុសុកាសង្ខាតស្ស មករស្ស. មច្ឆវចនេនេវ មករស្ស សង្គហិតត្តេបិ វាឡមច្ឆភាវេន វិសុំ គហណន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. គទ្រភស្ស ខរស្ស. ឥមេសំ បញ្ចន្នំ សត្តានំ វសេន បញ្ចវិធានំ វសានំ តេលញ្ច បញ្ចប្បការំ ហោតីតិ អត្ថោ.

៨០៥. កប្បិយាកប្បិយស្ស ចាតិ កប្បិយាកប្បិយមំសស្ស សត្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ, សព្ពមេវ ¶ វសាតេលំ វដ្ដតីតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ វសានិ ភេសជ្ជានិ អច្ឆវសំ មច្ឆវសំ សុសុកាវសំ សូករវសំ គទ្រភវស’’ន្តិ (មហាវ. ២៦២) អនុញ្ញាតបាឋេ អច្ឆវសាគ្គហណេន មនុស្សេហិ អញ្ញេសំ សព្ពាកប្បិយមំសសត្តានំ វសាយ អនុញ្ញាតត្តា ¶ តំ សង្គហេតុំ អកប្បិយគ្គហណំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អច្ឆវស’ន្តិ វចនេន ឋបេត្វា មនុស្សវសំ សព្ពេសំ អកប្បិយមំសានំ វសា អនុញ្ញាតា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣). ឯត្ថ អកប្បិយមំសសត្តានំ មំសានំ អកប្បិយភាវោ ‘‘មំសេសុ ហិ ទស មនុស្សហត្ថិអស្សសុនខអហិសីហព្យគ្ឃទីបិអច្ឆតរច្ឆានំ មំសានិ អកប្បិយានិ. វសាសុ ឯកា មនុស្សវសាវ. ខីរាទីសុ អកប្បិយំ នាម នត្ថី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣) អដ្ឋកថាវចនតោ វេទិតព្ពោ. អកប្បិយវចនេន មនុស្សវសាយបិ គយ្ហមានត្តា តស្មិំ នីហរិតុមាហ ‘‘ឋបេត្វា’’តិ.

៨០៦. បុរេភត្តន្តិ បុរេភត្តេ. សំសដ្ឋំ បរិស្សាវិតំ. ‘‘បុរេភត្ត’’ន្តិ ឥទំ ‘‘បដិគ្គហេត្វាន, បក្កំ, សំសដ្ឋ’’ន្តិ ឥមេហិ បទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. យថាហ បាឡិយំ ‘‘កាលេ បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ កាលេ សំសដ្ឋំ តេលបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦២).

៨០៧. តំ កត្វា ទេតីតិ អបដិគ្គហិតវសំ គហេត្វា បចិត្វា តេលំ ទេតីតិ អត្ថោ. តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អនុបសម្បន្នេហិ កតំ និព្ពដ្ដិតវសាតេលំ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣). តតោ ឧទ្ធំ សត្តាហមនតិក្កម្មាតិ គហេតព្ពំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣). ឥធ ឧភយត្ថាបិ កាលេ, វិកាលេ ច កប្បិយាកប្បិយមំសវសានំ តេលំ ទិយ្យមានំ សុខុមមំសចុណ្ណាទិកំ អព្ពោហារិកំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យំ បន តត្ថ សុខុមរជសទិសំ មំសំ វា ន្ហារុ វា អដ្ឋិ វា លោហិតំ វា ហោតិ, តំ អព្ពោហារិក’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣).

៨០៨. បដិគ្គហេតុន្តិ ឯត្ថ ‘‘វស’’ន្តិ ច កាតុន្តិ ឯត្ថ ‘‘តេល’’ន្តិ ច បករណតោ លព្ភតិ. កាតុន្តិ ឯត្ថ បចិតុំ បរិស្សាវិតុន្តិ ¶ ឧភយមេវាតិ អត្ថោ. ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ ឥទំ បដិគ្គហណាទិបយោគត្តយេ វិសុំ វិសុំ ទុក្កដត្តា វុត្តំ. យថាហ បាឡិយំ ‘‘វិកាលេ ចេ ភិក្ខវេ បដិគ្គហិតំ វិកាលេ និប្បក្កំ វិកាលេ សំសដ្ឋំ, តំ ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ តិណ្ណំ ទុក្កដាន’’ន្តិ ¶ (មហាវ. ២៦២). ឥមានិ ហិ តីហិ បយោគេហិ តីណិ ទុក្កដានិ ហោន្តិ. សេសោតិ ឧគ្គហិតកបដិគ្គហិតកសវត្ថុកវិសយោ វិនិច្ឆយោ ច ភាជនគណនាយ អាបត្តិភេទោ ចាតិ ឯវំបការោ វត្តព្ពវិសេសោ.

៨០៩. គហិតន្តិ បដិគ្គហិតំ. មធុករីកតន្តិ មធុមក្ខិកាខុទ្ទកមក្ខិកាភមរមក្ខិកាសង្ខាតាហិ តីហិ មធុករីហិ កតំ.

៨១០. វត្ថូនំ គណនាតិ មធុបដលេន ឋិតំ ចេ, បដលគណនាយ, បីឡេត្វា ភាជនេ បក្ខិបិត្វា ឋបិតំ ចេ, ភាជនគណនាយ, សិលេសមិវ បត្ថិន្នំ ចេ, មហាភមរមធុខណ្ឌបិណ្ឌវសេន, វិសុំ វិសុំ កតេ តេសំ គណនាយាតិ អត្ថោ.

៨១១. ឃនាឃនន្តិ ឯត្ថ គុឡញ្ច នានប្បការា សក្ករា ច ឃនបក្កំ នាម. បក្កតនុកំ ផាណិតំ អឃនបក្កំ នាម. ឧច្ឆុសិលេសោ អបក្កឃនំ នាម. ឧច្ឆុទណ្ឌតោ បីឡិតរសោ អបក្កាឃនំ នាម. ‘‘ផាណិតំ នាម ឧច្ឆុម្ហា និព្ពត្ត’’ន្តិ (បារា. ៦២៣) សាធារណបាឡិវចនតោ, ‘‘ផាណិតំ នាម ឧច្ឆុរសំ ឧបាទាយា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ភេសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា; វិ. សង្គ អដ្ឋ. ៩៨) អដ្ឋកថាវចនតោ ច ឥហ រសាទីហិ ឧច្ឆុបានម្បិ សង្គហិតំ. កេចិ ឧច្ឆុនោ ចតុកាលិកត្តំ វណ្ណយន្តិ, តំ ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ.

៨១២. ផាណិតន្តិ វុត្តប្បការេ តស្មិំ ផាណិតេ អញ្ញតរំ. គហិតំ បដិគ្គហិតំ.

៨១៣. អសំសដ្ឋេនាតិ ¶ អបរិស្សាវិតេន. កតផាណិតន្តិ បរិស្សាវេត្វា អត្តនា កតផាណិតំ. បុរេភត្តំ គហិតេនាតិ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតេន. ‘‘សយំ កត’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣) វុត្តត្តា កតន្តិ ឧច្ឆុរសោ គហេតព្ពោ.

៨១៦. កត្វាតិ បចិត្វា ផាណិតំ កត្វា.

៨១៧. បច្ឆាភត្តំ កតញ្ចាបីតិ បច្ឆាភត្តំ អត្តនា ច កតំ អនុបសម្បន្នេន ច កតំ ផាណិតម្បិ.

៨១៨. កតំ ¶ …បេ… សីតវារិនាតិ សីតុទកេ មធុកបុប្ផានិ បក្ខិបិត្វា ឋបេត្វា មទ្ទិត្វា បរិស្សាវិតរសេន កតំ មធុកផាណិតំ.

៨១៩. អស្សាតិ មធុកផាណិតស្ស. ទុក្កដន្តិ តទាធារភាជនគណនាយ ទុក្កដំ. ខីរំ បក្ខិបិត្វា កតំ មធុកផាណិតំ យាវកាលិកំ ចេ ហោតិ, កថំ ខណ្ឌសក្ករាកតំ សត្តាហកាលិកំ ហោតីតិ វិចារណាយំ ខីរជល្លិកំ ធោវិត្វា ធោវិត្វា គយ្ហមានត្តា វដ្ដតីតិ បរិហរន្តិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ខណ្ឌសក្ករំ បន ខីរជល្លិកំ អបនេត្វា អបនេត្វា សោធេន្តិ, តស្មា វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣). ‘‘ពីជតោ បដ្ឋាយ ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តមធុកបុប្ផមេរយំ វិនា អាមកញ្ច បក្កញ្ច មធុកបុប្ផំ បុរេភត្តំ វដ្ដតីតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

៨២០. សព្ពេសំ បន ផលានន្តិ កទលិខជ្ជូរិអាទិផលានំ.

៨២១. សាមញ្ញជោតនាយ វិសេសេបិ អវដ្ឋានតោ ‘‘កាលិកា’’តិ ឥមិនា ‘‘បច្ឆាភត្តំ សតិ បច្ចយេ’’តិ វចនសាមត្ថិយា យាវកាលិកវជ្ជា តយោ កាលិកា គហេតព្ពា ¶ , ‘‘បុរេភត្តំ យថាសុខ’’ន្តិ វចនសាមត្ថិយា ចត្តារោបិ គហេតព្ពា. យាវកាលិកវជ្ជា តយោ កាលិកា បច្ឆាភត្តំ វិកាលេ បច្ចយេ បិបាសាទិការណេ សតិ កេវលម្បិ បច្ចេកម្បិ មិស្សេត្វាបិ បរិភុញ្ជិតុំ ភិក្ខុស្ស វដ្ដន្តិ. កាលិកា ចត្តារោបិ បុរេភត្តំ កាលេ យាវមជ្ឈន្ហា កេវលម្បិ មិស្សេត្វាបិ យថាសុខំ អសតិបិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ ភិក្ខុស្ស វដ្ដន្តីតិ យោជនា.

៨២២. អរុអាទីនីតិ វណាទីនិ. ‘‘មក្ខេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា ពាហិរបរិភោគោបិ និវារិតោ.

៨២៣. អនាបត្តិវារេ ‘‘អន្តោសត្តាហ’’ន្តិ អធិការេ ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ចត្តេន វន្តេន មុត្តេន អនបេក្ខោ ទត្វា បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជតី’’តិ (បារា. ៦២៥) វុត្តត្តា ចជិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘អន្តោសត្តាហំ អនុបសម្បន្នស្សា’’តិ វត្តព្ពំ. លភិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘សត្តាហាតិក្កមេបី’’តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. តេនាហ មហាបទុមត្ថេរោ ‘‘អន្តោសត្តាហេ ទិន្នស្ស ហិ បុន បរិភោគេ អាបត្តិយេវ នត្ថិ, សត្តាហាតិក្កន្តស្ស បន បរិភោគេ អនាបត្តីតិ ទស្សនត្ថមិទំ វុត្ត’’ន្តិ. លភិត្វាតិ ¶ គហិតតេលេន អនុបសម្បន្នេន សក្កច្ចំ, អសក្កច្ចំ វា ទិន្នំ លភិត្វា. សាយិតុន្តិ ឯត្ថ ‘‘លភតី’’តិ សេសោ.

៨២៤. ‘‘អនាបត្តិ អធិដ្ឋេតី’’តិ ទ្វិន្នំ បទានំ អន្តរេ ‘‘អន្តោសត្តាហ’’ន្តិ សេសោ, សព្ពបទេហិបិ យុជ្ជតិ. អធិដ្ឋេតីតិ សត្តាហព្ភន្តរេ សប្បិញ្ច តេលញ្ច វសញ្ច មុទ្ធនិ តេលំ វា អព្ភញ្ជនំ វា, មធុំ អរុមក្ខនំ, ផាណិតំ ឃរធូបនំ ភវិស្សតីតិ អធិដ្ឋេតិ. អធិដ្ឋិតេន អនធិដ្ឋិតំ ចេ មិស្សំ ហោតិ, បុនបិ អធិដ្ឋាតព្ពំ. វិស្សជ្ជេតីតិ អន្តោសត្តាហេ អញ្ញស្ស ឧបសម្បន្នស្ស ទេតិ. សចេ តថា ទិន្នំ អញ្ញេន អប្បដិគ្គហិតត្តា ¶ , តេន បដិគ្គហិតម្បិ ឥតរស្ស ទិន្នត្តា តេសំ អនាបត្តីតិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៥ អត្ថតោ សមានំ) វុត្តំ.

វិនស្សតីតិ សត្តាហព្ភន្តរេ យេន កេនចិ អាការេន យថា អបរិភោគំ ហោតិ, តថា ចោរិកាយ ហរណាទិវសេន នស្សតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘វិនស្សតីតិ អបរិភោគំ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៥). អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហតីតិ អញ្ញោ តស្មិំ សត្តាហព្ភន្តរេ វិលុម្បិត្វា គណ្ហាតិ. វិស្សាសំ គណ្ហតីតិ តស្មិំយេវ សត្តាហព្ភន្តរេ អញ្ញោ វិស្សាសំ គណ្ហាតិ.

៨២៥. អកថិនចិត្តេន សត្ថុនា សមុដ្ឋានាទយោ សព្ពេវ បឋមេន កថិនេន សមា បកាសិតាតិ យោជនា. អកថិនចិត្តេនាតិ មហាករុណារសេន តិន្តតាយ អកក្កសចិត្តេន, អវិហិំសាភិរតចិត្តេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. សត្ថុនាតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកាទីហិ អត្ថេហិ សទេវកំ លោកំ អនុសាសតីតិ សត្ថា, តេន សព្ពញ្ញុនា ទសពលេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន.

៨២៦. គិម្ហានន្តិ ឯត្ថ ‘‘មាសាន’’ន្តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ, និទ្ធារណេ សាមិវចនំ, គិម្ហេសុ ចតូសុ មាសេសូតិ អត្ថោ. និទ្ធារិតព្ពំ ទស្សេតិ ‘‘មាសោ សេសោ’’តិ, ឯត្ថ ‘‘វត្តព្ពេ កាលេ’’តិ សេសោ. ផគ្គុនមាសកណ្ហបក្ខបាដិបទតោ បដ្ឋាយ ជេដ្ឋមាសបុណ្ណមិបរិយោសានេសុ តីសុ មាសេសុ អតិក្កន្តេសូតិ អត្ថោ. សេសមាសោ នាម ជេដ្ឋមាសស្ស កណ្ហបក្ខបាដិបទតោ បដ្ឋាយ អាសាឡ្ហិមាសបុណ្ណមិបរិយោសានោ. គិម្ហានំ មាសោ សេសោតិ វត្តព្ពេ កាលេតិ អត្ថោ.

ឥមស្មិំ ¶ ¶ បច្ឆិមេ គិម្ហមាសេ ជេដ្ឋមាសស្ស កណ្ហបក្ខោ វស្សិកសាដិកា ចេ ន លទ្ធា, បរិយេសិតុំ លទ្ធំ កាតុំ ខេត្តំ, អធិដ្ឋាននិវាសនានំ អខេត្តំ. អាសាឡ្ហិបុរិមបក្ខោ បរិយេសនករណនិវាសនានំ ខេត្តំ, អធិដ្ឋាតុំ អខេត្តំ. អាសាឡ្ហិកណ្ហបក្ខបាដិបទតោ យាវ បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមី, ឥទំ ចតុន្នម្បិ ខេត្តន្តិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ.

បរិយេសេយ្យាតិ ‘‘យេ មនុស្សា បុព្ពេ វស្សិកសាដិកំ ទេន្តី’’តិអាទិនា (បារា. ៦២៨) បទភាជនេ វុត្តនយេន បុព្ពេ វស្សិកសាដិកទាយកំ ឧបសង្កម្ម ‘‘ទេថ មេ វស្សិកសាដិកចីវរ’’ន្តិអាទិនា វចនេន អវិញ្ញាបេត្វា ‘‘កាលោ វស្សិកសាដិកាយ សមយោ វស្សិកសាដិកាយ, អញ្ញេបិ មនុស្សា វស្សិកសាដិកំ ទេន្តី’’តិ ឯវំ សតុប្បាទមត្តករណេន បរិយេសេយ្យ.

សាដិកន្តិ វស្សិកសាដិកំ. ‘‘អទ្ធមាសោ សេសោ’’តិ ឥទំ ‘‘គិម្ហាន’’ន្តិ ឥមិនាវ យុជ្ជតិ. តត្ថ ‘‘វត្តព្ពេ កាលេ’’តិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ, អាសាឡ្ហិមាសស្ស បុរិមបក្ខេតិ អត្ថោ. កត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘លទ្ធ’’ន្តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. យថាវុត្តនយេន សតុប្បាទេន វា អវសេសានំ សទ្ធាសម្បន្នកុលានំ វា សន្តិកា លទ្ធំ សិព្ពនរជនកប្បពិន្ទុទានវសេន និដ្ឋាបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បរិទហេតិ និវាសេយ្យ.

៨២៧-៨. បិដ្ឋិសម្មតេ សមយេតិ ‘‘កត្តិកបុណ្ណមាសិយា បន បច្ឆិមបាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ ជេដ្ឋមូលបុណ្ណមា ឥមេ សត្ត មាសា បិដ្ឋិសមយោ នាមា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៨) ឯវំ ទស្សិតេសុ សត្តសុ មាសេសុ. ញាតកាញ្ញាតកាទិនោ សតុប្បាទំ កត្វាតិ យោជនា. អាទិ-សទ្ទេន បវារិតាបវារិតានំ សង្គហោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អញ្ញាតកអប្បវារិតដ្ឋានតោ’’តិ.

តេសុយេវាតិ ¶ ញាតកអញ្ញាតកបវារិតអប្បវារិតេសុ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘ហោតិ និស្សគ្គិយាបត្តី’’តិ ឥទំ ទស្សិតំ. សា អាបត្តិ អញ្ញាតកអប្បវារិតេសុ អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទេន ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ទេថ មេ វស្សិកសាដិកចីវរ’ន្តិអាទិនា នយេន វិញ្ញត្តិំ កត្វា និប្ផាទេន្តស្ស អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទេន និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៨). ញាតកបវារិតេសុ តេន សិក្ខាបទេន អនាបត្តិ, បិដ្ឋិសមយត្តា ឥមិនា ¶ អាបត្តិ ហោតិ. អញ្ញាតកអប្បវារិតេសុ ច វក្ខមាននយេន វត្តភេទទុក្កដេន សទ្ធិំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៨២៩-៣០. អញ្ញាតកាទិនោ កត្វា បន សតុប្បាទន្តិ យោជនា. អាទិ-សទ្ទេន អប្បវារិតានំ សង្គហោ. កុច្ឆិសញ្ញិតេ សមយេតិ យថាវុត្តបិដ្ឋិសមយេ សត្តមាសេ វិនា ឥតរេ បញ្ច មាសា វុត្តា. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ជេដ្ឋមូលបុណ្ណមាសិយា បន បច្ឆិមបាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ កត្តិកបុណ្ណមា ឥមេ បញ្ច មាសា កុច្ឆិសមយោ នាមា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៨). វត្ថន្តិ វស្សិកសាដិកំ. អទិន្នបុព្ពេសូតិ យេហិ វស្សិកសាដិកា ន ទិន្នបុព្ពា, តេសុ, ឥមិនា វត្តភេទស្ស ការណមាហ. ឥហ វត្តភេទោ នាម ‘‘យេ មនុស្សា បុព្ពេ វស្សិកសាដិកចីវរំ ទេន្តី’’តិអាទិវចនតោ (បារា. ៦២៨) ទិន្នបុព្ពេសុ កាតព្ពស្ស សតុប្បាទស្ស អទិន្នបុព្ពេសុ ករណំ. ព្យតិរេកតោ ទិន្នបុព្ពេសុ នត្ថីតិ ទីបិតំ ហោតិ.

តត្រាតិ អញ្ញាតកាទិម្ហិ. ‘‘និស្សគ្គិយ’’ន្តិ ឥមិនា អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទេន អាបត្តិំ អាហ. យថាហ កុច្ឆិសមយចតុក្កេ ‘‘វិញ្ញត្តិម្បិ កត្វា និប្ផាទេន្តស្ស អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទេន និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ. អយំ បាចិត្តិយាបត្តិ បកតិយា វស្សិកសាដិកទាយកេសុបិ ហោតីតិ ឥទំ ¶ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឥទំ បន បកតិយា វស្សិកសាដិកទាយកេសុបិ ហោតិយេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៨) វចនតោ វិញ្ញាយតិ.

៨៣១. ឱវស្សាបេតីតិ អាកាសតោ បតិតឧទកេនេវ កាយំ តេមេតិ, ឥមិនា ‘‘ឃដាទីហិ ឱសិញ្ចិតុំ វដ្ដតី’’តិ ទីបិតំ ហោតិ. ‘‘និព្ពកោសម្ពុនា នហាយិតុំ វដ្ដតី’’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. សតិបិ ចីវរេតិ វស្សិកសាដិកាយ សតិយាបិ. ‘‘បរិយោសានេ ទុក្កដ’’ន្តិ ឥមិនា ពិន្ទុគណនាយាតិ ទីបេតិ. វិវដង្គណេតិ រុក្ខាទិនា កេនចិ អនាវដដ្ឋានេ.

៨៣២. មាសស្មិន្តិ គិម្ហានំ បច្ឆិមមាសស្មិំ.

៨៣៣. ‘‘អច្ឆិន្នចីវរស្សាតិ ឯតំ វស្សិកសាដិកមេវ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៣០) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. វស្សិកសាដិកំ និវាសេត្វា នហាយន្តស្ស ចោរុបទ្ទវោ អាបទា នាម. ន្ហានកោដ្ឋកន្តិ នហានត្ថាយ កតកោដ្ឋកំ. ‘‘វាបី’’តិ ឥមិនា បោក្ខរណិជាតស្សរាទយោ ¶ ឧបលក្ខិតា. ន្ហាយន្តស្សាតិ នគ្គោ ហុត្វា នហាយន្តស្សាតិ បករណតោ លព្ភតិ. ‘‘អាកាសតោ បតិតឧទកេនេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៩) អដ្ឋកថាយមេវ វុត្តំ.

៨៣៤. ក្រិយន្តិ អកាលេ បរិយេសនករណអធិដ្ឋាននិវាសនេហិ អាបជ្ជិតព្ពតោ កិរិយំ. កាយេន ច វាចាយ ច វិញ្ញាបនាទិំ ករោន្តស្ស កាយកម្មំ វចីកម្មំ ហោតិ.

៨៣៥. ‘‘យោ ¶ បន ភិក្ខុ ភិក្ខុស្ស សាមំ ចីវរំ ទត្វា’’តិ (បារា. ៦៣២) វចនតោ សាមន្តិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ ច ទត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខុស្ស’’ឥតិ ច លព្ភតិ. ចីវរន្តិ ឆន្នំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ ចីវរំ វិកប្បនុបគំ បច្ឆិមំ. ‘‘កុបិតោ អនត្តមនោ អច្ឆិន្ទេយ្យា’’តិ (បារា. ៦៣២) វចនតោ អច្ឆិន្ទន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘កុបិតស្ស អនត្តមនស្សា’’តិ សេសោ, កុបិតស្ស អនត្តមនស្ស អច្ឆិន្ទន្តស្ស វា អច្ឆិន្ទាបេន្តស្ស វាតិ អត្ថោ. តន្តិ អត្តនា ទិន្នចីវរំ. ‘‘សកសញ្ញាយា’’តិ ឥមិនា បារាជិកាយ អវត្ថុភាវំ ទីបេតិ.

៨៣៦. តថាតិ ឯកាយេវ អាបត្តីតិ ទីបេតិ.

៨៣៧. វត្ថានន្តិ ចីវរានំ. អស្សាតិ ភិក្ខុស្ស.

៨៤១. សង្ឃាដិំ គណ្ហ, ឧត្តរាសង្គំ គណ្ហាតិ យោជនា.

៨៤២. វិកប្បនុបគំ បច្ឆិមន្តិ ឯត្ថ ‘‘ចីវរ’’ន្តិ លព្ភតិ. អាយាមតោ វឌ្ឍកិហត្ថំ តិរិយំ តថា វិទត្ថិប្បមាណំ វត្ថខណ្ឌំ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទតោ វិកប្បនុបគំ នាម. អញ្ញំ កិញ្ចិ បរិក្ខារន្តិ យោជនា, អន្តមសោ សុចិម្បីតិ វុត្តំ ហោតិ. បរំ បុគ្គលំ. ឆិន្ទាបេន្តស្សាតិ អច្ឆិន្ទាបេន្តស្ស. ការិតន្តស្ស ទ្វិកម្មកត្តា ‘‘បរ’’ន្តិ ច ‘‘បរិក្ខារ’’ន្តិ ច កម្មទ្វយគហណំ. អញ្ញន្តិ បរិក្ខារវិសេសនំ. ទុក្កដំ វត្ថុគណនាយ, វចនគណនាយ ច.

៨៤៤. ឯវន្តិ ¶ យថា អនុបសម្បន្នេ អនុបសម្បន្នសញ្ញិនោ ទុក្កដំ, ឯវំ អនុបសម្បន្នេ…បេ… វេមតិកស្សាបិ ទុក្កដន្តិ យោជនា. អច្ឆិន្ទន្តស្សាតិ ឯត្ថ យថាវុត្តំ ‘‘អនុបសម្បន្នេ’’តិ ឥទំ វិភត្តិវិបរិណាមេន សាមិវចនំ កត្វា ‘‘ទិន្ន’’ន្តិ អជ្ឈាហារេន សហ យោជេតព្ពំ, ‘‘ចីវរ’’ន្តិ បករណតោ ¶ លព្ភតិ, អនុបសម្បន្នស្ស ទិន្នំ ចីវរំ អច្ឆិន្ទន្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៨៤៥. សោ វាតិ យស្ស ចីវរំ ទិន្នំ, សោ ឯវ វា ភិក្ខុ. តុដ្ឋោ វា ទុដ្ឋោ វា សោ ទេតីតិ យោជនា. វិស្សាសមេវ វាតិ វិស្សាសំ កត្វា គណ្ហតោតិ យោជនា.

៨៤៦. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ.

៨៤៧. វិញ្ញាបេត្វាតិ វត្ថវាយាបនំ សន្ធាយ យាចិត្វា. ឆព្ពិធំ សុត្តន្តិ បទភាជនេ ‘‘ខោមំ កប្បាសិកំ កោសេយ្យំ កម្ពលំ សាណំ ភង្គ’’ន្តិ (បារា. ៦៣៨) អាគតំ ឆប្បការំ សុត្តំ. កម្ពលន្តិ ឯឡកលោមសុត្តំ. សានុលោមានិ ឆប្បការសុត្តានិ ហេដ្ឋា ចីវរវិនិច្ឆយេ វុត្តានុសារេន វេទិតព្ពានិ. ចីវរត្ថំ វត្ថំ ‘‘ចីវរ’’ន្តិ វុត្តំ. តន្តវាយេហីតិ កប្បិយាកប្បិយេហិ បេសការេហិ. បោត្ថកេសុ ‘‘វាយាបេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, ‘‘សចេ’’តិ ឥមិនា អយុជ្ជមានត្តា សោ អបាឋោ. ‘‘វាយាបេតិ ន វដ្ដតី’’តិ បាឋោ យុជ្ជតីតិ សចេ វាយាបេតីតិ យោជនា, អត្តនោ អត្ថាយ យទិ វាយាបេយ្យាតិ អត្ថោ.

៨៤៨. តថា អកប្បិយោ. កីទិសោតិ អាហ ‘‘អញ្ញាតកាទិកោ’’តិ. អញ្ញាតកាទិកោតិ អញ្ញាតកោ អាទិ យស្ស សោ អញ្ញាតកាទិកោ. អាទិ-សទ្ទេន អប្បវារិតោ គហិតោ. យោ ភិក្ខុ តន្តវាយស្ស អញ្ញាតកោ, តេន អប្បវារិតោ ច, តស្ស អញ្ញាតកាទិកោ ភិក្ខុនា វិញ្ញត្តោ សោ តន្តវាយោ អកប្បិយោតិ អត្ថោ.

៨៤៩. អកប្បិយេនាតិ ¶ វិញ្ញាបិតេន. វាយាបេន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ, បដិលាភេនា’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘វាយាបេតិ, បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ. បដិលាភេន និស្សគ្គិយ’’ន្តិ (បារា. ៦៣៨).

៨៥០. កិត្តកេ ¶ វីតេ និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ អាហ ‘‘វិទត្ថិមត្តេ’’តិអាទិ. ហត្ថមត្តេតិ រតនមត្តេ. បទភាជនេ ‘‘បដិលាភេន និស្សគ្គិយ’’ន្តិ វុត្តំ, ឥធ ‘‘វីតេ និស្សគ្គិយ’’ន្តិ កស្មា អាហាតិ? អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា. តត្ថាបិ តថា កស្មា វុត្តន្តិ? តទនន្តរំ អត្តនោ សន្តកត្តា វីតវីតដ្ឋានំ បដិលទ្ធមេវ ហោតិ, បទភាជនេបិ ឥមិនា អធិប្បាយេន បដិលាភេន និស្សគ្គិយំ វុត្តំ, តស្មា យាវ ចីវរំ វឌ្ឍតិ, តាវ ឥមិនា បមាណេន អាបត្តិយោ វឌ្ឍន្តិ. ផលកេបិ ចាតិ ឯត្ថ ផលកំ នាម តុរិវីតដ្ឋានំ, យត្ថ សំហរិត្វា ឋបេន្តិ. ផលកេ ផលកេបិ ច និស្សគ្គិយំ វុត្តន្តិ យោជនា.

៨៥១. តេនេវាតិ វិញ្ញត្តតន្តវាយេនេវ. កប្បិយំ សុត្តន្តិ អវិញ្ញត្តិយា លទ្ធសុត្តំ. កប្បិយេន តន្តវាយេន អកប្បិយសុត្តំ វាយាបេន្តស្ស តថេវ ទុក្កដន្តិ យោជនា.

៨៥២. ឯកន្តរិកតោ វា កប្បិយាកប្បិយេហេវ សុត្តេហិ វីតេ ទុក្កដន្តិ យោជនា, អន្តរន្តរា អកប្បិយសុត្តានំ បសារណេន, វាយនេន ច ទុក្កដំ ហោតីតិ អត្ថោ. ទីឃតោ វា តិរិយតោ វា កប្បិយាកប្បិយេហេវ សុត្តេហិ វីតេ ទុក្កដន្តិ យោជនា, ទីឃតោ កប្បិយសុត្តំ បសារេត្វា តិរិយំ អកប្បិយសុត្តេន វីតេ ទុក្កដំ ហោតីតិ អត្ថោ. វាគ្គហណេន វុត្តវិបរិយាយតោបិ យោជេតព្ពំ. ទីឃតោ អកប្បិយសុត្តំ បសារេត្វា តិរិយតោ កប្បិយសុត្តេន ¶ វីតេតិ អយមេត្ថ វិបរិយាយោ. វីតេតិ ឯត្ថ ‘‘ផលកេ ផលកេ’’តិ អនុវត្តេតព្ពំ.

៨៥៣. កប្បិយាកប្បិយេហិ តន្តវាយេហិ កប្បិយាកប្បិយសុត្តំ មិស្សេត្វា កតេ វីតេ ផលកេ ផលកេ តស្ស ភិក្ខុស្ស ទុក្កដន្តិ យោជនា. វេតិ និបាតមត្តំ, អថ វា វេ តស្មិំ កតេ វីតេតិ អត្ថោ.

៨៥៤-៥. តេ កប្បិយាកប្បិយតន្តវាយា បរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា វារេនេវ អកប្បិយសុត្តំ សចេ វិនន្តីតិ យោជនា. អកប្បិយេន តន្តវាយេន វីតេ. ឆន្ទានុរក្ខនត្ថំ ‘‘វិតេ’’តិ វុត្តំ. បមាណស្មិន្តិ វិកប្បនុបគបច្ឆិមប្បមាណស្មិំ. តទូនេតិ តតោ វិកប្បនុបគបច្ឆិមប្បមាណតោ ឩនេ. ឥតរេនាតិ កប្បិយតន្តវាយេន. ឧភយត្ថាតិ បមាណស្មិំ, តទូនេ ច ទុក្កដំ ឯវាតិ យោជនា.

៨៥៦. សចេ ¶ កប្បិយាកប្បិយតន្តវាយា ទ្វេបិ វេមំ ឧភយកោដិយា គហេត្វា ឯកតោវ វិនន្តិ វាតិ យោជនា. តិរិយំ សុត្តំ បវេសេត្វា យេន អាកោដេន្តោ ឃនភាវំ សម្បាទេន្តិ, តំ វេមំ វុច្ចតិ.

៨៥៧. សព្ពត្ថ ភេទេតិ កប្បិយាកប្បិយសុត្តតន្តវាយេហិ កតេ បមាណតទូនឯកន្តរិកទីឃតិរិយប្បការេ សព្ពត្ថ វារភេទេ. អាបត្តិភេទោតិ អកប្បិយសុត្តេហិ អាយាមវិត្ថារតោ អកប្បិយតន្តវាយេន វីតប្បទេសេ បមាណយុត្តេ បាចិត្តិយំ, ឥតរត្រ ទុក្កដន្តិ ភេទោ.

៨៥៨. កប្បិយោ តន្តវាយោ នាម ញាតកោ វា បវារិតោ វា កប្បិយមូលេន បយោជិតោ វា.

៨៥៩. ‘‘អនាបត្តិ ¶ ចីវរំ សិព្ពេតុំ, អាយោគេ, កាយពន្ធនេ, អំសពទ្ធកេ, បត្តត្ថវិកាយ, បរិស្សាវនេ, ញាតកានំ, បវារិតានំ, អញ្ញស្សត្ថាយ, អត្តនោ ធនេនា’’តិអាទិកំ (បារា. ៦៤០) អនាបត្តិវារំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អនាបត្តី’’តិអាទិ. ឥធ និទ្ទិដ្ឋោវ លក្ខណេន អនិទ្ទិដ្ឋម្បិ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ចីវរំ សិព្ពេតុំ សុត្តំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. ធនំ នាម តណ្ឌុលាទិ កប្បិយវត្ថុ. ‘‘បរិស្សាវនេ’’តិអាទីសុ និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ, បរិស្សាវនាទិនិមិត្តំ សុត្តញ្ច តន្តវាយេ ច វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៨៦០. អប្បវារិតញ្ញាតីនន្តិ អប្បវារិតានំ អញ្ញាតីនំ, ‘‘កីទិសេន តេ ភន្តេ ចីវរេន អត្ថោ, កីទិសំ តេ ចីវរំ វាយាបេមី’’តិ (បារា. ៦៤៣) បទភាជនេ វុត្តនយេន អប្បវារិតានំ អញ្ញាតីនន្តិ អត្ថោ. សមេច្ចាតិ ឧបគន្ត្វា. វិកប្បន្តិ វិសិដ្ឋំ កប្បំ អធិកវិធានំ. អាបជ្ជតីតិ ករោតិ, ‘‘ឥទំ ខោ អាវុសោ ចីវរំ មំ ឧទ្ទិស្ស វិយ្យតិ, អាយតញ្ច ករោថ, វិត្ថតញ្ច អប្បិតញ្ច សុវីតញ្ច សុប្បវាយិតញ្ច សុវិលេខិតញ្ច សុវិតច្ឆិតញ្ច ករោថា’’តិអាទិនា (បារា. ៦៤២) នយេន ទាយកានំ អធិប្បាយតោ អធិកតរអាយតាទិករណត្ថំ វិធានំ ករោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ ¶ អាយតន្តិ ទីឃំ. វិត្ថតន្តិ បុថុលំ. អប្បិតន្តិ ឃនំ. សុវីតន្តិ សុដ្ឋុ វីតំ សព្ពដ្ឋានេសុ សមំ កត្វា វីតំ. សុប្បវាយិតន្តិ សុដ្ឋុ បវាយិតំ សព្ពដ្ឋានេ សមំ កត្វា តន្តេ បសារិតំ. សុវិលេខិតន្តិ លេខនិយា សុដ្ឋុ វិលិខិតំ. សុវិតច្ឆិតន្តិ កោច្ឆេន សុដ្ឋុ វិតច្ឆិតំ, សុវិនិទ្ធោតន្តិ អត្ថោ.

៨៦១. សុត្តវឌ្ឍនប្បការំ ¶ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទីឃាយតប្បិតត្ថាយា’’តិ. តេន ច បទភាជនេ ‘‘តស្ស វចនេន អាយតំ វា វិត្ថតំ វា អប្បិតំ វា ករោតិ, បយោគេ ទុក្កដំ, បដិលាភេន និស្សគ្គិយំ ហោតី’’តិ (បារា. ៦៤៣) ឯតំ អាយតាទិត្តយមេវ វុត្តំ. សុត្តវឌ្ឍនកេ កតេតិ ឯត្ថ អនន្តរំ វត្តព្ពេន ‘‘បយោគេ ទុក្កដំ បដិលាភេនា’’តិ បាឋសេសេន សហ យោជនា កាតព្ពា, ទាយកេហិ តុលយិត្វា ទិន្នប្បមាណតោ សុត្តំ វឌ្ឍិតុំ តេន កតេន សព្ពេនាបិ បយោគេន ភិក្ខុនោ ទុក្កដញ្ច បដិលាភេន និស្សគ្គិយបាចិត្តិយញ្ច ហោតីតិ អត្ថោ.

៨៦២. ញាតកាទីនំ តន្តវាយេសុ ចីវរេ វិកប្បំ អាបជ្ជន្តស្ស អនាបត្តិំ វិនិទ្ទិសេតិ យោជនា. អត្តនោ ធនេនាតិ ឯត្ថ ‘‘បយោជិតេសូ’’តិ សេសោ, តន្តវាយេសូតិ ឯតស្ស វិសេសនំ. អត្តនោ ធនេន បយោជិតេសុ តន្តវាយេសុ ចីវរេ វិកប្បំ អាបជ្ជន្តស្ស អនាបត្តិំ វិនិទ្ទិសេតិ យោជនា, អត្តនោ សន្តកំ កប្បិយវត្ថុំ គហេត្វា វិនន្តេសុ វិកប្បំ អាបជ្ជន្តស្សាតិ អត្ថោ. អញ្ញស្សត្ថាយ វិនន្តេសុ វិកប្បំ អាបជ្ជន្តស្សាតិ សហ បាឋសេសេន យោជនា ទដ្ឋព្ពា.

៨៦៣. មហគ្ឃំ កត្តុកាមិនោ តន្តវាយេហិ អប្បគ្ឃំ វាយាបេន្តស្ស អនាបត្តិំ វិនិទ្ទិសេតិ យោជនា.

៨៦៤. វស្សំវុត្ថេ ភិក្ខូ ឧទ្ទិស្សាតិ បុរិមិកាយ វស្សូបគតេ ភិក្ខូ ឧទ្ទិសិត្វា. បវារណាយ បុព្ពេវ យំ ចីវរំ ទីយតីតិ សម្ពន្ធោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ទសាហានាគតំ កត្តិកតេមាសិកបុណ្ណម’’ន្តិ ¶ (បារា. ៦៤៨) បាឡិយំ វុត្តំ មហាបវារណាឧបោសថទិវសស្ស បុរេតរមេវ បុព្ពកត្តិកមាសស្ស ជុណ្ហបក្ខបញ្ចមិយំ យំ ចីវរំ ‘‘អច្ចេកចីវរំ នាម សេនាយ វា គន្តុកាមោ ហោតី’’តិអាទិនា (បារា. ៦៤៩) បទភាជនាគតេសុ គមិកគិលានគព្ភិនិអភិនវុប្បន្នសទ្ធាទីសុ ¶ អញ្ញតរេន ទូតំ បេសេត្វា វា អត្តនា វា អាគន្ត្វា ‘‘វស្សាវាសិកំ ទម្មី’’តិ វត្វា ទិយ្យតីតិ. តំ ហោតច្ចេកចីវរន្តិ តំ អច្ចាយិកចីវរំ នាម ហោតិ.

៨៦៥. បុរេ បវារណាយេវាតិ មហាបវារណាយ បុរេតរមេវ បញ្ចមិតោ បដ្ឋាយ យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ ទិវសេ. ភាជេត្វា យទិ គយ្ហតីតិ ឯត្ថ ‘‘យេនា’’តិ ច ន កាតព្ពោតិ ឯត្ថ ‘‘តេនា’’តិ ច ករោតិ ចេតិ ឯត្ថ ‘‘សោ វស្សច្ឆេទ’’ន្តិ ច សាមត្ថិយា លព្ភតិ. ភាជេត្វា យទិ យេន គយ្ហតិ, តេន វស្សច្ឆេទោ ន កាតព្ពោ. សោ វស្សច្ឆេទំ ករោតិ ចេ, តំ ភាជេត្វា គហិតចីវរំ សង្ឃិកំ ហោតីតិ យោជនា, ឆិន្នវស្សេន តំ ចីវរំ សង្ឃស្សេវ ទាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

៨៦៦. ‘‘អន្តោសមយមេវា’’តិ ឥទំ ‘‘អធិដ្ឋេតី’’តិអាទីហិ បទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. បទភាជនេ ‘‘ចីវរកាលសមយោ នាម អនត្ថតេ កថិនេ វស្សានស្ស បច្ឆិមោ មាសោ, អត្ថតេ កថិនេ បញ្ចមាសា’’តិ វុត្តសមយព្ភន្តរេយេវ តំ អច្ចេកចីវរំ.

៨៦៧. កថិនេ តុ អនត្ថតេតិ យស្មិំ កថិនំ អនត្ថតំ, តស្មិំ វិហារេតិ វុត្តំ ហោតិ. តុ-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតកោ. អនធិដ្ឋាយ អវិកប្បេត្វា បរិហរីយតិ ឯត្ថ អច្ចេកចីវរន្តិ បរិហារោ, មាសោ, ឯកោ ច សោ មាសោ ¶ ចាតិ ឯកមាសោ, បុព្ពកត្តិកមាសស្ស បាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ អបរកត្តិកមាសស្ស បុណ្ណមី, អយំ ចីវរកាលសមយោតិ វុត្តោ មាសោ. ទសន្នំ អហានំ សមាហារោ ទសាហំ, តំ បរមំ អធិកំ ឯតស្សាតិ ទសាហបរមោ, មាសោ. ‘‘ទសាហានាគតំ កត្តិកតេមាសិកបុណ្ណម’’ន្តិ (បារា. ៦៤៨) បាឡិយំ វុត្តបុព្ពកត្តិកបុណ្ណមិបរិយន្តទសាហាធិកោតិ អត្ថោ. កថិនេ អនត្ថតេ តុ ទសាហបរមោ ឯកមាសោវ តស្ស អច្ចាយិកវត្ថស្ស បរិហារោ មតោតិ យោជនា.

៨៦៨. អត្ថតេ កថិនេតិ កថិនត្ថតវិហារេតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្ស អច្ចាយិកវត្ថស្សាតិ សម្ពន្ធោ. ទសាហបរមា បញ្ច មាសាតិ សម្ពន្ធោ. អនត្ថតកថិនេ វិហារេ យថាវុត្តចីវរកាលសមយសង្ខាតវស្សានាវសានមាសោ ច កថិនុទ្ធារទិវសសង្ខាតបច្ឆិមកត្តិកកាឡបក្ខបាដិបទតោ យាវ ផគ្គុនមាសបុណ្ណមី, តាវ ហេមន្តា ចត្តារោ មាសា ចាតិ បញ្ច មាសា. បកាសិតាតិ ‘‘អនត្ថតេ កថិនេ វស្សានស្ស បច្ឆិមោ មាសោ, អត្ថតេ កថិនេ បញ្ច មាសា’’តិ ¶ (បារា. ៦៤៩) ទីបិតា. ទសាហបរមាតិ វុត្តត្ថោយេវ. អត្ថតេ កថិនេ ទសាហបរមា បញ្ច មាសា តស្ស អច្ចាយិកវត្ថស្ស បរិហារោ កាលោតិ មុនិន្ទេន បកាសិតាតិ យោជនា.

អយមុភយត្ថ វុត្តា ទសាហបរមតា អដ្ឋកថាយំ ‘‘អនត្ថតេ កថិនេ ឯកាទសទិវសាធិកោ មាសោ, អត្ថតេ កថិនេ ឯកាទសទិវសាធិកា បញ្ច មាសា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៥០) វុត្តបាឋេន យថា ន វិរុជ្ឈតិ, តថា វិចារេត្វា គហេតព្ពា. ឯវញ្ហិ បាឋេ សតិ ន វិរុជ្ឈតិ –

‘‘តស្សច្ចាយិកវត្ថស្ស ¶ , កថិនេ តុ អនត្ថតេ;

អត្ថតេ កថិនេ តស្ស, បញ្ច មាសា បកាសិតា;

បរិហារោ ទិនេនេកា-ទសាហបរមា បនា’’តិ.

៨៦៩. បឋមេន កថិនេនាតិ យោជនា. ‘‘អក្រិយំ អចិត្ត’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. អក្រិយន្តិ អន្តោសមយេ អធិដ្ឋានាទិអករណំ.

៨៧០-១. ភិក្ខូតិ សាសង្កសម្មតេ សប្បដិភយេ អារញ្ញកសេនាសនេ វសន្តំ ភិក្ខុមាហ. យថាហ ‘‘យានិ ខោ បន តានិ អារញ្ញកានិ សេនាសនានិ សាសង្កសម្មតានិ សប្បដិភយានិ, តថារូបេសុ ភិក្ខុ សេនាសនេសុ វិហរន្តោ’’តិ (បារា. ៦៥៣). បុព្ពកត្តិកបុណ្ណមំ វសិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. បុព្ពកត្តិកបុណ្ណមា នាម អស្សយុជមាសស្ស ជុណ្ហបក្ខបន្នរសី, ឯត្ថ បន សហចរិយនយេន តទុបលក្ខិតា បុរិមិកា តយោ វស្សានមាសា វុច្ចន្តិ. បុណ្ណមន្តិ ឯត្ថ វាសកិរិយាយ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. បុរិមិកាយ វស្សំ ឧបគន្ត្វា អច្ឆិន្នវស្សោ ហុត្វា តយោ មាសេ វសិត្វាតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យស្មា បន យោ វស្សំ ឧបគន្ត្វា យាវ បឋមកត្តិកបុណ្ណមំ វសតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៥៣-៦៥៤).

‘‘ចីវរ’’ន្តិ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ វុច្ចតិ. គាមេ ឋបេត្វាតិ សម្ពន្ធោ, ឯត្ថ ‘‘កត្តិកបុណ្ណម’’ន្តិ ¶ ច ‘‘អាកង្ខមានោ’’តិ ច សេសោ, អបរកត្តិកមាសេ កត្តិកចោរភយេន ចីវរំ បដិសាមេតុកាមោ ភិក្ខុ អារញ្ញកសេនាសនស្ស សាមន្តា គោចរគាមេ និក្ខិបិត្វាតិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘ឧបវស្សំ ¶ ខោ បន កត្តិកបុណ្ណមំ…បេ… អាកង្ខមានោ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ ចីវរំ អន្តរឃរេ និក្ខិបេយ្យា’’តិ (បារា. ៦៥៣).

‘‘សមន្តា គោចរគាមេ’’តិ ឥទំ ‘‘អន្តរឃរេ និក្ខិបេយ្យាតិ សមន្តា គោចរគាមេ និក្ខិបេយ្យា’’តិ (បារា. ៦៥៤) បទភាជនេ វុត្តត្តា វុត្តំ. ‘‘អបរកត្តិកមាសេ’’តិ ច ‘‘កត្តិកបុណ្ណមន្តិ កត្តិកចាតុមាសិនី វុច្ចតី’’តិ (បារា. ៦៥៤) បទភាជនិយវសេន វុត្តំ. ឥធាបិ ហិ ‘‘កត្តិកបុណ្ណម’’ន្តិ អបរកត្តិកជុណ្ហបក្ខបន្នរសិយា វុច្ចមានាយាបិ សហចរិយនយេន តំសហចរិតោ ចតុត្ថោ មាសោ វុត្តោ.

ឯត្តាវតា បុរិមិកាយ វស្សំ ឧបគន្ត្វា មហាបវារណាយ បវារេត្វា វុត្តលក្ខណេ អារញ្ញកសេនាសនេ វសន្តស្ស អារញ្ញកស្ស ភិក្ខុនោ បច្ឆិមកត្តិកមាសេ កត្តិកចោរភយេ សតិ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ គោចរគាមេ ឋបេត្វា អារញ្ញកង្គំ បូរយតោ ចីវរេន វិប្បវាសោ តស្មិំ មាសេ ន ហោតីតិ អនុញ្ញាតភាវោ ទីបិតោ. តទេវ បកាសេតុំ និក្ខេបោបាយសន្ទស្សនមុខេន វក្ខតិ ‘‘កត្តិកេយេវ មាសស្មិំ…បេ… វដ្ដតី’’តិ.

ឥទានិ អស្មិំយេវ មាសេ តតោ អញ្ញត្ថ តស្ស ភិក្ខុនោ កេនចិ ករណីយេន គច្ឆតោ គាមេ ឋបិតេន តេន ចីវរេន វិប្បវសតោ និទ្ទោសភាវំ អនុជានន្តេន ភគវតា ‘‘សិយា ច តស្ស ភិក្ខុនោ…បេ… តេន ចីវរេន វិប្បវសិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៦៥៣) វុត្តមត្ថំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បច្ចយេ…បេ… សម្មុតិ’’ន្តិ. បច្ចយេ សតិ តាទិសេតិ ‘‘សិយា បច្ចយោ, សិយា ករណីយ’’ន្តិ (បារា. ៦៥៤) វចនតោ តាទិសេ កិច្ចេ សតីតិ អត្ថោ. ឆារត្តបរមន្តិ ឆ រត្តិយោ បរមា យស្ស វាសកម្មស្ស តំ ឆារត្តបរមំ, កិរិយាវិសេសនំ, ឆារត្តបរមំ វាសកម្មំ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. តេន វិនា វសិតព្ពន្តិ គាមេ និក្ខិត្តេន តេន ចីវរេន វិនា តម្ហា អាវាសា អញ្ញត្ថ វសិតព្ពំ. តទេវ ¶ បាកដំ កាតុំ វក្ខតិ ‘‘អញ្ញត្ថេវ វសន្តស្ស, ឆារត្តបរមំ មត’’ន្តិ.

តតោតិ ឆារត្តតោ. ឧត្តរិ វសតោតិ សត្តមំ អរុណំ ឧដ្ឋាបេត្វា វសន្តស្សាតិ អត្ថោ. យថាហ ¶ ‘‘តតោ ចេ ឧត្តរិ វិប្បវសេយ្យាតិ សត្តមេ អរុណុគ្គមនេ និស្សគ្គិយ’’ន្តិ (បារា. ៦៥៤). ទោសោតិ និស្សគ្គិយបាចិត្តិយំ. ‘‘វិនា សង្ឃស្ស សម្មុតិ’’ន្តិ ឥមិនា កិំ វុត្តំ ហោតិ? ឧទោសិតសិក្ខាបទេ អនុបញ្ញត្តិំ កត្វា កោសម្ពិយំ គិលានភិក្ខុនោ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ គិលានស្ស ភិក្ខុនោ តិចីវរេន អវិប្បវាសសម្មុតិំ ទាតុ’’ន្តិ (បារា. ៤៧៣) អនុញ្ញាតត្តា គិលានស្ស ភិក្ខុនោ សង្ឃេន ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ បុរិមមេវ យា អវិប្បវាសសម្មុតិ ទិន្នា, តំ វិនាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេន លទ្ធសម្មុតិកេន យាវ រោគោ វូបសម្មតិ, តាវ ចិរម្បិ តេន ចីវរេន វិនា វសិតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អញ្ញត្រ ភិក្ខុសម្មុតិយាតិ យា ឧទោសិតសិក្ខាបទេ កោសម្ពកសម្មុតិ អនុញ្ញាតា, តស្សា សម្មុតិយា អញ្ញត្រ. សចេ សា លទ្ធា ហោតិ, ឆារត្តាតិរេកម្បិ វិប្បវសិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៥៣-៦៥៤).

៨៧២-៣. ចីវរនិក្ខេបំ ទស្សេតុមាហ ‘‘កត្តិកេយេវ…បេ… បកាសិតោ’’តិ. កត្តិកេយេវ មាសស្មិន្តិ ចតុន្នំ វស្សានានំ មាសានំ បច្ឆិមេ កត្តិកមាសេយេវ ឥទមេកង្គំ. បឋមាយ បវារិតោតិ ទុតិយមង្គំ, ឥធ បឋមាយ វស្សូបនាយិកាយ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បវារិតោតិ យោជនា, មហាបវារណាយ បវារិតោតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បុរិមិកាយ ឧបគន្ត្វា មហាបវារណាយ បវារិតោ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៥៣-៦៥៤). បច្ឆិមេន បមាណេន យុត្តេតិ តតិយមង្គំ. សេនាសនេតិ ឯតស្ស វិសេសនំ. ឥហ អារញ្ញកសេនាសនស្ស បច្ឆិមប្បមាណំ ¶ នាម បាការេន វា វតិយា វា បរិខាយ វា បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឥន្ទខីលសង្ខាតគាមទ្វារកោដ្ឋកុម្មារតោ វា អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានសង្ខាតេ បរិយន្តគេហស្ស ឧបចារេ ឋិតស្ស ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ពលប្បមាណេន វិស្សដ្ឋលេឌ្ឌុបាតទ្វយតោ វា បដ្ឋាយ បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស សបរិក្ខេបំ វា អបរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស យស្សំ ទិសាយំ គាមោ ហោតិ, តត្ថ គាមបរិយន្តសេនាសនំ វា ចេតិយំ វា ពោធិំ វា អវធិំ កត្វា វិហារគមនីយេន បកតិមគ្គេន វិទត្ថិគម្ភីរំ អារោបិតេន អាចរិយធនុនា បមិតបញ្ចធនុសតបមាណទូរន្តិ សង្ខេបតោ គហេតព្ពំ.

សាសង្កសម្មតេតិ ចតុត្ថមង្គំ, ‘‘ឥហ សប្បដិភយេ’’តិ សេសោ. ‘‘សាសង្កសម្មតានិ សប្បដិភយានី’’តិ (បារា. ៦៥៣) ហិ បាឡិ. ឥទំ ទ្វយម្បិ ‘‘សេនាសនេ’’តិ ឯតស្ស វិសេសនំ. អារាមអារាមូបចារេសុ ចោរានំ និសិន្នសយិតដ្ឋិតភុត្តបីតដ្ឋានាទីនំ ទិស្សមានតាយ អាសង្កាសហិតេ តត្ថេវ អារាមាទីសុ បហដមារិតវិលុត្តមនុស្សានំ ទិស្សមានតាយ វិសេសេន សហភយតាយ ¶ សប្បដិភយេ អារញ្ញកេ សេនាសនេតិ អត្ថោ. វសន្តោ ភិក្ខុ. វសន្តោវាតិ ឯត្ថ ឯវការោ អដ្ឋានប្បយុត្តោ. តស្មា តតោ អានេត្វា ចតុរង្គសមាយោគេ ឯវាតិ យោជេតព្ពោ. ចតុរង្គសមាយោគេ ឯវាតិ យថាវុត្តានំ ចតុន្នំ អង្គានំ សមាយោគេ សន្និបាតេ សតិ ឯវ. ឯត្ថ ឯវការេន តស្ស អង្គស្ស អភាវេ អលព្ភមានតំ ទីបេតិ. បកាសិតោតិ ‘‘តត្រាយំ អង្គសម្បត្តី’’តិអាទិកាយ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៥៣-៦៥៤) អដ្ឋកថាយ វុត្តោ.

៨៧៤. តំ ចីវរំ. មាសមេកន្តិ វស្សានស្ស បច្ឆិមមាសសង្ខាតំ ឯកំ មាសំ. យោ គាមោ សចេ បុរិមពទ្ធាយ អវិប្បវាសសីមាយ ¶ អន្តោ ហោតិ, តត្ថ មាសតោ អតិរេកម្បិ ឋបេតុំ វដ្ដតីតិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៦៥៣ អត្ថតោ សមានំ) វជិរពុទ្ធិត្ថេរេន វុត្តំ.

៨៧៥. អញ្ញត្ថេវាតិ យស្ស អារញ្ញកសេនាសនស្ស គោចរគាមេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តតោ អារញ្ញកសេនាសនតោ ពហិ ឯវ. អយំ អធិប្បាយោតិ ‘‘យំ គាម’’ន្តិអាទិកាយ ទិយឌ្ឍគាថាយ បដិបាទិតត្ថទ្វយសង្ខាតោ អធិប្បាយោ. អស្សាតិ សាសង្កសិក្ខាបទស្ស. ឯវំ ឥមិនា សិក្ខាបទេន ‘‘ចីវរេន វិនា កត្តិកមាសេ អរញ្ញេ វសេយ្យា’’តិ អនុញ្ញាតត្តា ‘‘ឆារត្តបរមំ តេន ភិក្ខុនា តេន ចីវរេន វិប្បវសិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៦៥៣) ឥមិនា គោចរគាមេ តំ ឋបេត្វា តស្មិំ អារញ្ញកាវាសេ វសិត្វា កេនចិ ករណីយេន តតោ អាវាសតោ គន្ត្វា ពហិ វសតោ ទិវសបរិច្ឆេទស្ស វិញ្ញាយមានត្តាយេវាហ ‘‘បដិច្ឆន្នោ បកាសិតោ’’តិ.

៨៧៦. ‘‘សចេ គោចរគាមតោ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ សេនាសនំ, អយញ្ច បច្ឆិមំ ទិសំ គតោ ហោតី’’តិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៥៦) អដ្ឋកថាយំ កថិតនិយាមេន វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សេនាសនមថាគន្ត្វា’’តិអាទិ. សេនាសនន្តិ អត្តនា និវុត្ថំ អារញ្ញកសេនាសនំ. អាគន្ត្វាតិ ពហិ គតដ្ឋានតោ អាគន្ត្វា. គោចរគាមេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា តតោ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ អារញ្ញកសេនាសនេ វិហរតោ វិហារា និក្ខម្ម តតោ គោចរគាមតោ បច្ឆិមទិសាយ ទូរដ្ឋានំ គតស្ស អាគតដ្ឋានតោ តំ សេនាសនំ អាគន្ត្វា វិទូរត្តា សត្តមំ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តស្ស ភិក្ខុនោ កិំ វិហិតន្តិ អយមេត្ថ យោជនា.

៨៧៧. គាមសីមម្បិ ¶ វាគន្ត្វាតិ យត្ថ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តំ គាមសីមម្បិ បុរារុណាយេវ អាគន្ត្វា. យត្ថ កត្ថចីតិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៥៦) សភាទេវាលយទ្វារកោដ្ឋកាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ កប្បិយដ្ឋានេ ¶ . ‘‘យត្ថ កត្ថចី’’តិ សាមញ្ញេន វុត្តត្តា តស្សា គាមសីមាយ អន្តោ អារញ្ញកង្គារក្ខនារហំ ទូរដ្ឋានំ លទ្ធំ ចេ, អង្គភេទំ អកត្វា តត្ថ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតព្ពំ. ធុតង្គេ វិជ្ជមានេបិ អាបត្តិំ អនាបជ្ជិតុំ អន្តោគាមេបិ អរុណំ ឧដ្ឋាបេត្វា ចីវរបវត្តិយេវ ញាតព្ពា. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘គាមសីមម្បិ ឱក្កមិត្វា សភាយំ វា យត្ថ កត្ថចិ វា វសិត្វា ចីវរប្បវត្តិំ ញត្វា បក្កមិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៥៦).

៨៧៨. ឯវញ្ចាបិ អសក្កោន្តោតិ អង្គភេទំ អកត្វា, កត្វា វា អន្តោគាមសីមាយ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតុម្បិ គន្តុំ អសក្កោន្តោ. ញត្វាតិ អត្តនោ ចីវរស្ស ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា. តត្ថេវាតិ ឯត្ថ ‘‘ឋិតោ’’តិ លព្ភតិ. ខិប្បន្តិ សីឃំ, បុរារុណាតិ វុត្តំ ហោតិ. អតិរេកេ ឋានេតិ យោជនា, យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អតិរេកចីវរដ្ឋានេ ឋស្សតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៥៦), ‘‘អតិរេកចីវរដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ ចិន្តេត្វាតិ អត្ថោ.

៨៧៩. វិស្សជ្ជេតីតិ សត្តមអរុណុដ្ឋានតោ បុរេតរមេវ អញ្ញស្ស ទេតិ. ឧបរិបិ ឯវមេវ វត្តព្ពំ.

៨៨០. សាសង្កសម្មតេ ឯវំនាមកេ សិក្ខាបទេ សមុដ្ឋានាទយោ សព្ពេ តេន ទុតិយេន កថិនេន សមា ឥតិ មុនិន្ទេន មតា អនុមតា អនុញ្ញាតាតិ យោជនា.

៨៨១. ជានន្តិ ‘‘សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វចនេន បរិណាមិតភាវំ យេន កេនចិ អាការេន ជានន្តោ. យថាហ បទភាជនេ ¶ ‘‘សាមំ វា ជានាតី’’តិអាទិ (បារា. ៦៥៩). បរិណតន្តិ ឯត្ថ បទភាជនេ ‘‘បរិណតំ នាម ‘ទស្សាម ករិស្សាមា’តិ វាចា ភិន្នា ហោតី’’តិ វុត្តនិយាមេន សង្ឃស្ស បរិណតន្តិ អត្ថោ. លាភន្តិ លភិតព្ពំ ចីវរាទិ យំ កិញ្ចិ. យថាហ ‘‘លាភោ នាម ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារា, អន្តមសោ ចុណ្ណបិណ្ឌោបិ ទន្តកដ្ឋម្បិ ទសិកសុត្តម្បី’’តិ. អត្តនោ បរិណាមេយ្យាតិ ‘‘ពហូ អាវុសោ សង្ឃស្ស ទាយកា, ពហូ សង្ឃស្ស ភត្តា, មយំ តុម្ហេ និស្សាយ តុម្ហេ សម្បស្សន្តា ឥធ វិហរាម. តុម្ហេ ចេ អម្ហាកំ ន ទស្សថ, អថ កោ ចរហិ អម្ហាកំ ទស្សតិ. ទេថាវុសោ អម្ហាកំ ឥមានិ ចីវរានី’’តិ (បារា. ៦៥៧) បាឡិយា ¶ អាគតនយេន អត្តនោ បរិណាមេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្ស និស្សគ្គិយន្តិ ឯត្ថ ‘‘បយោគេ ទុក្កដំ, បដិលាភេនា’’តិ សេសោ. និស្សគ្គិយន្តិ ឥទំ បរិណតេ បរិណតសញ្ញិំ សន្ធាយ វុត្តំ. វេមតិកស្ស បន ទុក្កដំ ហោតិ. យថាហ ‘‘បរិណតេ វេមតិកោ អត្តនោ បរិណាមេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ. អបរិណតសញ្ញិនោ អនាបត្តិ. យថាហ ‘‘បរិណតេ អបរិណតសញ្ញី អត្តនោ បរិណាមេតិ, អនាបត្តី’’តិ.

៨៨២. ‘‘អញ្ញស្ស ទេហី’’តិ សចេ បរិណាមេតីតិ តថា សង្ឃស្ស បរិណតភាវំ ជានន្តោ ‘‘អញ្ញស្ស ទេហី’’តិ យទិ បរិណាមេតិ. សុទ្ធិកំ បាចិត្តិយន្តិ និស្សជ្ជិតព្ពវត្ថុរហិតំ កេវលំ បាចិត្តិយមត្តន្តិ អត្ថោ. សុទ្ធចិត្តេនាតិ សវាសនានវសេសកិលេសប្បហានេន បរិសុទ្ធចិត្តេន ភគវតា. បាចិត្តិយមុទីរិតន្តិ បាចិត្តិយេសុ អដ្ឋមស្ស សហធម្មិកវគ្គស្ស អវសានេ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ជានំ សង្ឃិកំ លាភំ បរិណតំ បុគ្គលស្ស បរិណាមេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៤៩០) ទេសិតំ.

៨៨៣. ឯកំ ¶ ចីវរន្តិ សង្ឃស្ស បរិណតចីវរតោ ឯកំ ចីវរំ. ចីវរំ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ បច្ចយន្តរវិកប្បត្ថោ. វា បនាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ អត្ថវិកប្បត្ថោ. ឯកំ ចីវរំ វា អញ្ញំ វា បច្ចយំ បរស្ស, ឯកំ បន អត្តនោ វា បរិណាមេយ្យ ចេតិ យោជនា. សទ្ធិន្តិ ឯកតោ, ឯកក្ខណេតិ វុត្តំ ហោតិ. ទ្វេ បាចិត្តិយោ សទ្ធិំ សិយុន្តិ យោជនា, អញ្ញស្ស បរិណាមនេន សុទ្ធបាចិត្តិយញ្ច អត្តនោ បរិណាមនេន និស្សគ្គិយបាចិត្តិយញ្ចាតិ ទ្វេ បាចិត្តិយោ ឯកក្ខណេ ហោន្តីតិ អត្ថោ.

៨៨៤. បរិណាមេត្វា ឋបិតេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា បរិច្ចជិត្វា ទិន្នេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សង្ឃស្សា’’តិអាទិ. ‘‘បរាជយោ’’តិ ឥទំ បាទប្បហោនកំ វត្ថុំ សន្ធាយ វុត្តំ. យថាវត្ថុវសេន បន ទុក្កដថុល្លច្ចយាបិ វត្តព្ពា.

៨៨៥. អញ្ញស្ស ចេតិយស្ស បោណំ បរិណតំ អញ្ញស្ស ចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វាបិ បន បរិណាមេយ្យាតិ យោជនា. សង្ឃស្ស បុគ្គលស្សាតិ បទទ្វយេបិ ឯវមេវ យោជេតព្ពំ. យថាហ ‘‘សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញសង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ ¶ , អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិ (បាចិ. ៤៩២). អញ្ញស្ស បុគ្គលស្ស បោណំ អញ្ញស្ស បុគ្គលស្ស បរិណាមេយ្យាតិ.

៨៨៦. ឥមស្ស សព្ពសត្តវិសយតំ ទស្សេតុមាហ ‘‘យោ បនា’’តិអាទិ.

៨៨៧. ឥទំ បរិណតសិក្ខាបទំ. តិសមុដ្ឋានន្តិ កាយចិត្តវាចាចិត្តកាយវាចាចិត្តសង្ខាតេហិ តីហិ សចិត្តកសមុដ្ឋានេហិ សមុដ្ឋានតោ តិសមុដ្ឋានំ. បរិណាមនបច្ចយា អាបជ្ជិតព្ពតោ ក្រិយំ. សង្ឃាទីនំ បរិណតន្តិសញ្ញាយ អភាវេន ¶ វិមុច្ចនតោ សញ្ញាវិមោក្ខំ. កាយវិញ្ញត្តិវចីវិញ្ញត្តីហិ បរិណាមេតព្ពតោ កាយកម្មំ វចីកម្មំ.

៨៨៨. យេ ឥមំ វិនិច្ឆយំ តរន្តិ, តេ បញ្ញត្តិមហាសមុទ្ទំ តរន្តីតិ យោជនា. បញ្ញត្តិសង្ខាតំ វិនយបិដកមេវ មហាសមុទ្ទោ វិយាតិ បញ្ញត្តិមហាសមុទ្ទោ, តំ. ឯវំ សមុទាយំ ទស្សេត្វា តទវយវេ ទស្សេតុមាហ ‘‘នេកា’’តិអាទិ. នេកានិ នានប្បការានិ វត្តានិ សេនាសនវត្តាទីនិ ខន្ធកាគតានិ ឧគ្គា ឧត្តុង្គា តរង្គមាលា មហាវីចិបរម្បរា យស្សាតិ វិគ្គហោ, នានប្បការខន្ធកវត្តសង្ខាតមហាតរង្គបរម្បរាយ សជ្ជិតន្តិ អត្ថោ. សីលំ បាតិមោក្ខសំវរាទិកមេវ អន្តោ វេលាវលយោ យស្ស សោ សីលន្តោ, តំ, បាតិមោក្ខសំវរសីលាទិចតុបារិសុទ្ធិសីលមេវ បដិបាទេតព្ពតាយ អន្តំ វេលាវលយភូតន្តិ អត្ថោ. អាបត្តិយោ សត្តាបត្តិក្ខន្ធា, សីលាចារទិដ្ឋិអាជីវវិបត្តិយោ ច គាហកា មករាទយោ យស្សាតិ វិគ្គហោ, សីលាចារាជីវទិដ្ឋិសម្បត្តិសង្ខាតមុទុសត្តនាសកអាបត្តិវិបត្តិសង្ខា- តមាតង្គមករាទិចណ្ឌសត្តវន្តន្តិ អត្ថោ. ឯវំ អយំ គាថា សមុទាយាវយវានំ សព្ពេសមេវ រូបកាលង្ការេន វិរចិតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

និស្សគ្គិយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨៨៩. ឯវំ ¶ នាតិវិត្ថារសង្ខេបតោ និស្សគ្គិយវិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តទនន្តរំ និទ្ទិដ្ឋស្ស បាចិត្តិយកណ្ឌស្ស វិនិច្ឆយំ ¶ ទស្សេតុំ ‘‘សម្បជានមុសាវាទេ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. សម្បជានមុសាវាទេតិ អត្តនោ វចនស្ស មុសាភាវំ ញត្វា, អទិដ្ឋំ ‘‘ទិដ្ឋ’’ន្តិអាទិនា នយេន មុសាវាទេ សម្បជានន្តស្ស មុសាភណនេតិបិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ជានិត្វា ជានន្តស្ស ច មុសាភណនេ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២). ‘‘មុសាវាទេ’’តិ ហិ និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ, មុសាវាទនិមិត្តន្តិ អត្ថោ.

ទវា ភណន្តស្សាតិ យោជនា. អនុបបរិក្ខិត្វា វេគេន ទិដ្ឋម្បិ ‘‘អទិដ្ឋំ មេ’’តិ វទន្តស្សាតិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘ទវា ភណតិ នាម សហសា ភណតី’’តិ បទភាជនីអដ្ឋកថាយំ ‘‘សហសា ភណតីតិ អវីមំសិត្វា អនុបធារេត្វា វេគេន ទិដ្ឋម្បិ ‘អទិដ្ឋំ មេ’តិ ភណតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១). រវា ភណន្តស្សាតិ ‘‘ចីវរ’’ន្តិ វត្តុកាមស្ស ‘‘ចីរ’’ន្តិ វចនំ វិយ មន្ទត្តា មោមូហត្តា ‘‘អញ្ញំ ភណិស្សាមី’’តិ អញ្ញំ ភណន្តស្ស. យថាហ ‘‘រវា ភណតិ នាម ‘អញ្ញំ ភណិស្សាមី’តិ អញ្ញំ ភណតី’’តិ.

៨៩០. អញ្ញត្ថាតិ ចតុត្ថបារាជិកាទីសុ. អត្តនា អលទ្ធំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ‘‘លទ្ធំ មយា’’តិ មុសា យស្ស ភណតិ, តេន តង្ខណមេវ សុត្វា តទត្ថេ ញាតេ បារាជិកស្ស, អញ្ញាតេ កាលន្តរេន ញាតេ ច បរិយាយវចនេ ច ញាតេ ថុល្លច្ចយស្ស, បរិយាយវចនេ អវិញ្ញាតេ ទុក្កដស្ស, ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទេ បារាជិកំ អនាបន្នស្ស ‘‘អាបន្នោ’’តិ មុសាភណនេ សង្ឃាទិសេសស្ស, ឱមសវាទសិក្ខាបទេ ទុព្ភាសិតស្ស ច វុត្តត្តា អាហ ‘‘មុសាវាទស្ស ការណា បញ្ច អាបត្តិយោ’’តិ. ឥមាយ បាចិត្តិយា សទ្ធិំ ឆ អាបត្តិក្ខន្ធា ហោន្តិ.

៨៩១-៣. វុត្តេសុ ¶ ជាតិអាទីសុ ទសសុ អក្កោសវត្ថូសូតិ យោជនា, បទភាជនេ វុត្តេសុ ជាតិនាមគោត្តកម្មសិប្បអាពាធលិង្គកិលេសអាបត្តិអក្កោសានំ វសេន ទសសុ អក្កោសវត្ថូសូតិ អត្ថោ ¶ . តេសុ កិលេសំ វិនា សព្ពេតេ ហីនុក្កដ្ឋវសេន ទ្វិប្បការា ហោន្តិ. យថាហ បទភាជនេ ‘‘ជាតិ នាម ទ្វេ ជាតិយោ ហីនា ច ជាតិ ឧក្កដ្ឋា ច ជាតី’’តិអាទិ.

តត្ថ ចណ្ឌាលាទិជាតិ ហីនា, ខត្តិយព្រាហ្មណជាតិយោ ឧក្កដ្ឋា. នាមេសុ អវកណ្ណកជវកណ្ណកាទិនាមានិ ទាសនាមត្តា ហីនានិ, ពុទ្ធរក្ខិតាទិនាមានិ ឧក្កដ្ឋានិ. កោសិយាទិគោត្តំ ហីនំ, គោតមាទិគោត្តំ ឧក្កដ្ឋំ. កម្មេសុ វឌ្ឍកិមណិការាទិកម្មានិ ហីនានិ, កសិវាណិជ្ជាគោរក្ខកម្មានិ ឧក្កដ្ឋានិ. សិប្បេសុ នឡការកុម្ភការាទិសិប្បំ ហីនំ, មុទ្ទាគណនាទិសិប្បំ ឧក្កដ្ឋំ. អាពាធេសុ សព្ពេបិ អាពាធា ហីនា, អបិច មធុមេហោ បីឡាជនកត្តាភាវា ឧក្កដ្ឋោ. លិង្គេសុ អតិទីឃតាទយោ ហីនា, នាតិទីឃតាទយោ ឧក្កដ្ឋា. សព្ពេបិ កិលេសា ហីនា. សព្ពាបត្តិយោបិ ហីនា, អបិច សោតាបត្តិសមាបត្តិ ឧក្កដ្ឋា. អក្កោសេសុ ‘‘ឱដ្ឋោសិ មេណ្ឌោសិ គោណោសី’’តិអាទិកោ ហីនោ, ‘‘បណ្ឌិតោសិ ព្យត្តោសី’’តិអាទិកោ ឧក្កដ្ឋោ.

អញ្ញត្រញ្ញាបទេសេនាតិ បរិយាយកថនេន វិនា. ឱមសន្តស្សាតិ វចនបតោទេន ឱវិជ្ឈន្តស្ស. សម្ពុទ្ធេន បកាសិតាតិ ‘‘ចណ្ឌាលោសិ វេនោសិ នេសាទោសិ រថការោសិ បុក្កុសោសី’តិ ភណតិ, អាបត្តិ វាចាយ វាចាយ បាចិត្តិយស្សា’’តិ សាមំ សព្ពធម្មាវពោធតោ ‘‘សម្ពុទ្ធោ’’តិ បញ្ញាតេន ភគវតា ទេសិតា.

៨៩៤. តេហេវាតិ ¶ ជាតិអាទីហិ អក្កោសវត្ថូហេវ. អញ្ញាបទេសេន ភូតេន វា…បេ… អាបន្នមេវ វា អនុបសម្បន្នំ អក្កោសន្តស្ស ទុក្កដំ សម្ពុទ្ធេន បកាសិតន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥធ ភូតាភូតបទានិ តេហីតិ អបេក្ខិត្វា ពហុវចនន្តានិ យោជេតព្ពានិ. ឯតេន ‘‘សន្តិ ឥធេកច្ចេ’’តិអាទិទុតិយវារត្ថំ (បាចិ. ២៦) ទស្សេន្តេន ទុក្កដសាធនត្ថេន តទេកការិយំ តតិយំ យេនូនវារញ្ច ចតុត្ថំ ន មយន្តិអាទិវារញ្ច សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សន្តិ ឥធេកច្ចេ’តិ វារេ បន បរិហរិត្វា វុត្តភាវេន ទុក្កដំ. ឯសេវ នយោ ‘យេនូន…បេ… ន មយ’ន្តិ វារេសុបី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦).

បាឡិមុត្តបទេហិបីតិ ឯត្ថាបិ តថេវ ‘‘ភូតេន វា’’តិអាទីនិ បទានិ សម្ពន្ធិតព្ពានិ. ‘‘ចោរោសិ, គណ្ឋិភេទកោសី’’តិអាទិ បាឡិមុត្តបទំ នាម. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ ចតូសុ វារេសុ, បាឡិមុត្តបទេសុ ¶ ច. វុត្តញ្ហិ ‘‘អនុបសម្បន្នេ បន ចតូសុបិ វារេសុ ទុក្កដមេវ. ‘ចោរោសិ, គណ្ឋិភេទកោសី’តិអាទិវចនេហិ បន ឧបសម្បន្នេបិ អនុបសម្បន្នេបិ សព្ពវារេសុ ទុក្កដមេវា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦). ‘‘អនុបសម្បន្ន’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘ឥមស្មិញ្ច សិក្ខាបទេ ឋបេត្វា ភិក្ខុំ ភិក្ខុនិអាទយោ សព្ពេ សត្តា អនុបសម្បន្នដ្ឋានេ ឋិតា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦) អដ្ឋកថាយំ វុត្តា អនុបសម្បន្នា សង្គហិតា. តេនេវេត្ថាបិ វក្ខតិ ‘‘បវិដ្ឋានុបសម្បន្នដ្ឋានេ ឥធ ច ភិក្ខុនី’’តិ.

៨៩៥. ទវកម្យតាតិ ឯត្ថ ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២២, ២៣, ៤២២; អ. និ. ៦.៥៨; ៩.៩; មហានិ. ២០៦; វិភ. ៥១៨) វិយ យ-ការលោបោ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ វុត្តបាចិត្តិយវត្ថូសុ ច ទុក្កដវត្ថូសុ ចាតិ សព្ពត្ថេវ. ទុព្ភាសិតមុទីរិតន្តិ ‘‘ចណ្ឌាលោសិ…បេ… បុក្កុសោសី’តិ ភណតិ, អាបត្តិ ¶ វាចាយ វាចាយ ទុព្ភាសិតស្សា’’តិ (បាចិ. ៣២) វុត្តន្តិ អត្ថោ. បរម្មុខា បន បាចិត្តិយវត្ថូហិ ច ទុក្កដវត្ថូហិ ច អក្កោសនេ ទុក្កដមេវ. តថា ទវកម្យតាយ បរម្មុខា វទន្តស្សាបិ ទុព្ភាសិតមេវាតិ អាចរិយា វទន្តិ.

៨៩៦-៧. អត្ថំ បុរក្ខត្វា វទតោ ភិក្ខុស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. ធម្មោ នាម ‘‘ចណ្ឌាលោសី’’តិអាទិបាឡិយេវ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បាឡិំ វាចេន្តោ ធម្មបុរេក្ខារោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៥). អនុសាសនី នាម ‘‘ឥទានិបិ ចណ្ឌាលោសិ, មា បាបធម្មំ អកាសិ, មា តមោ តមបរាយនោ អហោសី’’តិអាទិនា (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៥) នយេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តសរូបាយេវ អនុសាសនីបុរេក្ខតាយ ឋត្វា វទន្តស្ស ចិត្តស្ស លហុបរិវត្តិតភាវតោ អន្តរា កោធេ ឧប្បន្នេបិ អនាបត្តិ.

ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ ឱមសវាទសិក្ខាបទេ. បដិឃសម្បយុត្តចិត្តេនេវ អាបជ្ជិតព្ពត្តា មានសិកទុក្ខវេទនាវ ហោតិ.

៨៩៨. ទុវិធាការតោ ភិក្ខុបេសុញ្ញេ អាបត្តិ សិយាតិ យោជនា. បិសតីតិ បិសុណា, វាចា ¶ , សមគ្គេ សត្តេ អវយវភូតេ វគ្គេ ភិន្នេ ករោតីតិ អត្ថោ. បិសុណា ឯវ បេសុញ្ញំ, តាយ វាចាយ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ សហចរិយនយេន បិសុណោ, តស្ស កម្មំ បេសុញ្ញំ, ភិក្ខូនំ បេសុញ្ញំ ភិក្ខុបេសុញ្ញំ, តស្មិំ ភិក្ខុបេសុញ្ញេ. បទភាជនេ ‘‘ឧបសម្បន្នោ ឧបសម្បន្នស្ស សុត្វា ឧបសម្បន្នស្ស បេសុញ្ញំ ឧបសំហរតិ ‘ឥត្ថន្នាមោ តំ ‘ចណ្ឌាលោ…បេ… បុក្កុសោ’តិ ភណតី’តិ អាបត្តិ…បេ… បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៣៩) វុត្តត្តា សយំ ឧបសម្បន្នោ ហុត្វា ឧបសម្បន្នស្ស ជាតិអាទីសុ ទសសុ អក្កោសវត្ថូសុ អញ្ញតរេន អញ្ញំ ឧបសម្បន្នំ ¶ បរម្មុខា អក្កោសន្តស្ស សុត្វា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វក្ខមានសរូបេសុ អត្តនោ បិយកាមតាភេទាធិប្បាយសង្ខាតេសុ ទ្វីសុ ការណេសុ អញ្ញតរការណំ បដិច្ច ‘‘អសុកោ តុយ្ហំ ឯវំ វទតី’’តិ បេសុញ្ញំ ហរតិ, តស្ស បេសុញ្ញកថននិមិត្តំ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ អត្ថោ.

ទុវិធាការតោតិ ឯត្ថ អាការ-សទ្ទោ ការណបរិយាយោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ទ្វីហាការេហីតិ ទ្វីហិ ការណេហី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៨). ឯត្ថ ការណំ នាម អធិប្បាយវិសេសោ. តំ ការណំ អធិប្បាយមុខេន ទស្សេតុមាហ ‘‘អត្តនោ’’តិអាទិ. អត្តនោ បិយកាមស្សាតិ អត្តនោ បិយភាវកាមស្ស បេសុញ្ញំ ភណន្តស្ស, អត្តនោ បិយភាវំ កាមយន្តស្សាតិ អត្ថោ, តាទិសេន អធិប្បាយេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯវំ អហំ ឯតស្ស បិយោ ភវិស្សាមី’’តិ អត្តនោ បិយភាវំ បត្ថយមានស្សា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៨). បរភេទត្ថិនោបិ វាតិ អក្កោសកស្ស ច អត្តនោ បេសុញ្ញវចនំ សុណន្តស្ស ចាតិ ឧភិន្នំ ភេទំ ឥច្ឆន្តស្សាតិ អត្ថោ, ភេទាធិប្បាយេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បរស្ស បរេន ភេទំ ឥច្ឆន្តស្សា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៨).

៨៩៩. បរិយាយនយេន អក្កោសន្តស្ស វចនស្ស…បេ… ទុក្កដន្តិ យោជនា, បរិយាយអក្កោសវចនំ សុត្វា បរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វទន្តស្ស ភិក្ខុនោ ទុក្កដំ ហោតីតិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ សន្តិ ឥធេកច្ចេ ចណ្ឌាលា…បេ… ភណតិ, ន សោ អញ្ញំ ភណតិ, តំយេវ ភណតីតិ អាបត្តិ វាចាយ វាចាយ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិ (បាចិ. ៤១). បាឡិមុត្តនយេន អក្កោសន្តស្ស វចនស្ស…បេ… ទុក្កដន្តិ យោជនា. ឯត្ថ ‘‘ចោរោសិ, គណ្ឋិភេទកោសី’’តិអាទិនា ទស្សិតោ បាឡិមុត្តនយោ នាម.

៩០០. អនុបសម្បន្នស្ស ¶ អក្កោសំ ឧបសម្បន្នំ ហរតោបិ ច តថា ទុក្កដន្តិ យោជនា. ច-សទ្ទេន ¶ ឧបសម្បន្នស្ស អក្កោសំ អនុបសម្បន្នំ ហរតោបិ ច, អនុបសម្បន្នស្ស អក្កោសំ អនុបសម្បន្នំ ហរតោបិ ច តថា ទុក្កដន្តិ វិកប្បទ្វយញ្ច សមុច្ចិនោតិ. ‘‘ឥធាបិ ភិក្ខុនិំ អាទិំ កត្វា សព្ពេ អនុបសម្បន្នា នាមា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៨) អដ្ឋកថាវចនតោ ‘‘ភិក្ខុនី’’តិ ឧបលក្ខណំ.

៩០១. ន ចេវ បិយកាមស្សាតិ បិយភាវំ អកាមយន្តស្ស ច. ន ភេទត្ថិនោបិ ចាតិ ភេទំ អនិច្ឆន្តស្ស ច. បាបានំ គរហត្ថាយាតិ ឯត្ថ ‘‘កេវល’’ន្តិ សេសោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯកំ អក្កោសន្តំ, ឯកញ្ច ខមន្តំ ទិស្វា ‘អហោ និល្លជ្ជោ, ឦទិសម្បិ នាម អាយស្មន្តំ បុន វត្តព្ពំ មញ្ញិស្សតី’តិ ឯវំ កេវលំ បាបគរហិតាយ ភណន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៨).

៩០៣. អញ្ញេនាតិ សាមណេរាទិនា. ‘‘យញ្ច បទំ យញ្ច អនុបទំ យញ្ច អន្វក្ខរំ យញ្ច អនុព្យញ្ជនំ, សព្ពមេតំ បទសោ នាមា’’តិ (បាចិ. ៤៦) បទភាជនេ វុត្តត្តា អវយវេ សមុទាយោបចារវសេន ‘‘បិដកត្តយ’’ន្តិ តទេកទេសបទាទិ ឯវ វុត្តោតិ គហេតព្ពោ. ឯត្ថ បទាទិសរូបំ អដ្ឋកថាយ វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘បទន្តិ ឯកោ គាថាបាទោ អធិប្បេតោ. អនុបទន្តិ ទុតិយោ បាទោ. អន្វក្ខរន្តិ ឯកេកមក្ខរំ. អនុព្យញ្ជនន្តិ បុរិមព្យញ្ជនេន សទិសំ បច្ឆាព្យញ្ជន’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤៥). ឥទំ គាថាមយទេសនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘យំ កិញ្ចិ វា ឯកមក្ខរំ ¶ អន្វក្ខរំ, អក្ខរសមូហោ អនុព្យញ្ជនំ, អក្ខរានុព្យញ្ជនសមូហោ បទំ, បឋមបទំ បទមេវ, ទុតិយំ អនុបទន្តិ ឯវមេត្ថ នានាករណំ វេទិតព្ព’’ន្តិបិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤៥) វុត្តំ. ឥទំ ចុណ្ណិយទេសនំ សន្ធាយ វុត្តំ.

ធម្មន្តិ ពុទ្ធភាសិតាទិបាឡិធម្មំ. បដិសម្ភិទាយញ្ហិ ធម្មបញ្ចកេ បាឡិបិ ធម្មោតិ វុត្តា. ធម្មបញ្ចកំ នាម ផលនិព្ពត្តកោ ហេតុ, អរិយមគ្គោ, ភាសិតំ, កុសលាកុសលំ ចេតិ ឯតេ ធម្មសញ្ញិតាតិ និទ្ទិដ្ឋំ. ឯត្ថ ហិ ភាសិតន្តិ បាឡិ វុត្តា. អដ្ឋកថានិស្សិតោបិ ឯត្ថេវ សង្គហំ គច្ឆតិ. សោ ច បុព្ពេ មគធភាសាយ ឋិតោ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហោ គហេតព្ពោ.

‘‘សហ ភណន្តស្ស បាចិត្តិយំ សិយា’’តិ ឥមិនា ‘‘ឯកតោ បដ្ឋបេត្វា ឯកតោ ឱសាបេន្តី’’តិអាទិនា ¶ (បាចិ. ៤៦) បទភាជនាគតនយេន អនុបសម្បន្នេន សទ្ធិំ អារភិត្វា ឯកតោ ឧច្ចារណវសេន បទំ វា អនុបទំ វា អន្វក្ខរំ វា អនុព្យញ្ជនំ វា វទតោ បទាទិគណនាវសេន បាចិត្តិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

៩០៤. សង្គីតិំ អនារុឡ្ហេសុ ធម្មេសុ រាជោវាទាទយោ សុត្តន្តា អាបត្តិជនកាយេវាតិ មហាបច្ចរិយាទិសុ វុត្តាតិ យោជនា. រាជោវាទោ នាម ឯកោ សុត្តន្តោ. អាទិ-សទ្ទេន តិក្ខិន្ទ្រិយាទិសុត្តន្តា គហិតា.

៩០៥. ភិក្ខុស្មិម្បិ ភិក្ខុនិយាបិ ច អនុបសម្បន្នសញ្ញិនោ, វិមតិស្ស វា ភិក្ខុស្ស តថា បទសោធម្មេ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា.

៩០៦-៧. ឯកតោ ឧទ្ទិសាបេតីតិ ឯកតោ ឧទ្ទេសំ គណ្ហន្តេហិ អនុបសម្បន្នេហិ សទ្ធិំ ឧច្ចារណវសេន ឧទ្ទិសាបេតិ. សជ្ឈាយំ វា ករោតីតិ តថា ឯកតោ សជ្ឈាយតិ.

‘‘សចេ ¶ ឯកគាថាយ ឯកោ បាទោ ន អាគច្ឆតិ, សេសំ អាគច្ឆតិ, អយំ យេភុយ្យេន បគុណគន្ថោ នាម. ឯស នយោ សុត្តេបិ វេទិតព្ពោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤៨) អដ្ឋកថាវចនតោ បគុណគន្ថន្តិ ឯត្ថ ‘‘យេភុយ្យេនា’’តិ សេសោ. ឱបាតេតីតិ ‘‘ឯវំ ភណាហី’’តិ ឯកតោ ភណតិ. ឧទ្ទេសន្តិ ឧទ្ទិសិតព្ពំ. តេនាតិ អនុបសម្បន្នេន.

៩០៨. យស្មា ឥទំ បទសោធម្មសិក្ខាបទំ វាចតោ ច សមុដ្ឋាតិ, វាចាចិត្តទ្វយាបិ ច សមុដ្ឋាតិ, តស្មា ឥទំ សមុដ្ឋានំ បទសោធម្មសញ្ញិតន្តិ វុត្តន្តិ យោជនា.

៩០៩-១០. សព្ពច្ឆន្នសព្ពបរិច្ឆន្នេ សេនាសនេ តិស្សន្នំ បន រត្តីនំ យោ បន ភិក្ខុ រត្តិយំ ឋបេត្វា ភិក្ខុំ អញ្ញេន សចេ និបជ្ជេយ្យ, តស្ស បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា. ‘‘យំ កិញ្ចិ បដិច្ឆាទនសមត្ថំ ឥធ ឆទនញ្ច បរិច្ឆន្នញ្ច វេទិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥១) អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា ឆទនារហំ ឥដ្ឋកាសិលាសុធាតិណបណ្ណាទីនំ យេន កេនចិ សព្ពសោ ឆាទិតំ សេនាសនំ ¶ សព្ពច្ឆន្នំ. ‘‘ភូមិតោ បដ្ឋាយ យាវ ឆទនំ អាហច្ច បាការេន វា អញ្ញេន វា កេនចិ អន្តមសោ វត្ថេនបិ បរិក្ខិត្ត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥១) អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា យេន កេនចិ បរិក្ខិបិត្វា បដិច្ឆាទិតសេនាសនំ សព្ពបរិច្ឆន្នំ. ‘‘ឆទនំ អនាហច្ច សព្ពន្តិមេន បរិយាយេន ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធេន បាការាទិនា បរិក្ខិត្តាបិ សព្ពបរិច្ឆន្នាយេវា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥១) កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, តំ ‘‘ទិយឌ្ឍា’’តិអាទិនា វក្ខតិ.

ឯវំ សព្ពច្ឆន្នសព្ពបរិច្ឆន្នេ ឯកស្មិំ សេនាសនេ យោ ភិក្ខុ ឧបសម្បន្នតោ អញ្ញេន ឯកេន វា អនេកេហិ វា តិរត្តំ ¶ សហសេយ្យំ កប្បេត្វា ចតុត្ថរត្តិំ អាទិំ កត្វា សព្ពរត្តីសុ សូរិយត្ថង្គមតោ បដ្ឋាយ សកលរត្តិយំ បឋមំ វា បច្ឆា វា អបុព្ពាចរិមំ វា បិដ្ឋិំ បសារេត្វា សចេ ឯកសេនាសនេ សេយ្យំ កប្បេតិ, តស្ស ទេវសិកំ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ ឥទំ វិធានំ ‘‘អបិចេត្ថ ឯកាវាសាទិកម្បិ ចតុក្កំ វេទិតព្ព’’ន្តិអាទិនា (បាចិ. អដ្ឋ. ៥១) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

‘‘យេភុយ្យេន បរិច្ឆន្នេ ឆន្នេ’’តិ ឥមិនាបិ ឯវមេវ យោជេត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ‘‘យស្សា បន ឧបរិ ពហុតរំ ឋានំ ឆន្នំ, អប្បំ អច្ឆន្នំ, សមន្តតោ ច ពហុតរំ បរិក្ខិត្តំ, អប្បំ អបរិក្ខិត្តំ, អយំ យេភុយ្យេនឆន្នា យេភុយ្យេនបរិច្ឆន្នា នាមា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥១) អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន យេភុយ្យេន ឆន្នបរិច្ឆន្នំ វេទិតព្ពំ. អត្ថោ វុត្តនយោយេវ. ‘‘យេភុយ្យេន បំសុកា’’តិ ឯតស្ស អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៦) តីសុ ទ្វេ យេភុយ្យំ នាម, ឥធ បន បទសោធម្មេ ‘‘យេភុយ្យេន បគុណំ គន្ថ’’ន្តិ ឯតស្ស អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤៨) ‘‘ឯកគាថាយា’’តិអាទិវិវរណេ វិយ ចតូសុ តយោបិ ភាគា យេភុយ្យំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.

៩១១. មេថុនស្ស បហោនកំ យំ បន វត្ថុ បឋមបារាជិកាយ និទ្ទិដ្ឋំ អន្តមសោ តិរច្ឆានគតេនបិ, តេន បឋមបារាជិកវត្ថុនា បុគ្គលេន សហ និបជ្ជិត្វា អាបត្តិ សហសេយ្យាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា.

៩១២-៣. ‘‘ឧភោ វា និបជ្ជន្តី’’តិ វិកប្បស្ស បឋមគាថាទ្វយេនេវ អត្ថតោ ទស្សិតត្តា បុព្ពាបរិយវសេនបិ សម្ភវន្តំ ទស្សេតុំ ‘‘អនុបសម្បន្នេ’’តិអាទិនា (បាចិ. ៥២-៥៤) នយេន ទស្សិតបក្ខទ្វយំ និទស្សេតុមាហ ‘‘និបន្នេ’’តិអាទិ. ‘‘ឧដ្ឋហិត្វា’’តិ ឥទំ វិច្ឆាវសេន គហេតព្ពំ. អនុបសម្បន្នគណនាយបិ វាតិ ពហូសុ ¶ អនុបសម្បន្នេសុ តេសំ គណនាយ ច. អនុបសម្បន្នេសុ ¶ ពហូសុ តេសំ គណនាយ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ ពហូ អាបត្តិយោ ហោន្តីតិ ឯវំ ទស្សនេន ឧបសម្បន្នេសុ ពហូសុ ឯកស្មិំ អនុបសម្បន្នេ សតិ តេសញ្ច តស្ស បយោគគណនាយ អាបជ្ជិតព្ពា ពហូ អាបត្តិយោ ច ឧភោសុបិ ពហូសុ ឯកេកស្សេវ ឧបសម្បន្នស្ស អនុបសម្បន្នគណនាយ ពហូ អាបត្តិយោ ច ហោន្តីតិបិ ទស្សិតំ ហោតិ.

៩១៤. ឯកេនេវ ទ្វារេន វឡញ្ជិតព្ពតោ ឯកូបចារេ សតគព្ភេបិ សេនាសនេ ឧបសម្បន្នោ ឯកស្មិំ គព្ភេ វសន្តោ អត្តនា សយនគព្ភេ ទ្វារំ បិទហិត្វា វា អបិទហិត្វា វា ចតុត្ថរត្តិយំ សយតិ ចេ, ឧបរិមតលេ, អវសេសគព្ភេសុ ច សយន្តេហិ អនុបសម្បន្នេហិ បុព្ពេ វុត្តអាបត្តិនិយមោយេវាតិ ទស្សនត្ថមាហ ‘‘សចេ បិធាយា’’តិអាទិ. គព្ភទ្វារំ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘គព្ភ’’ន្តិ វុត្តំ. ចតុត្ថទិវសេ អត្ថង្គតេ សូរិយេ និបជ្ជតិ, អាបត្តិ សិយាតិ យោជនា. ‘‘អនុបសម្បន្នេន សហា’’តិ បករណតោ លព្ភតិ. អាបត្តិ បាចិត្តិយំ.

៩១៥. ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធេនាតិ វឌ្ឍកិរតនេន ទិយឌ្ឍរតនុព្ពេធេន. បាការោ នាម និដ្ឋិតោ. ចយនំ នាម វិប្បកតបាការោតិបិ វទន្តិ. ឥមិនា ច អាឡិន្ទស្ស អគ្គហណត្ថំ ‘‘ទសហត្ថុព្ពេធាបិ ជគតិ បរិក្ខេបសង្ខ្យំ ន គច្ឆតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥១) អដ្ឋកថា បមាណន្តិ វទន្តិ. ជគតីតិ អាឡិន្ទំ. អាទិ-សទ្ទេន ភិត្តិបណ្ណាវរណាទិគហណំ.

៩១៦. ទុស្សកុដិយន្តិ វត្ថកុដិយំ.

៩១៧. ‘‘សព្ពច្ឆន្នបរិច្ឆន្នាទិប្បភេទតោ យេភុយ្យាទិប្បភេទតោ’’តិ អាទិ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. បឋមេន ¶ អាទិ-សទ្ទេន សព្ពច្ឆន្នយេភុយ្យបរិច្ឆន្នសព្ពច្ឆន្នឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នសព្ពបរិច្ឆន្នយេភុយ្យច្ឆន្ន- សព្ពបរិច្ឆន្នឧបឌ្ឍច្ឆន្នសង្ខាតានិ ចត្តារិ សេនាសនានិ គហិតានិ. គាថាយ សរូបេន វុត្តសព្ពច្ឆន្នសព្ពបរិច្ឆន្នេន សទ្ធិំ បញ្ច សេនាសនានិ ទស្សិតានិ ហោន្តិ. ទុតិយេន អាទិ-សទ្ទេន យេភុយ្យច្ឆន្នយេភុយ្យបរិច្ឆន្ន យេភុយ្យច្ឆន្នឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្ន យេភុយ្យបរិច្ឆន្នឧបឌ្ឍច្ឆន្នសង្ខាតានិ តីណិ សេនាសនានិ គហិតានិ. ឥមេ អដ្ឋ វិកប្បា លព្ភន្តិ. កស្មា វុត្តំ ‘‘សត្ត បាចិត្តិយានី’’តិ? មហាអដ្ឋកថាយ វុត្តត្តា. យថាហ ‘‘មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘សព្ពច្ឆន្នេ យេភុយ្យេនបរិច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, សព្ពច្ឆន្នេ ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, យេភុយ្យេនច្ឆន្នេ ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, សព្ពបរិច្ឆន្នេ យេភុយ្យេនច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, សព្ពបរិច្ឆន្នេ ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ ¶ , យេភុយ្យេនបរិច្ឆន្នេ ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, បាឡិយំ វុត្តបាចិត្តិយេន សទ្ធិំ សត្ត បាចិត្តិយានី’តិ វុត្ត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៣).

កស្មា បន អដ្ឋកថាយំ ‘‘អដ្ឋ បាចិត្តិយានី’’តិ វត្វា ‘‘សត្តា’’តិ គណនបរិច្ឆេទោ កតោតិ? និស្សន្ទេហេ តាវ ‘‘សេយ្យា នាម សព្ពច្ឆន្នា សព្ពបរិច្ឆន្នា, យេភុយ្យេនច្ឆន្នា យេភុយ្យេនបរិច្ឆន្នា’តិ (បាចិ. ៥២) បាឡិយំ អាគតេសុ ទ្វីសុ វិកប្បេសុ ឯកស្មិំ វុត្តបាចិត្តិយំ គហេត្វា បាឡិយំ វុត្តេន បាចិត្តិយេន ‘សត្តា’តិ វុត្ត’’ន្តិ បរិហារោ ទស្សិតោ. សារត្ថទីបនិយញ្ច ‘‘សត្ត បាចិត្តិយានី’តិ បាឡិយំ វុត្តបាចិត្តិយទ្វយំ សាមញ្ញតោ ឯកត្តេន គហេត្វា វុត្តំ. វិសុំ បន គយ្ហមានេ សព្ពច្ឆន្នេ សព្ពបរិច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, យេភុយ្យេនច្ឆន្នេ យេភុយ្យេនបរិច្ឆន្នេ បាចិត្តិយន្តិ អដ្ឋេវ បាចិត្តិយានិ ហោន្តី’’តិ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៥៣) បរិហារោ វុត្តោ.

សព្ពយេភុយ្យឧបឌ្ឍបទេសុ ឆន្នបរិច្ឆន្នបទេហិ យោជិតេសុ នវ វិកប្បា សម្ភវន្តិ, តេសុ នវមេ ឧបឌ្ឍច្ឆន្នឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នវិកប្បេ ទុក្កដស្ស ទស្សិតត្តា បារិសេសតោ ឥតរេសុ ¶ អដ្ឋសុ អដ្ឋ បាចិត្តិយានេវ សម្ភវន្តិ. អដ្ឋកថាយំ បន អប្បកំ ឩនមធិកំ វា គុណនូបគំ ន ហោតីតិ កត្វា ‘‘សត្តា‘‘តិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ.

៩១៨. ‘‘អឌ្ឍច្ឆន្នេ អឌ្ឍបរិច្ឆន្នេ’’តិ យោជនា. ‘‘សព្ពបរិច្ឆន្នេ ចូឡច្ឆន្នេ’’តិ យថាក្កមេន យោជនា. ឥមិនា អដ្ឋកថាគតេសុ បញ្ចសុ វិកប្បេសុ តតិយវិកប្បំ ទស្សេត្វា អាទិ-សទ្ទេន សព្ពច្ឆន្នាទយោ សេសវិកប្បា គហិតា. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សព្ពច្ឆន្នេ ចូឡកបរិច្ឆន្នេ ទុក្កដំ, យេភុយ្យេនច្ឆន្នេ ចូឡកបរិច្ឆន្នេ ទុក្កដំ, សព្ពបរិច្ឆន្នេ ចូឡកច្ឆន្នេ ទុក្កដំ, យេភុយ្យេនបរិច្ឆន្នេ ចូឡកច្ឆន្នេ ទុក្កដំ, បាឡិយំ អាគតទុក្កដេន សហ បញ្ច ទុក្កដានីហិ វុត្ត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៣). បាឡិយំ អាគតទុក្កដំ នាម ឥមិស្សាយេវ គាថាយ អាទិម្ហិយេវ វុត្តទុក្កដំ. យថាហ ‘‘ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នេ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៥៣).

ចូឡច្ឆន្នាទីនិ ចេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពានិ – យស្ស ចតូសុ ភាគេសុ ឯកោ ឆន្នោ, សេសា អច្ឆន្នា, ឥទំ ចូឡកច្ឆន្នំ. យស្ស តីសុ ភាគេសុ ទ្វេ ឆន្នា, ឯកោ អច្ឆន្នោ, ឥទំ យេភុយ្យេនច្ឆន្នំ. យស្ស ¶ ទ្វីសុ ភាគេសុ ឯកោ ឆន្នោ, ឯកោ អច្ឆន្នោ, ឥទំ ឧបឌ្ឍច្ឆន្នំ នាម សេនាសនំ. ចូឡបរិច្ឆន្នាទីនិ ឥមិនា នយេន វេទិតព្ពានិ. ឆន្នាទីហិបីតិ សហត្ថេ ករណវចនំ. បិ-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. សព្ពចូឡបរិច្ឆន្នឆន្នាទីហិ ចតូហិបិ សហ អឌ្ឍច្ឆន្នបរិច្ឆន្នេ បញ្ចធា ទុក្កដំ បរិទីបិតន្តិ យោជនា.

៩២០. សព្ពច្ឆន្នាទិកេតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘សព្ពបរិច្ឆន្នេ សព្ពអច្ឆន្នេ យេភុយ្យេនអច្ឆន្នេ យេភុយ្យេនអបរិច្ឆន្នេ’’តិ (បាចិ. ៥៤) បាឡិយំ វុត្តា អនាបត្តិវារសេសា ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តា ‘‘ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ ចូឡកបរិច្ឆន្នេ, ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នេ ចូឡកច្ឆន្នេ ¶ , ចូឡកច្ឆន្នេ ចូឡកបរិច្ឆន្នេ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៣) តយោ អនាបត្តិវារា ច គហិតា.

៩២១. និបន្នេបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន ‘‘ភិក្ខុ និបន្នេ អនុបសម្បន្នោ និសីទតិ, ឧភោ វា និសីទន្តី’’តិ (បាចិ. ៥៤) បាឡិយំ វុត្តបការន្តរេ សមុច្ចិនោតិ.

៩២២. អបិ-សទ្ទេន បគេវ មហត្តរិយាតិ ទស្សេតិ. សហសេយ្យំ បកប្បេយ្យាតិ យថាវុត្តលក្ខណំ សព្ពច្ឆន្នសព្ពបរិច្ឆន្នាទិសេនាសនំ បវិសិត្វា សូរិយត្ថង្គមតោ បដ្ឋាយ បុព្ពេ វុត្តប្បការេនេវ បិដ្ឋិប្បសារណលក្ខណំ សេយ្យំ កប្បេយ្យ.

៩២៣-៤. ទេវិយាតិ ទេវិត្ថិយា. តិរច្ឆានគតិត្ថិយាតិ គោធាទិកាយ. ‘‘មេថុនវត្ថុភូតាយា’’តិ ឥមិនា មេថុនធម្មស្ស អវត្ថុភូតាយ សហសេយ្យាយ ទោសាភាវំ ទស្សេតិ. វត្ថូនំ គណនាយាតិ មាតុគាមស្ស គណនាយ ច តាសញ្ច អត្តនោ ច បយោគគណនាយ ច. អស្សាតិ ភិក្ខុស្ស. មាតុគាមេន តយោ ទិវសេ សហសេយ្យាយ ឥមិនា សិក្ខាបទេន អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា ចតុត្ថទិវសេ សហសេយ្យាយ ទ្វីហិបិ សិក្ខាបទេហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជតីតិ ឯត្ថ ទុក្កដវត្ថុភូតាយ ឥត្ថិយា តត្ថេវ សហសេយ្យាយ ឥមិនា សិក្ខាបទេន ទុក្កដំ អាបជ្ជិត្វា ចតុត្ថទិវសេ រត្តិយំ សហសេយ្យាយ ឥមិនា សិក្ខាបទេន អាបជ្ជិតព្ពទុក្កដេន សហ បុរិមសិក្ខាបទេន បាចិត្តិយំ អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ.

៩២៦. ឆប្បញ្ចវាចាហិ ¶ ¶ ឧទ្ធំ ឥត្ថិយា ធម្មំ ភណន្តស្សាតិ សម្ពន្ធោ. ឥត្ថិយាតិ ‘‘មាតុគាមោ នាម មនុស្សិត្ថី, ន យក្ខី, ន បេតី, ន តិរច្ឆានគតា, វិញ្ញូ បដិពលា ហោតិ សុភាសិតទុព្ភាសិតំ ទុដ្ឋុល្លាទុដ្ឋុល្លំ អាជានិតុ’’ន្តិ បាឡិយំ វុត្តមនុស្សិត្ថិយា. ភណន្តស្សាតិ វក្ខមានលក្ខណំ ធម្មំ ឆហិ បទេហិ ឧត្តរិ ភណន្តស្ស. វិញ្ញុំ បុរិសវិគ្គហំ វិនាតិ ‘‘វិញ្ញូ នាម បុរិសវិគ្គហោ បដិពលោ ហោតិ សុភាសិតទុព្ភាសិតំ ទុដ្ឋុល្លាទុដ្ឋុល្លំ អាជានិតុ’’ន្តិ (បាចិ. ៦៤) បាឡិយំ វុត្តសវនូបចារគតមនុស្សបុរិសំ វិនា. ធម្មន្តិ វក្ខមានប្បការសរូបំ ទេសនាធម្មំ.

៩២៧. គាថាមយា, ចុណ្ណិយគន្ថមយាតិ ទុវិធា ទេសនា, តត្ថ គាថាមយទេសនាយ វាចា នាម គាថាបាទលក្ខណាតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘គាថាបាទោ’’តិអាទិ. ចុណ្ណិយទេសនាយំ បន វាចាបរិច្ឆេទោ វិភត្យន្តវសេន វេទិតព្ពោ. តេនាហ គណ្ឋិបទេ ‘‘ឯកោ គាថាបាទោ’តិ ឥទំ គាថាពន្ធមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, អញ្ញត្ថ បន វិភត្តិអន្តបទមេវ គហេតព្ព’’ន្តិ. បទសោធម្មំ និទ្ទិដ្ឋំ ធម្មន្តិ បិដកត្តយំ. ‘‘អដ្ឋកថ’’ន្តិ ឥមិនា សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ បោរាណដ្ឋកថំ គហេតព្ពំ. តេនេវ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ ‘‘អដ្ឋកថំ ធម្មបទជាតកាទិវត្ថុញ្ចា’’តិ. ឥមិនាបិ បោរាណកំ សង្គីតិអារុឡ្ហមេវ អដ្ឋកថំ វុត្តន្តិ វទន្តិ. អដ្ឋកថាទិបាឋំ ឋបេត្វា ទមិឡាទិភាសន្តរេន យថារុចិ កថេតុំ វដ្ដតីតិ.

៩២៨. បទាទីនំ វសា ឆន្នំ វាចានំ ឧបរិ ធម្មំ ទេសេន្តស្សាតិ យោជនា. ទេសេន្តស្សាតិ បទសោធម្មេ វុត្តលក្ខណបទាទិសរូបាហិ ឆហិ វាចាហិ ឧត្តរិ ធម្មំ ទេសេន្តស្ស. បទាទិគណនាយាតិ យថាវុត្តលក្ខណបទអនុបទអន្វក្ខរអនុព្យញ្ជនគណនាយ.

៩២៩. បុរិសវិគ្គហន្តិ ¶ មនុស្សបុរិសវេសំ. ឯត្ថ តិរច្ឆានគតា នាម វេសនិម្មានារហា ឥទ្ធិមន្តា នាគសុបណ្ណា.

៩៣១. វទតោតិ អធិកំ ធម្មំ ភាសតោ.

៩៣២. ឥត្ថិរូបន្តិ មនុស្សិត្ថិវេសំ. តិរច្ឆានគតិត្ថិយាតិ វុត្តសរូបាយ តិរច្ឆានគតិត្ថិយា.

៩៣៣. សយំ ¶ ឧដ្ឋាយ និសីទិត្វា បុន ធម្មំ ទេសេន្តស្ស អនាបត្តិ បកាសិតាតិ សម្ពន្ធោ. មាតុគាមស្ស វា តថាតិ ឯត្ថ ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា វុត្តប្បការស្ស គហិតត្តា ឧដ្ឋាយ និសិន្នស្ស មាតុគាមស្ស បុន ធម្មំ ទេសេន្តស្ស អនាបត្តិ បកាសិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ឧដ្ឋាយា’’តិអាទិនា ឥរិយាបថបរិវត្តនទស្សនេន នានាឥរិយាបថេបិ អនាបត្តិំ ទីបេតិ.

៩៣៤. អញ្ញិស្សា បុន អញ្ញិស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘អាគតាគតាយា’’តិ សេសោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អញ្ញស្ស មាតុគាមស្សាតិ ឯកិស្សា ទេសេត្វា បុន អាគតាគតាយ អញ្ញិស្សាបិ ទេសេតីតិ ឯវំ ឯកាសនេ និសិន្នោ មាតុគាមសតសហស្សន្នម្បិ ទេសេតីតិ អត្ថោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៦). អវុត្តសមុច្ចយត្ថេន ច-សទ្ទេន ‘‘បញ្ហំ បុដ្ឋោ កថេតី’’តិ (បាចិ. ៦៦) ឥទំ សមុច្ចិនោតិ. ‘‘ទីឃនិកាយោ កិមត្ថិយោ ភន្តេ’’តិ បញ្ហំ បុច្ឆតោ មាតុគាមស្ស សព្ពំ ទីឃនិកាយំ វទតោបិ អនាបត្តិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បញ្ហំ បុច្ឆតិ, បញ្ហំ បុដ្ឋោ កថេតីតិ មាតុគាមោ ‘ទីឃនិកាយោ នាម ភន្តេ កិមត្ថំ ទីបេតី’តិ បុច្ឆតិ, ឯវំ បញ្ហំ បុដ្ឋោ ភិក្ខុ សព្ពំ ចេបិ ទីឃនិកាយំ កថេតិ, អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៦). ឯត្ថ ច សព្ពំ ចេបិ ទីឃនិកាយំ កថេតីតិ យាវ ន និដ្ឋាតិ, តាវ បុនទិវសេបិ កថេតិ.

៩៣៥. ធម្មស្ស ¶ ទេសនាយ, វិញ្ញុមនុស្សបុរិសស្ស អសន្និហិតករណេន ច អាបជ្ជិតព្ពតោ ក្រិយាក្រិយំ.

៩៣៦. មហគ្គតំ រូបារូបជ្ឈានំ. បណីតំ លោកុត្តរធម្មំ. បធានភាវំ នីតន្តិ បណីតំ. អារោចេន្តស្សាតិ ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជាមី’’តិអាទិនា (បារា. ២០១) នយេន ចតុត្ថបារាជិកេ វុត្តនយេន វទន្តស្ស. បរិនិព្ពានកាលេ ច បុដ្ឋកាលេ ច ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ អត្តនា លទ្ធស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស អារោចេតព្ពត្តា ‘‘ឋបេត្វា ភិក្ខុនិំ ភិក្ខុ’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អញ្ញស្សា’’តិ សេសោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧបសម្បន្នស្ស ភូតំ អារោចេតីតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. បរិនិព្ពានកាលេ, ហិ អន្តរា វា អតិកឌ្ឍិយមានេន ឧបសម្បន្នស្ស ភូតំ អារោចេតុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧៧). ភូតេតិ ឯត្ថ ‘‘ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អារោចិតេ’’តិ វត្តព្ពំ, និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ, អត្តនោ សន្តានេ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ សិទ្ធឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស អារោចននិមិត្តន្តិ អត្ថោ.

៩៣៧. នោ ¶ ចេ ជានាតិ សោ វុត្តន្តិ យស្ស អារោចេតិ, សោ សចេ សុតក្ខណេយេវ វុត្តនយេនេវ ‘‘ឯស បឋមជ្ឈានស្ស លាភី’’តិអាទិនា នយេន វុត្តំ នោ ជានាតិ. បរិយាយវចនេតិ ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតិ, សោ បឋមស្ស ឈានស្ស លាភី’’តិ ឯវមាទិបរិយាយវចនេ. យស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ អារោចេតិ, សោ សចេ សុតសមនន្តរំ ‘‘ឯស ឯវំ វទតី’’តិ វុត្តំ នោ ជានាតិ, តាទិសស្ស អារោចេន្តស្ស ភិក្ខុនោ ហោតិ អាបត្តិ ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. អស្ស ភូតស្ស បរិយាយវចនេ ច ភិក្ខុនោ អាបត្តិ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា.

៩៣៨. តថារូបេ ¶ ការណេ សតីតិ បរស្ស ការណភាវំ ញត្វាបិ បដិបត្តិយា អមោឃភាវទស្សនសមុត្តេជនសម្បហំសនាទិករសង្ខាតេ ការណេ សតិ. សព្ពស្សាបីតិ ឧបសម្បន្នានុបសម្បន្នស្ស សព្ពស្ស. សីលាទិន្តិ សីលសុតបរិយត្តិគុណំ. វទតោតិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខុនោ’’តិ បករណតោ លព្ភតិ.

៩៣៩. តទសម្ភវាតិ ទិដ្ឋិសម្បន្នស្ស ឧម្មាទាទីនំ អសម្ភវា. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ទិដ្ឋិសម្បន្នានំ ឧម្មាទស្ស វា ចិត្តក្ខេបស្ស វា អភាវាតិ. មហាបច្ចរិយម្បិ ហិ វិចារិត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧៧). ឧម្មត្តកបទស្ស អវចនេ ការណំ វទន្តេនេវ ខិត្តចិត្តាទិបទានំ អវចនេ ការណញ្ច ឧបលក្ខណតោ ទស្សិតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ច មគ្គផលទិដ្ឋិយា សមន្នាគតានំ អរិយានមេវ ហិ ឧម្មត្តកាទិភាវោ នត្ថិ. ឈានលាភិនោ បន តស្មិំ សតិ ឈានា បរិហាយន្តិ, តស្មា តេសំ អភូតារោចនបច្ចយា អនាបត្តិ វត្តព្ពា, ន ភូតារោចនបច្ចយា.

៩៤០. ឥមិស្សាបត្តិយា អញ្ញត្រ ឈានមគ្គាទិលាភីនំ អញ្ញស្ស អសម្ភវា ‘‘កុសលាព្យាកតេហេវ ទ្វិចិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឥទញ្ច ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន អរិយបុគ្គលេយេវ សន្ធាយ វុត្តំ. បណ្ណត្តិំ អជានន្តា បន ឈានលាភី បុថុជ្ជនា នានាវត្ថុម្ហិ លោភវសេន អកុសលចិត្តេនាបិ ន អារោចេន្តីតិ នត្ថិ, តស្មា ‘‘តិចិត្ត’’ន្តិ វត្តព្ពំ សិយា, តថាបិ ពហុលេន កុសលាព្យាកតានមេវ សម្ភវោតិ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វិវេទនំ សុខោបេក្ខាវសេន. ឥទញ្ច សិក្ខាបទំ បណ្ណត្តិអជាននវសេន អចិត្តកសមុដ្ឋានំ ហោតិ. អរិយា ចេត្ថ បណ្ណត្តិំ ជានន្តា ¶ វីតិក្កមំ ន ករោន្តិ, បុថុជ្ជនា បន បណ្ណត្តិំ ជានិត្វាបិ វីតិក្កមំ ករោន្តិ. តេ ច សត្ថុនោ អាណាវីតិក្កមចេតនាយ ¶ ពលវអកុសលភាវតោ ឈានា បរិហាយន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៩៤១. ភិក្ខុនោ ទុដ្ឋុល្លំ អាបត្តិំ ភិក្ខុសម្មុតិំ ឋបេត្វា អនុបសម្បន្នេ អារោចេន្តស្ស ភិក្ខុនោ អាបត្តីតិ យោជនា. ទុដ្ឋុល្លំ អាបត្តិន្តិ សង្ឃាទិសេសោ. ននុ ច ‘‘ទុដ្ឋុល្លា នាម អាបត្តិ ចត្តារិ ច បារាជិកានិ តេរស ច សង្ឃាទិសេសា’’តិ (បាចិ. ៧៩) បទភាជនេ បារាជិកសង្ឃាទិសេសា ទស្សិតា, កស្មា ឥធ សង្ឃាទិសេសោវ គហិតោតិ? វុច្ចតេ – បារាជិកំ ទុដ្ឋុល្លសទ្ទត្ថទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ឥធ បន សង្ឃាទិសេសោយេវ ភគវតា អធិប្បេតោតិ អដ្ឋកថាយំ វិចារិតមេតំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘បារាជិកានិ ទុដ្ឋុល្លសទ្ទត្ថទស្សនត្ថំ វុត្តានិ, សង្ឃាទិសេសំ បន ឥធ អធិប្បេត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧៨). វក្ខតិ ច ‘‘ឥធ សង្ឃាទិសេសាវ, ទុដ្ឋុល្លាបត្តិយោ មតា’’តិ. អនុបសម្បន្នេតិ ‘‘ភិក្ខុញ្ច ភិក្ខុនិញ្ច ឋបេត្វា អវសេសោ អនុបសម្បន្នោ’’តិ (បាចិ. ៨០) បទភាជនេ និទ្ទិដ្ឋអនុបសម្បន្នស្ស អារោចេន្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឋបេត្វា ភិក្ខុសម្មុតិន្តិ ‘‘អត្ថិ ភិក្ខុសម្មុតិ អាបត្តិបរិយន្តា ន កុលបរិយន្តា’’តិអាទិនា (បាចិ. ៨០) បទភាជនេ ទស្សិតំ អភិណ្ហាបត្តិកស្ស ភិក្ខុនោ អាយតិំ សំវរត្ថំ ហិរោត្តប្បជននត្ថំ អាបត្តិយោ វា ឧបាសកកុលានិ វា ឧភយមេវ វា បរិច្ឆិន្ទិត្វា វា អបរិច្ឆិន្ទិត្វា វា អាបត្តិយោ អារោចេតុំ សង្ឃេន សង្ឃមជ្ឈេ តិក្ខត្តុំ សាវេត្វា កតសម្មុតិំ ឋបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អភិណ្ហាបត្តិកំ ភិក្ខុំ ទិស្វា ‘ឯវមេស បរេសុ ហិរោត្តប្បេនាបិ អាយតិំ សំវរំ អាបជ្ជិស្សតី’តិ តស្ស ភិក្ខុនោ ¶ ហិតេសិតាយ តិក្ខត្តុំ អបលោកេត្វា សង្ឃេន កាតព្ពា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨០).

៩៤២. ឃដេត្វា វទន្តស្សេវាតិ ឯវការោ យថាឋានេ យោជេតព្ពោ. ឯវការេន ព្យវច្ឆិន្នមត្ថំ វក្ខតិ ‘‘វត្ថុ’’ន្តិអាទិនា. ‘‘អសុចិំ មោចេត្វា’’តិ ឥមិនា វត្ថុមាហ, ‘‘សង្ឃាទិសេស’’ន្តិ ឥមិនា អាបត្តិំ. វជ្ជមេវ វជ្ជតា. ‘‘បាចិត្តិយាបត្តី’’តិ ឥមស្សាយំ បរិយាយោ. ‘‘អយំ អសុចិំ មោចេត្វា សង្ឃាទិសេសំ អាបន្នោ’’តិ វត្ថុនា សទ្ធិំ ឃដេត្វា អាបត្តិំ វទន្តស្ស វជ្ជតា បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា.

៩៤៣. សុទ្ធស្សាតិ ¶ បារាជិកមនាបន្នស្ស. វទន្តិ វទនហេតុ, វត្ថុនា សទ្ធិំ សង្ឃាទិសេសស្ស កថនតោតិ អត្ថោ.

៩៤៤. អទុដ្ឋុល្លាយាតិ សង្ឃាទិសេសតោ អញ្ញាយ អាបត្តិយា. ទុដ្ឋុល្លសញ្ញិនោតិ សង្ឃាទិសេសសញ្ញិនោ. សេសា អាបត្តិយោបិ វាតិ សង្ឃាទិសេសំ វិនា សេសេ ឆឡាបត្តិក្ខន្ធេ.

៩៤៥. តថាតិ ទុក្កដំ អតិទិសតិ. បញ្ចធា មតំ អនុបសម្បន្នស្ស ទុដ្ឋុល្លំ អជ្ឈាចារំ អារោចេន្តស្ស តថា ទុក្កដន្តិ យោជនា. អនុបសម្បន្នស្ស បញ្ចធា មតំ ទុដ្ឋុល្លំ អជ្ឈាចារន្តិ ច បាណាតិបាតាទិបញ្ចសិក្ខាបទវីតិក្កមា គហិតា. កេចិ បន ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទយោ បញ្ចា’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. បាណាតិបាតាទីនិ ហិ ទសេវ សិក្ខាបទានិ សាមណេរានំ បញ្ញត្តានិ. តេសំ បញ្ញត្តេសុយេវ ច សិក្ខាបទេសុ ទុដ្ឋុល្លាទុដ្ឋុល្លវិចារណា កាតព្ពា, ន ច សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទីនិ វិសុំ តេសំ បញ្ញត្តានិ អត្ថីតិ.

អថ ¶ ភិក្ខុនោ ទុដ្ឋុល្លសង្ខាតានិ សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទីនិ អនុបសម្បន្នស្ស កិំ នាម ហោន្តីតិ? អជ្ឈាចារោ នាម ហោន្តីតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋិ…បេ… អជ្ឈាចារោ នាមាតិ វុត្ត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨២). ឥមិនាបិ ចេតំ សិទ្ធំ ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទិ ទុដ្ឋុល្លំ នាម ន ហោតី’’តិ. ‘‘អជ្ឈាចារោ នាមា’’តិ ហិ វទន្តោ អនុបសម្បន្នស្ស សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទិ កេវលំ អជ្ឈាចារោ នាម ហោតិ, ន បន ទុដ្ឋុល្លោ នាម អជ្ឈាចារោតិ ទីបេតិ. ‘‘អជ្ឈាចារោ នាមា’’តិ ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា, អកត្តព្ពរូបត្តា ច អនុបសម្បន្នស្ស សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទីនិ ទណ្ឌកម្មវត្ថុបក្ខំ ភជន្តិ. តានិ ច អញ្ញស្ស អនុបសម្បន្នស្ស អវណ្ណកាមតាយ អារោចេន្តោ ភិក្ខុ ទុក្កដំ អាបជ្ជតីតិ វទន្តិ. ឥធ បន អនុបសម្បន្នគ្គហណេន សាមណេរសាមណេរិសិក្ខមានានំ គហណំ វេទិតព្ពំ.

អទុដ្ឋុល្លំ អជ្ឈាចារន្តិ យោជនា. ‘‘អនុបសម្បន្នស្សា’’តិ ច អជ្ឈាហរិតព្ពានិ. អនុបសម្បន្នស្ស យថាវុត្តេហិ បញ្ចសិក្ខាបទេហិ អញ្ញំ វិកាលភោជនាទិំ អទុដ្ឋុល្លំ អជ្ឈាចារំ វា. យថាហ ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ទុដ្ឋុល្លំ វា អទុដ្ឋុល្លំ វា អជ្ឈាចារ’’ន្តិអាទិ (បាចិ. ៨២).

៩៤៦. កេវលំ ¶ វត្ថុំ វា អារោចេន្តស្សាតិ ‘‘អយំ សុក្កវិស្សដ្ឋិំ អាបន្នោ’’តិអាទិនា នយេន វត្ថុមត្តំ អារោចេន្តស្ស. កេវលំ អាបត្តិំ វា អារោចេន្តស្សាតិ ‘‘អយំ បារាជិកំ អាបន្នោ, អយំ សង្ឃាទិសេសំ អាបន្នោ’’តិអាទិនា នយេន អាបត្តិមត្តំ អារោចេន្តស្ស ច. ភិក្ខុសម្មុតិយាតិ ឯត្ថ វត្ថុនា ឃដេត្វា អាបត្តិំ អារោចេន្តស្សាតិ ¶ គហេតព្ពំ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘អនាបត្តី’’តិ ឯតំ បរាមសតិ.

៩៤៨. អកប្បិយំ បថវិន្តិ បទភាជនេ ‘‘ទ្វេ បថវិយោ ជាតា ច បថវី អជាតា ច បថវី’’តិ (បាចិ. ៨៦) ឧទ្ទិសិត្វា –

‘‘ជាតា នាម បថវី សុទ្ធបំសុ សុទ្ធមត្តិកា អប្បបាសាណា អប្បសក្ខរា អប្បកថលា អប្បមរុម្ពា អប្បវាលិកា យេភុយ្យេនបំសុកា យេភុយ្យេនមត្តិកា, អទឌ្ឍាបិ វុច្ចតិ ជាតា បថវី. យោបិ បំសុបុញ្ជោ វា មត្តិកាបុញ្ជោ វា អតិរេកចាតុមាសំ ឱវដ្ឋោ, អយម្បិ វុច្ចតិ ជាតា បថវី’’តិ (បាចិ. ៨៦) ច,

‘‘អជាតា នាម បថវី សុទ្ធបាសាណា សុទ្ធសក្ខរា សុទ្ធកថលា សុទ្ធមរុម្ពា សុទ្ធវាលិកា អប្បបំសុ អប្បមត្តិកា យេភុយ្យេនបាសាណា យេភុយ្យេនសក្ខរា យេភុយ្យេនកថលា យេភុយ្យេនមរុម្ពា យេភុយ្យេនវាលិកា, ទឌ្ឍាបិ វុច្ចតិ អជាតា បថវី. យោបិ បំសុបុញ្ជោ វា មត្តិកាបុញ្ជោ វា ឩនចាតុមាសំ ឱវដ្ឋោ, អយម្បិ វុច្ចតិ អជាតា បថវី’’តិ (បាចិ. ៨៦) ច –

និទ្ទិដ្ឋាសុ ទ្វីសុ បថវីសុ ជាតបថវិសង្ខាតំ អកប្បិយបថវិំ.

ឯត្ថ បាសាណាទីនំ លក្ខណំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘មុដ្ឋិប្បមាណតោ ឧបរិ បាសាណាតិ វេទិតព្ពា, មុដ្ឋិប្បមាណា សក្ខរា. កថលាតិ កបាលខណ្ឌានិ. មរុម្ពាតិ កដសក្ខរា. វាលិកាតិ វាលុកាយេវា’’តិ ¶ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. យេភុយ្យេនបំសុកាទីនំ លក្ខណំ ‘‘យេភុយ្យេនបំសុកាតិ តីសុ កោដ្ឋាសេសុ ទ្វេ កោដ្ឋាសា បំសុ, ឯកោ បាសាណាទីសុ អញ្ញតរោ កោដ្ឋាសោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៦) ច ¶ ‘‘អទឌ្ឍាបីតិ ឧទ្ធនបត្តបចនកុម្ភការាវាបាទិវសេន តថា តថា អទឌ្ឍា’’តិអាទិ អដ្ឋកថាតោ ច វេទិតព្ពំ. ‘‘អប្បបំសុអប្បមត្តិកា’’តិ ទ្វីសុបិ បទេសុ និទ្ទេសរូបេន យេភុយ្យេនបាសាណាទិបទបញ្ចកំ វុត្តំ, តត្ថាបិ អត្ថោ យេភុយ្យេនបំសុបទាទីសុ វុត្តវិបល្លាសេន វេទិតព្ពោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តេសំយេវ ហិ ទ្វិន្នំ បភេទទស្សនមេត’’ន្តិ (បាចិ. ៨៦).

ខណេយ្យ វាតិ ឯវរូបំ អកប្បិយបថវិបទេសំ អន្តមសោ បាទង្គុដ្ឋេនាបិ សម្មុញ្ជនិសលាកាយបិ សយំ វា ខណតិ. ខណាបេយ្យ វាតិ អញ្ញេន វា ‘‘ឥទំ ខណាហី’’តិអាទិនា អកប្បិយវោហារេន ខណាបេយ្យ. ភេទាបេយ្យាតិ តថេវ ភេទាបេយ្យ. ភិន្ទេយ្យ វាតិ បស្សាវធារាទីហិបិ ភិន្ទេយ្យ. អធិការវសេន វា-សទ្ទស្ស សព្ពកិរិយាបទេហិ សម្ពន្ធោ លព្ភតីតិ ភេទាបេយ្យ ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ឥធ អវុត្តស្ស ‘‘ទហតិ វា, ទហាបេតិ វា’’តិ បទទ្វយស្ស សមុច្ចយកោតិ វេទិតព្ពោ. អន្តមសោ បត្តម្បិ បចន្តោ សយំ វា ទហតិ, អញ្ញេន វា ទហាបេតីតិអាទិ ឥមេសំ បទានំ អដ្ឋកថាវសេន (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៧) វេទិតព្ពំ. បាចិត្តិយំ សិយាតិ ខណន្តស្ស, ភិន្ទន្តស្ស ច បហារេ បហារេ បាចិត្តិយំ.

៩៤៩. អាណាបេន្តស្ស អាណត្តិគណនាយ, ទហន្តស្ស អគ្គិបាតគណនាយ ហោតីតិ ឥទំ ‘‘បហារេ បហារេ បាចិត្តិយ’’ន្តិអាទិអដ្ឋកថាវចនវសេន វេទិតព្ពំ, ឥមមេវ ទស្សេតុមាហ ‘‘សយមេវា’’តិអាទិ.

៩៥០. អាណាបេន្តស្សាតិ ¶ សកិំ អាណាបេន្តស្ស.

៩៥១. ‘‘ខណាបេយ្យា’’តិ សាមញ្ញវចនស្ស អបវាទទស្សនត្ថំ ‘‘ខណ បោក្ខរណិ’’ន្តិអាទិមាហ. កោចិ ទោសោ ន វិជ្ជតីតិ ឯត្ថ បោក្ខរណិអាវាដាទិសទ្ទានំ បថវិបរិយាយត្តាភាវតោ ឯវំវចនេន អនាបត្តីតិ អធិប្បាយោ.

៩៥២. ‘‘ឥមំ ឥធា’’តិអាទីនំ បទានំ បច្ចក្ខភូតាធិប្បេតភូមិវាចកត្តា តេហិ យោជេត្វា វុត្តស្ស តស្សេវ បយោគស្ស អាបត្តិករភាវំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឥម’’ន្តិអាទិ.

៩៥៣. កន្ទន្តិ ¶ តាលាទិកន្ទំ. កុរុន្ទន្តិ កុលចោចរុក្ខំ. ថូណន្តិ ថម្ភំ. ខាណុកន្តិ សាខាវិដបរហិតំ រុក្ខាវយវំ. មូលន្តិ បថវិយា សុប្បតិដ្ឋិតភាវករំ រុក្ខាវយវំ. វដ្ដតីតិ អនិយមេត្វា វចនេន អនាបត្តិភាវតោ វដ្ដតិ.

៩៥៤. ឥមន្តិ បច្ចក្ខបរាមាសបទេន និយមេត្វា វចនតោ អាបត្តិ ហោតីតិ អាហ ‘‘និយមេត្វាន វត្តុំ បន ន វដ្ដតី’’តិ.

៩៥៥. ឃដេហិ ឧស្សិញ្ចិតុន្តិ ឃដេហិ គហេត្វា អវសិញ្ចិតុំ. តនុកទ្ទមោតិ ជម្ពាលោ. ពហលំ កទ្ទមំ ភិក្ខុនា អបនេតុំ ន ច វដ្ដតីតិ យោជេតព្ពំ.

៩៥៦. នទិយាទីនន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន គង្គាកន្ទរាទីនំ គហណំ. ‘‘តដ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. វដ្ឋន្តិ វុដ្ឋីហិ ឱវដ្ឋញ្ច. ចាតុមាសន្តិ វិកោបនកិរិយាយ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ, ចាតុមាសព្ភន្តរេ វិកោបេតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ.

៩៥៧. សចេ តោយស្មិំ បតតិ តដន្តិ យោជនា, សចេ កូលំ ភិជ្ជិត្វា អន្តោឧទកេ បតតីតិ. ទេវេ វុដ្ឋេបីតិ ¶ បជ្ជុន្នទេវេ វុដ្ឋេបិ. វុដ្ឋ-សទ្ទោ កត្តុសាធនោ. ចាតុមាសមតិក្កន្តេបីតិ យោជនា. តត្ថ ហេតុទស្សនត្ថមាហ ‘‘តោយេ ទេវោ ហិ វស្សតី’’តិ.

៩៥៨. សោណ្ឌិន្តិ បាសាណបោក្ខរណិំ. តត្ថ តូតិ ឧទករហិតេ តស្មិំ សោណ្ឌិអាវាដេ.

៩៥៩. អន្តោចាតុមាសំ សោធេតុំ ភិន្ទិតុន្តិ យោជនា. ‘‘សោធេតុំ ភិន្ទិតុំ វិកោបេតុ’’ន្តិ កិរិយាបទេហិ ‘‘រជ’’ន្តិ កម្មបទំ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. តំ រជោរាសិំ ទេវេ វុដ្ឋេ បច្ឆា ឧទកស្ស ឆិន្នត្តា ពហលភូមិសុក្ខម្បិ វុដ្ឋិបាតទិវសតោ បដ្ឋាយ អន្តោចាតុមាសេ កោបេតុំ ភិន្ទិតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ.

៩៦០. បុណ្ណេ សោណ្ឌិម្ហិ តំ រជំ វិកោបេតុំ វដ្ដតិ ចាតុមាសតោ ឧទ្ធន្តិ យោជនា.

៩៦១. ‘‘ផុសាយន្តេ’’តិ ឯតេន ‘‘ទេវោ’’តិ ឥទំ ភុម្មវសេន វិបរិណាមេត្វា ‘‘ទេវេ ផុសាយន្តេ’’តិ ¶ យោជេតព្ពំ, បជ្ជុន្នទេវេ វុដ្ឋិបាតំ ករោន្តេតិ អត្ថោ. បិដ្ឋិបាសាណកេតិ បាសាណបិដ្ឋេ. តម្បីតិ តថា បាសាណបិដ្ឋេ លគ្គំ តម្បិ រជំ.

៩៦២. អកតបព្ភារោ នាម យថា ហេដ្ឋាភាគោ វុដ្ឋិផុសិតេហិ ន តេមីយតិ, តថា នមិត្វា ឋិតបព្ពតប្បទេសោ. ឥទំ អនោវស្សកដ្ឋានេ ឧដ្ឋិតវម្មិកានំ ឧបលក្ខណំ.

៩៦៣. អព្ភោកាសេ វុដ្ឋិតោ វម្មិកោ សចេ ឱវដ្ឋោ, កំ ចាតុមាសំ វិកោបេតុំ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ចាតុមាសន្តិ វិកោបនកិរិយាយ ¶ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. រុក្ខេតិ ច ថម្ភបាសាណាទីនំ ឧបលក្ខណំ. ឧបចិកាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន កាឡកិបិល្លិកាទីនំ គហណំ. សោ នយោតិ ‘‘ឱវដ្ឋទិវសតោ ឧត្តរិ ចាតុមាសព្ភន្តរេ កោបេតុំ វដ្ដតី’’តិ យថាវុត្តោ នយោ.

៩៦៤. មូសិកុក្កិរំ នាម មូសិកាហិ ឧទ្ធដបំសុ. មូសិកានំ ឧក្កិរោ មូសិកុក្កិរោតិ វិគ្គហោ. គោកណ្ដកំ នាម គុន្នំ ខុរានំ ឧដ្ឋិតមត្តិកា. គណ្ឌុប្បាទមលំ នាម ភូលតាយ មលមត្តិកា. សម្ពន្ធំ បន បកតិភូមិំ អកោបេន្តេន មត្ថកតោ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ.

៩៦៥. កសីតិ កសិតដ្ឋានំ, តត្ថ នង្គលេន ឧទ្ធដមត្តិកា កសិនង្គលមត្តិកា. ‘‘អច្ឆិន្នា’’តិឥមិនា ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ កត្វា អាយតំ ហុត្វា ឋិតមត្តិកាបដលម្បិ អជាតបថវី សិយាតិ អាសង្កានិវត្តនត្ថមាហ ‘‘ភូមិសម្ពន្ធា’’តិ. សាតិ កសិនង្គលមត្តិកា.

៩៦៦. សេនាសនន្តិ ឯត្ថ ‘‘បុរាណ’’ន្តិ បាឋសេសោ គហេតព្ពោ. ឱវដ្ឋំ ចាតុមាសតោ ឧទ្ធំ ន វិកោបយេតិ យោជនា.

៩៦៧. តតោតិ ឱវដ្ឋទិវសតោ បដ្ឋាយ ចាតុមាសាតិក្កន្តគេហតោ. ‘‘គោបានសិ’’ន្តិ ឥមិនា គោបានសិមត្ថកេ ឋិតឧបចិកាបំសុម្ហិ ភិជ្ជន្តេបិ អនាបត្តិភាវំ ទីបេតិ. ‘‘ភិត្តិ’’ន្តិ ឥមិនា តទេកទេសំ ភិត្តិបាទាទិទារុមាហ. ឥទម្បិ ភិត្តិមត្តិកំ ឧបចិកាមត្តិកំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘ថម្ភ’’ន្តិ ឥទម្បិ តំសម្ពន្ធបាការភូមិមត្តិកាឧបចិកាទិបំសុំ សន្ធាយ វុត្តំ. បទរត្ថរន្តិ អត្ថតបទរំ. ឥទម្បិ បទរានំ ឧបរិ មត្តិកាឧបចិកាបំសុំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘គោបានសិ’’ន្តិអាទីហិ ¶ បទេហិ ‘‘គណ្ហិស្សាមី’’តិ បច្ចេកំ យោជនីយំ. ‘‘គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឥមិនា វិកោបនាធិប្បាយាភាវំ ទីបេតិ.

៩៦៨. គណ្ហន្តស្សាតិ ឯត្ថ អនាទរេ សាមិវចនំ, ‘‘សុទ្ធចិត្តេនា’’តិ បាឋសេសោ. ឥដ្ឋកាតិ ឆទនិដ្ឋកា. អាទិ-សទ្ទេន បាសាណសមុទ្ទផេណាទីនំ គហណំ. បតតីតិ សុទ្ធចិត្តេន គណ្ហន្តេ សចេ មត្តិកា ឆិជ្ជិត្វា បតតិ, អនាបត្តីតិ អត្ថោ. មត្តិកន្តិ ភិត្តិយំ, ឆទនេ ច ចាតុមាសាធិកោវដ្ឋមត្តិកំ, អនោវដ្ឋំ ចេ, គណ្ហិតុំ វដ្ដតីតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ យា យា អតិន្តា, តំ តំ គណ្ហាតិ, អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៦). យទិ គណ្ហតិ, អាបត្តិ សិយាតិ យោជនា.

៩៦៩. អតិន្តោតិ វស្សោទកេន អតិន្តោ, ឥមិនា វិនិច្ឆិតព្ពវត្ថុំ ទស្សេតិ. តស្ស អន្តោគេហេ ច ពហិ ច សម្ភវតោ អន្តោគេហេ ឋិតស្ស តាវ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អន្តោគេហេ សចេ សិយា’’តិ. វស្សោទកេន តិន្តាតិន្តេសុ ទ្វីសុ មត្តិកាបុញ្ជេសុ អតិន្តំ តាវ ទស្សេតុមាហ ‘‘អនោវដ្ឋោ ចា’’តិ.

៩៧០. វស្សោទកេន តិន្តេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វុដ្ឋេ បុន ចា’’តិអាទិ. ‘‘វុដ្ឋេ’’តិ ឥមិនា ‘‘មត្តិកាបុញ្ជោ’’តិ បទំ ភុម្មវសេន វិបរិណាមេត្វា វុដ្ឋេ មត្តិកាបុញ្ជេតិ យោជេតព្ពំ, ‘‘ឯកទិវសម្បី’’តិ សេសោ, គេហស្មិន្តិ ឯត្ថ ‘‘ឋិតេ’’តិ វត្តព្ពំ, គេហស្មិំ ឋិតេ មត្តិកាបុញ្ជេ វស្សោទកេន ឯកទិវសម្បិ តិន្តេតិ វុត្តំ ហោតិ. វក្ខមាននយេន អញ្ញត្ថ បហរិត្វា ឧដ្ឋិតេន តេន អតេមិត្វា ឧជុកំ បតិតេហិ វស្សផុសិតេហិ តិន្តេតិ គហេតព្ពំ. សចេ សព្ពោ តិន្តោ ហោតីតិ យោជនា. ‘‘មត្តិកាបុញ្ជោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ.

៩៧១. ‘‘សព្ពោ’’តិ ¶ ឥមិនា វិសេសនេន ព្យវច្ឆិន្នំ ឯកទេសតិន្តេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘យត្តក’’ន្តិអាទិ. តុ-សទ្ទោ ឥមមេវ វិសេសំ ជោតេតិ. យត្តកន្តិ ហេដ្ឋា អនោតរិត្វា មត្ថកតោ, បរិយន្តកតោ ច យត្តកប្បមាណំ. តត្ថាតិ មត្តិកាបុញ្ជេ. ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘ចាតុមាសច្ចយេនា’’តិ អនុវត្តតិ. ‘‘អតិន្តំ…បេ… កប្បិយ’’ន្តិ ឥមិនា អកប្បិយដ្ឋានំ បរិហរិត្វា វា កប្បិយការកេហិ កប្បិយវចនេន ហរាបេត្វា វា អតិន្តំ ឋានំ ¶ យថាកាមំ វឡញ្ជេតព្ពន្តិ អយមត្ថោ ទស្សិតោ ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កប្បិយការកេហី’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៦).

៩៧២. វារិនាតិ ឧជុកំ អាកាសតោ បតិតវស្សោទកេន. អញ្ញត្ថ បហរិត្វា តត្ថ បតិត្វា តេមិតេ វដ្ដតិ. សោ មត្តិកាបុញ្ជោ. តតោ បរន្តិ ឯកាពទ្ធកាលតោ ឧត្តរិំ សោ មត្តិកាបុញ្ជោ វារិនា តេមិតោ ភូមិយា ឯកាពទ្ធោ ចេ ហោតិ, តតោ បរំ សា ជាតា បថវី ឯវ, កោបេតុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា.

៩៧៣. ‘‘ឱវដ្ឋោ’’តិ ឥមិនា អនោវដ្ឋបាការោ កប្បិយោតិ ព្យតិរេកវសេន ទស្សេតិ. ‘‘មត្តិកាមយោ’’តិ វិសេសនេន ឥដ្ឋកបាការាទិំ ព្យវច្ឆិន្ទតិ. តស្ស បន កប្បិយភាវំ វក្ខតិ ‘‘សចេ ឥដ្ឋកបាការោ’’តិអាទិនា. ‘‘ចាតុមាសច្ចយេ’’តិ ឥមិនា តតោ អន្តោ វិកោបនីយភាវំ ទស្សេតិ.

៩៧៤. តត្ថាតិ ឱវដ្ឋេ មត្តិកបាការេ. អឃំសន្តោវាតិ បាការមត្តិកំ អកោបេន្តោ. មត្តសោ ឆុបិត្វាតិ បមាណតោ មុទុកំ កត្វា ហត្ថតលំ ឋបេត្វា. អល្លហត្ថេនាតិ ឧទកតិន្តេន ហត្ថតលេន. ហត្ថេកទេសោ ហត្ថោ នាម.

៩៧៥. យេភុយ្យកថលេ ¶ ឋានេតិ បុព្ពេ វុត្តនយេន យស្សា តីសុ ភាគេសុ ទ្វេ ភាគា កថលា ហោន្តិ, តាទិសេ កប្បិយបថវិដ្ឋានេ.

៩៧៦. អព្ភោកាសេតិ ឧបលក្ខណត្តា អន្តោគេហេបិ ថម្ភំ ចាលេត្វា ជាតបថវិំ វិកោបេតុំ ន វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វីសុបិ ឋានេសុ សុទ្ធចិត្តេន និទ្ទោសភាវំ យថាវុត្តេន ‘‘ថម្ភំ វា បទរត្ថរំ. គណ្ហិស្សាមី’តិ សញ្ញាយ, គហេតុំ បន វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា នយេនាហ. បថវិន្តិ អកប្បិយបថវិំ.

៩៧៧. ឧជុមុទ្ធរតោ ន ទោសោតិ យោជនា.

៩៧៨. ឧច្ចាលេត្វាតិ ឧក្ខិបិត្វា ចាលេត្វា បរិវត្តេត្វា. បវដ្ដតីតិ បវដ្ដេត្វា បវដ្ដេត្វា នេតីតិ ¶ អត្ថោ. សុទ្ធចិត្តស្សាតិ ‘‘ភូមិ ភិជ្ជតី’’តិ អសល្លក្ខេត្វា ‘‘បាសាណំ បវដ្ដេត្វា បវដ្ដេត្វា ហរិស្សាមី’’តិ សុទ្ធចិត្តវតោ.

៩៧៩. ភូមិយំ ទារូនិ ផាលេន្តានម្បិ ភូមិយំ សាខាទីនិ កឌ្ឍតោ ចាតិ យោជនា.

៩៨០. កណ្ដកន្តិ រុក្ខកណ្ដកំ, មច្ឆកណ្ដកញ្ច. សូចិ នាម អយោមយទន្តមយតម្ពមយកដ្ឋមយាទិសូចីនំ អញ្ញតរា. អដ្ឋិំ វាតិ គោមហិំសាទីនំ អដ្ឋិំ វា. ហីរំ វាតិ នាឡិកេរាទិហីរំ វា. អាកោដេតុន្តិ យថា ឯកកោដិ ភូមិំ បវិសតិ, តថា តាឡេតុំ. បវេសេតុន្តិ ភូមិំ គមយិតុំ.

៩៨១. បស្សាវំ មុត្តំ. មេទនិន្តិ ឯត្ថ អកប្បិយបថវិមាហ. ភិន្ទិស្សាមីតិ ឯត្ថ ‘‘ឯវំ ចិន្តេត្វា’’តិ សេសោ.

៩៨២. ករោន្តស្សាតិ សុទ្ធចិត្តេន បស្សាវំ ករោន្តស្សាតិយោជេតព្ពំ. ‘‘សម្មជ្ជតោ’’តិ ឥទំ ‘‘សម្មជ្ជន្តេនា’’តិ គហេតព្ពំ ¶ , ‘‘សម្មជ្ជនិយា’’តិ សេសោ, អនន្តរំ មេទនីបទំ ឧបយោគវសេន ‘‘មេទនិ’’ន្តិ គហេតព្ពំ, ‘‘វិសម’’ន្តិ សេសោ, ‘‘សមំ កាតុ’’ន្តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ, សម្មជ្ជន្តេន ឧច្ចដ្ឋានំ មទ្ទិត្វា, អាវាដដ្ឋានំ បវេសេត្វា សមំ កាតុំ សម្មជ្ជនិយា ឃំសេតុំ ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘វិសមំ ភូមិំ សមំ ករិស្សាមីតិ សម្មជ្ជនិយា ឃំសិតុម្បិ ន វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៦).

៩៨៣. បាទង្គុដ្ឋេន វាតិ ឯត្ថ សមុច្ចយត្ថេន វា-សទ្ទេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘កត្តរយដ្ឋិយា ភូមិំ កោដ្ដេន្តី’’តិ ឥទំ សង្គណ្ហាតិ. លិខិតុម្បីតិ រាជិំ កាតុម្បិ ភូមិំ ភិន្ទន្តេនាតិ យោជនា. បាទេហីតិ បាទតលេហិ.

៩៨៥. ភូមិន្តិ អកប្បិយភូមិំ. ទហតិ ទហាបេតីតិ ឯត្ថ ‘‘យោ’’តិ ច ‘‘តស្សា’’តិ ច សម្ពន្ធវសេន លព្ភតិ. បត្តំ ទហន្តស្សាតិ ឆវិយា ថិរភាវត្ថំ ធូមំ គាហាបេត្វា តិណុក្កាទីហិ បត្តំ គណ្ហន្តស្ស.

៩៨៦. តត្តកានេវាតិ ¶ ឋានប្បមាណានេវ. ឥធាបិ ‘‘យោ’’តិ ច ‘‘តស្សា’’តិ ច សាមត្ថិយា លព្ភតិ.

៩៨៧. ភូមិយន្តិ អកប្បិយភូមិយំ. បត្តំ បចីយតិ ឯត្ថាតិ បត្តបចនំ, កបាលំ, តស្មិំ កបាលេ.

៩៨៨. សោ អគ្គិ តានិ ទារូនិ ទហន្តោ គន្ត្វា ចេ ឯកំសេន ភូមិំ ទហតិ, តស្មា ទារូនំ ឧបរិ អគ្គិំ ឋបេតុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា.

៩៨៩. ឥដ្ឋកា អាវបីយន្តិ បច្ចន្តិ ឯត្ថាតិ ឥដ្ឋកាវាបោ, សោ ឯវ ឥដ្ឋកាវាបកោ, ឥដ្ឋកាបចនដ្ឋានំ. អាទិ-សទ្ទេន កុម្ភការាវាបាទិំ សង្គណ្ហាតិ.

៩៩០. ឧបាទីយតីតិ ¶ ឧបាទានំ, ឥន្ធនំ, ន ឧបាទានំ អនុបាទានំ, ឥន្ធនតោ អញ្ញំ, តតោ អនុបាទានតោតិ អត្ថោ. ខាណុកេតិ មតខាណុកេ ច សុក្ខរុក្ខេ ច ភូមិគតំ អទត្វា ‘‘និព្ពាបេស្សាមី’’តិ អគ្គិទានំ វដ្ដតិ. បច្ឆា ឧស្សាហេ កតេបិ ន និព្ពាយតិ, ន ទោសោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ បន ភូមិំ អប្បត្តមេវា’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៧).

៩៩១. តិណុក្កន្តិ តិណេន ពទ្ធឧក្កំ. តិណុក្កន្តិ ឧបលក្ខណំ. នាឡិកេរបណ្ណាទីហិ ពទ្ធាបិ សង្គយ្ហន្តិ.

៩៩២. តស្ស អគ្គិស្ស បតិតដ្ឋានេ ឥន្ធនំ ទត្វា បុន តំ អគ្គិំ កាតុំ វដ្ដតីតិ មហាបច្ចរិយំ រុតំ កថិតន្តិ យោជនា.

៩៩៣. ‘‘តស្ស អបថវិយ’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. វិមតិស្សុភយត្ថាបីតិ បថវិអបថវិទ្វយេបិ វេមតិកស្ស. តត្ថ ជាតា បថវី, ឥតរា អបថវី.

៩៩៤. ឥមន្តិ ¶ អាវាដំ, មត្តិកំ, បំសុំ វា.

៩៩៥. ភវន្តស្សាតិ ជាយន្តស្ស, វឌ្ឍមានស្ស ច. ភូតស្សាតិ ជាតស្ស, វឌ្ឍិតស្ស ចាតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ភវន្តិ អហុវុញ្ចាតិ ភូតា, ជាយន្តិ វឌ្ឍន្តិ, ជាតា វឌ្ឍិតា ចា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩០). ឯត្ថ ច ‘‘ភវន្តី’’តិ ឥមិនា វិរុឡ្ហមូលេ នីលភាវំ អាបជ្ជិត្វា វឌ្ឍមានកេ តរុណគច្ឆេ ទស្សេតិ. ‘‘អហុវុ’’ន្តិ ឥមិនា បន វឌ្ឍិត្វា ឋិតេ មហន្តេ រុក្ខគច្ឆាទិកេ ¶ ទស្សេតិ. ‘‘ភវន្តី’’តិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘ជយន្តិ វឌ្ឍន្តី’’តិ, ‘‘អហុវុ’’ន្តិ ឥមស្ស ‘‘ជាតា វឌ្ឍិតា’’តិ. ឯវំ ភូត-សទ្ទោ បច្ចុប្បន្នាតីតវិសយោតិ ទស្សេតិ. ‘‘ភវន្តស្ស ភូតស្សា’’តិ ឥមិនា បទទ្វយេន ‘‘ភូតគាមស្សា’’តិ បទស្ស តុល្យាធិករណតាទស្សនេន គាម-សទ្ទស្ស ទិដ្ឋិគតវនន្តាទិសទ្ទានំ ទិដ្ឋិវនាទិសទ្ទត្ថេ វិយ ភូតសទ្ទត្ថេ វុត្តិបក្ខមាហ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩០) ‘‘ភូតា ឯវ វា គាមោ ភូតគាមោ, បតិដ្ឋិតហរិតតិណរុក្ខាទីនមេតំ អធិវចន’’ន្តិ. ភូតានំ ទេវតានំ គាមោ និវាសោតិ វា ភូតគាមោ. ភូមិយំ បតិដ្ឋហិត្វា ហិ ហរិតភាវមាបន្នា តិណរុក្ខគច្ឆាទយោ ទេវតាហិ បរិគយ្ហន្តីតិ. ជាយន្តស្ស វឌ្ឍន្តស្ស វា សម្បត្តវុទ្ធិមរិយាទស្ស វា រុក្ខាទិនោតិ អត្ថោ.

បាតព្យតានិមិត្តន្តិ ឯត្ថ បាតព្យភាវោ បាតព្យតា, ‘‘ឆេទនភេទនាទីហិ យថារុចិ បរិភុញ្ជិតព្ពតាតិ អត្ថោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ បាតព្យតា-សទ្ទស្ស បរិភុញ្ជិតព្ពតាតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ, សា និមិត្តំ ហេតុ យស្ស បាចិត្តិយស្ស តំ បាតព្យតានិមិត្តំ. រុក្ខាទីនំ ឆេទនផាលនាទិវសេន វិកោបនីយតាសង្ខាតបាតព្យតានិមិត្តំ បរិភុញ្ជិតព្ពតាហេតុ បាចិត្តិយំ ឧទីរិតំ វុត្តន្តិ អត្ថោ.

៩៩៦-៧. សោតិ ភូតគាមោ. តិលពីជាទិកោតិ តិលពីជមេត្ថ សុខុមបណ្ណសេវាលាទិកោ. អាទិ-សទ្ទេន ច តាទិសា ឥតរា សេវាលជាតិ គហិតា. ‘‘ឧបរិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកបណ្ណង្កុរោ, ហេដ្ឋា ខុទ្ទានុខុទ្ទកមូលង្កុរោ សេវាលោ តិលពីជំ នាមា’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តន្តិ. វិកោបេន្តស្ស តំ សព្ពន្តិ ភូមិយំ បតិដ្ឋាយ ឧទកេ ជាយមានកសេវាលាទិំ ភូមិយា ឧប្បាដនច្ឆេទនវសេន ជលេ ឯវ បតិដ្ឋិតំ ¶ សុខុមបណ្ណនីលិកាទិំ ឧទកតោ ឧទ្ធរណច្ឆេទនវសេន តំ សព្ពំ សេវាលំ វិកោបេន្តស្សាតិ អត្ថោ.

៩៩៨. ហត្ថេន ¶ វិយូហិត្វាតិ ជលតោ អមោចេត្វា ហត្ថេន ទូរតោ អបនេត្វា. ‘‘ហោតី’’តិអាទិ តស្ស ហេតុសន្ទស្សនត្ថំ. សកលំ អនវសេសំ សព្ពំ ជលំ តស្ស យស្មា ឋានំ ហោតិ, តស្មាតិ អត្ថោ.

៩៩៩. ចេច្ចាតិ ជានន្តោ. តំ សេវាលជាតិកំ ជលា ឧទ្ធរិតុំ ឧទកេន វិនា ភិក្ខុស្ស ន វដ្ដតីតិ យោជនា. ឋានសង្កមនញ្ហិ តន្តិ ហេតុទស្សនំ. តំ តថាករណំ យស្មា ឋានសង្កមនំ ឋានតោ ចាវនំ, តស្មា តំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា.

១០០០. យថាវុត្តស្ស ព្យតិរេកំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឧទកេនា’’តិអាទិ. តត្ថ ឧទកេនាតិ សហត្ថេ ករណវចនំ. តំ សេវាលជាតិកំ. វារិសូតិ ឯត្ថ វាសំ វារយន្តីតិ វារី, តេសុ.

១០០១. ជលេ វល្លិតិណាទីនីតិ ជលមត្ថកេ វល្លិញ្ច ជាយមានករវល្លិតិណាទីនិ ច. ឧទ្ធរន្តស្សាតិ ភូមិយំ បតិដ្ឋិតំ ភូមិតោ, ឧទកេ បតិដ្ឋិតំ ឧទកតោ ច ឧទ្ធរន្តស្ស. តត្ថ អន្តបក្ខំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តោយតោ’’តិ. វិកោបេន្តស្សាតិ ខណ្ឌនាទិវសេន កោបេន្តស្ស. តត្ថាតិ តស្មិំ ឧទកេ, ឯវ-ការោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ ‘‘តត្ថេវា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩២) អដ្ឋកថាវចនតោ.

១០០២. ឯត្ថាតិ ឧទកេ ឯវ. វិកោបេន្តស្សាតិ កប្បិយំ អការាបេត្វា ឆេទនាទិំ ករោន្តស្ស. តានីតិ តថា បរេហិ ឧប្បាដិតត្តា ភូតគាមភាវតោ មុត្តានិ វល្លិតិណាទីនិ. ពីជគាមេនាតិ មូលពីជគាមាទិវសេន.

១០០៣. ឯវំ ¶ ឧទកដ្ឋេ សង្ខេបតោ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឥតរត្រាបិ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ថលដ្ឋេ’’តិអាទិ. ហរិតខាណុកោតិ ឯត្ថ ‘‘យោ’’តិ សេសោ. ‘‘តស្សា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ, កកុធករញ្ជាទីនំ ឆិន្នាវសិដ្ឋខាណុកោតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ភូតគាមេន សង្គហោ’’តិ ឥមិនា តំវិកោបនេ បាចិត្តិយភាវំ ទីបេតិ. ឯវមុបរិបិ.

១០០៤. នាឡិកេរាទិកានំ ¶ ខាណូតិ ឯត្ថាបិ ‘‘ឧបរិហរិតោ’’តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. ‘‘ពីជគាមេន សង្គហោ’’តិ ឥមិនា ទុក្កដវត្ថុតមាហ. ឯវមុបរិបិ. កិញ្ចាបិ ហិ តាលនាឡិកេរាទីនំ ខាណុ ឧទ្ធំ អវឌ្ឍនកោ ភូតគាមស្ស ការណំ ន ហោតិ, តថាបិ ភូតគាមសង្ខាតនិព្ពត្តបណ្ណមូលពីជតោ សម្ភូតត្តា ភូតគាមតោ ឧប្បន្នោ នាម ហោតីតិ ពីជគាមេន សង្គហំ គច្ឆតិ.

១០០៥. តថាបកាសិតោតិ ‘‘ពីជគាមោ’’តិ វុត្តោ.

១០០៦. ផលិតា កទលី យាវ នីលបណ្ណា, តាវ សា ច ភូតគាមោតិ បកាសិតាតិ យោជនា. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កទលី បន ផលិតា យាវ នីលបណ្ណា, តាវ ភូតគាមេនេវ សង្គហិតា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩២). នឡន្តិ ខុទ្ទកវេឡុ. វេឡូតិ មហាវេឡុ. តិណាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន សស្សាទយោ គហិតា.

១០០៧. យោ អយំ បន វេឡុ អគ្គតោ បដ្ឋាយ យទា សុស្សតិ, តទា សោ ពីជគាមេន សង្គហិតោ នាម ហោតីតិ យោជនា. ពីជគាមេនាតិ ផឡុពីជគាមេន. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កតរពីជគាមេន? ផឡុពីជគាមេនា’’តិ.

១០០៨. ឥន្ទសាលោ ¶ សល្លកី. អាទិ-សទ្ទេន សោភញ្ជនាទីនំ សង្គហោ. តុ-សទ្ទេន អដ្ឋកថាយំ ‘‘កិញ្ចាបិ រាសិកតទណ្ឌកេហិ រតនប្បមាណាបិ សាខា និក្ខមន្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩២) វុត្តវិសេសំ ជោតេតិ. ឆិន្ទិត្វា ឋបិតទណ្ឌកេសុ រតនមត្តាសុបិ សាខាសុ ឧដ្ឋិតាសុ ភូតគាមំ អហុត្វា ពីជគាមមេវ ហោតិ អវិរុឡ្ហមូលកត្តាតិ អយំ វិនិច្ឆយោ វិនយញ្ញុនា ញាតោ កុក្កុច្ចកានមុបការាយ ហោតីតិ អាហ ‘‘វិញ្ញេយ្យោ វិនយញ្ញុនា’’តិ. ឥមមេវត្ថំ ‘‘មូលមត្តេបិ វា’’តិអាទិនា វក្ខតិ.

១០០៩. មណ្ឌបាទីនមត្ថាយាតិ មណ្ឌបវតិបាការាទីនមត្ថាយ. សចេ តេ និក្ខណន្តីតិ យទិ តេ ឥន្ទសាលាទិទណ្ឌកេ ភូមិយំ និខណន្តិ. និគ្គតេ មូលបណ្ណស្មិន្តិ តថា និខាតទណ្ឌតោ មូលេ ច បណ្ណេ ច ជាតេ. ភូតគាមេន សង្គហោតិ ឯត្ថ ‘‘តេស’’ន្តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ, ‘‘វិញ្ញេយ្យោ’’តិ អធិការោ.

១០១០. និគ្គតេបីតិ ¶ តតិយេន បិ-សទ្ទេន អតិខុទ្ទកតំ សូចេតិ.

១០១១. សកន្ទា តាលដ្ឋីតិ សកន្ទតាលពីជំ. បត្តវដ្ដីតិ សូចិសណ្ឋានា អង្កុរបត្តវដ្ដិ. ន ច ពីជគាមោតិ វុច្ចតីតិ យោជនា. ‘‘ភូតគាមោ’’តិ ឥទំ យថាវុត្តស្ស ព្យតិរេកវសេន ទស្សេតិ.

១០១២. នាឡិកេរតចន្តិ នាឡិកេរផលឆល្លិំ. ទន្តសូចីវាតិ ទន្តមយសូចិ ឥវ. សោបីតិ នាឡិកេរោបិ. រុក្ខតចសទ្ទានំ ផលេសុ វត្តមានកាលេសុបិ តំលិង្គតា ន វិរុជ្ឈតីតិ ‘‘សោ’’តិ អាហាតិ វិញ្ញាយតិ.

១០១៣. មិគសិង្គសមានាយាតិ ¶ ហរិតវិសាណសទិសាយ. បត្តវដ្ដិយាតិ អង្កុរបត្តវដ្ដិយា. សតិយាតិ វិជ្ជមានាយ. ភូតគាមោតិ វុច្ចតីតិ អមូលកភូតគាមោតិ វុច្ចតិ. ឥទំ នាឡិកេរស្ស អាវេណិកំ កត្វា វុត្តំ.

១០១៥-៦. អម្ពដ្ឋីតិ អម្ពពីជំ. ជម្ពុដ្ឋីតិ ជម្ពុពីជំ. អាទិ-សទ្ទេន មធុកបនសាទិពីជានំ គហណំ. វន្ទាកាតិ រុក្ខាទនី. អញ្ញំ វាតិ ភណ្ឌកទលិមនោរហំ វា. អស្សាតិ វន្ទាកាទិនោ. អមូលវល្លីតិ ឯវំនាមិកា វល្លិ.

១០១៨. ឃំសិត្វាតិ យេន កេនចិ ឃំសិត្វា. តំ សេវាលំ. តស្មាតិ តស្មា បាការា.

១០១៩. សេវាលេ អបនីតេ. អន្តោតិ បានីយឃដាទីនំ អន្តោកុច្ឆិម្ហិ. កណ្ណកំ អព្ពោហារន្តិ យោជនា. បានីយឃដាទីនំ ពហិ សេវាលោ ឧទកេ អដ្ឋិតត្តា, ពីជគាមានុលោមត្តា ច ទុក្កដវត្ថូតិ វទន្តិ. កណ្ណកំ នីលវណ្ណម្បិ អព្ពោហារិកមេវ.

១០២០. បាសាណទទ្ទូតិ ¶ មនុស្សសរីរេ រោគាការេន បាសាណេ ជាយមានស្សេតំ អធិវចនំ. សេវាលន្តិ បាសាណសេវាលំ. សេលេយ្យកា នាម សិលាយ សម្ភូតា ឯកា សុគន្ធជាតិ. អបត្តានីតិ បណ្ណរហិតានិ.

១០២១. បុប្ផិតន្តិ វិកសិតំ. តំ អហិច្ឆត្តំ. មកុលន្តិ អវិកសិតំ.

១០២២. អល្លស្មិំ ¶ រុក្ខេ តចំ វិកោបេត្វា យថា គហេតុំ ន វដ្ដតិ, តថា បប្បដិកម្បិ និយ្យាសម្បិ វិកោបេត្វា គហេតុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា, បាចិត្តិយមេវាតិ អធិប្បាយោ. បប្បដិកម្បីតិ អល្លតចមត្ថកេ សុក្ខតចបដលម្បិ. ‘‘អល្លស្មិ’’ន្តិ ឥមិនា ព្យតិរេកេន មតរុក្ខេ ទោសាភាវំ ទីបេតិ. ‘‘តចំ វិកោបេត្វា’’តិ វចនតោ រុក្ខតចម្បិ បប្បដិកម្បិ សាលកបិត្ថាទិនិយ្យាសម្បិ រុក្ខេ អល្លតចំ អវិកោបេត្វា មត្ថកតោ ឆិន្ទិត្វា គហេតុំ វដ្ដតិ.

១០២៣. អក្ខរច្ឆិន្ទនារហេសុ នុហិកទលិអាទីសុ រុក្ខេសុ, តត្ថជាតេសុ តាលបណ្ណាទិកេសុ វា អក្ខរំ លិខតោ បាចិត្តិយមុទីរយេតិ យោជនា. ‘‘តត្ថជាតេសូ’’តិ ឥមិនា រុក្ខតោ អបនីតបណ្ណេសុ លិខិតុំ វដ្ដតីតិ ព្យតិរេកតោ ទីបេតិ.

១០២៤. ‘‘បក្កមេវ វា’’តិ វិសុំ វចនតោ ‘‘ផលំ វា’’តិ ឥមិនា អបក្កំ ផលំ គហិតំ.

១០២៥. ផលិនិំសាខន្តិ ខាទនារហផលវតិំ ជម្ពុសាខាទិកំ សាខំ. គណ្ហតោ អនុបសម្បន្នស្សាតិ គហេតព្ពំ. សយំ ខាទិតុកាមោ ចេតិ តថា ឱនមិត្វា សាខតោ ឱចិនិត្វា ទិន្នផលំ សចេ សយំ ខាទិតុកាមោ ហោតិ. ឯវំ ទាតុន្តិ យថាវុត្តប្បការំ នាមេត្វា ទាតុំ.

១០២៦. បរំ កញ្ចិ ឧក្ខិបិត្វាតិ អញ្ញំ កញ្ចិ អនុបសម្បន្នំ ឧក្ខិបិត្វា. បុប្ផានិ ឱចិនន្តេសូតិ កុសុមានិ លុនន្តេសុ. អយមេវ វិនិច្ឆយោតិ សាមញ្ញនិទ្ទេសេបិ ឯត្ថ អត្តនោ នាមេត្វា ទិន្នសាខាយ បុប្ផានិ បានីយវាសត្ថាយ ន គហេតព្ពានិ. អនុបសម្បន្នំ ឧក្ខិបិត្វា បុប្ផានិ ឱចិនាបេត្វា គហិតបុប្ផានិ គហេតព្ពានីតិ អយមេត្ថ វិសេសោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តេហិ ¶ បន បុប្ផេហិ បានីយំ ន វាសេតព្ពំ. បានីយវាសត្ថិកេន ¶ សាមណេរំ ឧក្ខិបិត្វា ឱចិនាបេតព្ពានី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩២).

១០២៧. ‘‘សាខា’’តិ ភិន្ទិត្វា វា ឆិន្ទិត្វា វា មោចិតា វុច្ចតិ. សាខីនន្តិ រុក្ខានំ. តន្តិ យថាវុត្តរុក្ខតោ មោចិតសាខំ. យេសំ រុក្ខានំ សាខា រុហតិ, តេសំ សាខីនំ តំ សាខំ កប្បិយំ អការាបេត្វា វិកោបេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ យោជនា. ‘‘យេសំ រុក្ខានំ សាខា រុហតី’’តិ វុត្តត្តា យេសំ សាខា ន រុហតិ, តេសំ តស្សា កប្បិយករណកិច្ចំ នត្ថីតិ វទន្តិ.

១០២៨. អល្លសិង្គិវេរាទិកេសុបីតិ អាទិ-សទ្ទេន វចលសុណាទីនំ គហណំ.

១០២៩. អនិយាមតោ វដ្ដតេវាតិ យោជនា. និយាមសរូបំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមំ រុក្ខ’’ន្តិអាទិវក្ខមានត្តា អនិយាមតោតិ សាមញ្ញនិទ្ទេសេ ‘‘ឥម’’ន្តិ និយាមវចនាភាវតោតិ គហេតព្ពំ.

១០៣២. ឧច្ឆុខណ្ឌានន្តិ បូរណយោគេ សាមិវចនំ, ឧច្ឆុខណ្ឌេហីតិ វុត្តំ ហោតិ. សព្ពមេវាតិ បច្ឆិយំ ឋិតំ សព្ពំ ខណ្ឌំ. កតំ ហោតីតិ កតំ កប្បិយំ ហោតិ. ឯកស្មិំ កប្បិយេ កតេតិ បច្ឆិយំ សព្ពខណ្ឌេសុ ផុសិត្វា ឋិតេសុ ឯកស្មិំ ខណ្ឌេ កប្បិយេ កតេ. ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ បញ្ចហិ សមណកប្បេហិ ផលំ បរិភុញ្ជិតុំ អគ្គិបរិជិតំ សត្ថបរិជិតំ នខបរិជិតំ អពីជំ និព្ពដ្ដពីជំយេវ បញ្ចម’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥០) ឥតិ វុត្តេសុ អគ្គិសត្ថនខេសុ អញ្ញតរេន តត្ត អយោខណ្ឌេន វា ជលិតគ្គិនា វា សូចិមុខេន វា នខច្ឆេទនេន វា សត្ថកធារាយ វា មនុស្សសីហាទីនំ ឧប្បាដិតានុប្បាដិតអបូតិនខេន វា វិជ្ឈិត្វា វា ឆិន្ទិត្វា វា កប្បិយំ កាតព្ពំ. ករោន្តេន ច អនុបសម្បន្នេន ¶ ភិក្ខុនា ‘‘កប្បិយំ ករោហី’’តិ វុត្តេយេវ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ បឋមំ វត្វា បច្ឆា អគ្គិបរិជិតាទិ កាកព្ពន្តិ គហេតព្ពំ. វក្ខតិ ច ‘‘កប្បិយន្តិ…បេ… វដ្ដតី’’តិ. ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វចនំ បន យាយ កាយចិ វាចាយ វត្តុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. បឋមំ អគ្គិំ និក្ខិបិត្វា នខាទីហិ វា វិជ្ឈិត្វា វា ឆិន្ទិត្វា វា កប្បិយំ កាតព្ពំ. ករោន្តេន ច តំ អនុទ្ធរិត្វាវ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វា បច្ឆា ឧទ្ធរិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ, ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្តុកាមោ ‘‘កប្ប’’ន្តិ ចេ វទតិ, វដ្ដតីតិ កេចិ.

១០៣៣. ទារុន្តិ ¶ ឧច្ឆូហិ សទ្ធិំ ឯកតោពទ្ធទារុំ. ទារុំ វិជ្ឈតីតិ ឯត្ថ ជានិត្វាបិ វិជ្ឈតិ វា វិជ្ឈាបេតិ វា, វដ្ដតិយេវ. ‘‘ឯកសិត្ថេបី’’តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

១០៣៤. តានិ ឧច្ឆុទារូនិ. តន្តិ វល្លិំ, រជ្ជុំ វា.

១០៣៥. មរិចបក្កេហីតិ បរិណតេហិ មរិចបក្កេហិ. អបរិណតានំ បន អពីជត្តា កប្បិយេ អកតេបិ វដ្ដតិ. ឥទញ្ច សេតលសុណតចលសុណាទីហិ មិស្សភត្តស្ស ឧបលក្ខណំ. ឯត្ថ ច ភត្តសិត្ថសម្ពន្ធវសេន ឯកាពទ្ធតា វេទិតព្ពា, ន ផលាទីនមេវ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធវសេន.

១០៣៦. តិលតណ្ឌុលកាទិសូតិ កប្បិយំ កាតព្ពតិលេហិ មិស្សតណ្ឌុលាទីសុ. អាទិ-សទ្ទេន កប្បិយំ កាតព្ពវត្ថូហិ មិស្សិតានិ ឥតរវត្ថូនិ គហិតានិ. ឯកាពទ្ធេ កបិត្ថេបីតិ កដាហេន ពទ្ធពីជេ បរិណតកបិត្ថផលេបិ. កដាហេតិ ពទ្ធមិញ្ជេ កបាលេ.

១០៣៧. កដាហំ មុញ្ចិត្វាតិ សុក្ខត្តា សមន្តតោ កដាហំ មុញ្ចិត្វា. មិញ្ជកន្តិ បរិណតកបិត្ថផលមិញ្ជំ. តំ កបិត្ថំ ភិន្ទាបេត្វាតិ កបិត្ថកដាហំ ភិន្ទាបេត្វា, ឥទំ ពីជតោ មុត្តស្ស កដាហស្ស ភាជនគតិកត្តា វុត្តំ.

១០៣៨. ‘‘អភូតគាមអពីជេសូ’’តិ ¶ បទច្ឆេទោ, អភូតគាមេ ច អពីជេ ចាតិ អត្ថោ. ននុ ច ‘‘អពីជេ ពីជសញ្ញី, វេមតិកោ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៩២) បាឋំ វិនា ‘‘អភូតគាមេ ភូតគាមសញ្ញី’’តិ បាឋោ នត្ថីតិ អភូតគាមគ្គហណំ កស្មា កតន្តិ? វុច្ចតេ – តស្មិំ បាឋេ ពីជំ ភូតគាមញ្ច ពីជគាមំ ពីជញ្ច ពីជពីជន្តិ វត្តព្ពេ ឯកសេសនយេន ‘‘ពីជ’’ន្តិ គហេត្វា វិនិច្ឆិតន្តិ ឧភយំ វិភជិត្វា ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ តស្មិំ អភូតគាមអពីជគាមទ្វយេ. ឥមិស្សា គាថាយ ‘‘អភូតគាមេ ភូតគាមសញ្ញិនោ ទុក្កដំ, វេមតិកស្ស ទុក្កដំ, អពីជគាមេ ពីជគាមសញ្ញិនោ ទុក្កដំ, វេមតិកស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ ចត្តារិ ទុក្កដានិ ទស្សិតានិ. តត្ថ អភូតគាមន្តិ ពីជគាមំ គហេតព្ពំ. អពីជគាមន្តិ នោ ពីជំ.

១០៣៩. តត្ថ តស្មិំ ភូតគាមពីជគាមទ្វយេ. ‘‘អតថាសញ្ញិនោ’’តិអាទីសុ ‘‘ភូតគាមំ វិកោបេន្តស្សា’’តិ ¶ សេសោ, អនាបត្តិ បកាសិតាតិ សម្ពន្ធោ, អភូតគាមំ, អពីជន្តិ វា សញ្ញិនោ ភូតគាមំ ពីជម្បិ វិកោបេន្តស្ស អនាបត្តិ បកាសិតាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. យថាហ បាឡិយំ ‘‘ពីជេ អពីជសញ្ញី ឆិន្ទតិ វា…បេ… អនាបត្តី’’តិ.

អសញ្ចិច្ច ភូតគាមំ វិកោបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. ឯវមុបរិបិ យោជេតព្ពំ. គច្ឆន្តស្ស បាទេសុ គហេត្វា វា អាលម្ពណកត្តរយដ្ឋិយា ឃំសិត្វា វា តិណាទីសុ ឆិជ្ជេសុបិ ‘‘ឥមំ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ អមនសិកតត្តា អនាបត្តីតិ អត្ថោ. អសតិស្សាតិ អញ្ញវិហិតសតិស្ស វា អញ្ញេន កថយតោ វា បាទង្គុដ្ឋាទីហិ តិណាទីនិ ឆិន្ទន្តស្ស. ច-ការេន ឥធ អវុត្តំ ‘‘អជានន្តស្សា’’តិ ឥទំ សមុច្ចិតំ. ‘‘ឥមំ ភូតគាម’’ន្តិ វា ‘‘ឥមស្មិំ អគ្គិម្ហិ បតិតេ ឥមំ ឌយ្ហតី’’តិ វា ‘‘ឥមិនា ឥទំ ភិជ្ជតិ ឆិជ្ជតី’’តិអាទិំ វា អជានន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ.

១០៤០. ឥទំ ¶ ចាតិ ឥទំ ភូតគាមសិក្ខាបទញ្ច. តិសមុដ្ឋានន្តិ កាយចិត្តវាចាចិត្តកាយវាចាចិត្តវសេន តិសមុដ្ឋានំ. ឆេទនាទិកិរិយាយ អាបជ្ជនតោ ក្រិយំ. តិចិត្តន្តិ បណ្ណត្តិំ អជានិត្វា ចេតិយាទីសុ តិណគហនាទិកំ ករោន្តស្ស អខីណាសវស្ស កុសលំ, ខីណាសវស្ស កិរិយំ, ផលបុប្ផាទិលោភេន វិកោបេន្តានំ សេខបុថុជ្ជនានំ អកុសលន្តិ តិចិត្តំ.

១០៤១. អញ្ញវាទវិហេសកេ កម្មស្មិំ សង្ឃេន កតេតិ យោជនា, អញ្ញវាទកវិហេសការោបនកម្មេ ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ បច្ចេកំ សង្ឃេន កតេតិ អត្ថោ. ‘‘អញ្ញំ វទតីតិ អញ្ញវាទកំ, អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរណស្សេតំ នាមំ. វិហេសេតីតិ វិហេសកំ, តុណ្ហីភូតស្សេតំ នាម’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩៨) វចនតោ សង្ឃមជ្ឈេ វត្ថុនា, អាបត្តិយា វា ចោទនាយ កតាយ តំ អវត្តុកាមោ ហុត្វា ‘‘កោ អាបន្នោ, កិំ អាបន្នោ, កិស្មិំ អាបន្នោ’’តិអាទិនា (បាចិ. ៩៤) បទភាជនានុក្កមេន បុច្ឆិតំ ឋបេត្វា អញ្ញស្ស អវចនំ អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរណំ, តំ ករោន្តោ អញ្ញវាទកោ. ឥធ បន ភាវប្បធានវសេន កិរិយា គហិតា.

តថេវ ¶ ចោទិយមានោ ហុត្វា បុច្ឆិតំ អវត្តុកាមោ ហុត្វា អាបត្តិភីរុកតាយ អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរណំ អកត្វា សង្ឃំ វិហេសេតុំ តុណ្ហីភូតោ វិហេសកោ នាម. ឯត្ថាបិ ភាវប្បធានវសេន កិរិយាវ គហេតព្ពា. ឥធ បន តព្ភាវារោបនកម្មំ វុច្ចតីតិ សំខេបោ. បុន តថា ករោន្តស្សាតិ បុនបិ តេនេវ បការេន អញ្ញវាទកវិហេសកានិ វិសុំ វិសុំ ករោន្តស្ស. បាចិត្តិយទ្វយំ ហោតីតិ បទភាជនេ ‘‘រោបិតេ អញ្ញវាទកេ’’តិអាទិនា (បាចិ. ១០០) នយេន ច ¶ ‘‘រោបិតេ វិហេសកេ’’តិអាទិនា (បាចិ. ១០០) នយេន ច វិសុំ វិសុំ បាចិត្តិយស្ស វុត្តត្តា ឯកេកស្មិំ វត្ថុម្ហិ ឯកេកាយ អាបត្តិយា សម្ភវតោ បាចិត្តិយទ្វយំ ហោតីតិ គហេតព្ពំ.

១០៤២. ធម្មេតិ ឯត្ថ ‘‘កម្មេ’’តិ សេសោ. ធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញី, វេមតិកោ, អធម្មកម្មសញ្ញីតិ តីសុ វិកប្បេសុ. អធម្មេតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. កម្មេ អរោបិតេតិ អញ្ញវាទកកម្មារោបនេ អកតេ. ឯវំ វទន្តស្សាតិ ‘‘កោ អាបន្នោ’’តិអាទីនិ វទន្តស្ស. វទន្តស្ស ចាតិ ឯត្ថ ចការេន កម្មេ អរោបិតេ ឯវំ វិហេសន្តស្ស ច ទុក្កដន្តិ សមុច្ចិនោតិ. ឥមស្មិំ បក្ខេ កម្មេ អរោបិតេតិ វិហេសកកាលមាហ.

១០៤៣. អាបន្នន្តិ អត្តនា អាបន្នំ. ភណ្ឌនំ ភវិស្សតីតិ សញ្ញិស្សាតិ មយា ឥមស្មិំ វុត្តេ សង្ឃស្ស ភណ្ឌនកលហាទយោ ហោន្តីតិ សញ្ញាយ តុណ្ហី ភវន្តស្ស. គិលានស្សាតិ វត្តុំ អសក្កុណេយ្យមុខរោគាទិយុត្តស្ស.

១០៤៤. ក្រិយាក្រិយន្តិ អញ្ញេនញ្ញបដិចរណំ ក្រិយំ. តុណ្ហីភាវោ អក្រិយំ.

១០៤៥-៦. សម្មតស្សាតិ ខន្ធកាគតសេនាសនបញ្ញាបកសម្មុតិអាទីសុ តេរសសុ សម្មុតីសុ ឯកំ វា កតិបយា វា សព្ពា វា ទាតុំ សង្ឃេន ញត្តិំ ឋបេត្វា កម្មវាចំ វត្វា ទិន្នសម្មុតិកស្ស. ‘‘ឧបសម្បន្នំ សង្ឃេន សម្មត’’ន្តិ (បាចិ. ១០៦) វចនតោ ភិក្ខុនោតិ ឧបសម្បន្នមាហ, អយសំ កត្តុកាមោតិ សម្ពន្ធោ. វទន្តោតិ ‘‘ឆន្ទេន ឥត្ថន្នាមោ សេនាសនំ បញ្ញាបេតិ, ឆន្ទេន ភត្តានិ ឧទ្ទិសតី’’តិអាទិំ ភណន្តោ. ‘‘ឧបសម្បន្នេ’’តិ ¶ ឥទំ ‘‘ឧជ្ឈាបេតី’’តិ កិរិយមបេក្ខិត្វា កម្មនិ ឧបយោគពហុវចនំ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – ឧជ្ឈាបេតិ អវញ្ញាយ ¶ ឱលោកាបេតិ, លាមកតោ វា ចិន្តាបេតិ, ខីយតីតិ ‘‘ឆន្ទេន ឥត្ថន្នាមោ សេនាសនំ បញ្ញបេតី’’តិអាទិំ កថេន្តោ បកាសេតីតិ. ឥមស្មិំ បក្ខេ ‘‘ឧបសម្បន្នាន’’ន្តិ វត្តព្ពេ សាមិអត្ថេ ឧបយោគវសេន ‘‘ឧបសម្បន្នេ’’តិ វុត្តំ, ឧបសម្បន្នានំ សន្តិកេ បកាសេតីតិ អត្ថោ.

‘‘បាចិត្តិយទ្វយំ ហោតី’’តិ ឥទំ ‘‘ឧជ្ឈាបនកេ ខិយ្យនកេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១០៥) ទ្វិន្នំ វត្ថូនំ ឯកតោ វុត្តត្តា ឥធាបិ ឯកតោ វុត្តំ, វិសុំ វិសុំ បន គហេតព្ពំ. ធម្មេតិ ឯត្ថ ‘‘កម្មេ’’តិ សេសោ, ឧបសម្បន្នស្ស សម្មតស្ស សង្ឃេន ទិន្នសម្មុតិកម្មំ សចេ ធម្មកម្មំ ហោតីតិ អត្ថោ. អធម្មេតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

១០៤៧-៨. ភិក្ខុនោតិ សម្មតស្ស ភិក្ខុនោ. អសម្មតស្ស ភិក្ខុស្ស អវណ្ណំ ភាសតោតិ យោជនា. យស្ស កស្សចីតិ ឯត្ថ ‘‘សន្តិកេ’’តិ សេសោ, ឧបសម្បន្នស្ស ច អនុបសម្បន្នស្ស ច យស្ស កស្សចិ សន្តិកេតិ អត្ថោ. ឧបសម្បន្នកាលេ សម្មតំ បច្ឆា សាមណេរភាវំ ឧបគតំ សន្ធាយ ‘‘សម្មតស្ស សាមណេរស្សា’’តិ វុត្តំ. អវណ្ណំ វទតោតិ យោជនា.

១០៤៩. ករោន្តំ សម្មតំ. ភណតោតិ ឧជ្ឈាបយតោ, ខីយតោ. អត្ថោ បន វុត្តនយោវ. ឧជ្ឈាបនខីយនកិរិយាហិ អាបជ្ជនតោ ក្រិយំ. យស្មា ឧជ្ឈាបនំ, ខីយនញ្ច មុសាវាទវសេនេវ បវត្តំ, តស្មា ‘‘អាទិកម្មិកស្ស អនាបត្តី’’តិ បាចិត្តិយដ្ឋានេ, ទុក្កដដ្ឋានេ ច ឥមិនា ច អនាបត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ឯវញ្ច កត្វា ឧជ្ឈាបេន្តស្ស, ខីយន្តស្ស ¶ ច ឯកក្ខណេ ទ្វេ ទ្វេ អាបត្តិយោ ហោន្តីតិ អាបន្នំ.

១០៥០. សង្ឃស្ស មញ្ចាទិន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘សង្ឃិកំ មញ្ចំ វា បីឋំ វា ភិសិំ វា កោច្ឆំ វា’’តិ បាឡិយំ ទស្សិតំ សង្ឃសន្តកំ មញ្ចាទិំ. ឯត្ថ ច មញ្ចោ នាម បាឡិយំ ‘‘ចត្តារោ មញ្ចា មសារកោ ពុន្ទិកាពទ្ធោ កុឡីរបាទកោ អាហច្ចបាទកោ’’តិ (បាចិ. ១១១) ច ទស្សិតោ ចតុព្ពិធោ មញ្ចោ. តត្ថ មសារកោ នាម មញ្ចបាទេ វិជ្ឈិត្វា តត្ថ អដនិសិខាហិ អាវុណិត្វា កតមញ្ចោ. សោ ឥទានិ វត្តមានោ វេត្តមញ្ចោ. ពុន្ទិកាពទ្ធោ នាម អដនិសីសេសុ ពុន្ទិករន្តរតោ មញ្ចបាទេ ឌំសាបេត្វា កតោ វេត្តមញ្ចបទរមញ្ចោ ទដ្ឋព្ពោ. កុឡីរបាទកោ នាម បាទពុន្ទេ ¶ អស្សខុរាទិអាការំ ទស្សេត្វា កក្កដបាទេហិ វិយ វង្កបាទេហិ យោជិតមញ្ចោ. អាហច្ចបាទកោ នាម អដនិយោ វិជ្ឈិត្វា អដនិឆិទ្ទេ បាទសីសេ សិខំ កត្វា តំ បវេសេត្វា អដនិយា ឧបរិ និក្ខន្តេ បាទសិខាមត្ថកេ តិរិយំ វិជ្ឈិត្វា អាណិំ បវេសេត្វា កតមញ្ចោ.

បីឋំ នាម ឯវមេវ កតំ តន្នាមកមេវ ចតុព្ពិធំ;

ភិសិ នាម ‘‘បញ្ច ភិសិយោ ឧណ្ណភិសិ ចោឡភិសិ វាកភិសិ តិណភិសិ បណ្ណភិសី’’តិ គព្ភវសេន ទស្សិតា បញ្ច ភិសិយោ. តត្ថ ឧណ្ណា នាម មនុស្សលោមំ ឋបេត្វា អវសេសលោមានិ. ចោឡា នាម បិលោតិកា. វាកំ នាម មកចិវាកាទិកំ. តិណំ នាម ទព្ពតិណាទិ. បណ្ណំ នាម តមាលបណ្ណំ ឋបេត្វា អវសេសបណ្ណំ.

កោច្ឆន្តិ ¶ បាឡិយំ ‘‘កោច្ឆំ នាម វាកមយំ វា ឧសីរមយំ វា មុញ្ជមយំ វា បព្ពជមយំ វា អន្តោ សំវេឋេត្វា ពទ្ធំ ហោតី’’តិ (បាចិ. ១១១) ទស្សិតំ វាកំ វា ឧសីរំ វា មុញ្ជតិណំ វា ឯឡកលោមានិ វា បព្ពជតិណំ វា អាទាយ ឧភោហិ កោដីហិ វិត្ថតំ កត្វា មជ្ឈេ បីឡេត្វា សង្កុចិត្វា តំ ពន្ធិត្វា សីហចម្មាទីហិ វេឋនពន្ធនានិ បដិច្ឆាទេត្វា បាទបុញ្ឆនី វិយ និសជ្ជត្ថាយ កតំ អាសនន្តិ វទន្តិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច វិត្ថតំ, មជ្ឈេ សំខិត្តំ, បណវសណ្ឋានំ កត្វា ពទ្ធំ ហោតិ, តំ កិរ មជ្ឈេ សីហព្យគ្ឃចម្មបរិក្ខិត្តម្បិ ករោន្តិ. អកប្បិយចម្មំ នាមេត្ថ នត្ថី’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១១). សន្ថរាបេត្វាតិ ឧបសម្បន្នេន វា អនុបសម្បន្នេន វា សន្ថរាបេត្វា. ឯត្ថ វិនិច្ឆយំ វក្ខតិ. សន្ថរិត្វាតិ សយំ សន្ថរិត្វា វា.

១០៥១. នេវុទ្ធរេយ្យាតិ បញ្ញត្តដ្ឋានតោ ឧទ្ធរិត្វា ន បដិសាមេយ្យ. ន ឧទ្ធរាបេយ្យ វាតិ អញ្ញេន វា តថា ន ការាបេយ្យ. តន្តិ មញ្ចាទិំ. បក្កមន្តោតិ ឯត្ថ ‘‘យោ ភិក្ខូ’’តិ លព្ភតិ, មញ្ចាទីនំ អត្ថតដ្ឋានតោ ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ថាមប្បមាណេន ហត្ថំ បសារេត្វា ខិត្តបាសាណស្ស បតនដ្ឋានំ អតិក្កម្ម គច្ឆន្តោតិ អត្ថោ. យថាហ បាឡិយំ ‘‘មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតំ អតិក្កមន្តស្សា’’តិ.

១០៥២. វស្សិកេ ចតុរោ មាសេតិ អន្តោវស្សំ ចាតុមាសេ. សចេ ទេវោ ន វស្សតីតិ ឯត្ថ ‘‘កត្ថចិ ¶ ជនបទេ’’តិ សេសោ. តេនេវ ‘‘សចេ’’តិ សាសង្កមាហ. ‘‘យេសុ ជនបទេសុ វស្សកាលេ ន វស្សតិ, តេសុបិ ចត្តារោ មាសេ និក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិយេវា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១០) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តថា ចាបីតិ តេ ចត្តារោ មាសេ អវស្សន្តេបិ.

១០៥៣. យត្ថាតិ ¶ យស្មិំ លង្កាទីបសទិសេ ទេសេ. យត្ថ អបរេបិ ហេមន្តេ ចត្តារោ មាសេ ទេវោ វស្សតិ, តត្ថ អដ្ឋ មាសេ អជ្ឈោកាសេ មញ្ចាទិំ ឋបេតុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. គិម្ហានេ បន ចត្តារោ មាសេ ពហិ ឋបេតុំ វដ្ដតីតិ ព្យតិរេកតោ ទស្សេតិ.

១០៥៤. និវាសស្មិន្តិ រុក្ខេ កុលាវកំ កត្វា និរន្តរវាសេ សតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យស្មិំ បន ធុវនិវាសេន កុលាវកេ កត្វា វសន្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១០). កទាចិបីតិ អនោវស្សកាលេបិ.

១០៥៥-៦. សង្ឃិកំ យំ កិញ្ចិ មញ្ចាទីតិ យោជនា. សន្ថតំ យទីតិ អនាណត្តេន យទិ អត្ថតំ, បញ្ញត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យត្ថ កត្ថចិ ឋានេតិ រុក្ខមូលមណ្ឌបអព្ភោកាសាទិម្ហិ យត្ថ កត្ថចិ ឋានេ. យេន កេនចីតិ សទ្ធិវិហារិកេន វា អន្តេវាសិកេន វា អញ្ញេន វា. ភិក្ខុនាតិ ឧបសម្បន្នេន. សោតិ យស្សត្ថាយ បញ្ញត្តំ, សោ ភិក្ខុ.

១០៥៧. តន្តិ តំ សង្ឃិកំ វេត្តមញ្ចាទិំ. សន្ថរាបិត-សទ្ទោ កត្តុសាធនោ, សន្ថរិតុំ និយោជកស្សេវ ភិក្ខុនោតិ អត្ថោ.

១០៥៨. ភិក្ខុនាតិ ឯត្ថ ‘‘អាណាបកោ’’តិ វក្ខមានត្តា អាណត្តេន ភិក្ខុនា ឧបសម្បន្នេនាតិ លព្ភតិ. តស្សេវាតិ អាណត្តិយា អាសនបញ្ញាបកស្ស តស្សេវ ភិក្ខុនោ. ‘‘និសីទតី’’តិ វចនស្ស ឧបលក្ខណត្តា អាគន្ត្វា ថវិកំ វា ចីវរំ វា យំ កិញ្ចិទេវ ឋបេតិ, ‘‘មយ្ហមេវ ភារោ’’តិ វា វទតិ, បញ្ញាបកោ មុច្ចតីតិ គហេតព្ពោ.

១០៥៩-៦០. អនាបុច្ឆាតិ ឯត្ថ ‘‘យោ ភិក្ខុ វា សាមណេរោ វា អារាមិកោ វា លជ្ជី ហោតិ, អត្តនោ បលិពោធំ ¶ វិយ មញ្ញតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៣) អដ្ឋកថាយ វុត្តសរូបំ យំ កញ្ចិ អនាបុច្ឆាតិ អត្ថោ. ‘‘ភិក្ខុ វា សាមណេរោ វា អារាមិកោ វា លជ្ជី ¶ ហោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៣) វុត្តត្តា អលជ្ជិំ អាបុច្ឆិត្វា គន្តុំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ. ‘‘មយំ គមិស្សាមា’’តិ វត្វា អនុមតិគហណំ អាបុច្ឆនំ នាម, តំ អនាបត្តិយា កថំ អង្គំ ហោតីតិ ចេ? គមនស្ស អនុមតិយា លទ្ធត្តា. ‘‘កប្បំ លភិត្វា គន្តព្ព’’ន្តិ វចនតោ អនុមតិទាយកេន វត្តាវត្តំ សម្បដិច្ឆិតំ វិយ ហោតីតិ លទ្ធកប្បត្តា ឯវំ គច្ឆតិ ចេ, វដ្ដតិ. អនិយ្យាតេត្វាតិ និយ្យាតនំ អកត្វា វត្តាវត្តំ អប្បដិយាទេត្វា, អសម្បដិច្ឆាបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. វារេតិ បទវារេ.

១០៦២. តស្មា ឋានាតិ អត្តនា ឋត្វា អាណាបិតភោជនសាលតោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ភោជនសាលតោ និក្ខមិត្វា អញ្ញត្ថ គច្ឆតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១១).

១០៦៣. សង្ឃិកេ សង្ឃិកសញ្ញិវេមតិកបុគ្គលិកសញ្ញីនំ វសេន តិកបាចិត្តិយំ. តិកាតីតេនាតិ អកុសលមូលត្តិកាទិតោ សវាសនសមុច្ឆេទប្បហានវសេន អតិក្កន្តេន. តិកទុក្កដន្តិ ‘‘បុគ្គលិកេ សង្ឃិកសញ្ញី, វេមតិកោ, បុគ្គលិកសញ្ញី អញ្ញស្ស បុគ្គលិកេ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ១១២) វចនតោ ទុក្កដត្តយំ ហោតិ.

១០៦៤-៥. ចិមិលិកំ នាម បរិកម្មកតាយ ភូមិយា ឆវិរក្ខនត្ថំ អត្ថរិតព្ពបិលោតិកំ. តដ្ដិកា នាម តាលបណ្ណាទីហិ កតតដ្ដិកា. ចម្មំ សីហចម្មាទិ. សេនាសនបរិក្ខារេ អកប្បិយចម្មំ នាម នត្ថិ. យថាហ ‘‘អដ្ឋកថាសុ ហិ សេនាសនបរិភោគេ បដិក្ខិត្តចម្មំ នាម ន ទិស្សតិ, តស្មា ¶ សីហចម្មាទីនំ បរិហរណេយេវ បដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១២). ឥមស្ស ច អដ្ឋកថាបាឋស្ស សារត្ថទីបនិយា (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១១២) ឯវំ អត្ថោ វណ្ណិតោ –

‘‘សីហចម្មាទីនំ បរិហរណេយេវ បដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ’’តិ ឥមិនា ‘‘ន ភិក្ខវេ មហាចម្មានិ ធារេតព្ពានិ សីហចម្មំ ព្យគ្ឃចម្មំ ទីបិចម្មំ, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ឯវំ វុត្តាយ ខន្ធកបាឡិយា អធិប្បាយំ វិភាវេតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘អន្តោបិ មញ្ចេ បញ្ញត្តានិ ហោន្តិ, ពហិបិ មញ្ចេ បញ្ញត្តានិ ហោន្តី’’តិ (មហាវ. ២៥៥) ឥមស្មិំ វត្ថុស្មិំ សិក្ខាបទស្ស បញ្ញត្តត្តា មញ្ចបីឋេសុ អត្ថរិត្វា បរិភោគោយេវ បដិក្ខិត្តោ, ភូមត្ថរណវសេន បរិភោគោ បន អប្បដិក្ខិត្តោតិ. យទិ ឯវំ ‘‘បរិហរណេយេវ ¶ បដិក្ខេបោ’’តិ ឥទំ កស្មា វុត្តន្តិ? យថា ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ សព្ពំ បាសាទបរិភោគ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣២០) វចនតោ បុគ្គលិកេបិ សេនាសនេ សេនាសនបរិភោគវសេន និយមិតំ សុវណ្ណឃដាទិកំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដមានម្បិ កេវលំ អត្តនោ សន្តកំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ, ឯវមិទំ ភូមត្ថរណវសេន បរិភុញ្ជិយមានម្បិ អត្តនោ សន្តកំ កត្វា តំ តំ វិហារំ ហរិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘បរិហរណេយេវ បដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តន្តិ.

‘‘ផលក’’ន្តិ ឥមិនា បាឋាគតំ ផលកបីឋមេវ ទស្សិតំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ផលកបីឋំ នាម ផលកមយំ បីឋ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១២). បាទបុញ្ឆនិន្តិ កទលិវាកាទីហិ កតំ បាទបុញ្ឆនិកំ. ភូមត្ថរណំ នាម ចិមិលិកាយ សតិ តស្សា ឧបរិ, អសតិ សុទ្ធភូមិយំ អត្ថរិតព្ពា កដសារកាទិវិកតិ. ឧត្តរត្ថរណំ នាម សង្ឃិកមញ្ចបីឋាទីនំ ឧបរិ អត្ថរិតព្ពបច្ចត្ថរណំ.

បត្តាធារកន្តិ ¶ បត្តវលយាធារកំ. តំ យថាវុត្តបរិក្ខារំ. គច្ឆតោតិ លេឌ្ឌុបាតំ អតិក្កម្ម គច្ឆតោ. សចេ បន ទាយកេហិ ទានកាលេយេវ សហស្សគ្ឃនកម្បិ កម្ពលំ ‘‘បាទបុញ្ឆនិំ កត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ ទិន្នំ, តថេវ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. តស្មា ឥមំ មញ្ចបីឋាទិសេនាសនម្បិ ‘‘អព្ភោកាសេបិ យថាសុខំ បរិភុញ្ជថា’’តិ ទាយកេហិ ទិន្នំ ចេ, សព្ពស្មិម្បិ កាលេ អព្ភោកាសេ និក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ.

១០៦៦. អារញ្ញកេនាបិ សចេ គន្តព្ពំ ហោតិ, អនោវស្សកេ នោសតិ មញ្ចបីឋាទិំ រុក្ខស្មិំ លគ្គេត្វា យថាសុខំ គន្តព្ពន្តិ យោជនា.

១០៦៧. ឧបចិកាទីហីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន មូសិកា គហិតា. ន លុជ្ជតីតិ ន នស្សតិ. តំ សព្ពន្តិ មញ្ចាទិកំ សកលំ.

១០៦៨. អត្តនោ សន្តកេតិ អត្តនោ បុគ្គលិកេ មញ្ចាទិវិសយេ. រុទ្ធេតិ វុឌ្ឍភិក្ខុនា វា ឥស្សរាទីហិ វា យក្ខសីហាទីហិ វា មញ្ចាទិកេ រុទ្ធេ អជ្ឈាវុត្ថេ, អភិភវិត្វា គហិតេតិ អត្ថោ ¶ . អាបទាសុបីតិ ព្រហ្មចរិយន្តរាយាទីសុ ច សន្តេសុ. គច្ឆតោ ភិក្ខុនោ អនាបត្តីតិ យោជនា.

១០៦៩. កាយវាចតោ, កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋានំ កថិនសមុដ្ឋានំ នាម. បញ្ញត្តិំ អជានិត្វា សយំ អនុទ្ធរន្តស្ស កាយេន ហោតិ, អនាបុច្ឆន្តស្ស វាចាយ ហោតិ, បញ្ញត្តិំ ជានិត្វា ឯវំ អករោន្តស្ស សចិត្តកេន តេនេវ ទ្វយេន សមុដ្ឋាតីតិ វេទិតព្ពំ. លេឌ្ឌុបាតាតិក្កមោ ក្រិយំ. មញ្ចាទីនំ អនុទ្ធរណាទិ អក្រិយំ.

១០៧០-៣. ភិសីតិ ¶ បឋមសិក្ខាបទេ វុត្តបញ្ចប្បការា ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ ‘‘មញ្ចកភិសិ វា បីឋកភិសិ វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) ឯវំ ទស្សិតភិសិ ច. បច្ចត្ថរណំ នាម បាវារោ កោជវោ វា. ‘‘ឯត្តកមេវ វុត្តន្តិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. ‘ឥទញ្ច អដ្ឋកថាសុ តថាវុត្តភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, អញ្ញម្បិ តាទិសំ មញ្ចបីឋេសុ អត្ថរិតព្ពំ បច្ចត្ថរណមេវា’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្ត’’ន្តិ (សារត្ថ. អដ្ឋ. បាចិត្តិយ ៣.១១៦) សារត្ថទីបនិយា លិខិតំ. និសីទនន្តិ និសីទនចីវរំ.

តិណសន្ថារោ ឯរកាទីនិ តិណានិ ទ្វីសុ តីសុ ឋានេសុ គោបេត្វា កតសន្ថារោ. បណ្ណសន្ថារោ នាម នាឡិកេរាទិបណ្ណេ តថេវ គោបេត្វា កតសន្ថារោ. សយន្តិ ឯត្ថាតិ សេយ្យា. ‘‘សព្ពច្ឆន្នបរិច្ឆន្នេ’’តិ ឥទំ សហសេយ្យកថាយ វុត្តត្ថមេវ.

ទសវិធំ សេយ្យន្តិ ទសវិធាសុ សេយ្យាសុ អញ្ញតរន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សន្ថរិត្វាបិ វាតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, សោ សន្ថរាបេត្វាបីតិ ឥមំ សម្បិណ្ឌេតិ. វា-សទ្ទំ ‘‘សយំ អនុទ្ធរិត្វា’’តិ ឯត្ថ ‘‘អនុទ្ធរិត្វា វា’’តិ យោជេត្វា ‘‘អនុទ្ធរាបេត្វា វា’’តិ អយំ វិកប្បោ សង្គយ្ហតិ. តំ សេយ្យំ.

អារាមស្សូបចារន្តិ ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារោ នាម សេនាសនតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតា’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ឧបចារមាហ. អស្សាតិ វិហារស្ស បរិក្ខិត្តស្ស.

១០៧៤. ឧភយេសន្តិ ¶ សេនាសនសេយ្យានំ. អន្តោគព្ភេ សន្ថរិត្វា គច្ឆតោតិ សម្ពន្ធោ.

១០៧៥. ឧបចារេ វិហារស្សាតិ ឯត្ថ វិហារោ នាម អន្តោគព្ភាទិសព្ពបរិច្ឆន្នគុត្តសេនាសនំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘វិហារោតិ អន្តោគព្ភោ វា អញ្ញំ វា សព្ពបរិច្ឆន្នំ គុត្តសេនាសនំ វេទិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៧). តត្ថ ឧបចារោ នាម ¶ តំសមីបំ ឋានំ. យថាហ ‘‘ឧបចារេតិ តស្ស ពហិ អាសន្នេ ឱកាសេ’’តិ. មណ្ឌបោ នាម បរិច្ឆន្នាបរិច្ឆន្នសន្និបាតមណ្ឌបោ. យថាហ ‘‘មណ្ឌបេ វាតិ អបរិច្ឆន្នេ បរិច្ឆន្នេ វាបិ ពហូនំ សន្និបាតមណ្ឌបេ’’តិ. អាទិ-សទ្ទេន ឧបដ្ឋានសាលារុក្ខមូលានិ សង្គហិតានិ. ឧបដ្ឋានសាលា នាម អគុត្តា ភោជនសាលា. យថាហ ‘‘ឧបដ្ឋានសាលាយំ វាតិ ភោជនសាលាយំ វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៧). អគុត្តតា ច ‘‘ឋានស្ស អគុត្តតាយា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៧) អដ្ឋកថាវចនតោ វេទិតព្ពាតិ.

១០៧៦. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘សង្ឃិកេ សង្ឃិកសញ្ញី, វេមតិកោ, បុគ្គលិកសញ្ញី’’តិ វារត្តយេ បាចិត្តិយត្តយំ វុត្តំ. ទសវត្ថូសុ ភវំ តទន្តោគធត្តាតិ ទសវត្ថុកំ, ទសន្នំ វា វត្ថុ ទសវត្ថុ, តំយេវ ទសវត្ថុកន្តិ ភិសិអាទិកំ អញ្ញតរំ សេយ្យាភណ្ឌំ. តស្សាតិ សន្ថារកស្ស. ‘‘បុគ្គលិកេ សង្ឃិកសញ្ញី, វេមតិកោ, បុគ្គលិកសញ្ញី អញ្ញស្ស បុគ្គលិកេ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ១១៧) តិកទុក្កដំ ទីបិតំ.

១០៧៧. ឧទ្ធរិត្វាតិ អត្ថតសេយ្យំ យថា ឧបចិកាហិ ន ខជ្ជតិ, តថា បដិសាមេត្វា, ‘‘គច្ឆតោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. អញ្ញេន វុទ្ធភិក្ខុឥស្សរាទិនា. បលិពុទ្ធេតិ សេនាសនេ បរិពុទ្ធេ និវារិតេ.

១០៧៨. សាបេក្ខោវ ច គន្ត្វាតិ ‘‘អជ្ជេវ គន្ត្វា ឥទំ បដិសាមេស្សាមី’’តិ អបេក្ខាសហិតោវ គាមន្តរាទិំ គន្ត្វា. យថាហ ‘‘អជ្ជេវ អាគន្ត្វា បដិជគ្គិស្សាមី’តិ ឯវំ សាបេក្ខោ នទីបារំ វា គាមន្តរំ វា គន្ត្វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៨). តត្ថ ឋត្វាតិ គតដ្ឋានេ ឋត្វា, តតោ ពហិ គច្ឆាមីតិ ចិត្តេ ឧប្បន្នេតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘យត្ថស្ស គមនចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តត្ថេវ ឋិតោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៨). តំ បុច្ឆតីតិ សម្ពន្ធោ. តំ សេយ្យំ ¶ កញ្ចិ បេសេត្វា អាបុច្ឆតីតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘កញ្ចិ បេសេត្វា អាបុច្ឆតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៨). ឯត្ថ ¶ ច បុរិមសិក្ខាបទេ មញ្ចាទីនំ បញ្ញត្តដ្ឋានតោ អន្តោវិហារេ វា ហោតុ ពហិ វា, លេឌ្ឌុបាតាតិក្កមេន, ឥធ ឧបចារាតិក្កមេន បាចិត្តិយន្តិ អយំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ.

អព្ភោកាសម្ហិ មញ្ចាទិំ, វិហារេ សេយ្យមត្តកំ;

ហិត្វា វជន្តស្ស ទោសោ, លេឌ្ឌុបាតូបចារតោតិ.

១០៧៩. យោ ភិក្ខុ សង្ឃិកាវាសេ បុព្ពុបគតំ ភិក្ខុំ ជានំ អនុបខជ្ជ សេយ្យំ កប្បេយ្យ ចេ, អស្ស ភិក្ខុនោ បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា. បុព្ពុបគតោ នាម វស្សគ្គេន បាបេត្វា ទិន្នំ សេនាសនំ គហេត្វា វសន្តោ. ជានន្តិ ‘‘អនុដ្ឋាបនីយោ អយ’’ន្តិ ជានន្តោ. អនុដ្ឋាបនីយា នាម វុទ្ធាទយោ. យថាហ បទភាជនេ ‘‘ជានាតិ នាម វុឌ្ឍោតិ, គិលានោតិ, សង្ឃេន ទិន្នោតិ ជានាតី’’តិ (បាចិ. ១២១). អនុបខជ្ជាតិ អនុបវិសិត្វា, តស្ស បឋមំ បញ្ញត្តំ មញ្ចាទីនំ អាសន្នតរំ វក្ខមានលក្ខណំ ឧបចារំ បវិសិត្វាតិ អត្ថោ. សេយ្យំ កប្បេយ្យាតិ ទសវិធាសុ សេយ្យាសុ អញ្ញតរំ អត្ថរិត្វា សយនំ ករេយ្យ, និបជ្ជេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. វក្ខតិ ច ‘‘ទសស្វញ្ញតរំ សេយ្យ’’ន្តិអាទិ. ‘‘និសជ្ជំ វា’’តិ សេសោ. យថាហ បទភាជនេ ‘‘អភិនិសីទតិ វា អភិនិបជ្ជតិ វា’’តិ.

១០៨០-២. ឧទ្ទិដ្ឋមត្ថំ និទ្ទិសិតុកាមោ បឋមំ ‘‘អនុបខជ្ជសេយ្យំ កប្បេយ្យា’’តិ ឯត្ថ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បាទធោវនបាសាណា…បេ… ទុក្កដ’’ន្តិ. សេនាសនំ បវិសន្តស្ស ភិក្ខុនោ បាទធោវនបាសាណា យាវ តំ មញ្ចំ វា បីឋំ វា និក្ខមន្តស្ស ¶ បន មញ្ចបីឋតោ យាវ បស្សាវដ្ឋានំ, ឯត្ថន្តរេ តុ យំ ឋានំ, ឥទមេវ ឧបចារោតិ វុច្ចតីតិ យោជនា. តត្ថ ឧបចារេតិ យោជនា. ពាធេតុកាមស្សាតិ ‘‘យស្ស សម្ពាធោ ភវិស្សតិ, សោ បក្កមិស្សតី’’តិ ឯវំ ឧប្បន្នចិត្តស្ស. សយន្តិ ឯត្ថាតិ វិគ្គហោ.

១៩៨៣. ‘‘បាចិត្តិយស្សា’’តិ ឧទ្ទេសតោ វុត្តំ និទ្ទិសិតុមាហ ‘‘និសីទន្តស្សា’’តិអាទិ. តត្ថាតិ តថា អនុបខជ្ជ អត្ថតាយ សេយ្យាយ. ‘‘បាចិត្តិយទ្វយ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ទ្វេបិ ករោន្តស្សា’’តិ ¶ ឥមំ បច្ឆិមវិកប្បំ សន្ធាយ វុត្តំ. បុរិមវិកប្បទ្វយេ បន ‘‘និសីទន្តស្ស វា បាចិត្តិយំ, និបជ្ជន្តស្ស វា បាចិត្តិយ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. ឥមស្មិំ វិកប្បត្តយេ បច្ចេកំ ‘‘តិកបាចិត្តិយំ តិកទុក្កដ’’ន្តិ ឧភយស្សាបិ វត្តព្ពតា អដ្ឋកថាយំ វុត្តា. កថំ? សង្ឃិកេ សង្ឃិកសញ្ញី, វេមតិកោ, បុគ្គលិកសញ្ញី និសជ្ជំ កប្បេតិ, បាចិត្តិយន្តិ និសជ្ជាយ តិកបាចិត្តិយំ, ឯវំ សេយ្យាយ តិកបាចិត្តិយំ, ឧភយត្ថ តិកបាចិត្តិយទ្វយន្តិ ឯវំ វិកប្បទ្វយេ ទ្វាទស បាចិត្តិយានិ. បុគ្គលិកេ សង្ឃិកសញ្ញី, វេមតិកោ, បុគ្គលិកសញ្ញី អញ្ញស្ស បុគ្គលិកេ និសជ្ជំ កប្បេតិ, ទុក្កដន្តិ និសជ្ជាយ តិកទុក្កដំ, ឯវំ សេយ្យាយ តិកទុក្កដំ, ឧភយត្ថ តិកទុក្កដទ្វយន្តិ ទ្វាទស ទុក្កដានិ ច វេទិតព្ពានិ.

១០៨៤. ករោន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘និសីទនាទិ’’ន្តិ បករណតោ លព្ភតិ. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘សង្ឃិកេ សង្ឃិកសញ្ញី, វេមតិកោ, បុគ្គលិកសញ្ញី’’តិ វិកប្បត្តយេ តិកបាចិត្តិយំ បាឡិយំ (បាចិ. ១២២) វុត្តំ. ឯវំ បុគ្គលិកេបិ តិកទុក្កដំ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘បុគ្គលេ តិកទុក្កដ’’ន្តិ. ឥមិនា យថាវុត្តបាចិត្តិយទុក្កដានិ សាមញ្ញេន តិកេ បក្ខិបិត្វា ឯវំ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពំ.

១០៨៥-៦. ‘‘វុត្តូបចារ’’ន្តិអាទិគាថាទ្វយេ ¶ វិហារស្ស វុត្តូបចារំ មុញ្ចិត្វា ឧបចារេ វា អព្ភោកាសេបិ វា សន្ថរតោបិ វា សន្ថរាបយតោបិ វា តត្ថ និសីទតោ វា ទុក្កដំ វុត្តំ. តត្ថ សព្ពត្ថេវ តស្ស និវាសោ វារិតោតិ យោជនា. តត្ថ វិហារស្សាតិ យថាវុត្តសេនាសនស្ស. ឧបចារេតិ អវិទូរេ. អព្ភោកាសេតិ តស្ស សេនាសនស្ស នច្ចាសន្នេ អង្គណប្បទេសេ.

និសីទតោ វាតិ វាគ្គហណេន និបជ្ជតោ វា ទ្វេបិ ករោន្តស្ស វាតិ សង្គណ្ហាតិ. យថាហ បាឡិយំ ‘‘អភិនិសីទតិ វា អភិនិបជ្ជតិ វា, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ១២២). តត្ថាតិ តស្មិំ បុព្ពូបគតស្ស បត្តេ សេនាសនេ. សព្ពត្ថេវាតិ យថាវុត្តូបចារតោ អន្តោ ច ពហិ ច អន្តមសោ អជ្ឈោកាសេបីតិ សព្ពត្ថេវ. តស្សាតិ អនត្តមនស្ស អនុបខជ្ជ សេយ្យំ កប្បយតោ តស្ស វិសភាគបុគ្គលស្ស. និវាសោ វារិតោ បរវិហេឋកេន សហវាសស្ស មហានត្ថករត្តាតិ អធិប្បាយោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯវរូបេន ហិ វិសភាគបុគ្គលេន ឯកវិហារេ វា ឯកង្គណេ វា វសន្តេន អត្ថោ នត្ថិ, តស្មា សព្ពត្ថេវស្ស និវាសោ វារិតោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២២).

១០៨៧. ‘‘សីតាទិឧបបីឡិតស្សា’’តិ ¶ បទច្ឆេទោ, សីតាទីហិ ឧបបីឡិតស្ស ពាធិតស្សាតិ អត្ថោ. អាទិ-សទ្ទេន ‘‘ឧណ្ហេន វា’’តិអាទិកំ សង្គណ្ហាតិ. យថាហ ‘‘សីតេន វា ឧណ្ហេន វា បីឡិតោ បវិសតី’’តិ. ឯត្ថ អាបទា នាម ពហិ សយន្តស្ស ជីវិតព្រហ្មចរិយន្តរាយាបជ្ជនំ.

១០៨៨. ឥទំ សិក្ខាបទំ ទុក្ខវេទនំ ហោតីតិ យោជនា.

១០៨៩. និក្កឌ្ឍេយ្យាតិ ¶ នីហរេយ្យ. និក្កឌ្ឍាបេយ្យ វាតិ នីហរាបេយ្យ វា.

១៩៩០. ពហូ ភូមិយោ វាលិកាតលសង្ខាតា យស្ស សោ ពហុភូមោ, បាសាទោ. សមាសន្តវិធិវសេន ‘‘ពហុភូមោ’’តិ វុច្ចតិ.

១០៩១. ឋបេត្វា ឋបេត្វាតិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ គតិនិវត្តិំ កត្វា កត្វា.

១០៩២. អយំ នយោតិ ‘‘និក្ខមា’តិ ឯកវចនេន គច្ឆន្តេ អនេកេបិ ទ្វារកោដ្ឋកេ អតិក្កន្តេ អាណាបកស្ស ឯកាវ អាបត្តិ ហោតិ, ឋិតដ្ឋានតោ ឋត្វា ឋត្វា នីហរន្តស្ស ទ្វារកោដ្ឋគណនាយ ហោតី’’តិ អយំ នយោ. អាណត្តិយា ខណេយេវាតិ ‘‘ឥមំ និក្កឌ្ឍាហី’’តិ អាណត្តិក្ខណេយេវ.

១០៩៣. ឯកាវាតិ ឯត្ថ ‘‘បាចិត្តិ ហោតី’’តិ វត្តព្ពោ. ពហុកានិ ចេតិ ឯត្ថ ‘‘ទ្វារានី’’តិ វត្តព្ពំ, អតិក្កាមេតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ឯត្តកេ ទ្វារកោដ្ឋកេ អតិក្កមាបេត្វា និក្កឌ្ឍាហី’’តិ ច ‘‘យាវ បរិយន្តទ្វារកោដ្ឋកា និក្កឌ្ឍាហី’’តិ ច ‘‘ពហូ ទ្វារកោដ្ឋកេ អតិក្កាមេត្វា និក្កឌ្ឍាហី’’តិ ច អាណត្តត្តា ពហូ ទ្វារកោដ្ឋកេ អតិក្កាមេត្វា សចេ និក្កឌ្ឍតីតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ បន ឯត្តកានិ ទ្វារានិ និក្កឌ្ឍាហី’តិ វា ‘យាវ មហាទ្វារំ, តាវ និក្កឌ្ឍាហី’តិ វា ឯវំ និយមេត្វា អាណត្តោ ហោតិ, ទ្វារគណនាយ បាចិត្តិយានី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៦). ពហូនិ បាចិត្តិយានិ ហោន្តីតិ យោជនា.

១០៩៤. ឧបដ្ឋានសាលាទីតិ ¶ ឯត្ថ និស្សក្កត្ថេ បច្ចត្តវចនតោ ឧបដ្ឋានសាលាទិតោតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ‘‘ឧបចារតោ’’តិ ¶ ឥមិនា សមានាធិករណត្តា វិហារស្ស ឧបដ្ឋានសាលាទិតោ ឧបចារតោតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ គណ្ឋិបទេ ‘‘ឧបចារោ នាម ឧបដ្ឋានសាលាទិមត្តមេវា’’តិ. កាយេនបិ វាចាយបិ តថា និក្កឌ្ឍនេ ច ទុក្កដន្តិ វក្ខមានេន សហ យោជនា. តស្សាតិ ឧបសម្បន្នស្ស. អាទិ-សទ្ទេន មណ្ឌបាទយោ គហិតា. យថាហ ‘‘វិហារស្ស ឧបចារា វា ឧបដ្ឋានសាលាយ វា មណ្ឌបា វា រុក្ខមូលា វា អជ្ឈោកាសា វា និក្កឌ្ឍតិ វា និក្កឌ្ឍាបេតិ វា, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ១២៧). ‘‘វាចាយា’’តិ ឥមិនា ‘‘និក្ខមា’’តិ ច ‘‘ឥមំ និក្កឌ្ឍាហី’’តិ អាណាបនញ្ច គហិតំ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ឯកេន បយោគេន ឯកាបត្តិ, នានាបយោគេសុ បយោគគណនាយ, ទ្វារគណនាយ វា ហោតីតិ វុត្តមេវ បការំ ឧបសំហរតិ.

១០៩៥. ‘‘តថា’’តិ ឥទំ ‘‘ឥតរំ និក្កឌ្ឍន្តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ ឥមិនាបិ យោជេតព្ពំ. យថា វិហារូបចារតោ ឧបដ្ឋានសាលាទិតោ ឧបសម្បន្នំ និក្កឌ្ឍន្តស្ស, និក្កឌ្ឍាបេន្តស្ស ច ទុក្កដំ ហោតិ, តថា អនុបសម្បន្នស្ស វិហារតោ ច វិហារូបចារតោ ច និក្កឌ្ឍនាទិំ ករោន្តស្ស ភិក្ខុនោ ទុក្កដំ ហោតីតិ អត្ថោ. តថា វិហារស្សូបចារា វា វិហារា វា សព្ពេសម្បិ បរិក្ខារំ និក្កឌ្ឍន្តស្ស ទុក្កដន្តិ យោជនា. សព្ពេសន្តិ ឧបសម្បន្នានុបសម្បន្នានំ. បរិក្ខារន្តិ អន្តមសោ រជនឆល្លិបិ សង្គយ្ហតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អន្តមសោ រជនឆល្លិម្បី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៦).

១០៩៦. ‘‘អសម្ពទ្ធេសូ’’តិ ឥមិនា ព្យតិរេកតោ អសិថិលពទ្ធេសុ បរិក្ខារេសុ ឯកិស្សាយេវ អាបត្តិយា សម្ភវំ ទស្សេតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘គាឡ្ហំ ពន្ធិត្វា ឋបិតេសុ បន ឯកាវ អាបត្តី’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្ត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៦). សិថិលពន្ធនំ ¶ បន សម្មា ពន្ធនំ ន ហោតីតិ អសម្ពទ្ធវចនេន គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អស្ស ភិក្ខុស្ស វត្ថូនំ គណនាយ ទុក្កដំ បរិទីបយេតិ យោជនា, បរិក្ខារំ នីហរន្តស្ស, នីហរាបេន្តស្ស ច អស្ស ភិក្ខុនោតិ វុត្តំ ហោតិ.

១០៩៧-៨. អន្តេវាសិន្តិ ច សទ្ធិវិហារិកន្តិ ច ឯត្ថ ‘‘អសម្មាវត្តន្ត’’ន្តិ សេសោ. យថាហ អនាបត្តិវារេ ‘‘អន្តេវាសិកំ វា សទ្ធិវិហារិកំ វា ន សម្មា វត្តន្តំ និក្កឌ្ឍតី’’តិអាទិ ¶ (បាចិ. ១២៨). និក្កឌ្ឍន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘និក្កឌ្ឍាបេន្តស្សា’’តិ សេសោ. អសម្មាវត្តន្តំ អន្តេវាសិំ វា អលជ្ជិំ វា តថា អសម្មាវត្តន្តំ សទ្ធិវិហារិកំ វា ឧម្មត្តកំ វា តេសំ អន្តេវាសិអាទីនំ បរិក្ខារំ វា អត្តនោ វសនដ្ឋានា វា តថា វិស្សាសិកស្ស វសនដ្ឋានា វា និក្កឌ្ឍន្តស្ស, និក្កឌ្ឍាបេន្តស្ស វា ឧបសម្បន្នំ វា អនុបសម្បន្នំ វា សង្ឃិកវិហារា និក្កឌ្ឍន្តស្ស សយំ ឧម្មត្តកស្ស វា អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា.

អដ្ឋកថាយំ ‘‘អលជ្ជីអាទយោ បន អត្តនោ វសនដ្ឋានតោយេវ និក្កឌ្ឍិតព្ពា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៨) វុត្តំ, បាឡិយញ្ច ‘‘អត្តនោ បុគ្គលិកេ អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. ១២៧) វុត្តំ, ‘‘អត្តនោ វិស្សាសិកស្ស វសនដ្ឋានា’’តិ ឥទំ កស្មា វុត្តន្តិ ចេ? ឥមស្សេវ បាឋស្ស អនុលោមតោ វុត្តំ. អន្តេវាសិកន្តិអាទីសុ បឋមំ អសម្មាវត្តនាទិភាវេន ‘‘និក្កឌ្ឍិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា និក្កឌ្ឍន្តស្ស ចិត្តលហុបរិវត្តិតាយ កោបេ ឧប្បន្នេបិ អនាបត្តិ.

១០៩៩. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘និក្កឌ្ឍន្តស្សា’’តិ ច តត្ថេវ សេសំ ‘‘និក្កឌ្ឍាបេន្តស្សា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៦) ច ‘‘តស្ស បរិក្ខារំ វា’’តិ ច យថាវុត្តំ ¶ ឧបសំហរតិ. ‘‘សង្ឃារាមាបិ សព្ពស្មា’’តិ ឥទំ កលហការកេនេវ យោជេតព្ពំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ភណ្ឌនការកកលហការកមេវ សកលសង្ឃារាមតោ និក្កឌ្ឍិតុំ លភតិ. សោ ហិ បក្ខំ លភិត្វា សង្ឃម្បិ ភិន្ទេយ្យា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៨). ឥទំ តូតិ ឯត្ថ វិសេសត្ថជោតកេន តុ-សទ្ទេន វុត្តវិសេសនំ វិនា អវសេសវិនិច្ឆយោ អនន្តរសទិសោយេវាតិ ទីបេតិ. តិសមុដ្ឋានំ កាយចិត្តវាចាចិត្តកាយវាចាចិត្តតោ សមុដ្ឋានតោតិ.

១១០០-១. មជ្ឈិមាសីសឃដ្ដាយាតិ សីសំ ន ឃដ្ដេតីតិ អសីសឃដ្ដា, មជ្ឈិមស្ស អសីសឃដ្ដា មជ្ឈិមាសីសឃដ្ដា, តាយ, បមាណមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស សីសាឃដ្ដនប្បមាណុព្ពេធហេដ្ឋិមតលាយាតិ អត្ថោ. វេហាសកុដិយាតិ បទរាទីហិ ឧបរិ អច្ឆន្នតលាយ ទ្វិភូមិកាទិភេទាយ កុដិយា. ឧបរីតិ មត្ថកេ, អកតបទរាទិអត្ថរណាយ តុលាមត្តយុត្តាយ ឧបរិមតលេតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យាហិ កាហិចិ ឧបរិ អច្ឆន្នតលា ទ្វិភូមិកកុដិ វា តិភូមិកាទិកុដិ វា ‘វេហាសកុដី’តិ វុច្ចតិ, ឥធ បន អសីសឃដ្ដា អធិប្បេតា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣១). អាហច្ចបាទកេ ¶ មញ្ចេតិ ‘‘អាហច្ចបាទកោ នាម មញ្ចោ អង្គេ វិជ្ឈិត្វា ឋិតោ ហោតី’’តិ បាឡិយំ ទស្សិតេ អដនិសីសានិ វិជ្ឈិត្វា បាទសិខំ អាវុណិត្វា ឧបរិសិខាយ អនាកោដិតអាណិម្ហិ ឋិតមញ្ចេតិ អត្ថោ. អាហច្ចបាទកេ បីឋេតិ សម្ពន្ធោ. យថាហ បាឡិយំ ‘‘អាហច្ចបាទកំ នាម បីឋំ អង្គេ វិជ្ឈិត្វា ឋិតំ ហោតី’’តិ (បាចិ. ១៣១). សោយេវត្ថោ.

តស្មិំ ¶ អាហច្ចបាទកេ មញ្ចេ វា បីឋេ វា និសីទន្តស្ស វា និបជ្ជន្តស្ស វា តស្ស ភិក្ខុនោ បយោគគណនាយ បាចិត្តិយោ សិយុន្តិ យោជនា.

១១០២-៣. សង្ឃិកេ សង្ឃិកសញ្ញិវេមតិកបុគ្គលិកសញ្ញីនំ វសេន តិកបាចិត្តិយំ. បុគ្គលេតិ បុគ្គលិកេ វិហារេ. វេហាសកុដិយា…បេ… គណនាយេវ តស្ស តិកទុក្កដន្តិ យោជនា. បុគ្គលិកេ សង្ឃិកសញ្ញិវេមតិកអញ្ញបុគ្គលិកសញ្ញីនំ វសេន តិកទុក្កដំ.

ហេដ្ឋា អបរិភោគេ វាតិ ទារុសម្ភារាទីនំ វសេន ហេដ្ឋិមតលេ អវលញ្ជេ វា. សីសឃដ្ដាយ វាតិ សីសឃដ្ដនប្បមាណតលាយ កុដិយា វា. អវេហាសវិហារេ វាតិ អវេហាសកុដិយា ភូមិយំ កតបណ្ណសាលាទីសុ. ឯត្ថាបិ ‘‘វិស្សាសិកវិហារេ’’តិ ឥទំ ‘‘អត្តនោ បុគ្គលិកេ អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. ១៣២) ឥមស្ស អនុលោមនតោ វុត្តំ.

១១០៤. យត្ថ បដាណិ វា ទិន្នាតិ យស្មិំ មញ្ចេ បាទសីសានំ ឧបរិ អដនិមត្ថកតោ តិរិយំ អាណិ បវេសិតា ហោតិ, តត្ថ អភិនិសីទតោ, អភិនិបជ្ជតោ វា ន ទោសោតិ យោជនា. តត្ថាតិ បុព្ពេ វុត្តអបវេសិតបដាណិម្ហិ មញ្ចេ វា បីឋេ វា. ‘‘ឋត្វា’’តិ ឥមិនា និបជ្ជនំ និវត្តេតិ. លគេតីតិ ឧបរិពទ្ធអង្កុសសិក្កាទីសុ យំ កិញ្ចិ បរិក្ខារំ លគេតិ. ឥទំ សិក្ខាបទំ សមុដ្ឋានតោ ឯឡកលោមេន សិក្ខាបទេន សមំ មតន្តិ យោជនា.

១១០៥. យាវ ទ្វារស្ស កោសម្ហាតិ ឯត្ថ ‘‘មហល្លកស្ស វិហារស្សា’’តិ សេសោ, ‘‘មហល្លកោ នាម វិហារោ សស្សាមិកោ ¶ វុច្ចតី’’តិ (បាចិ. ១៣៦) បាឡិយំ វុត្តត្តា ការាបេតានំ ទាយកានំ សម្ភវតោ មហល្លកស្ស ‘‘វិហារោ នាម ឧល្លិត្តោ វា ហោតិ អវលិត្តោ វា ¶ ឧល្លិត្តាវលិត្តោ វា’’តិ ទស្សិតភេទស្ស វិហារស្ស ទ្វារកោសសង្ខាតបិដ្ឋសង្ឃាដស្ស ‘‘សមន្តា ហត្ថបាសា’’តិ (បាចិ. ១៣៦) បាឡិយំ វុត្តទ្វារកវាដបុថុលប្បមាណទ្វារពាហសមីបំ អវធិំ កត្វាតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ទ្វារកោសោ នាម បិដ្ឋសង្ឃាដស្ស សមន្តា កវាដវិត្ថារប្បមាណោ ឱកាសោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៥).

អគ្គឡដ្ឋបនាយាតិ ឯត្ថ អគ្គឡសហចរិយេន តំសហិតទ្វារកវាដេន យុត្តទ្វារពាហានមេវ វុត្តត្តា ទ្វារពាហានំ និច្ចលត្ថាយាតិ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សកវាដស្ស ទ្វារពន្ធស្ស និច្ចលភាវត្ថាយាតិ អត្ថោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៥). លិម្បិតព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘‘បុនប្បុន’’ន្តិ សេសោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បុនប្បុនំ លិម្បិតព្ពោ វា លេបាបេតព្ពោ វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៥). តិណមត្តិកានំ ឧបរិ បុនប្បុនំ មត្តិកាលេបោ កាតព្ពោតិ អត្ថោ.

១១០៦-៧. យោ ញេយ្យោ, អយំ នយោតិ សម្ពន្ធោ, ‘‘បុនប្បុនំ លិម្បិតព្ពំ វា លេបាបេតព្ពមេវ វា’’តិ យោ វុត្តោ, អយំ នយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ. អាលោកំ សន្ធេតិ បិធេតីតិ អាលោកសន្ធិ, វាតបានកវាដានមេតំ អធិវចនំ. យថាហ ‘‘អាលោកសន្ធីតិ វាតបានកវាដកា វុច្ចន្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៥). ឯត្ថ កវាដស្ស សាមន្តា កវាដទ្វារផលកវិត្ថារប្បមាណំ លេបដ្ឋានំ. យថាហ ‘‘សព្ពទិសាសុ កវាដវិត្ថារប្បមាណោ ឱកាសោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៥).

ឯត្ថាយមធិប្បាយោ ¶ – វាតបានកវាដស្ស សាមន្តា ទ្វារផលកវិត្ថារប្បមាណេ ឋានេ តិណ្ណំ មត្តិកានំ ឧបរិបិ យត្តកំ ពហលំ ឥច្ឆតិ, តត្តកេ ឋានេ អាលោកសន្ធិ បរិកម្មត្ថាយ លិម្បិតព្ពោ វា លេបាបេតព្ពោ វាតិ. ‘‘បុនប្បុនំ ឆាទាបេសិ បុនប្បុនំ លេបាបេសី’’តិ (បាចិ. ១៣៤) ឥមស្មិំ វត្ថុស្មិំ ឧប្បន្នទោសេន សិក្ខាបទស្ស បញ្ញត្តត្តា លេបំ អនុជានន្តេន ច ទ្វារពន្ធនស្ស សាមន្តា អឌ្ឍតេយ្យហត្ថប្បមាណេយេវ បទេសេ បុនប្បុនំ លេបស្ស អនុញ្ញាតត្តា តតោ អញ្ញត្ថ បុនប្បុនំ លិម្បេន្តស្ស វា លិម្បាបេន្តស្ស វា ភិត្តិយំ មត្តិកាហិ កត្តព្ពកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា បុន ចតុត្ថលេបេ ទិន្នេ បាចិត្តិយេន ភវិតព្ពន្តិ វទន្តិ. គណ្ឋិបទេសុ បន តីសុបិ បុនប្បុនំ លេបទានស្ស វុត្តប្បមាណតោ អញ្ញត្ថ បដិក្ខិត្តមត្តំ ឋបេត្វា បាចិត្តិយស្ស អវុត្តត្តា ទុក្កដំ អនុរូបន្តិ វុត្តំ.

ឆទនស្សាតិ ¶ បទភាជនេ វុត្តានំ ឥដ្ឋកាសិលាសុធាតិណបណ្ណច្ឆទនានំ អញ្ញតរស្ស. ទ្វត្តិបរិយាយន្តិ ឯត្ថ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បរិយាយេនាតិ បរិក្ខេបេន, ឯវំ ឆទនំ បន តិណបណ្ណេហិ លព្ភតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៦) វុត្តត្តា បរិយាយន្តិ តិណេហិ វា បណ្ណេហិ វា បរិក្ខិបិត្វា ឆទនមេវ គហេតព្ពំ. ឥដ្ឋកាយ វា សិលាយ វា សុធាយ វា ឆទនេ លព្ភមានំ មគ្គេន ឆទនំ បន ឧបលក្ខណវសេន លព្ភតិ. ទ្វត្តិបរិយាយេន ឆទនញ្ច ‘‘សព្ពម្បិ ចេតំ ឆទនំ ឆទនូបរិ វេទិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៦) អដ្ឋកថាវចនតោ ឧបរូបរិ ឆទនវសេន វេទិតព្ពំ. ហរិតំ នាម បុព្ពណ្ណាទិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ហរិតន្តិ ចេត្ថ សត្តធញ្ញភេទំ បុព្ពណ្ណំ, មុគ្គមាសតិលកុលត្ថអលាពុកុម្ភណ្ឌាទិភេទញ្ច អបរណ្ណំ អធិប្បេត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៥). ឥមេសុ អញ្ញតរស្សាភាវេន អហរិតំ នាម.

អធិដ្ឋេយ្យន្តិ ¶ វិធាតព្ពំ. តតោ ឧទ្ធន្តិ តីហិ បរិយាយេហិ វា តីហិ មគ្គេហិ វា ឧទ្ធំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តិណ្ណំ មគ្គានំ វា បរិយាយានំ វា ឧបរី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៦). បាចិត្តិយំ ហោតីតិ វក្ខមានទូរតាយ យុត្តេ អហរិតដ្ឋានេ ឋត្វា សំវិទហិត្វា តិក្ខត្តុំ ឆាទាបេត្វា តតិយវារេ ‘‘ឯវំ ករោហី’’តិ អាណាបេត្វា បក្កមិតព្ពំ. អបក្កមន្តេន តុណ្ហីភូតេន ឋាតព្ពំ, តតោ ឧត្តរិ ចតុត្ថវារេ ឆទនត្ថំ វិទហន្តស្ស ឥដ្ឋកាទិគណនាយ, តិណេសុ តិណគណនាយ, បណ្ណេសុ បណ្ណគណនាយ បាចិត្តិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ បាឡិយំ ‘‘មគ្គេន ឆាទេន្តស្ស ទ្វេ មគ្គេ អធិដ្ឋហិត្វា តតិយាយ មគ្គំ អាណាបេត្វា បក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទិ (បាចិ. ១៣៦). តតិយាយ មគ្គន្តិ ឯត្ថ តតិយាយាតិ ឧបយោគត្ថេ សម្បទានវចនំ, តតិយំ មគ្គន្តិ អត្ថោ. តត្ថាតិ ហរិតេ, ‘‘សចេ ហរិតេ ឋិតោ អធិដ្ឋាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ១៣៧) វចនតោ អធិដ្ឋានាយ តិដ្ឋតោតិ លព្ភតិ. ពីជរោបនតោ បដ្ឋាយ យាវ សស្សំ តិដ្ឋតិ, តាវ ហរិតំ នាម. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យស្មិម្បិ ខេត្តេ វុត្តំ ពីជំ ន តាវ សម្បជ្ជតិ, វស្សេ បន បតិតេ សម្បជ្ជិស្សតី’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៥).

១១០៨-៩. អហរិតដ្ឋានេបិ តិដ្ឋតោ បរិច្ឆេទំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បិដ្ឋិវំសេ’’តិអាទិ. ‘‘បិដ្ឋិវំសេ’’តិ ឥទំ វំសយុត្តសេនាសនវសេន វុត្តំ. កណ្ណិកំ គាហាបេត្វា កតសេនាសនស្សាបិ ឧបលក្ខណំ ហោតិ. បិដ្ឋិវំសេតិ ច ‘‘គង្គាយំ ឃោសោ’’តិអាទីសុ វិយ សាមីបិកាធារេ ភុម្មំ. កុតោយំ វិសេសោ លព្ភតីតិ? អដ្ឋកថាយំ ‘‘បិដ្ឋិវំសស្ស វា កូដាគារកណ្ណិកាយ វា ឧបរិ, ថុបិកាយ វា បស្សេ និសិន្នោ ហោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៥) វុត្តវិធានតោ លព្ភតិ. ‘‘និសិន្នោ’’តិ ¶ អដ្ឋកថាវចនតោ ឋិតោតិ ឯត្ថ គតិនិវត្តិសាមញ្ញេន ¶ និសិន្នោ ច វុត្តោតិ គហេតព្ពោ. យស្មិំ ឋានេតិ ឯត្ថ ‘‘អហរិតេ’’តិ បករណតោ លព្ភតិ. ‘‘ឋាតុ’’ន្តិ ឥទំ អធិដ្ឋានករណត្ថាយ ឋានំ គហេត្វា វុត្តន្តិ ‘‘តស្ស អន្តោ អហរិតេបិ ឋត្វា អធិដ្ឋាតុំ ន លព្ភតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៦) អដ្ឋកថាវចនតោ វិញ្ញាយតិ.

បតនោកាសតោតិ ឯត្ថ បឋមត្ថេ តោ-បច្ចយោ. តញ្ហិ ឋានំ វិហារស្ស បតនោកាសោតិ យោជនា. ហីតិ ហេតុអត្ថេ វត្តមានតោ យស្មា អហរិតេ បតន្តស្ស វិហារស្សេតំ ឋានំ បតនោកាសោ, តស្មា តត្ថ ឋាតុំ ន វដ្ដតីតិ គហេតព្ពំ.

១១១១. ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ អាទោ តាវ វិហារបទស្ស បទភាជនេ ‘‘វិហារោ នាម ឧល្លិត្តោ វា’’តិអាទិវុត្តត្តា (បាចិ. អដ្ឋ. ១៣៦) តព្ពិបរិយាយតោ តិណេហេវ កតឆទនភិត្តិកា កុដិ តិណកុដិកាតិ វិញ្ញាយតីតិ តិណឆទនា កុដិកា តិណកុដិកា.

១១១២. ជានន្តិ តោយស្ស សប្បាណកភាវំ ជានន្តោ. សិញ្ចេយ្យ សិញ្ចាបេយ្យាតិ ឯត្ថ ‘‘តេន ឧទកេនា’’តិ វត្តព្ពំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តេន ឧទកេន សយំ វា សិញ្ចេយ្យា’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៤០).

១១១៣. យោ បន ធារំ អច្ឆិន្ទិត្វា សចេ មត្តិកំ សិញ្ចេយ្យ, ឯវំ សិញ្ចតោ តស្សាតិ យោជនា.

១១១៤-៥. សន្ទមានកន្តិ តោយវាហិនិំ. មាតិកំ អាឡិំ. សម្មុខំ ករោន្តស្សាតិ ឧទកំ ន្ហាយិតុមិច្ឆិតំ យទិ, សយំ អភិមុខំ ករោន្តស្ស. តត្ថ តត្ថ ពន្ធតោ អស្ស ភិក្ខុស្ស ¶ បយោគគណនាយ អាបត្តិ សិយាតិ យោជនា. បយោគគណនាតិ បយោគគណនាយ, ឧទកំ ពន្ធិត្វា ពន្ធិត្វា យថិច្ឆិតទិសាភិមុខករណបយោគានំ គណនាយាតិ អត្ថោ.

១១១៦-៧. យំ ជលំ តិណាទិម្ហិ បក្ខិត្តេ សចេ ខយំ វា អាវិលត្តំ វា គច្ឆតិ, តាទិសេ ¶ ឧទកេ មត្តិកំ, តិណមេវ វា សចេ សកដបុណ្ណម្បិ ឯកតោ បក្ខិបេយ្យ, ឯវំ បក្ខិបន្តស្ស ឯកា បាចិត្តិ. ឯកេកំ មត្តិកំ, តិណមេវ វា. វា-សទ្ទេន កដ្ឋគោមយាទិំ វា បក្ខិបន្តស្ស បយោគគណនាយ បាចិត្តិយន្តិ យោជនា. អាវិលត្តន្តិ បាណកា យថា នស្សន្តិ, តថា អាលុឡិតភាវំ. ឥមិនា ឯវំ អវិនស្សមានបាណកេ មហាឧទកេ តិណាទិំ បក្ខិបន្តស្ស អនាបត្តិភាវំ ទីបេតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឥទំ បន មហាឧទកំ…បេ… សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៤០).

១១១៨. ទុក្កដំ ហោតីតិ អាណាបនបច្ចយា ទុក្កដំ ហោតិ. ឯកា បាចិត្តិ.

១១១៩. សព្ពត្ថាតិ សប្បាណកេ ច អប្បាណកេ ច. វិមតិស្សាតិ សហចរិយេន វិមតិសហិតមាហ.

១១២០. ‘‘សព្ពត្ថាបាណសញ្ញិស្សា’’តិអាទីសុ អធិការតោ លព្ភមានំ ‘‘សិញ្ចនាទីសុ យំ កិញ្ចិ ករោន្តស្សា’’តិ ឥទំ បច្ចេកំ សម្ពន្ធនីយំ. សព្ពត្ថាតិ សប្បាណកេ, អប្បាណកេ ច. អបាណសញ្ញិស្សាតិ ឯវំ កតេន បយោគេន នស្សមានា បាណកា ន សន្តីតិសញ្ញិស្ស. អសញ្ចិច្ចាតិ យថា បាណកា ន នស្សន្តិ, ឯវំ ឃដាទីហិ គហិតំ សប្បាណកឧទកំ ឧទកេយេវ ឱសិញ្ចន្តស្ស វា ឱសិញ្ចាបេន្តស្ស វា វដ្ដិត្វា តស្មិំ ឧទកេ តិណាទិម្ហិ បតិតេ អសញ្ចិច្ច កតំ នាម ហោតិ. អសតិស្សាតិ ¶ អសតិយា ករោន្តស្ស. អជានតោតិ បាណកានំ អត្ថិភាវំ អជានិត្វា ករោន្តស្ស.

១១២១-២. វធកចិត្តេ សតិ សត្តមេ សប្បាណកវគ្គេ បឋមសិក្ខាបទស្ស វិសយភាវតោ តតោ វិសេសេតុមាហ ‘‘វិនា វធកចិត្តេនា’’តិ. ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ បាឡិយំ (បាចិ. ១៤០) ‘‘សប្បាណកំ ឧទក’’ន្តិ ឥមិនា អដ្ឋកថាគតំ បឋមង្គញ្ច ‘‘ជាន’’ន្តិ ឥមិនា ទុតិយង្គញ្ច ‘‘សិញ្ចេយ្យ វា សិញ្ចាបេយ្យ វា’’តិ ឥមិនា ចតុត្ថង្គញ្ច វុត្តំ, ន វុត្តំ តតិយង្គំ. តញ្ច ខោ វធកចិត្តស្ស សត្តមវគ្គេ បឋមសិក្ខាបទេន បាចិត្តិយវចនតោ ឯត្ថ តទភាវលក្ខណំ តតិយង្គំ វុត្តមេវ ហោតីតិអធិប្បាយេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘វិនា វធកចិត្តេនា’’តិ. តេនេវាហ ‘‘ចត្តារេវស្ស អង្គានិ, និទ្ទិដ្ឋានិ មហេសិនា’’តិ. អស្សាតិ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស.

១១២៣. សប្បាណកសញ្ញិស្ស ¶ ‘‘បរិភោគេន បាណកា មរិស្សន្តី’’តិ បុព្ពភាគេ ជានន្តស្សាបិ សិញ្ចនសិញ្ចាបនំ ‘‘បទីបេ និបតិត្វា បដង្គាទិបាណកា មរិស្សន្តី’’តិ ជានន្តស្ស បទីបុជ្ជលនំ វិយ វិនាបិ វធកចេតនាយ ហោតីតិ អាហ ‘‘បណ្ណត្តិវជ្ជំ តិចិត្ត’’ន្តិ. ឯត្ថ កិស្មិញ្ចិ កុបិតស្ស វា កីឡាបសុតស្ស វា សិញ្ចតោ អកុសលចិត្តំ, មាលាគច្ឆាទិំ សិញ្ចតោ កុសលចិត្តំ, បណ្ណត្តិំ អជានតោ ខីណាសវស្ស អព្យាកតចិត្តន្តិ តិចិត្តំ វេទិតព្ពំ. តស្សាតិ សត្តមវគ្គេ បឋមសិក្ខាបទស្ស. អស្ស ចាតិ ឥមស្ស សិញ្ចនសិក្ខាបទស្ស ច. ឥទំ វិសេសនន្តិ ឥទំ នានាករណំ. ឯត្ថ ឥមស្មិំ បករណេ និទ្ទិដ្ឋំ បកាសិតន្តិ អត្ថោ. តំ លោកវជ្ជំ, ឥទំ បណ្ណត្តិវជ្ជំ. តំ អកុសលចិត្តំ, ឥទំ តិចិត្តំ. តំ ទុក្ខវេទនំ, ឥទំ តិវេទនន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

សត្តមវគ្គេ ¶ ទុតិយស្ស ឥមស្ស ច កោ វិសេសោតិ ចេ? ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស ‘‘សិញ្ចេយ្យ វា សិញ្ចាបេយ្យ វា’’តិ ពាហិរបរិភោគវសេន បឋមំ បញ្ញត្តត្តា ‘‘សប្បាណកំ ឧទកំ បរិភុញ្ជេយ្យា’’តិ (បាចិ. ៣៨៨) សិក្ខាបទំ អត្តនោ នហានបានាទិបរិភោគវសេន បញ្ញត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តស្មិំ វា បឋមំ បញ្ញត្តេបិ អត្តនោ បរិភោគវសេនេវ បញ្ញត្តត្តា បុន ឥទំ សិក្ខាបទំ ពាហិរបរិភោគវសេន បញ្ញត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

១១២៤-៦. អដ្ឋង្គយុត្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘សីលវា’’តិអាទិ ឯកមង្គំ, ‘‘ពហុស្សុតោ’’តិអាទិ ទុតិយំ, ‘‘ឧភយានិ ខោ បនស្សា’’តិអាទិ តតិយំ, ‘‘កល្យាណវាចោ ហោតី’’តិអាទិ ចតុត្ថំ, ‘‘យេភុយ្យេន ភិក្ខុនីនំ បិយោ ហោតិ មនាបោ’’តិ បញ្ចមំ, ‘‘បដិពលោ ហោតិ ភិក្ខុនិយោ ឱវទិតុ’’ន្តិ ឆដ្ឋំ, ‘‘ន ខោ បនេតំ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្សា’’តិអាទិ សត្តមំ, ‘‘វីសតិវស្សោ វា ហោតិ អតិរេកវីសតិវស្សោ វា’’តិ អដ្ឋមន្តិ ឯតានិ បាឋាគតានិ អដ្ឋ អង្គានិ នាម. ភិក្ខុនីនំ ឱវាទោ, តទត្ថាយ សម្មុតីតិ វិគ្គហោ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ញត្តិ ចតុត្ថី យស្ស កម្មស្សាតិ វិគ្គហោ. ‘‘កម្មេនា’’តិ សេសោ.

អដ្ឋង្គយុត្តស្ស ¶ ភិក្ខុស្ស មហេសិនា ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន យា ភិក្ខុនោវាទកសម្មុតិ ឥធ អនុញ្ញាតា, តាយ អសម្មតោ យោ ភិក្ខូតិ យោជនា.

គរុធម្មេហិ អដ្ឋហីតិ ‘‘វស្សសតូបសម្បន្នាយ ភិក្ខុនិយា តទហុបសម្បន្នស្ស ភិក្ខុនោ អភិវាទនំ បច្ចុបដ្ឋានំ អញ្ជលិកម្មំ ¶ សាមីចិកម្មំ កាតព្ព’’ន្តិអាទីហិ (បាចិ. ១៤៩) បាឡិយំ អាគតេហិ អដ្ឋហិ គរុធម្មេហិ. ឯកំ ភិក្ខុនិំ, សម្ពហុលា វា ភិក្ខុនិយោតិ ឥទំ បករណតោ លព្ភតិ. ឱសារេន្តោវាតិ បាឡិំ ឧច្ចារេន្តោវ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឱសារេតព្ពាតិ បាឡិ វត្តព្ពា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៤៩). តេ ធម្មេតិ បុព្ពេ វុត្តេ តេ អដ្ឋ គរុធម្មេ. ឱវទេយ្យាតិ អដ្ឋគរុធម្មបាឡិភាសនសង្ខាតំ ឱវាទំ ករេយ្យ.

កិំ វុត្តំ ហោតិ? បាដិបទេ ឱវាទត្ថាយ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា ភិក្ខុនិយោ ‘‘តេន ភិក្ខុនា’’តិអាទិនា បាឋាគតនយេន ‘‘សមគ្គត្ថ ភគិនិយោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សមគ្គម្ហយ្យា’’តិ យទិ វទេយ្យុំ, ‘‘វត្តន្តិ ភគិនិយោ អដ្ឋ គរុធម្មា’’តិ បុនបិ បុច្ឆិត្វា ‘‘វត្តន្តយ្យា’’តិ យទិ វទេយ្យុំ, ‘‘ឯសោ ភគិនិយោ ឱវាទោ’’តិ និយ្យាទេយ្យ. ‘‘ន វត្តន្តយ្យា’’តិ យទិ វទេយ្យុំ, ‘‘វស្សសតូបសម្បន្នាយា’’តិអាទិនា អដ្ឋគរុធម្មបាឡិភាសនវសេន ឱវាទំ ករេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘ឱសារេន្តោវ តេ ធម្មេ ឱវទេយ្យា’’តិ.

១១២៧. អញ្ញេន ធម្មេនាតិ សុត្តន្តេន វា អភិធម្មេន វា. ឯកតោឧបសម្បន្នន្តិ ភិក្ខុនិសង្ឃេយេវ ឧបសម្បន្នំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ ឯកតោឧបសម្បន្នាយា’’តិ. តថាតិ ឱវទន្តស្ស ទុក្កដន្តិ ទស្សេតិ.

១១២៨. ភិក្ខូនំ សន្តិកេយេវ ឧបសម្បន្នន្តិ មហាបជាបតិយា គោតមិយា សទ្ធិំ បព្ពជិតា បញ្ចសតា សាកិយានិយោ សង្គណ្ហាតិ. លិង្គវិបល្លាសេ ឧបសម្បន្នភិក្ខុនោ លិង្គបរិវត្តនេ សតិ តថា បាចិត្តិ ឯវ បកាសិតាតិ អត្ថោ.

១១២៩. ឱវាទំ ¶ អនិយ្យាទេត្វាតិ ‘‘វត្តន្តិ ភគិនិយោ អដ្ឋ គរុធម្មា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘វត្តន្តយ្យា’’តិ វុត្តេតិ ឯត្ថាបិ សោយេវត្ថោ.

១១៣០. គរុធម្មេហិ ¶ ឱវទតោ ទុក្កដន្តិ យោជនា.

១១៣១. អគណ្ហន្តស្ស ឱវាទន្តិ ឯត្ថ ឱវាទត្ថំ យាចនសន្ទេសោ តទត្ថតាយ ឱវាទោតិ គហិតោតិ ឱវាទសាសនំ អសម្បដិច្ឆន្តស្សាតិ អត្ថោ. អបច្ចាហរតោបិ តន្តិ តំ អត្តនា គហិតំ ឱវាទសាសនំ ឧបោសថគ្គេ អារោចេត្វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន ទិន្នំ បដិសាសនំ ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស នេត្វា អវទន្តស្សាបិ. ពាលន្តិ សាសនសម្បដិច្ឆនញ្ច ឧបោសថគ្គំ នេត្វា អារោចនញ្ច បដិសាសនំ ហរិត្វា បាដិបទេ ភិក្ខុនិសង្ឃគណបុគ្គលានំ យថានុរូបំ បច្ចារោចនញ្ច កាតុំ អជាននតាយ ពាលំ. គិលានន្តិ ឧបោសថគ្គំ គន្ត្វាបិ អារោចនស្ស ពាធកេន គេលញ្ញេន សមន្នាគតំ គិលានំ. គមិកន្តិ បាដិបទំ អនិសីទិត្វា គន្តព្ពំ អច្ចាយិកគមនំ គមិកញ្ច ឋបេត្វា ទុក្កដំ សិយាតិ សម្ពន្ធោ.

១១៣២. កម្មស្មិន្តិ ឯត្ថ កម្ម-សទ្ទេន ភិក្ខុនោវាទកស្ស ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន ទិន្នំ សម្មុតិកម្មំ អធិប្បេតន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. ញត្តិំ, កម្មវាចញ្ច បរិហាបេត្វា, បរិវត្តេត្វា វា កតំ ចេ, អធម្មកម្មំ នាម. វគ្គេតិ ឆន្ទារហានំ ឆន្ទស្ស អនាហរណេន វា សន្និបតិតានំ ឧក្កោដេន វា វគ្គេ សតិ. តិកបាចិត្តិយំ សិយាតិ ‘‘អធម្មកម្មេ អធម្មកម្មសញ្ញី វគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, វេមតិកោ ឱវទតិ, សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១៥០) អធម្មកម្មេ អធម្មកម្មសញ្ញិបក្ខេ វុត្តបាចិត្តិយត្តយំ ហោតិ.

១១៣៣. អធម្មេ ¶ បន កម្មស្មិំ វេមតិកស្សាបីតិ យោជនា. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘វគ្គេ ភិក្ខុនិសង្ឃស្មិំ, តិកបាចិត្តិយំ សិយា’’តិ ឥទំ សង្គណ្ហាតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? អធម្មកម្មេ វេមតិកបក្ខេ ‘‘វគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី, វេមតិកោ, សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១៥០) អធម្មិកកម្មេយេវ វិមតិវារេ វុត្តតិកបាចិត្តិយំ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ធម្មកម្មន្តិ សញ្ញិនោ’’តិ ឥមិនាបិ ‘‘អធម្មេ បន កម្មស្មិ’’ន្តិ ឥទំ យោជេតព្ពំ, ‘‘តថា’’តិ សម្ពន្ធោ, តេន ‘‘វគ្គេ’’តិអាទិកំ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘អធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញី វគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, វេមតិកោ, សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១៥០) វុត្តំ តិកបាចិត្តិយំ ហោតិ. ឯវមេតា បាចិត្តិយោ សន្ធាយាហ ‘‘នវ បាចិត្តិយោ វុត្តា’’តិ.

ឥមស្មិំ ¶ វិយ អធម្មកម្មវារេ ‘‘សមគ្គេ ភិក្ខុនិសង្ឃស្មិ’’ន្តិ វិកប្បេ ច ឯវមេវ នវ បាចិត្តិយោ ហោន្តីតិ អតិទិសន្តោ ‘‘សមគ្គេបិ ច តត្តកា’’តិ អាហ. យថាហ ‘‘អធម្មកម្មេ អធម្មកម្មសញ្ញី សមគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី, វេមតិកោ, សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. អធម្មកម្មេ វេមតិកោ សមគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី, វេមតិកោ, សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. អធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញី សមគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី, វេមតិកោ, សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១៥០).

១១៣៤. ទ្វិន្នំ នវកានំ វសាតិ យថាទស្សិតំ វគ្គនវកំ, សមគ្គនវកន្តិ ទ្វិន្នំ នវកានំ វសេន. តាតិ បាចិត្តិយោ.

‘‘ធម្មកម្មេ ¶ អធម្មកម្មសញ្ញី វគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី, វេមតិកោ, សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ធម្មកម្មេ វេមតិកោ វគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី, វេមតិកោ, សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញី វគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី, វេមតិកោ, សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វគ្គបក្ខេ នវ ទុក្កដានិ. ‘‘ធម្មកម្មេ អធម្មកម្មសញ្ញី សមគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី, វេមតិកោ, សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ធម្មកម្មេ វេមតិកោ សមគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី, វេមតិកោ, សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញី សមគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វគ្គសញ្ញី, វេមតិកោ ឱវទតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញី សមគ្គំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ សមគ្គសញ្ញី ឱវទតិ, អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. ១៥១) ឯត្ថ អន្តេ វុត្តំ អនាបត្តិវារំ វិនា អវសេសេសុ អដ្ឋសុ វារេសុ សមគ្គបក្ខេ អដ្ឋ ទុក្កដានិ. ឯវំ បុរិមានិ នវ, ឥមានិ អដ្ឋាតិ ធម្មកម្មបក្ខេ សត្តរស ទុក្កដានិ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ទុក្កដំ ធម្មកម្មេបិ, សត្តរសវិធំ សិយា’’តិ.

១១៣៥. ‘‘ឱសារេហី’’តិ វុត្តោ កថេតិ វាតិ យោជនា. ‘‘អដ្ឋគរុធម្មំ កថេហី’’តិ វុត្តោ តំ កថេតិ វា. បញ្ហំ បុដ្ឋោ កថេតិ វាតិ អដ្ឋគរុធម្មវិសយេ បញ្ហំ បុដ្ឋោ តមេវ វទតិ វា. សិក្ខមានាយ កថេតិ វាតិ សម្ពន្ធោ. សិក្ខមានាយ អដ្ឋគរុធម្មេ កថេតិ វា, នេវ ទោសោតិ អត្ថោ. ឧម្មត្តកាទិនោ កថយតោ នេវ ទោសោតិ យោជនា.

១១៣៦. ឥទានិ ¶ តិណ្ណម្បិ ពហុស្សុតានំ លក្ខណេ ឯកត្ថ ទស្សិតេ ភិក្ខុនោវាទកស្ស វិសេសោ សុវិញ្ញេយ្យោ ហោតីតិ ¶ តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វាចុគ្គតាវ កាតព្ពា’’តិអាទិ. ទ្វេ មាតិកា បគុណា វាចុគ្គតា កាតព្ពាតិ យោជនា. ភិក្ខុភិក្ខុនិវិភង្គេ មាតិកា បគុណា វាចុគ្គតាវ កាតព្ពាតិ យោជនា, ភិក្ខុភិក្ខុនិវិភង្គមាតិកា បគុណា កត្វា តាសំ អដ្ឋកថំ ឧគ្គហេត្វា បាឡិតោ, អត្ថតោ ច វចនបថារុឡ្ហា វោហារក្ខមាយេវ កាតព្ពាតិ វុត្តំ ហោតិ. ចត្តារោ ភាណវារា បគុណា វាចុគ្គតាវ កាតព្ពាតិ បកាសិតាតិ យោជនា. ‘‘បគុណា’’តិ ឥមិនា បាឡិយំ បគុណំ កត្វា ធារេត្វា បរិបុច្ឆិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘វាចុគ្គតាវ កាតព្ពា’’តិ ឥមិនា តទត្ថំ សុត្វា ធារេត្វា បរិបុច្ឆិតព្ពមេវាតិ ទស្សេតិ.

១១៣៧. បរិកថត្ថាយាតិ សម្បត្តានំ ធម្មកថនត្ថាយ. កថាមគ្គោតិ មហាសុទស្សនកថាមគ្គោ. មង្គល…បេ… អនុមោទនាតិ អគ្គស្ស ទានាទិមង្គលេសុ ភត្តានុមោទនាសង្ខាតា ទានកថា ច, កុមារមង្គលាទីសុ មហាមង្គលសុត្តាទិមង្គលានុមោទនា ច, អមង្គលំ នាម កាលកិរិយា, តត្ថ មតកភត្តាទីសុ តិរោកុដ្ដាទិកថា ចាតិ ឯវំ តិស្សោយេវានុមោទនា.

១១៣៨. ឧបោសថាទិអត្ថាយាតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បវារណាទីនំ សង្គហោ. កម្មាកម្មវិនិច្ឆយោតិ កម្មវគ្គេ វុត្តវិនិច្ឆយោ, បរិវារេ កម្មវគ្គេ អាគតខុទ្ទានុខុទ្ទកកម្មវិនិច្ឆយោតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘កម្មដ្ឋាន’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘ឧត្តមត្ថស្ស បាបក’’ន្តិ វក្ខមានត្តា វិបស្សនាកម្មដ្ឋានមាហ. វិបស្សនាវសេន ឧគ្គណ្ហន្តេន ច ធាតុវវត្ថានមុខេន ឧគ្គហេតព្ពន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ឧត្តមត្ថស្សាតិ អរហត្តស្ស.

១១៣៩. ឯត្តកំ ឧគ្គហេត្វាន ពហុស្សុតោតិ យថាវុត្តធម្មានំ ឧគ្គហិតត្តា ពហុស្សុតោ. បញ្ចវស្សោតិ ឧបសម្បទតោ ¶ បដ្ឋាយ បរិបុណ្ណបញ្ចសំវច្ឆរោ. ‘‘ទសវស្សោ’’តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សំវច្ឆរវសេន បញ្ចវស្សេសុ បរិបុណ្ណេសុ វុត្ថវស្សវសេន អបរិបុណ្ណេសុបិ បញ្ចវស្សោយេវ. ឥតរថា ឩនបញ្ចវស្សោតិ វេទិតព្ពោ. បរិបុណ្ណវីសតិវស្សូបសម្បទាទីសុ វិយ កេចិ សំវច្ឆរគណនំ អវិចារេត្វា ‘‘បញ្ចវស្សោ’’តិវចនសាមញ្ញេន វុត្ថវស្សគណនមេវ គណ្ហន្តិ, តទយុត្តំ. តថា គហណេសុ យុត្តិ វា មគ្គិតព្ពា. មុញ្ចិត្វា និស្សយន្តិ និស្សយវាសំ ជហិត្វា. ឥស្សរោតិ និស្សយាចរិយវិរហេន ឥស្សរោ, ឥមិនា និស្សយមុត្តលក្ខណំ ទស្សិតំ.

១១៤០. ទ្វេ ¶ វិភង្គាតិ ភិក្ខុភិក្ខុនិវិភង្គទ្វយំ. ឥធ ‘‘វាចុគ្គតា’’តិ ឥទំ បរិបុច្ឆម្បិ សន្ធាយាហាតិបិ វុត្តំ. តេនាហ សារត្ថទីបនិយំ ‘‘ទ្វេ វិភង្គា បគុណា វាចុគ្គតា កាតព្ពា’តិឥទំ បរិបុច្ឆាវសេន ឧគ្គហណម្បិ សន្ធាយ វុត្ត’ន្តិ វទន្តី’’តិ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១៤៥-១៤៧). ព្យញ្ជនាទិតោតិ ឯត្ថ ព្យញ្ជនំ នាម បទំ, អាទិ-សទ្ទេន សង្គហិតំ អនុព្យញ្ជនំ នាម អក្ខរំ, បទក្ខរានិ អបរិហាបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ចតូស្វបិ និកាយេសូតិ ទីឃមជ្ឈិមសំយុត្ត អង្គុត្តរនិកាយេសុ, និទ្ធារណេ ភុម្មំ. ឯកោ វា និកាយោ បោត្ថកោបិ ច ឯកោតិ យោជនា. អបិ-សទ្ទេន ខុទ្ទកនិកាយស្សាបិ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. ‘‘បិ វា’’តិ ឥមិនា ខុទ្ទកនិកាយេ ជាតកភាណកេន សាដ្ឋកថំ ជាតកំ ឧគ្គហេត្វាបិ ធម្មបទំ សហ វត្ថុនា ឧគ្គហេតព្ពមេវាតិ ទស្សិតេ ទ្វេ បោត្ថកេ សមុច្ចិនោតិ, ចត្តារិ ខន្ធកវត្តានិ វា.

១១៤២. ទិសាបាមោក្ខោ យត្ថ យត្ថ វសតិ, តស្សា តស្សាទិសាយ បាមោក្ខោ បធានោ. យេនកាមំគមោតិ យត្ថ កត្ថចិ ទិសាភាគេ យថាកាមំ វុត្តិកោ ហោតីតិ អត្ថោ ¶ . បរិសំ ឧបដ្ឋាបេតុំ កាមំ លភតេ ឥស្សរោតិ យោជនា, ឥស្សរោ ហុត្វា ភិក្ខុបរិសាយ អត្តានំ ឧបដ្ឋាបេតុំ យថារុចិយា លភតីតិ អត្ថោ. ឯត្តាវតា បរិសូបដ្ឋាបកលក្ខណំ វុត្តំ.

១១៤៣. វាចុគ្គន្តិ វាចុគ្គតំ. ឯត្ថ ច ‘‘ឥទានិ អយំ ភណ្ឌបាថាវិធិ ន ហោតីតិ មិហកបរិបុច្ឆនកថានុរូបតោ អត្ថករណំ ន វាចុគ្គតករណំ នាមាតិ វិញ្ញាយតី’’តិ និស្សន្ទេហេ វុត្តំ. ឥមិនា យថាវុត្តំ ទុតិយង្គមេវ សង្គហិតំ.

១១៤៤. អស្សាតិ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស. អសម្មតតាទីនិ តីណិ អង្គានីតិ អត្តនោ អសម្មតតា, ភិក្ខុនិយា បរិបុណ្ណូបសម្បន្នតា, ឱវាទវសេន អដ្ឋគរុធម្មភណនន្តិ ឥមានិ តីណិ អង្គានិ.

១១៤៦. តិកបាចិត្តិយន្តិ ‘‘អត្ថង្គតេ សូរិយេ អត្ថង្គតសញ្ញី, វេមតិកោ, អនត្ថង្គតសញ្ញី’’តិ វិកប្បត្តយេ. ឯកតោឧបសម្បន្នន្តិ ភិក្ខុនិសង្ឃេ ឧបសម្បន្នំ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃេ ឧបសម្បន្នំ បន ឱវទតោ បាចិត្តិយមេវា’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

១១៤៨. ឧទ្ទេសាទិនយេនាតិ ¶ ‘‘អនាបត្តិ ឧទ្ទេសំ ទេន្តោ, បរិបុច្ឆំ ទេន្តោ’’តិអាទិនា អនាបត្តិវារនយេន. អស្សាតិ ភិក្ខុស្ស.

១១៤៩. ‘‘សចេ អសម្មតោ’’តិ វក្ខមានត្តា ឱវទន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘សម្មតស្សា’’តិ លព្ភតិ. ភិក្ខុនុបស្សយន្តិ ភិក្ខុនិវិហារំ. អញ្ញត្រ កាលាតិ ‘‘តត្ថាយំ សមយោ ¶ , គិលានា ហោតិ ភិក្ខុនី’’តិ វុត្តកាលតោ អញ្ញត្រ. ‘‘គិលានា នាម ភិក្ខុនី ន សក្កោតិ ឱវាទាយ វា សំវាសាយ វា គន្តុ’’ន្តិ (បាចិ. ១៦១) ទស្សិតេ គិលានកាលេ អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១១៥០. បាចិត្តិយទ្វយំ ហោតីតិ បឋមសិក្ខាបទេន, ឥមិនា ច សិក្ខាបទេន ទ្វេ បាចិត្តិយានិ ហោន្តីតិ. ‘‘តីណិបិ បាចិត្តិយានី’’តិ យោជេតព្ពា, បឋមទុតិយតតិយេហិ សិក្ខាបទេហិ តីណិ បាចិត្តិយានិ ហោន្តីតិ អត្ថោ.

១១៥១. អញ្ញេន ធម្មេនាតិ គរុធម្មតោ អញ្ញេន ពុទ្ធវចនេន. ទុក្កដទ្វយន្តិ អសម្មតភិក្ខុនុបស្សយគមនមូលកំ ទុក្កដទ្វយំ. ភិក្ខុនោតិ អសម្មតស្ស ‘‘សម្មតស្សាបី’’តិ វក្ខមានត្តា. ‘‘អដ្ឋហិ វា គរុធម្មេហិ អញ្ញេន វា ធម្មេន ឱវទតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១៥៥) អត្ថង្គតសិក្ខាបទេ វុត្តត្តា ‘‘រត្តិហេតុក’’ន្តិ អាហ, រត្តិឱវាទនមូលន្តិ អត្ថោ.

១១៥២. បាចិត្តិយទ្វយន្តិ ទុតិយតតិយមូលកំ. គរុធម្មេន ឱវាទោ គរុធម្មោ, សោ និទានំ យស្ស បាចិត្តិយស្សាតិ វិគ្គហោ. សម្មតត្តា គរុធម្មនិទានស្ស បាចិត្តិយស្ស អភាវតោតិ សម្ពន្ធោ. ឥមិនា បឋមសិក្ខាបទេន អនាបត្តិភាវំ ទស្សេតិ.

១១៥៣. តស្សេវាតិ សម្មតស្សេវ. ទុក្កដំ ឥមិនា តតិយសិក្ខាបទេន. អនាបត្តិ បឋមសិក្ខាបទេន, តេនេវាហ ‘‘សម្មតត្តា’’តិ. បាចិត្តិ ទុតិយសិក្ខាបទេន, តេនេវាហ ‘‘រត្តិយ’’ន្តិ.

១១៥៤. តិកបាចិត្តិយំ ¶ វុត្តន្តិ ‘‘ឧបសម្បន្នាយ ឧបសម្បន្នសញ្ញី, វេមតិកោ, អនុបសម្បន្នសញ្ញី ភិក្ខុនុបស្សយំ ឧបសង្កមិត្វា ¶ អញ្ញត្រ សមយា ឱវទតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១៦២) តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ. ឥតរទ្វយេតិ ‘‘អនុបសម្បន្នាយ ឧបសម្បន្នសញ្ញី, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អនុបសម្បន្នាយ វេមតិកោ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ១៦២) ទស្សិតេ ឥតរទ្វយេ. ឱវទន្តស្សាតិ យេន កេនចិ ឱវទន្តស្ស.

១១៥៥. តិកបាចិត្តិយំ, ទុក្កដដ្ឋានេ ទុក្កដមេវ ហោតីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘តថា’’តិ. ភិក្ខុនុបស្សយំ គន្ត្វា អញ្ញេន ធម្មេន ឱវទន្តស្ស តថាតិ យោជនា.

១១៥៦. ចីវរាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន បិណ្ឌបាតាទិឥតរបច្ចយត្តយញ្ច សក្ការគរុការមាននវន្ទនបូជនានិ ច សង្គហិតានិ. សម្មតេតិ ភិក្ខុនោវាទកសម្មុតិយា សម្មតេ.

១១៥៧. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘ធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញី, វេមតិកោ, អធម្មកម្មសញ្ញី ឯវំ វទតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១៦៧) តិកបាចិត្តិយំ បាឡិយំ ទស្សិតមេវ. ឥធ កម្មំ នាម យថាវុត្តំ សម្មុតិកម្មំ. អធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញិវេមតិកអធម្មកម្មសញ្ញីនំ វសេន តិកទុក្កដំ. វីសតិវស្សោ វា អតិរេកវីសតិវស្សោ វាតិ សម្មុតិយា អង្គានិ.

១១៥៨. ‘‘សម្មតំ អនុបសម្បន្ន’’ន្តិ កំ សន្ធាយាហាតិ ចេ? សម្មតេន ហុត្វា សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ សាមណេរភាវមុបគតំ សន្ធាយ វុត្តំ. អាមិសត្ថាយាតិ ចីវរាទីនមត្ថាយ.

១១៦២. ភិក្ខុនិយា ទិន្នន្តិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខុស្សា’’តិ វត្តព្ពំ. ភិក្ខុនា ទិន្នន្តិ យោជនា. ‘‘ភិក្ខុនិយា’’តិ សេសោ ¶ . តត្ថាតិ ចីវរបដិគ្គហណសិក្ខាបទេ. សូចិតាតិ បកាសិតា.

១១៦៣. អញ្ញាតិកាយ ¶ ភិក្ខុនិយា ចីវរន្តិ យោជនា.

១១៦៤. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ.

១១៦៥. សូចិំ ចីវរំ បវេសេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. សូចិនីហរណេតិ ចីវរតោ.

១១៦៦. បយោគស្ស វសាតិ ឯកក្ខណេ ពហូ អាវុណិត្វា សូចិយា នីហរណបយោគគណនាយ. ពហូ បាចិត្តិយោតិ យោជនា, បយោគប្បមាណាបត្តិយោ ហោន្តីតិ អត្ថោ.

១១៦៩. អនេកា បាចិត្តិយាបត្តី ហោន្តីតិ យោជនា. អារបថេតិ សូចិមគ្គេ. ទុតិយេ បថេតិ ឯត្ថ អារ-សទ្ទោ គាថាពន្ធសុខត្ថំ លុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

១១៧០. កា ហិ នាម កថាតិ ‘‘អនេកាបត្តិយោ ហោន្តី’’តិ ឯត្ថ កិំ វត្តព្ពន្តិ អត្ថោ. តិកបាចិត្តិយន្តិ ‘‘អញ្ញាតិកាយ អញ្ញាតិកសញ្ញី, វេមតិកោ, ញាតិកសញ្ញី ចីវរំ សិព្ពតិ វា សិព្ពាបេតិ វា, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១៧៨) វុត្តំ តិកបាចិត្តិយំ.

១១៧២. អញ្ញំ បរិក្ខារន្តិ ឧបាហនត្ថវិកាទិំ. សិព្ពតោតិ ឯត្ថ ‘‘សិព្ពាបយតោ’’តិ អធិការតោ លព្ភតិ. សិក្ខមានសាមណេរិយោ សិក្ខមានាទិកា នាម.

១១៧៣. សិព្ពនកិរិយាយ អាបជ្ជិតព្ពតោ ក្រិយំ.

១១៧៤-៥. សំវិធាយាតិ ¶ ‘‘អជ្ជ យាម, ស្វេ យាមា’’តិអាទិនា នយេន សំវិទហិត្វា. យថាហ ‘‘អជ្ជ វា ហិយ្យោ វា បរេ វា គច្ឆាមាតិ សំវិទហតី’’តិ (បាចិ. ១៨៣). មគ្គន្តិ ឯកទ្ធានមគ្គំ, អន្តមសោ គាមន្តរម្បិ. អញ្ញត្រ សមយាតិ ‘‘តត្ថាយំ សមយោ, សត្ថគមនីយោ ហោតិ មគ្គោ សាសង្កសម្មតោ សប្បដិភយោ’’តិ (បាចិ. ១៨២) វុត្តកាលវិសេសា អញ្ញត្រាតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. សត្ថវាហេហិ វិនា អគមនីយោ មគ្គោ សត្ថគមនីយោ នាម. ចោរានំ សយិតនិសិន្នដ្ឋិតខាទិតបីតដ្ឋានានិ យត្ថ ទិស្សន្តិ, តាទិសោ មគ្គោ សាសង្កោ នាម. ចោរេហិ ហតមារិតឃាតវិលុត្តមនុស្សា យត្ថ បញ្ញាយន្តិ, សោ សប្បដិភយោ នាម. ឥធាតិ ឥមស្មិំ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ កតសំវិធានំ អវិរាធេត្វា តាយ ឯកទ្ធានមគ្គំ បដិបជ្ជនកាលេតិ អត្ថោ.

អញ្ញោ គាមោ គាមន្តរំ, តត្ថ ឱក្កមនំ ឧបគមនំ គាមន្តរោក្កមោ, តស្មិំ កតេតិ អត្ថោ. អគាមកេ អរញ្ញេ អទ្ធយោជនាតិក្កមេ វាតិ យោជនា, គាមរហិតំ អរញ្ញមគ្គម្បិ ទ្វិគាវុតំ អតិក្កន្តេ វាតិ អត្ថោ.

១១៧៦. ‘‘អាបត្តិ ហោតី’’តិ សាមញ្ញតោ ទស្សិតអាបត្តិយា ភេទាភេទំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯត្ថា’’តិអាទិ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទវិនិច្ឆយេ, បករណេ វា. ទុក្កដំ ទីបិតន្តិ សម្ពន្ធោ. អកប្បិយភូមដ្ឋោតិ ឯត្ថ អកប្បិយា ភូមិ នាម អន្តោគាមេ ភិក្ខុនុបស្សយទ្វារកោដ្ឋកោតិ ឯវមាទិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ បន អន្តោគាមេ ភិក្ខុនុបស្សយទ្វារេ រថិកាយ, អញ្ញេសុ វា ចតុក្កសិង្ឃាដកហត្ថិសាលាទីសុ សំវិទហន្តិ, ភិក្ខុនោ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៨២-១៨៣). ឯត្ថ ច ចតុន្នំ មគ្គានំ សម្ពន្ធដ្ឋានំ ចតុក្កំ. តិណ្ណំ មគ្គានំ សម្ពន្ធដ្ឋានំ សិង្ឃាដកំ.

១១៧៧. កប្បិយភូមិ ¶ នាម ភិក្ខុនុបស្សយាទិ. យថាហ ‘‘សចេ ឧភោបិ ភិក្ខុនុបស្សយេ វា អន្តរារាមេ វា អាសនសាលាយ វា តិត្ថិយសេយ្យាយ វា ឋត្វា សំវិទហន្តិ, អនាបត្តិ. កប្បិយភូមិ កិរាយំ. តស្មា ឯត្ថ សំវិទហនបច្ចយា ទុក្កដាបត្តិំ ន វទន្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៨២-១៨៣). តេនេវាហ ‘‘ន វទន្តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ. ‘‘ន វទន្តិ អស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ.

១១៧៨. ឧភយត្ថាតិ អកប្បិយភូមិយំ ឋត្វា សំវិធាយ គមនេ, កប្បិយភូមិយំ ឋត្វា សំវិធាយ គមនេ ចាតិ ឧភយវិកប្បេ. គច្ឆន្តស្សេវាតិ ឯវការេន និក្ខន្តស្ស ជោតកំ. យថាហ ‘‘និក្ខមនេ អនាបត្តី’’តិ. ‘‘ភិក្ខុនោ’’តិ ឥមិនា ភិក្ខុនិយា អនាបត្តិភាវំ ទីបេតិ. អាបត្តិខេត្តនិយមនត្ថមាហ ‘‘អនន្តរស្សា’’តិអាទិ.

១១៧៩. តត្រាបីតិ ¶ កប្បិយភូមិឧបចារោក្កមនេបិ. ឧទីរិតន្តិ មហាបច្ចរិយំ. យថាហ ‘‘មហាបច្ចរិយំ វុត្ត’’ន្តិ.

១១៨០. អន្តរាតិ អត្តនោ និក្ខន្តគាមស្ស, អនន្តរគាមស្ស ច វេមជ្ឈេ. យថាហ ‘‘គាមតោ និក្ខមិត្វា បន យាវ អនន្តរគាមស្ស ឧបចារំ ន ឱក្កមតិ, ឯត្ថន្តរេ សំវិទហិតេបិ ភិក្ខុនោ ទុក្កដ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៨២-១៨៣). ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ កាលទ្វារមគ្គានំ វសេន តយោ សង្កេតវិសង្កេតាតិ តេសុ មគ្គទ្វារវិសង្កេតេបិ អាបត្តិ ហោតេវាតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទ្វារ…បេ… វុច្ចតី’’តិ. កាលវិសង្កេតេ បន អនាបត្តិំ វក្ខតិ. អាបត្តិ បាចិត្តិ.

១១៨១. អសំវិទហិតេ កាលេតិ ‘‘បុរេភត្តំ គមិស្សាមា’’តិអាទិនា កតសំវិធានានំ បច្ឆាភត្តាទិ អសំវិទហិតកាលំ នាម, តស្មិំ. ភិក្ខុស្សេវ វិធានស្មិន្តិ ភិក្ខុនិយា ¶ សំវិធានំ វិនា ភិក្ខុស្សេវ វិធានេ សតិ អាបត្តិ ទុក្កដំ.

១១៨២. សមយេ វិទហិត្វា គច្ឆតោ វា អសមយេ វិទហិត្វា វិសង្កេតេន គច្ឆតោ វា អាបទាសុ វិទហិត្វា គច្ឆតោ វា អនាបត្តីតិ យោជនា. តថាតិ ‘‘វិទហិត្វា គច្ឆតោ អនាបត្តី’’តិ ឥទំ អតិទិសតិ.

តត្ថ សមយោ នាម យថាវុត្តកាលវិសេសោ. វិសង្កេតោ នាម កាលវិសង្កេតោ, ‘‘អសុកស្មិំ ទិវសេ អសុកវេលាយ គមិស្សាមា’’តិ សំវិទហិត្វា គមនកាលេ តស្ស កាលសង្កេតស្ស វិភវនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘កាលវិសង្កេតេយេវ អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៨៥). អាបទា នាម រដ្ឋភេទេ ជនបទានំ បលាយនកាលោ. យថាហ ‘‘រដ្ឋភេទេ ចក្កសមារុឡ្ហា ជនបទា បរិយាយន្តិ, ឯវរូបាសុ អាបទាសូ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៨៥). ឯត្ថ ច រដ្ឋភេទេតិ រដ្ឋវិលោបេ. ចក្កសមារុឡ្ហាតិ ឥរិយាបថចក្កំ, សកដចក្កំ វា សមារុឡ្ហា. ឧម្មត្តកាទិនោតិ អាទិ-សទ្ទេន ខិត្តចិត្តាទយោ គហិតា.

១១៨៣. កាយវាចាទិកត្តយាតិ ¶ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ចិត្តំ គហិតំ, កាយវាចាចិត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ.

១១៨៤. ឧទ្ធំ ជវតីតិ ឧជ្ជវនី, បដិសោតគាមិនី នាវា, តំ. អធោ ជវនតោ ឱជវនី, អនុសោតគាមិនី នាវា, តំ. អភិរុហេយ្យាតិ ឯត្ថ ‘‘សំវិធាយា’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ សំវិធាយ ឯកំ នាវំ អភិរុហេយ្យា’’តិ (បាចិ. ១៨៦). លោកស្សាទសង្ខាតមិត្តសន្ថវេន តំ នាវំ អារុយ្ហ កីឡនចិត្តំ បុព្ពង្គមំ កត្វា អញ្ញមញ្ញំ សំវិធាយាតិ ¶ អត្ថោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘លោកស្សាទមិត្តសន្ថវវសេន កីឡាបុរេក្ខារោ សំវិទហិត្វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៨៨).

១១៨៥. សគាមតីរបស្សេន គមនេ គាមន្តរវសេន វា បាចិត្តិ, អគាមតីរបស្សេន គមនេ អទ្ធយោជនេ បាចិត្តិ អទ្ធយោជនាតិរេកេ ឋានេ គាមេ វិជ្ជមានេបិ អវិជ្ជមានេបិ.

១១៨៦. យោជនបុថុលាយ នទិយា មជ្ឈេន គច្ឆតោ អទ្ធយោជនវសេន អាបត្តិទស្សនត្ថមាហ ‘‘តថា’’តិអាទិ. ‘‘ឩនយោជនបុថុលាយ នទិយា មជ្ឈំ ឧភយភាគំ ភជតីតិ តាទិសិកាយ នទិយា មជ្ឈេន គច្ឆន្តស្ស គាមន្តរគណនាយ, អទ្ធយោជនគណនាយ ច អាបត្តី’’តិ វទន្តិ.

១១៨៧. យថាសុខំ សមុទ្ទស្មិន្តិ ឯត្ថ ‘‘គន្តព្ព’’ន្តិ សេសោ. ‘‘សព្ពអដ្ឋកថាសូ’’តិអាទិនា យថាសុខគមនានុញ្ញាយ ហេតុំ ទស្សេតិ. ឥមិនាវ អសន្ទមានោទកេសុ វាបិតឡាកាទីសុ អនាបត្តីតិ វិញ្ញាយតិ.

១១៨៨. តិត្ថសម្បាទនត្ថាយាតិ បរតិត្ថំ បាបេតុំ. តំ នាវំ. យុត្តាតិ នាវាបាជកា.

១១៨៩. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘អនាបត្តិ បកាសិតា’’តិ ឥមំ សង្គណ្ហាតិ. អសំវិទហិត្វា ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ ឯកំ នាវំ អភិរុហេយ្យ វា, តិរិយំ តរណាយ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ សំវិទហិត្វាបិ ឯកំ នាវំ អភិរុហេយ្យ វា, អាបទាសុ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ សំវិទហិត្វាបិ ឯកំ នាវំ អភិរុហេយ្យ វា, តថា អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា.

‘‘អនន្តរសមោ’’តិ ¶ ¶ ឥមិនា ‘‘អសំវិទហិតេ កាលេ’’តិអាទិនា វុត្តវិនិច្ឆយំ សង្គណ្ហាតិ. ឥធាបិ កាលវិសង្កេតេ អនាបត្តិ, តិត្ថនាវាវិសង្កេតេ អាបត្តិយេវ. យថាហ ‘‘ឥធាបិ កាលវិសង្កេតេនេវ អនាបត្តី’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៩១). ‘‘លោកស្សាទមិត្តសន្ថវវសេន កីឡាបុរេក្ខារោ សំវិទហិត្វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៨៨) វចនតោ កេចិ ‘‘ឥមំ សិក្ខាបទំ អកុសលចិត្តំ លោកវជ្ជ’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. កីឡាបុរេក្ខារតាយ ហិ អភិរុហិត្វា គាមន្តរោក្កមនេ, អទ្ធយោជនាតិក្កមេ វា កុសលាព្យាកតចិត្តសមង្គីបិ ហុត្វា អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ. យទិ ហិ សោ សំវេគំ បដិលភិត្វា អរហត្តំ វា សច្ឆិករេយ្យ, និទ្ទំ វា ឱក្កមេយ្យ, កម្មដ្ឋានំ វា មនសិ ករោន្តោ គច្ឆេយ្យ, កុតោ តស្ស អកុសលចិត្តសមង្គិតា, យេនិទំ សិក្ខាបទំ ‘‘អកុសលចិត្តំ, លោកវជ្ជ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្មា បណ្ណត្តិវជ្ជំ, តិចិត្តន្តិ សិទ្ធំ.

១១៩០. គិហិសមារម្ភំ ហិត្វា ភិក្ខុនិយា បរិបាចិតំ ភត្តំ ញត្វា ភុញ្ជតោ ភិក្ខុនោ បាចិត្តិ ហោតីតិ យោជនា. បរិបាចិតំ នាម ភិក្ខុនោ សីលសុតាទិគុណំ កុលានំ វត្វា និប្ផាទិតំ. យថាហ ‘‘ភិក្ខុនិយា បរិបាចិតំ, គុណប្បកាសនេន និប្ផាទិតំ លទ្ធព្ពំ កតន្តិ អត្ថោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៩៤). គិហិសមារម្ភន្តិ ភិក្ខុនិយា បរិបាចនតោ បុព្ពេយេវ គិហិបដិយត្តំ. យថាហ ‘‘ភិក្ខុនិយា បរិបាចនតោ បឋមមេវ យំ គិហីនំ បដិយាទិតំ ភត្ត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៩៤). វក្ខតិ ហិ ‘‘គិហិសម្បាទិតម្បិ វា វិនា’’តិ.

១១៩១. ‘‘តស្សា’’តិ វក្ខមានត្តា ‘‘យំ ភោជន’’ន្តិ យោជេតព្ពំ. តស្សាតិ បញ្ចធា វុត្តស្ស ភោជនស្ស. សព្ពេសុ ¶ អជ្ឈោហារេសូតិ សព្ពេសុ បរគលករណប្បយោគេសុ.

១១៩២. ភិក្ខុនិយា បរិបាចិតំ ភុញ្ជតោ ទោសោតិ យោជនា.

១១៩៣. ឧភោសូតិ បរិបាចិតេបិ អបរិបាចិតេបិ. សព្ពត្ថាតិ ឥមេសុ ទ្វីសុ បរិភុញ្ជតោ អជ្ឈោហារវសេនេវ ទុក្កដន្តិ យោជនា.

១១៩៥. បញ្ចភោជនំ ¶ ឋបេត្វា អញ្ញំ បន យំ កិញ្ចិ យាគុខជ្ជផលាទិកំ ភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា.

១១៩៧. ឥទំ សព្ពំ ទសមំ សិក្ខាបទំ សមុដ្ឋាននយាទិនា ទុតិយានិយតេនេវ សទិសំ មតន្តិ យោជនា. ឥទំ សិក្ខាបទន្តិ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ ឯកោ ឯកាយ រហោ និសជ្ជំ កប្បេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១៩៩) វុត្តំ រហោនិសជ្ជសិក្ខាបទំ.

១១៩៨. ឯកោតិ ឯកទិវសិកោ. អាវសថោ បិណ្ឌោតិ បុញ្ញត្ថិកេហិ ឯកំ បាសណ្ឌំ អនុទ្ទិស្ស យាវទត្ថំ ទាតុំ សាលាទីសុ បញ្ញត្តំ បញ្ចសុ ភោជនេសុ អញ្ញតរំ ភោជនំ. យថាហ ‘‘អាវសថបិណ្ឌោ នាម បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភោជនំ សាលាយ វា មណ្ឌបេ វា រុក្ខមូលេ វា អជ្ឈោកាសេ វា អនោទិស្ស យាវទត្ថោ បញ្ញត្តោ ហោតី’’តិ ¶ (បាចិ. ២០៦). អគិលានេនាតិ ឯត្ថ ‘‘អគិលានោ នាម សក្កោតិ តម្ហា អាវសថា បក្កមិតុ’’ន្តិ វុត្ត បទភាជនិយអដ្ឋកថាយំ ‘‘អទ្ធយោជនំ វា យោជនំ វា គន្តុំ សក្កោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២០៦) វុត្តត្តា តម្ហា អាវសថា អទ្ធយោជនំ វា យោជនំ វា គន្តុំ សមត្ថេន អគិលានេនាតិ អត្ថោ. តតោ ឧទ្ធន្តិ ទុតិយទិវសតោ ឧត្តរិ.

១១៩៩. អនោទិស្សេវ បញ្ញត្តេ បិណ្ឌេតិ យោជនា, ‘‘ឥមេសំយេវ វា’’តិ អញ្ញតរំ បាសណ្ឌំ វា ‘‘ឯត្តកានំយេវ វា’’តិ តត្ថ បុគ្គលបរិច្ឆេទំ វា អកត្វា សព្ពសាធារណំ កត្វា បញ្ញត្តេ អាវសថបិណ្ឌេតិ អត្ថោ. យាវទត្ថេ ឯវ បិណ្ឌេ បញ្ញត្តេតិ យោជនា, យាវតា អត្ថោ កុច្ឆិបូរណាទិកំ បយោជនមេត្ថ បិណ្ឌេតិ វិគ្គហោ, ‘‘ឯត្តកំ ទាតព្ព’’ន្តិ អបរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘ភុញ្ជន្តានំ យាវទត្ថំ ទាតព្ព’’ន្តិ បញ្ញត្តេ បិណ្ឌេ ឯវាតិ អត្ថោ. ភុញ្ជិតព្ពន្តិ កម្មសាធនំ វា ភាវសាធនំ វា. ‘‘ភោជន’’ន្តិ អជ្ឈាហរណីយំ. សកិន្តិ ឯកវារំ. តត្ថាតិ អាវសថេ.

១២០០. តស្ស ¶ បិណ្ឌស្ស. អជ្ឈោហារេសុ សព្ពេសូតិ សព្ពេសុ អជ្ឈោហារប្បយោគេសុ កតេសុ. តស្ស អជ្ឈោហារកស្ស. បាចិត្តិយោ បយោគគណនាយ.

១២០១. ‘‘ឯកេន កុលេន នានេកដ្ឋានភេទេសុ បញ្ញត្តេ’’តិ, ‘‘នានាកុលេហិ វា នានេកដ្ឋានភេទេសុ បញ្ញត្តេ’’តិ ចាតិ យោជនា. ‘‘បិណ្ឌេ’’តិ អធិការោ. នានា ច ឯកោ ច នានេកា, ឋានានំ ភេទា ឋានភេទា, នានេកា ច តេ ឋានភេទា ចាតិ វិគ្គហោ, តេសុ. ឯកភោគោតិ ឯកបិណ្ឌបរិភោគោ. ឯវការេន ទុតិយទិវសាទិបរិភោគំ និវត្តេតិ.

១២០៤. គិលានស្សាតិ ¶ វុត្តលក្ខណេន គិលានោ ហុត្វា បុនប្បុនំ ភុញ្ជន្តស្ស គច្ឆតោ វា អាគច្ឆន្តស្ស វា អនាបត្តីតិ យោជនា, អន្តមសោ អទ្ធយោជនម្បិ គច្ឆតោ, គន្ត្វា អាគច្ឆតោ វា អន្តរាមគ្គេ ច គតដ្ឋានេ ច ឯកស្មិំ ទិវសេ ភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘យោ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកទិវសំ, គតដ្ឋានេ ច ឯកទិវសំ ភុញ្ជតិ, តស្សាបិ អនាបត្តិ. អាគច្ឆន្តេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២០៨). ឱទិស្ស បញ្ញត្តេតិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘ភិក្ខូនំយេវ អត្ថាយ ឧទ្ទិសិត្វា បញ្ញត្តោ ហោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២០៨). បរិត្តេតិ ឧទរបូរណាយ អប្បហោនកេ ថោកេ ភោជនេ. យថាហ ‘‘យាវទត្ថំ បញ្ញត្តោ ន ហោតិ, ថោកំ ថោកំ លព្ភតិ, តាទិសំ និច្ចម្បិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២០៨). សកិន្តិ យាវទត្ថំ បញ្ញត្តំ វុត្តនយេន ឯកវារំ ភុញ្ជតោ អនាបត្តិ.

១២០៥. យាគុអាទីនីតិ អាទិ-សទ្ទេន បញ្ចភោជនតោ អញ្ញេសំ អជ្ឈោហរណីយានំ គហណំ.

១២០៦. វុត្តា សមយា អញ្ញត្រាតិ យោជនា, ‘‘តត្ថាយំ សមយោ, គិលានសមយោ ចីវរទានសមយោ ចីវរការសមយោ អទ្ធានគមនសមយោ នាវាភិរុហនសមយោ មហាសមយោ សមណភត្តសមយោ’’តិ (បាចិ. ២១៧) វុត្តា សត្តវិធកាលា អញ្ញត្រ.

តត្ថ យទា បាទានំ ផលិតត្តា ន សក្កោតិ បិណ្ឌាយ ចរិតុំ, អយំ គិលានសមយោ. អត្ថតកថិនានំ បញ្ច មាសា, ឥតរេសំ កត្តិកមាសោតិ អយំ ចីវរទានសមយោ. យទា ¶ ចីវរេ ករិយមានេ កិញ្ចិទេវ ចីវរេ កត្តព្ពំ ករោតិ, អយំ ចីវរការសមយោ. យទា អទ្ធយោជនម្បិ គន្តុកាមោ ¶ វា ហោតិ, គច្ឆតិ វា, គតោ វា, អយំ អទ្ធានគមនសមយោ. នាវាភិរុហនសមយេបិ ឯសេវ នយោ. យទា គោចរគាមេ ចត្តារោ ភិក្ខូ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ន យាបេន្តិ, អយំ មហាសមយោ. យទា យោ កោចិ បព្ពជិតោ ភត្តេន និមន្តេតិ, អយំ សមណភត្តសមយោ. គណោ កតមោតិ អាហ ‘‘គណោ’’តិអាទិ.

១២០៧. គណភោជនំ នាម កិន្តិ អាហ ‘‘យ’’ន្តិអាទិ. យំ បញ្ចន្នំ អញ្ញតរំ និមន្តនតោ, វិញ្ញត្តិតោ វា លទ្ធំ, តំ ឥធ ភោជនន្តិ អធិប្បេតំ ហោតីតិ យោជនា. និមន្តនតោតិ ‘‘ភោជនាន’’ន្តិអាទិនា វក្ខមានប្បការេន កតំ អកប្បិយនិមន្តនមាហ. វិញ្ញត្តិតោបិ វាតិ ‘‘សចេបី’’តិអាទិនា វក្ខមាននយេន កតមកប្បិយវិញ្ញត្តិមាហ.

១២០៨-១១. ភោជនានន្តិ និទ្ធារណេ សាមិវចនំ, ‘‘អញ្ញតរស្សា’’តិ សេសោ, ‘‘ឱទនោ សត្តុ កុម្មាសោ, មច្ឆោ មំសញ្ច ភោជន’’ន្តិ សង្គហិតានំ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរស្ស. នាមន្តិ វក្ខមានំ ឱទនាទិនាមំ. ភិក្ខូ និមន្តេតីតិ ឯត្ថ ‘‘ឯកតោ, នានតោ វា’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘ឯកតោ និមន្តិតា. នានតោ និមន្តិតា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២១៧-២១៨). ឯកតោ និមន្តនំ នាម សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ ឯកតោ ឋិតានំ និមន្តនំ. នានតោ និមន្តនំ នាម ភិក្ខូនំ វិសុំ វិសុំ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា វា ឯកតោ ឋិតដ្ឋានំ គន្ត្វា វា អនេកេហិ និមន្តនំ. យថាហ ‘‘ចត្តារិ បរិវេណានិ វា វិហារេ វា គន្ត្វា នានតោ និមន្តិតា, ឯកដ្ឋានេ ឋិតេសុយេវ វា ឯកោ បុត្តេន, ឯកោ បិតរាតិ ឯវម្បិ នានតោ និមន្តិតា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២១៧-២១៨).

វេវចនំ ¶ នាម ឱទនាទិសព្ពបទានំ, សម្បដិច្ឆថាតិអាទិកិរិយាបទានញ្ច បរិយាយវចនំ. ភាសន្តរំ នាម មាគធវចនតោ អញ្ញំ សីហឡទមិឡាទិវោហារន្តរំ. វេវចនេហិ ឯវ វា ភាសន្តរេន វា និមន្តេតីតិ សម្ពន្ធោ.

តតោ និមន្តនានន្តរំ. និមន្តនន្តិ យថាវុត្តំ អកប្បិយនិមន្តនំ. ឯកតោ គណ្ហន្តីតិ អញ្ញមញ្ញស្ស ទ្វាទសហត្ថំ អមុញ្ចិត្វា ឋិតា វា និសិន្នា វា ឯកតោ គណ្ហន្តិ.

‘‘គណភោជនការណ’’ន្តិ ¶ ឥទំ ភោជនបច្ចយា បាចិត្តិយំ ឯវំ គហណមន្តរេន ន ហោតីតិ វុត្តំ.

១២១២. ឯកតោ, នានតោ វាបិ យំ គមនំ, ភោជនម្បិ វា, តំ គណភោជនេ ន ការណន្តិបិ វិញ្ញូ ភណន្តីតិ យោជនា. ឯកតោ នានតោ វាបីតិ ឯត្ថ ‘‘ឋិតា វា និសិន្នា វា’’តិ សេសោ.

១២១៣-៤. វិញ្ញាបេត្វាតិ ‘‘អម្ហាកំ ចតុន្នម្បិ ភត្តំ ទេហី’’តិអាទិនា ឯកតោ វា ‘‘មយ្ហំ ទេហិ, មយ្ហំ ទេហី’’តិ បាដេក្កំ វា វិញ្ញាបេត្វា. ឯវម្បីតិ វិញ្ញត្តិតោបិ.

១២១៥. ទុវិធស្សាតិ និមន្តកស្ស, វិញ្ញាបកស្ស ច.

១២១៦. សត្តសុបិ សមយេសុ ភុញ្ជតំ អនាបត្តីតិ យោជនា, ‘‘គណភោជន’’ន្តិ បករណតោ លព្ភតិ, យថាវុត្តេសុ គិលានាទីសុ សត្តសុ កាលេសុ លេសំ វិនា ភុញ្ជន្តានន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឯកតោ’’តិ ឥទំ ‘‘គហេត្វា’’តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ. ភុញ្ជតន្តិ ភុញ្ជន្តានំ. តថាតិ ‘‘អនាបត្តី’’តិ ឥទំ បច្ចាមសតិ.

១២១៧. អនុបសម្បន្នោ ច ចារី ច បត្តោ ច អនិមន្តិតោ ច អនុបសម្បន្ន…បេ… និមន្តិតា, តេ ចតុត្ថេ កត្វាតិ អត្ថោ ¶ , អនុបសម្បន្នំ វា បិណ្ឌចារិំ វា ចតុត្ថស្ស បត្តំ វា អនិមន្តិតំ វា ចតុត្ថំ កត្វា ឯកតោ គហេត្វា ភុញ្ជន្តានំ គណភេទោ មុនិនា បកាសិតោ, គណស្ស អបរិបុណ្ណតា ទីបិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. បិណ្ឌាយ ចរតិ សីលេនាតិ បិណ្ឌចារី, សោ ឥធ បុព្ពបទលោបេន ‘‘ចារី’’តិ វុត្តោ, បិណ្ឌបាតិកោ. សោ ហិ និមន្តនំ អសាទិយន្តោ គណភោជនកោ គណខាទកោ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. បត្តោ នាម វិហារេ និសីទិត្វា ចតុត្ថេន អត្តនា លទ្ធព្ពភោជនត្ថាយ បេសិតោ បត្តោ. អនិមន្តិតោ នាម បឋមំ អកប្បិយនិមន្តនាយ និមន្តិតេ អនន្តោគធោ ឧបសម្បន្នោ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. អបិ-សទ្ទោ ហេដ្ឋា ទស្សិតំ ទ្វិន្នំ, តិណ្ណំ វា វសេន វុត្តវិនិច្ឆយំ អបេក្ខតិ.

១២១៨. សមយលទ្ធានន្តិ គិលានាទយោ សត្តសមយា លទ្ធា យេហិ តេ សមយលទ្ធា, តេសំ, និទ្ធារណេ ¶ សាមិវចនំ. ‘‘អញ្ញតរស្សា’’តិ សេសោ, ‘‘វសេនា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. នេវ គណភេទោតិ យោជនា. សមយលទ្ធកស្ស អត្តនោ អនាបត្តិភាវមន្តរេន តំ ចតុត្ថំ កត្វា គណភោជនំ គណ្ហន្តានំ បន អាបត្តិសម្ភវតោ អាហ ‘‘អាបត្តិ បន វេទិតព្ពា’’តិ. យថាហ មហាបច្ចរិយំ ‘‘សមយលទ្ធកោ សយមេវ មុច្ចតិ, សេសានំ គណបូរកត្តា អាបត្តិករោ ហោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២២០).

១២១៩. បញ្ចភោជនេសុ អញ្ញតរស្ស នាមំ គហេត្វា និមន្តេត្វា តេសុយេវ អញ្ញំ ទិយ្យមានំ គណ្ហន្តស្ស វិសង្កេតាភាវំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ភោជនានញ្ចា’’តិអាទិ. ភោជនានន្តិ និទ្ធារណេ សាមិវចនំ, អញ្ញតរស្ស វសេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. តំ វិសង្កេតំ, ឱទនាទីនំ នាមេន និមន្តេត្វា ¶ ទិយ្យមានំ យាគុអាទិំ គណ្ហន្តស្ស គណភោជនំ ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១២២១. ‘‘និច្ចភត្ត’’ន្តិ ធុវភត្តំ វុច្ចតិ. ‘‘និច្ចភត្តំ គណ្ហថា’’តិ វទន្តិ, ពហូនម្បិ ឯកតោ គហេតុំ វដ្ដតិ. សលាកភត្តាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

១២២៣-៤. ពហូហិ មនុស្សកេហីតិ វិសុំ វិសុំ និមន្តិតេហិ អនេកេហិ មនុស្សេហិ. បញ្ចសុ យស្ស កស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘សហធម្មិកេសូ’’តិ សេសោ, និទ្ធារណេ ភុម្មំ, បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ យស្ស កស្សចីតិ អត្ថោ. ‘‘ហិត្វា’’តិអាទិនា កិមាហាតិ? យស្ស វិកប្បេតិ, តស្មិំ សន្និហិតេ ‘‘មយ្ហំ ភត្តបច្ចាសំ តុយ្ហំ ទម្មី’’តិ សម្មុខា វិកប្បនវសេន វា តស្មិំ អសន្និហិតេ តស្ស នាមំ គហេត្វា ‘‘មយ្ហំ ភត្តបច្ចាសំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ អសម្មុខា វិកប្បនវសេន វា បឋមនិមន្តនាយ វិកប្បនំ ហិត្វា, តំ អវិកប្បេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ភត្តន្តិ ឯត្ថ ‘‘យោ ភុញ្ជតី’’តិ សេសោ. និមន្តិតោ យោ បច្ឆា និមន្តិតំ ភត្តំ ភុញ្ជតិ, តស្ស បាចិត្តិយន្តិ យោជនា. ឧប្បដិបាដិយា ឯកសិត្ថម្បិ ភុញ្ជតោ តស្ស បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនាតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? បច្ឆា និមន្តិតានំ ភោជនំ បឋមំ ភុញ្ជិត្វា បឋមំ និមន្តិតានំ ភោជនំ បច្ឆា ភុញ្ជន្តស្ស ច ឯកបត្តេយេវ ហេដ្ឋា បឋមំ និមន្តិតានំ ភោជនំ បក្ខិបិត្វា ឥតរំ ឧបរិ បក្ខិបិត្វា ហេដ្ឋា ហត្ថំ ឱតារេត្វា ហេដ្ឋា ឋិតភោជនេ ¶ ឯកសិត្ថម្បិ បឋមំ អភុញ្ជិត្វា ឧបរិ ឋិតំ បឋមំ ភុញ្ជន្តស្ស ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនេវ យថា ឧប្បដិបាដិ ន ហោតិ, តថា មិស្សីកតំ ភោជនំ ភុញ្ជន្តស្ស ន ទោសោតិ មហាបច្ចរិយំ វិនិច្ឆយោ ¶ ព្យតិរេកតោ ទស្សិតោ ហោតិ. យថាហ ‘‘ទ្វេ តីណិ កុលានិ និមន្តេត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ និសីទាបេត្វា ឥតោ ចិតោ ច អាហរិត្វា ភត្តំ អាកិរន្តិ, សូបព្យញ្ជនំ អាកិរន្តិ, ឯកមិស្សកំ ហោតិ, ឯត្ថ អនាបត្តីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្ត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២២៩).

១២២៥-៦. បរម្បរភោជនស្ស សរូបំ បទភាជនេ វុត្តនយេន ទស្សេតុមាហ ‘‘ភោជនានម្បី’’តិអាទិ. តេសមេវ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភោជនំ បរិភុញ្ជតីតិ យោជនា. មហេសិនា បរិទីបិតន្តិ បទភាជនេ ‘‘បរម្បរភោជនំ នាម បញ្ចន្នំ ភោជនាន’’ន្តិអាទិនា (បាចិ. ២២៧) នយេន វុត្តំ.

១២២៧. យត្ថាតិ អនេកេហិ ឯកភាជនេ បក្ខិត្តេ យស្មិំ ភោជនេតិ វុត្តំ ហោតិ ឯកេនេវ ទិន្នេ វិចារណាភាវា. សព្ពមេករសំ សិយាតិ វិសុំ វិសុំ វិញ្ញាយមានរសំ អហុត្វា ឯករសមេវ ហោតិ.

១២៣០. ‘‘គាមេនា’’តិ ឥមិនា គាមដ្ឋាយេវ វុត្តា. ‘‘និមន្តិតស្ស ទោសោ ន វិជ្ជតី’’តិ ឥទំ គាមបូគនិគមេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. គាម-សទ្ទេន ‘‘គាមា វា អរញ្ញា វា’’តិ (បារា. ៩១) ឯត្ថ វិយ នគរម្បិ សង្គហិតំ. បូគោ នាម វិសុំ វិសុំ សមូហា ហុត្វា បុញ្ញការិនោ ធម្មិកមនុស្សា. និគមោ នាម សាបណោ មហាគាមោ. សកលគាមេន និមន្តិតោ ហុត្វា សម្បត្តេ យត្ថ កត្ថចិ គេហេ ភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ. បូគាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យថាហ ‘‘សកលេន គាមេន ឯកតោ ហុត្វា និមន្តិតស្សេវ យត្ថ កត្ថចិ ភុញ្ជតោ អនាបត្តិ. បូគេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២២៩). និច្ចភត្តេ ទោសោ ន វិជ្ជតីតិ អនេកដ្ឋានតោ ទិយ្យមានំ និច្ចភត្តម្បិ ឧប្បដិបាដិយា ភុញ្ជន្តស្ស ន ទោសោតិ វុត្តំ ហោតិ.

១២៣១. កាយោ ¶ ¶ វាចា កាយវាចាចិត្តន្តិ ឥមេហិ អាបជ្ជនំ កថិនសមុដ្ឋានំ នាម. ឥធ ក្រិយំ នាម ភោជនំ, អក្រិយំ នាម បឋមនិមន្តនស្ស អវិកប្បនំ, ឥទំ ទ្វយមេវាហ ‘‘ភោជនញ្ចាវិកប្បន’’ន្តិ.

១២៣២-៣. បូវាតិ អតិរសាទយោ រសា. បហេណកត្ថាយាតិ បណ្ណាការត្ថាយ. បដិយត្តាតិ សម្បាទិតា. បាថេយ្យត្ថាយាតិ គមិកស្ស សម្ពលត្ថាយ. បដិយត្តា មន្ថា វាតិ សម្ពន្ធោ. មន្ថា នាម ពទ្ធសត្តុអពទ្ធសត្តុតិលតណ្ឌុលាទយោ. យថាហ ‘‘ពទ្ធសត្តុអពទ្ធសត្តុតិលតណ្ឌុលាទិ សព្ពំ ឥធ មន្ថោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៣). យេ បូវា, មន្ថា វាតិ យោជនា. ហីតិ និបាតមត្តំ. តត្ថ បដិយត្តេសុ តេសុ បូវេសុ វា មន្ថេសុ វា. ភិក្ខុនាតិ ឯត្ថ ‘‘អាកង្ខមានេនា’’តិ សេសោ.

ទ្វត្តិបត្តាតិ ទ្វេ វា តយោ វា បត្តាតិ វិគ្គហោ. បូរាតិ មុខវដ្ដិយា ហេដ្ឋិមរាជិសមំ បុណ្ណា. យថាហ ‘‘មុខវដ្ដិយា ហេដ្ឋិមលេខាយ សមបូរេ បត្តេ គហេត្វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៣). ‘‘ទ្វត្តិបត្តា បូរា’’តិ ចេត្ថ បរិមាណំ ទស្សិតំ, បរិមាណបរិមេយ្យានំ អភេទោបចារេន បូវមន្ថា គហេតព្ពា យថា ‘‘ទ្វេ តិស្សោ តណ្ឌុលនាឡិយោ’’តិ. បូវេហិ វា សត្តូហិ វាតិ យោជនា. សត្តូតិ ពទ្ធសត្តុអពទ្ធសត្តូនំ គហណំ, ឥមិនាវ តិលាទីនិ ឧបលក្ខិតានិ. តតិយបត្តស្ស មុខវដ្ដិយា ហេដ្ឋារាជិយា ឧទ្ធំ កត្វា បក្ខិត្តញ្ចេតំ ‘‘តតោ ឧត្តរិ’’ន្តិ ឥមិនា ច គយ្ហតិ. យថាហ ‘‘សចេ តតិយំ បត្តំ ថូបីកតំ គណ្ហាតិ, បូវគណនាយ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៣).

១២៣៧. តត្ថ ¶ តេសុ បូវេសុ វា មន្ថេសុ វា ទ្វេ ចេ បត្តបូរា លទ្ធាតិ យោជនា. ឯកោ បត្តបូរោ បទាតព្ពោតិ យោជនា. ឯកតោតិ ឯកបត្តបូរតោ ន បទាតព្ពោតិ យោជនា, កិញ្ចិបិ អកាមា ន ទាតព្ពន្តិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘យេន ឯកោ គហិតោ, ន តេន កិញ្ចិ អកាមា ទាតព្ពំ. យថារុចិ កាតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៣). ឯវំ ទទន្តេន អាសនសាលាយ វា អត្តនោ និពទ្ធវាសដ្ឋានេ វា ទិដ្ឋស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សាធារណំ កត្វា ទានមន្តរេន ន មិត្តានមេវ ទាតព្ពំ. យថាហ ‘‘យថាមិត្តំ បន ទាតុំ ន លព្ភតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៣).

១២៣៨-៩. អបហេណកំ ¶ អបាថេយ្យំ ទេន្តានន្តិ សម្ពន្ធោ. យថាហ ‘‘ន បហេណកត្ថាយ ន បាថេយ្យត្ថាយ បដិយត្តំ ទេន្តី’’តិ (បាចិ. ២៣៥). តតោតិ បហេណកបាថេយ្យតោ. វា-សទ្ទេន ឥធ អវុត្តំ ‘‘គមនេ បដិប្បស្សទ្ធេ ទេន្តី’’តិ (បាចិ. ២៣៥) អនាបត្តិវារេ វុត្តំ សង្គណ្ហាតិ. តទូនកន្តិ តតោ ទ្វត្តិបត្តតោ ឩនកំ. យថាហ ‘‘ឩនកទ្វត្តិបត្តបូរេ បដិគ្គណ្ហាតី’’តិ (បាចិ. ២៣៥). អបាថេយ្យាទិអត្ថាយ បដិយាទិតន្តិ សញ្ញាយ បាថេយ្យាទិំ គណ្ហន្តស្សាបិ អាបត្តិយេវ អចិត្តកត្តា សិក្ខាបទស្ស. អត្តនោយេវ គហណត្ថំ ‘‘ឥមស្ស ហត្ថេ ទេហី’’តិ វចនេនាបិ អាបជ្ជនតោ វចីកម្មំ.

១២៤០. អញ្ញេនាតិ តទ្ធិតលោបេន និទ្ទេសោ, អញ្ញតរេនាតិ អត្ថោ, បវារិតោតិ សម្ពន្ធោ. ភោជនានន្តិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ. បវារិតោតិ ‘‘គណ្ហថ ភន្តេ យាវ ឥច្ឆថា’តិ ឯវំ យាវទត្ថបវារណាយ, សយញ្ច ‘អលំ អាវុសោ ថោកំ ថោកំ ទេហី’តិ ឯវំ បដិក្ខេបបវារណាយា’’តិ អដ្ឋកថាយ វុត្តប្បការទ្វយេន បវារិតោតិ អត្ថោ ¶ . វិកប្បទ្វយេ បការទ្វយេ បវារិត-សទ្ទេ វរ-ធាតុស្ស បត្ថនវារណត្ថវសេនាយមត្ថោ វេទិតព្ពោ, ‘‘បាចិត្តិ អនតិរិត្ត’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘អនតិរិត្តំ ភោជន’’ន្តិ វិសេសិតព្ពមបេក្ខិត្វា ‘‘អញ្ញេនា’’តិ ឯត្ថ វិភត្តិំ វិបរិណាមេត្វា ‘‘បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភោជន’’ន្តិ យោជេតព្ពំ, វក្ខមានេ អនតិរិត្តកតភោជននិទ្ទេសេ វុត្តេសុ បញ្ចសុ ភោជនេសុ អញ្ញតរំ ភោជនន្តិ អត្ថោ. ‘‘ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា’’តិ (បាចិ. ២៣៦, ២៣៨) សហ ទេសិតត្តា ឯកយោគញាយេន ‘‘ខាទនីយំ វា’’តិ ច គហេតព្ពំ. បញ្ច ភោជនានិ, កាលិកត្តយញ្ច ឋបេត្វា សព្ពំ យាវកាលិកំ ខាទនីយន្តិ វុត្តំ.

១២៤១. អសនន្តិ ឯត្ថ វិប្បកតភោជនំ ទិស្សតិ, ភុញ្ជមានោ ចេ បុគ្គលោ ហោតិ, ភោជនកិរិយានុបច្ឆិន្នា វត្តតីតិ អត្ថោ. ភោជនន្តិ បវារណបហោនកឱទនាទិ ហត្ថាទីសុ ទិស្សតិ. ហត្ថបាសោតិ បវារណបហោនកំ ភោជនំ ទាតុំ អភិហរិត្វា ឋិតោកាសោ អឌ្ឍតេយ្យហត្ថប្បមាណោ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អភិហរណំ អភិហារោ, សោ ឯវ អភិហារតា, តថា ទាតុំ ឋិតស្ស កាយេន កតោ អភិហារោ ទិស្សតីតិ វុត្តំ ហោតិ. កាយវាចាបដិក្ខេបោតិ តថា អភិហដេ ភោជនេ បដិគ្គាហកស្ស ហត្ថវិការាទិកោ កាយិកោ វា ‘‘អល’’ន្តិអាទិកោ វាចសិកោ វា បដិក្ខេបោ បញ្ញាយតីតិ អត្ថោ.

១២៤២. និប្បបញ្ចេនាតិ ¶ សហ វាសនាយ បហីនតណ្ហាទិបបញ្ចត្តយរហិតេន តថាគតេន.

១២៤៣. តត្ថាតិ ឱទនាទីសុ. សត្តន្នន្តិ ‘‘សាលី’’តិអាទិនា វក្ខមានានុរូបានំ.

១២៤៤. ឱទកោតិ ¶ ឧទកេ ភវោ. ឯត្ថាតិ បញ្ចង្គបវារណាយ. អយំនិច្ឆយោតិ វក្ខមានវិធិប្បការំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតិ.

១២៤៥. សាលីតិ សព្ពសាលិជាតិ. វីហីតិ សព្ពវីហិជាតិ. កង្គូតិ សេតរត្តកាឡភេទា សព្ពា កង្គុជាតិ. វរកោ សេតវរកោ. ធញ្ញេន សម្ភតបុញ្ញសម្ភារេន ភគវតា.

១២៤៦. តិណន្តិ តិណពីជមេវ វុត្តំ. ទីបិតំ សង្គហិតំ. វរកចោរកោតិ សុខុមវរកោ.

១២៤៨. អង្គសម្បត្តិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ហត្ថេនា’’តិអាទិ.

១២៥១-២. ធញ្ញរសាទីនីតិ អាទិ-សទ្ទេន ទធិអាទយោ គហិតា. អារោបេត្វាតិ ឧទ្ធនំ អារោបេត្វា. ផលន្តិ ឯលាឡុកាទិផលំ. បណ្ណន្តិ សូបសាកំ. កឡីរន្តិ វេឡុអាទីនំ កឡីរំ. ពហូនីតិ តេសមេវ វិសេសនំ. តត្ថ ចាតិ បក្ខិត្តបណ្ណាទិម្ហិ តក្កាទិកេ. ឱធិំ ទស្សេតីតិ ឯត្ថ ‘‘បរិភោគកាលេ’’តិ សេសោ. សញ្ជនេតីតិ ឯត្ថ ‘‘ផលាទិយាគូ’’តិ លព្ភតិ.

១២៥៣-៤. រសេតិ មំសាទិរសេ. ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វា ‘‘យាគុ’’ន្តិ វា វត្វាតិ យោជេតព្ពា. យាគុ សង្គហិតាតិ ឯត្ថ ឱធិបញ្ញាយនអបញ្ញាយនវិកប្បទ្វយេ យាគុយា សមោ វិនិច្ឆយោតិ អធិប្បាយោ.

១២៥៥. ឆុបន្តីតិ ¶ សម្ផុសន្តិ. ឆុប សម្ផស្សេតិ ធាតុ, បក្ខិបន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ¶ ‘‘យត្ថ មច្ឆមំសំ បក្ខិបន្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩). សាសបមត្តម្បិ មច្ឆមំសំ វា សចេ បញ្ញាយតីតិ យោជនា. បវារណន្តិ ឯត្ថ ‘‘ជនេតី’’តិ សេសោ. យាគុយាតិ បទំ បច្ចត្តវសេន វិបរិណាមេត្វា យាគុ ជនេតីតិ យោជេតព្ពំ.

១២៥៦. សំសដ្ឋោតិ បរិស្សាវិតោ ន សញ្ជនេតីតិ យោជនា.

១២៥៧. សព្ពសោ ឋបេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. មំសាទិបក្ខិត្តឱទនាទិប្បករណាវសេសតោ អង្គំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សព្ពសោ’’តិ. សព្ពសោ ន បវារេតីតិ យោជនា. វេឡុតណ្ឌុលន្តិ វេឡុវីហីនំ តណ្ឌុលំ. អាទិ-សទ្ទេន កន្ទមូលំ សង្គហិតំ. យថាហ ‘‘វេណុតណ្ឌុលាទីហិ វា កន្ទមូលផលេហិ វា យេហិ កេហិចិ កតភត្ត’’ន្តិ.

១២៥៨. តតោតិ សាលិអាទិតោ, វេឡុអាទិតោ ច, តតោ និព្ពត្តា បុថុកា វាតិ អត្ថោ. តាហីតិ បុថុកាហិ. សុទ្ធាតិ បុថុកាទីហិ អមិស្សា ន បវារេន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១២៥៩. ភដ្ឋានន្តិ ភជ្ជិតានំ. សត្តូហិ សង្គហិតំ សត្តុសង្គហិតំ.

១២៦១. សត្តូនំ មោទកោតិ សត្តុពទ្ធំ, ពទ្ធសត្តូតិ អត្ថោ.

១២៦៣. តេហេវាតិ លាជេហិ ឯវ. សុទ្ធំ ខជ្ជកំ វាតិ វក្ខមាននយេន មច្ឆាទីហិ អសម្មិស្សំ ខជ្ជកំ.

១២៦៤. ‘‘បូរិត’’ន្តិអាទិនា ¶ តព្ពិបរិយាយំ ទស្សេតិ. តន្តិ កុណ្ឌកាទិ.

១២៦៦. អកប្បិយំ មំសំ. អវត្ថុត្តាតិ អកប្បិយមំសានំ វារេតព្ពត្តា បវារណាយ អវត្ថុត្តា.

១២៦៧. វត្ថុកត្តាតិ កប្បិយមំសស្ស បវារណាយ វត្ថុភូតត្តា. បវារេតីតិ ឯត្ថ ‘‘ខាទិយមានស្ស ច មំសត្តា’’តិ សេសោ ទដ្ឋព្ពោ. យថាហ ‘‘យំ បន ខាទតិ, តំ កិញ្ចាបិ បដិក្ខិបិតព្ពដ្ឋានេ ¶ ឋិតំ, ខាទិយមានំ បន មំសភាវំ ន ជហតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩).

១២៦៨. កិញ្ចិ កប្បិយភោជនន្តិ បញ្ចសុ ភោជនេសុ យំ កិញ្ចិ កប្បិយភោជនំ.

១២៦៩. អកប្បិយំ មំសំ អញ្ញន្តិ អកប្បិយមំសតោ អវសេសំ កុលទូសនាទិវសេន ឧប្បន្នភោជនំ គហិតំ. យថាហ ‘‘កុលទូសនវេជ្ជកម្មឧត្តរិមនុស្សធម្មារោចនសាទិតរូបិយាទីហិ និព្ពត្តំ ពុទ្ធបដិកុដ្ឋំ អនេសនាយ ឧប្បន្នំ អកប្បិយភោជនំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតី’’តិ.

១២៧០-១. អសនំ ភោជនន្តិ អង្គទ្វយេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សចេ អជ្ឈោហដ’’ន្តិអាទិ. អជ្ឈោហដន្តិ បរគលគតំ ហោតិ. ‘‘បត្តេ’’តិ ឥមិនា ថាលកាទិភាជនញ្ច គហិតំ. កត្ថចិ ភោជនំ នត្ថីតិ យោជនា. បត្តេ, ហត្ថេ, មុខេ វា យត្ថ កត្ថចិ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ កិញ្ចិ ន វិជ្ជតិ, គន្ធមត្តំ បញ្ញាយតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១២៧២. អាទាយាតិ ឯត្ថ ‘‘អញ្ញត្រ ភុញ្ជិតុ’’ន្តិ សេសោ. ‘‘យោបិ អញ្ញត្រ គន្ត្វា ភុញ្ជិតុកាមោ មុខេ ភត្តំ គិលិត្វា សេសំ ¶ អាទាយា’’តិអាទិនា (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) មហាបច្ចរិយដ្ឋកថាយំ វុត្តវចនស្ស បមាណត្តា អាហ ‘‘ន បវារេតី’’តិ.

១២៧៣. ‘‘មុខេ ភត្តំ គិលិតំ, ហត្ថេ ភត្តំ វិឃាសាទស្ស ទាតុកាមោ, បត្តេ ភត្តំ ភិក្ខុស្ស ទាតុកាមោ, សចេ តស្មិំ ខណេ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) ឯវមាគតំ កុរុន្ទដ្ឋកថំ សង្គហេតុំ ‘‘មុខេ ច ភត្ត’’ន្តិអាទិវចនតោ ច ‘‘អសនស្ស ឧបច្ឆេទា’’តិអាទិនា វក្ខមានាយ យុត្តិយា អសនាវសានេ យុជ្ជមានត្តា ច ឥមិស្សា គាថាយ ‘‘ភោត្តុកាមោ’’តិ បាឋំ អគ្គហេត្វា ‘‘ទាតុកាមោ’’តិ បាឋោ គហេតព្ពោ.

១២៧៤. ‘‘អសនស្ស ឧបច្ឆេទា’’តិ ឥមិនា តស្មិំយេវ អាសនេ យថានិសិន្នេនេវ កាតព្ពេ អសនេ អាសាវច្ឆេទោ ទីបិតោ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តស្មិំ បន អាសនេ ន ភុញ្ជិតុកាមោ, វិហារំ បវិសិត្វា ភុញ្ជិតុកាមោ, អញ្ញស្ស វា ទាតុកាមោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩). កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ តស្ស វិនិច្ឆយស្ស ទស្សិតត្តា ‘‘មហាបញ្ញា’’តិ កុរុន្ទដ្ឋកថាចរិយំ ¶ សន្ធាយាហ. ការណាការណញ្ញុនោតិ ‘‘បវារណស្ស ឥទំ ការណំ, ឥទំ អការណ’’ន្តិ ជានន្តា. ‘‘ការណាការណញ្ញុនា’’តិ កត្ថចិ បោត្ថកេ លិខន្តិ. តត្ថ មហាបញ្ញា ការណាការណញ្ញុនោ អាចរិយា អសនស្ស…បេ… សោតិ ហិ ការណំ កថយន្តីតិ យោជនា.

១២៧៥. ហត្ថបាសង្គេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘គណ្ហតោ…បេ… បសារិត’’ន្តិ. គណ្ហតោតិ យេន ឥរិយាបថេន សមន្នាគតោ ហុត្វា គណ្ហាតិ, ឯវំ គណ្ហតោ. បច្ឆិមំ អង្គន្តិ ទាយកេន ទិន្នស្ស បដិគ្គាហកស្ស យោ អវយវោ បរភាគេ ហោតិ ¶ , តំ ឋានាទិឥរិយាបថសមន្នាគតស្ស បដិគ្គាហកស្ស បណ្ហិអាទិំ បច្ឆិមំ អង្គំ. ទទតោ បសារិតំ ហត្ថំ វិនា បុរិមំ អង្គន្តិ យោជនា. បសារិតំ ហត្ថន្តិ ឯត្ថ ‘‘ទាតុ’’ន្តិ សេសោ. ឧភិន្នន្តិ ឯត្ថ ‘‘អន្តរេ’’តិ សេសោ. បដិគ្គាហកទាយកានំ បច្ឆិមបុរិមានំ ឧភិន្នំ អង្គានំ អន្តរេ ឱកាសេ. អឌ្ឍំ ឧបឌ្ឍំ ហត្ថំ តេយ្យំ តតិយំ យស្សាតិ វិគ្គហោ, អតិរេកវិទត្ថិទ្វិរតនប្បមាណន្តិ អត្ថោ.

១២៧៦. អភិហារង្គេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តស្មិ’’ន្តិអាទិ. អឌ្ឍតេយ្យេ តស្មិំ ឋានេ ឋត្វាតិ យោជនា, ទ្វិរតនវិទត្ថិបមាណេ តស្មិំ ឋានេ ឋត្វាតិ អត្ថោ. អភិហដន្តិ ឧបនីតំ. តាទិសន្តិ អភិហដសទិសំ, បវារណបហោនកានំ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរន្តិ អត្ថោ.

១២៧៧-៨. អាធារកេ វាបីតិ វលយាទិបត្តាធារកេបិ. ឩរូសូតិ ទ្វិន្នំ ឩរូនំ មជ្ឈេ, អង្កេតិ អត្ថោ. អាហរិត្វាតិ អភិហរិត្វា. ភត្តំ គណ្ហាតីតិ ឯត្ថ ‘‘ឥតោ’’តិ សេសោ, ‘‘ឥតោ ភត្តំ គណ្ហា’’តិ អនន្តរេ និសិន្នោ ច ភាសតីតិ យោជនា. ភត្តន្តិ ឧបលក្ខណំ, បញ្ចសុ ភោជនេសុ យំ កិញ្ចីតិ អត្ថោ. តន្តិ តថា គណ្ហិតុំ វុត្តភត្តាទិភោជនំ. អភិហារស្ស ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ បទបូរណត្ថោ, ឯវការត្ថោ វា, អភាវា ឯវាតិ យោជនា.

១២៧៩. ‘‘ភត្តបច្ឆិ’’ន្តិ ឥទំ ឧបលក្ខណំ.

១២៨០. ទីយមានេតិ ឯត្ថ ‘‘ភោជនេ’’តិ សេសោ. ឥតរោតិ ហត្ថបាសេ និសិន្នោ. អភិហារង្គស្ស អភាវា សោ ន បវារិតោតិ.

១២៨១. បដិក្ខេបង្គេ ¶ ¶ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘កាយេនា’’តិអាទិ. វាចាភិហារស្ស អនង្គត្តា អាហ ‘‘កាយេនាភិហដ’’ន្តិ. យថាហ ‘‘វាចាយ អភិហដំ បដិក្ខិបតោ បវារណា នត្ថី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩). អភិហដភោជនំ បដិក្ខិបិតុំ អង្គុលិយោ វា ហត្ថំ វា ហត្ថគតស្ស កស្សចិ ចលនាទិំ យំ កញ្ចិ កាយវិការំ ករោន្តោ, ភមុំ ឧក្ខិបន្តោ, កុជ្ឈិត្វា ឱលោកេន្តោ វា កាយេន បដិក្ខិបតីតិ វុច្ចតិ. ‘‘អល’’ន្តិ វា ‘‘ន គណ្ហាមី’’តិ វា ‘‘អាគមេហី’’តិ វា ‘‘អធិវាសេហី’’តិ វា ‘‘មា អាកិរា’’តិ វា ‘‘អបគច្ឆាហី’’តិ វា ឯវមាទិកំ វទន្តោ វាចាយ បដិក្ខិបតីតិ វុច្ចតិ.

១២៨២-៣. អាកិរាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘ឥតិ ចា’’តិ យោជេតព្ពំ. ឯវំ វទន្តស្ស និវារេតុកាមតាចិត្តេ សតិបិ និវារណវចនេន ហោន្តំ បវារណំ អាកិរាតិអាទិវិធិវចនេ ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ន បន’ន្តិ បវារណា’’តិ. បវារណា បន ន អត្ថីតិ យោជនា.

១២៨៤. ‘‘រសំ គណ្ហថា’’តិ វទេតិ សម្ពន្ធោ. តំ សុត្វាតិ តំ វចនំ សុត្វា.

១២៨៥. ‘‘សារ’’ន្តិ ឥទំ វណ្ណភណនមត្តំ. ‘‘ឥទ’’ន្តិ សាមញ្ញេន មច្ឆមំសំ វទតិ, បវារណង្គំ ហោតិ. មច្ឆរសំ មំសរសន្តិ ឯត្ថ ទ្វន្ទសមាសស្សបិ សម្ភវតោ ‘‘មច្ឆំ, មំសំ គណ្ហា’’តិ ច វុត្តំ ហោតិ, តញ្ច អង្គំ ហោតិ.

១២៨៦. ‘‘រសំ គណ្ហា’’តិ វុត្តេ បនស្ស វិកប្បស្ស អភាវា បវារណស្ស អង្គំ ន ហោតិ. តេនេវាហ ‘‘អត្ថិ ច មំសំ ចេ’’តិ.

១២៨៧. មុហុត្តំ ¶ អាគមេហីតិ កញ្ចិ កាលំ ឱលោកេហិ.

១២៨៨. បនសាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន វេត្តង្គាទីនំ គហណំ.

១២៩០. មច្ឆសូបំ មំសសូបន្តិ ឯត្ថ សមាសវិកប្បា ‘‘មច្ឆរសំ មំសរស’’ន្តិ ឯត្ថ វិយ ទដ្ឋព្ពា.

១២៩១. ករម្ពកន្តិ ¶ មច្ឆមំសេន វា អញ្ញេន វា មិស្សស្សេវ សូបវិសេសស្ស នាមំ. តេនេវ ច ‘‘មំសករម្ពកំ គណ្ហថ, មច្ឆករម្ពកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ និសេធេន បវារណា ហោតិ, ‘‘ករម្ពកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ អនិយតវចនត្តា ន ហោតិ. កឡីរសូបាទីហិ សមានវិនិច្ឆយភាវំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯសេវ នយោ វុត្តោ’’តិ.

១២៩៣. យេនាតិ ភត្តេន. អាបុច្ឆិតោតិ ‘‘គណ្ហថា’’តិ វុត្តោ. តស្ស ភត្តស្ស. អត្ថិតាយ យាគុយា វិជ្ជមានត្តា. ឥតិ ការណន្តិ ឥទំ បវារណការណំ.

១២៩៤. ‘‘យាគុមិស្សកំ គណ្ហា’’តិ វុត្តេ សា យាគុ តត្ថ តស្មិំ អភិហដេ ភាជនេ បក្ខិត្តភត្តេន សមា វា ពហុតរា វា ចេ ហោតិ, សោ ឯវំ វត្វា អភិហដំ បដិក្ខេបំ ភិក្ខុ ន បវារេតិ កិរាតិ យោជនា. កិរាតិ អរុចិំ សូចេតិ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ការណំ បន ទុទ្ទស’’ន្តិ.

១២៩៥. សព្ពត្ថាតិ សព្ពអដ្ឋកថាសុ.

១២៩៦. វិសុំ កត្វាតិ ឯកសិត្ថម្បិ យថា ន ហោតិ, តថា រសំ វា ខីរំ វា ភត្តតោ វិយោជេត្វា.

១២៩៧. គច្ឆន្តេនេវាតិ យាវ ភោជននិដ្ឋានំ, តាវ គច្ឆន្តេនេវ. យថាហ ‘‘គច្ឆន្តេន នទិបូរំ បត្តេនបិ អដ្ឋត្វា នទិតីរេ ¶ គុម្ពំ បរិក្ខិបិត្វា វិចរន្តេន នាវំ វា សេតុំ វា អារុឡ្ហេន អដ្ឋត្វា វដ្ដេត្វា វិចរន្តេនា’’តិ.

១២៩៨. សោតិ គច្ឆន្តោ. តតោតិ ឋានតោ, គមនឥរិយាបថស្ស វិកោបិតត្តាតិ អធិប្បាយោ.

១២៩៩. អាសនំ ¶ អវិចាលេត្វាតិ និសជ្ជាវសេន ផុដ្ឋដ្ឋានំ អចាលេត្វា, អនុដ្ឋហិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អទិន្នាទានេ វិយ ឋានាចាវនំ គហេតព្ព’’ន្តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

១៣០០. តតោតិ បវារិតកាលតោ ឧទ្ធំ, តតោ និសិន្នដ្ឋានតោ វា. ឥតោ, ឯត្តោ វា. ឦសកម្បិ សំសរិតុន្តិ និសិន្នដ្ឋានតោ ឥតោ ចិតោ ច ថោកម្បិ សំសរិតុំ, អបគន្តុន្តិ អត្ថោ.

១៣០១. សព្ពត្ថាតិ បីឋកាទិសំហារិមេ សព្ពស្មិំ អាសនេ. ‘‘វិនយញ្ញុនា’’តិ ឥមិនា ‘‘សចេ បន នំ សហ មញ្ចេន ឧក្ខិបិត្វា អញ្ញត្រ នេន្តិ, វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) អដ្ឋកថាយំ ‘‘បីឋកាទីសុបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោ’’តិ វុត្តភាវំ ជានន្តេនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៣០២. និបជ្ជិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘បរិវត្តន្តេន យេន បស្សេន និបន្នោ, តស្ស ឋានំ នាតិក្កមេតព្ព’’ន្តិ វចនតោ បុព្ពសយិតដ្ឋានំ អវិជហិត្វា សយិត្វាយេវាតិ អត្ថោ. តថេវាតិ ឧក្កុដិកោ ហុត្វាវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘តស្ស បន ហេដ្ឋា បលាលបីឋំ វា កិញ្ចិ វា និសីទនកំ ទាតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

១៣០៣. អតិរិត្តំ ករោន្តេន សិក្ខុនា ភាជនំ ឱនមេត្វាន ភោជនេ ទស្សិតេ អថ ‘‘អលមេតំ សព្ព’’ន្តិ វត្តព្ពន្តិ ¶ យោជនា. តត្ថ អតិរិត្តំ ករោន្តេនាតិ ‘‘អតិរិត្តំ នាម កប្បិយកតំ ហោតិ, បដិគ្គហិតកតំ ហោតិ, ឧច្ចារិតកតំ ហោតិ, ហត្ថបាសេ កតំ ហោតិ, ភុត្តាវិនា កតំ ហោតិ, ភុត្តាវិនា បវារិតេន អាសនា អវុដ្ឋិតេន កតំ ហោតិ, ‘អលមេតំ សព្ព’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ, គិលានាតិរិត្តំ ហោតី’’តិ (បាចិ. ២៣៩) វុត្តេសុ អដ្ឋសុ អាការេសុ អន្តំ វិនា បុរិមេហិ សត្តហិ វិនយកម្មាការេហិ អតិរិត្តំ ករោន្តេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘ឥមេហិ សត្តហិ វិនយកម្មាការេហិ យំ អតិរិត្ត’’ន្តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩).

ឥធ អតិរិត្តំ កាតុំ អភិហដភោជនំ កប្បិយញ្ច នាម ហោតិ, កប្បិយកតេន សិង្គិវេរលសុណាទិវត្ថុនា យុត្តតាយ ច អកប្បិយមំសាភាវេន ច កុលទូសនាទីហិ អនុប្បន្នភាវេន ច កតញ្ច នាម ហោតិ. ‘‘អលមេតំ សព្ព’’ន្តិ អតិរិត្តកតភាវតោ ឯវំ កប្បិយញ្ច តំ កតំ ចាតិ កប្បិយកតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវមុបរិបិ កត-សទ្ទស្ស អត្ថោ ច សមាសវិគ្គហោ ច វេទិតព្ពោ ¶ . អវសិដ្ឋបទេសុ ភិក្ខុនា បដិគ្គហិតំ បដិគ្គហិតំ នាម. តំ ការាបេត្វា អាគតេន ភិក្ខុនា ថោកំ ឧច្ចារេត្វា, ឱតារេត្វា វា ទស្សិតំ ឧច្ចារិតកតំ នាម. កប្បិយំ ការាបេតុមាគតស្ស អឌ្ឍតេយ្យហត្ថប្បមាណហត្ថបាសព្ភន្តរគតេន អតិរិត្តកតំ ‘‘ហត្ថបាសេ កត’’ន្តិ វុច្ចតិ. អន្តមសោ បវារណជនកំ យំ កិញ្ចិ ភោជនំ កុសគ្គេនាបិ គហេត្វា ភុត្តត្តា ភុត្តាវិនា. យថាហ ‘‘បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភោជនំ អន្តមសោ កុសគ្គេនាបិ ភុត្តំ ហោតី’’តិ. ភុញ្ជន្តោ បវារិតោ ហុត្វា យោ អាសនំ ន កោបេតិ, សោ ភុត្តាវី បវារិតោ ‘‘អាសនា អវុដ្ឋិតោ’’តិ វុច្ចតិ, តេន កតំ ‘‘ភុត្តាវិនា…បេ… អវុដ្ឋិតេន កត’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អលមេតំ សព្ព’’ន្តិ វចីភេទំ កត្វា ¶ វុត្តំ ‘‘អលមេតំ សព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតី’’តិ ទស្សិតំ. អយំ សត្តវិធោ វិនយកម្មាការោ នាម.

គិលានាតិរិត្តកំ បន ឥមិស្សា គាថាយ អវុត្តម្បិ អនតិរិត្តសន្ទស្សនត្ថំ វក្ខមានាយ ‘‘កត’’ន្តិអាទិគាថាយ ‘‘ន គិលានាតិរិត្តញ្ចា’’តិ ឥមស្ស វិបរិយាយតោ វេទិតព្ពំ. គិលានតោ អតិរិត្តំ, តស្ស អញ្ញទិនេសុ ភុញ្ជនត្ថាយ ឧបដ្ឋាបិតម្បិ គិលានាតិរិត្តំ នាម.

‘‘តេន ភិក្ខុនា’’តិ ឥមិនា ‘‘ភុត្តាវិនា’’តិ ច ‘‘ភុត្តាវិនា បវារិតេន អាសនា វុដ្ឋិតេនា’’តិ ច វុត្តប្បការេន វិសិដ្ឋំ តេនេវ បាកដំ ភិក្ខុំ បរាមសតិ, បវារណជនកានំ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ អប្បមត្តកម្បិ ភុត្តាវិនា, ភុត្តាវី បវារិតោបិ ហុត្វា អាសនា អវុដ្ឋិតេន វា ភិក្ខុនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឱនមិត្វាន ភាជនេតិ ឯត្ថ ‘‘ទស្សិតេ ភោជនេ’’តិ សេសោ, ‘‘អថា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. កប្បិយករណារហានិ សិង្គិវេរាទីនិ កប្បិយំ ការេត្វា បដិគ្គហាបេត្វា អាគន្ត្វា ហត្ថបាសព្ភន្តរេ បត្វា អតិរិត្តំ ការាបេន្តេន ភិក្ខុនា ភាជនំ ថោកំ ឱនាមេត្វា ឧច្ចារេត្វា ទស្សិតកាលានន្តរាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧត្តរិ កាតព្ពំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អល’’ន្តិអាទិ.

ឯត្តាវតា ‘‘តេន ភិក្ខុនា’’តិ ឥមិនា ‘‘ភុត្តាវិនា កតំ, ភុត្តាវិនា បវារិតេន អាសនា អវុដ្ឋិតេន កត’’ន្តិ អង្គទ្វយំ សង្គហិតំ. ‘‘ឱនមេត្វាន ភាជន’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘ឧច្ចារិតកតំ ហោតី’’តិ ឥទំ សង្គហិតំ. ‘‘កប្បិយកតំ, បដិគ្គហិតកតំ, ហត្ថបាសេកត’’ន្តិ ឥទំ តយំ អនន្តរិយវាចិនា អថ-សទ្ទេន សង្គហិតំ. ‘‘អលមេតំ សព្ព’’ន្តិ ឥទំ បនេត្ថ សរូបេនេវ ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៣០៤. បត្តេ ¶ ¶ ឋិតភោជនមេវ អតិរិត្តំ កាតព្ពន្តិ នត្ថិ, បច្ឆិអាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ ភាជនេ ឋិតម្បិ កាតព្ពន្តិ ទស្សេតុមាហ ‘‘កប្បិយំ បនា’’តិ. កុណ្ឌេតិ ភណ្ឌុក្ខលិយំ. ភាជនេតិ យំ កិញ្ចិ ភាជនំ គហិតំ.

១៣០៥. ឯតន្តិ អតិរិត្តកតំ ឯតំ ភោជនំ. តំ ឯកមេវ ឋបេត្វាតិ យោជនា. ‘‘វដ្ដតេវា’’តិ វុត្តេបិ អព្ភង្គាទីនមត្ថាយាតិ គណ្ហេយ្យុន្តិ អាហ ‘‘ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ, តមេកំ វិនា បរេហិ បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

១៣០៦-៧. កប្បិយំ ការេត្វាតិ អតិរិត្តំ ការេត្វា. អាកិរន្តិ ចេតិ យទិ បក្ខិបន្តិ. បុន តថា អតិរិត្តំ ការេត្វា ភុញ្ជិតព្ពន្តិ យោជនា.

តំ កេន អតិរិត្តំ កាតព្ពន្តិ អាហ ‘‘យេនា’’តិអាទិ. តន្តិ អតិរិត្តកតំ ភោជនំ. យេន អកតន្តិ យេន ភិក្ខុនា បឋមំ អតិរិត្តំ ន កតំ, តេន កាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. យថាហ ‘‘យេន អកតន្តិ អញ្ញេន ភិក្ខុនា យេន បឋមំ ន កតំ, តេន កាតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩). យំ វា អកតំ, តំ វិសុំ តេន វា កាតព្ពន្តិ យោជនា. យំ វា អកតន្តិ តស្មិំ អតិរិត្តកតភោជនេ អបក្ខិត្តំ យំ ភោជនំ អតិរិត្តំ ន កតំ. តំ វិសុំ តេន វា កាតព្ពន្តិ បច្ឆា បក្ខិត្តំ ភោជនំ អតិរិត្តំ កតេន យថា អមិស្សំ ហោតិ, តថា អញ្ញស្ស ភាជនស្ស គហណវសេន វិសុំ ការេត្វា តេន បឋមំ កតាតិរិត្តេនាបិ អតិរិត្តំ កាតព្ពំ. យថាហ – ‘‘យញ្ច អកតន្តិ យេន បឋមំ កប្បិយំ កតំ, តេនាបិ យំ អកតំ, តំ កាតព្ពំ. បឋមភាជនេ បន កាតុំ ន លព្ភតិ. តត្ថ ហិ ករិយមានំ បឋមំ កតេន សទ្ធិំ កតំ ហោតិ, តស្មា អញ្ញស្មិំ ភាជនេ កាតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ’’តិ.

១៣០៨. អកប្បិយាទីហិ ¶ សត្តហីតិ ‘‘អនតិរិត្តំ នាម អកប្បិយកតំ ហោតិ, អប្បដិគ្គហិតកតំ ហោតិ, អនុច្ចារិតកតំ ហោតិ, អហត្ថបាសេ កតំ ហោតិ, អភុត្តាវិនា កតំ ហោតិ, ភុត្តាវិនា ច បវារិតេន អាសនា វុដ្ឋិតេន កតំ ហោតិ, ‘អលមេតំ សព្ព’ន្តិ អវុត្តំ ហោតី’’តិ (បាចិ. ២៣៩) វុត្តេហិ សត្តហិ វិនយកម្មាការេហិ. អតិរិត្តំ កតន្តិ យោជនា. ‘‘ហោតិ អនតិរិត្តក’’ន្តិ បទច្ឆេទោ.

១៣០៩. ឧបកដ្ឋវេលាយបិ ¶ អតិរិត្តំ ករោន្តេន ‘‘អហំ បាតោវ ភុញ្ជិ’’ន្តិ វា ‘‘ថោកំ បរិភុញ្ជិ’’ន្តិ វា អចិន្តេត្វា កាតព្ពន្តិ ទស្សេតុមាហ ‘‘យោបី’’តិអាទិ. ឧបកដ្ឋូបនីតម្បីតិ ឧបកដ្ឋវេលាយ ឧបនីតម្បិ ភោជនំ.

១៣១០. យាមាទិកាលិកន្តិ យាមសត្តាហយាវជីវិកកាលិកំ. អនាមិស្សន្តិ អាមិសេន អមិស្សំ. តំ យាមាទិកាលិកំ បរិភុញ្ជតោតិ សម្ពន្ធោ.

១៣១២. គិលានស្ស ភុត្តាតិរិត្តំ វិយ កទាចិ ភុញ្ជិស្សតីតិ ឧទ្ទិស្ស ឋបិតម្បិ គិលានាតិរិត្តំ នាមាតិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩ អត្ថតោ សមានំ) វុត្តំ. ‘‘វិហារាទីសុ គិលានស្ស បាបុណនកោដ្ឋាសម្បិ គិលានាតិរិត្តំ នាមា’’តិ វទន្តិ.

១៣១៤. អនតិរិត្តេនាតិ ឯត្ថ ‘‘ខាទនីយេន វា ភោជនីយេន វា’’តិ សេសោ. ឯត្ថ ‘‘ខាទនីយំ នាម បញ្ចភោជនានិ យាមកាលិកំ សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកំ ឋបេត្វា អវសេស’’ន្តិ ¶ (បាចិ. ២៣៩) វុត្តំ បញ្ចភោជនតោ អញ្ញំ សព្ពំ យាវកាលិកំ ខាទនីយំ នាម. ‘‘ភោជនីយំ នាម បញ្ច ភោជនានិ ឱទនោ កុម្មាសោ សត្តុ មច្ឆោ មំស’’ន្តិ (បាចិ. ២៣៩) វុត្តំ. ឯត្ថ វិនិច្ឆយោ អនន្តរសិក្ខាបទេ វុត្តោ. បវារេយ្យាតិ ឯត្ថ ‘‘អភិហដ្ឋុ’’ន្តិ សេសោ. អភិហដ្ឋុំ បវារេយ្យាតិ អភិហរិត្វា ‘‘ហន្ទ ភិក្ខុ យាវតកំ ឥច្ឆសិ, តាវតកំ គហេត្វា ខាទ វា ភុញ្ជ វា’’តិ ឯវំ បវារេយ្យ. ‘‘បវារិត’’ន្តិបទំ វុត្តត្ថមេវ. ជានន្តិ សុត្វា វា ទិស្វា វា តស្ស បវារិតភាវំ ជានន្តោ. អាសាទនាបេក្ខោតិ អាសាទនំ ចោទនំ មង្កុករណភាវំ អបេក្ខមានោ. ភុត្តេតិ តស្ស បយោគេន ឥតរេន ភុញ្ជិត្វា បរិយោសាបិតេ. តស្សាតិ យោ តស្ស បវារិតភាវំ ញត្វា ‘‘ភុញ្ជា’’តិ និយោជេសិ, តស្ស.

១៣១៥-៦. ឯកស្ស ភុញ្ជនេន អញ្ញស្ស បាចិត្តិ ហោតីតិ កថមេតន្តិ អាសង្កាយ តថា វុត្តត្តា បរិហរិតុមាហ ‘‘ទុក្កដំ…បេ… ទស្សិត’’ន្តិ. ឥតរស្ស គហណេតិ បវារិតភិក្ខុនោ ភុញ្ជនត្ថាយ ¶ បដិគ្គហណេ. អជ្ឈោហារបយោគេសុ ចាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘ឥតរស្សា’’តិ សម្ពន្ធោ. សព្ពំ ទុក្កដំ, បាចិត្តិយញ្ច. ទស្សិតន្តិ ‘‘អភិហរតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. តស្ស វចនេន ‘ខាទិស្សាមិ ភុញ្ជិស្សាមី’តិ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ភោជនបរិយោសានេ អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ២៤៤) ទេសិតំ ភគវតាតិ អត្ថោ.

១៣១៧. ឧភយត្ថាបិ វិមតិស្សាតិ បវារិតេ ច អបវារិតេ ច វិមតិស្ស. ទុក្កដំ បរិទីបិតន្តិ ‘‘បវារិតេ វេមតិកោ. អប្បវារិតេ វេមតិកោ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ២៤៥) ទេសិតំ.

១៣១៨. ការាបេត្វាតិ ¶ ឯត្ថ ‘‘ភុញ្ជាហី’’តិ សេសោ. អញ្ញស្សត្ថាយាតិ ឯត្ថ ‘‘អភិហរន្តោ គច្ឆាហី’’តិ សេសោ.

១៣១៩. ឱមសវាទតុល្យាវាតិ ឥទំ អទិន្នាទានសមុដ្ឋានំ សន្ធាយាហ.

១៣២០. ខាទនីយំ វាតិ បញ្ច ភោជនានិ ច កាលិកត្តយញ្ច វិនា អវសេសេសុ យំ កិញ្ចិ វា. ភោជនីយំ វាតិ បញ្ចសុ ភោជនេសុ អញ្ញតរម្បិ. វិកាលេតិ វិគតេ កាលេ. កាលោ នាម អរុណុគ្គមនតោ យាវ មជ្ឈន្តិកា, តទញ្ញោ វិកាលោ. យថាហ ‘‘វិកាលោ នាម មជ្ឈន្តិកេ វីតិវត្តេ យាវ អរុណុគ្គមនា’’តិ (បាចិ. ២៤៩). ឋិតមជ្ឈន្តិកោបិ កាលេយេវ សង្គយ្ហតិ. យថាហ ‘‘ឋិតមជ្ឈន្តិកោបិ កាលសង្គហំ គច្ឆតិ. តតោ បដ្ឋាយ បន ខាទិតុំ វា ភុញ្ជិតុំ វា ន សក្កា, សហសា បិវិតុំ បន សក្កា ភវេយ្យ. កុក្កុច្ចកេន បន ន កាតព្ពំ. កាលបរិច្ឆេទជាននត្ថញ្ច កាលត្ថម្ភោ យោជេតព្ពោ, កាលព្ភន្តរេវ ភត្តកិច្ចំ កាតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៤៨-២៤៩). ទោសន្តិ បាចិត្តិយំ.

១៣២១. ‘‘ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា’’តិ ឯត្ថ ភោជនីយស្ស បវារណសិក្ខាបទេ ទស្សិតសរូបត្តា ខាទនីយំ តាវ សរូបតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘យមាមិសគត’’ន្តិអាទិ. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ ¶ ខាទនីយភោជនីយេសុ. យំ បន វនមូលផលាទិកំ អាមិសគតំ អាមិសេ យាវកាលិកេ បរិយាបន្នំ, តំ ខាទនីយន្តិ យោជនា. កាលិកេស្វសមោហត្ថន្តិ ឯត្ថ ¶ គាថាពន្ធវសេន ម-ការលោបោ, អសម្មោហត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទន្តិ វក្ខមានំ សន្ធាយាហ.

១៣២២. មូលន្តិ យំ កិញ្ចិ រុក្ខលតានំ មូលំ. កន្ទន្តិ រុក្ខលតានមេវ កន្ទំ. មុឡាលន្តិ បទុមគច្ឆមូលកន្ទំ. មត្ថកន្តិ តាលនាឡិកេរាទីនំ មត្ថកំ, វេឡុកឡីរបល្លវង្កុរានញ្ច ឯត្ថេវ សង្គហោ. ខន្ធកន្តិ ឧច្ឆុអាទិខន្ធកំ. តចន្តិ ឆល្លិ. បត្តន្តិ បណ្ណំ. បុប្ផន្តិ កុសុមំ. ផលន្តិ រុក្ខលតាទីនំ ផលំ. អដ្ឋីតិ រុក្ខលតាទិពីជំ. បិដ្ឋន្តិ ធញ្ញាទិបិដ្ឋំ. និយ្យាសន្តិ សិលេសំ. ‘‘ខាទនីយ’’ន្តិ សព្ពត្ថ បករណតោ លព្ភតិ.

១៣២៣. ឯវំ ខាទនីយានំ មាតិកំ និក្ខិបិត្វា តេ សរូបតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘មូលខាទនីយាទីន’’ន្តិអាទិ. តត្ថ រុក្ខមូលមេវ ខាទនីយំ, តំ អាទិ យេសន្តិ វិគ្គហោ. មុខមត្តនិទស្សនំ និពោធថាតិ ឯត្ថ ‘‘មយា ករិយមាន’’ន្តិ សេសោ. មុខមត្តន្តិ បវេសទ្វារមត្តំ, និរវសេសតោ ទស្សនេ បបញ្ចភីរុកានំ បុព្ពេ ភយំ ហោតីតិ សង្ខេបតោ ខាទនីយានិ ទស្សិស្សន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ទស្សនេ បយោជនមាហ ‘‘នាមត្ថេសុ ភិក្ខូនំ បាដវត្ថាយា’’តិ, មូលខាទនីយាទីនំ នាមេសុ ច តទត្ថេសុ ច ភិក្ខូនំ បាដវុប្បាទនត្ថន្តិ អត្ថោ.

១៣២៤-៥. មូលកមូលាទីនិ ឧបទេសតោយេវ វេទិតព្ពានិ. ន ហិ តានិ បរិយាយន្តរេន វុច្ចមានានិបិ សក្កា វិញ្ញាតុំ. បរិយាយន្តរេនបិ ហិ វុច្ចមានេ តំ តំ នាមំ អជានន្តានំ សម្មោហោយេវ សិយា, តស្មា តត្ថ ន កិញ្ចិ វក្ខាម. សាកានន្តិ សូបេយ្យបណ្ណានំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. អាហារត្ថន្តិ អាហារេន កត្តព្ពបយោជនំ, អាហារកិច្ចន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អាមិសត្ថ’’ន្តិបិ លិខន្តិ. ផរន្តីតិ វិត្ថារេន្តិ.

១៣២៦. ជរដ្ឋន្តិ ¶ បុរាណកន្ទំ. យំ តំ ជរដ្ឋន្តិ សម្ពន្ធោ. សេសានំ ជរដ្ឋំ យាវកាលិកន្តិ យោជនា. សេសានន្តិ មូលកាទីនិ វុត្តានិ. យថាហ ‘‘មូលកខារកជជ្ឈរីមូលានំ បន ជរដ្ឋានិបិ អាមិសគតិកានេវា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៤៨-២៤៩).

១៣៣១. ធោតោតិ និព្ពត្តិតបិដ្ឋោ.

១៣៣២. អធោតោ ¶ ខីរវល្លិយា កន្ទោតិ យោជនា. វាក្យបថាតីតាតិ ‘‘អសុកោ វា អសុកោ វា’’តិ វត្វា បរិយន្តំ បាបេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា វចនបថាតីតា.

១៣៣៣. បុណ្ឌរីកំ សេតំ. បទុមំ រត្តំ.

១៣៣៨. ជរដ្ឋពុន្ទោតិ កន្ទស្ស ហេដ្ឋា អតីវ បរិណតដ្ឋានំ.

១៣៣៩. បថវិយំ គតោតិ អន្តោបថវិយំ គតោ, បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា គតតរុណទណ្ឌោតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៣៤០. ឯវំ អន្តោភូមិយំ គតោ. ‘‘បណ្ណទណ្ឌោ ឧប្បលាទីន’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. សព្ពោតិ តរុណោបិ បរិណតោបិ. ឧប្បលាទីនំ, បទុមជាតិយា ច សព្ពោ បណ្ណទណ្ឌោ យាវកាលិកោតិ យោជនា.

១៣៤៥. បត្តខាទនីយំនាមាតិ បត្តសង្ខាតំ ខាទនីយំ នាម.

១៣៤៨. មូលកាទីនន្តិ ‘‘មូលកំ ខារកញ្ចេវា’’តិអាទិកាយ គាថាយ វុត្តមូលកាទីនំ.

១៣៤៩. កណ្ណិកាតិ បទុមកណ្ណិកា.

១៣៦០. កេតកាទីនន្តិ ¶ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន តិម្ពរុសកំ គហិតំ. តាលផលដ្ឋីតិ តរុណផលានំ អដ្ឋិ.

១៣៦១. ‘‘បុន្នាគមធុកដ្ឋីនី’’តិ ច ‘‘បុន្នាគមធុកដ្ឋិចា’’តិ ច បោត្ថកេសុ ឧភយថា បាឋោ ទិស្សតិ, អត្ថោ បន ឯកោយេវ. ‘‘សេលុ អដ្ឋី’’តិ បទច្ឆេទោ. អនាមិសេតិ យាវជីវិកេ.

១៣៦៣. ធោតំ ¶ តាលបិដ្ឋន្តិ តាលផេគ្គុំ កោដ្ដេត្វា ឧទកេ មទ្ទិត្វា បរិស្សាវេត្វា កលលេ ភាជនតលំ ឱតិណ្ណេ បសន្នោទកំ អបនេត្វា គហិតតាលបិដ្ឋន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ខីរវល្លិយា បិដ្ឋន្តិ យោជនា, តថេវ កោដ្ដេត្វា បរិស្សាវេត្វា គហិតខីរវល្លិយា បិដ្ឋន្តិ អត្ថោ.

១៣៦៤. អធោតំ វុត្តវិបរិយាយតោ គហេតព្ពំ. ‘‘អាហារត្ថមសាធេន្តំ, សព្ពំ តំ យាវជីវិក’’ន្តិ វចនតោ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ មនុស្សានំ អាហារកិច្ចំ អករោន្តំ មូលាទិ យាវជីវិកំ, តទញ្ញំ យាវកាលិកន្តិ សង្ខេបលក្ខណំ កាតព្ពន្តិ.

១៣៦៩. ភោជនំ សន្និធិំ កត្វា ខាទនំ វាតិ ឯត្ថ ភោជនខាទនីយានិ យថាវុត្តភេទសរូបានេវ. សន្និធិំ កត្វាតិ បដិគ្គហេត្វា ឯករត្តម្បិ អតិក្កាមេត្វា, សន្និទហិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘បដិគ្គហេត្វា ឯករត្តម្បិ វីតិនាមិតស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៣). តទេវ វក្ខតិ ‘‘សយ’’ន្តិអាទិនា. ខាទនន្តិ កម្មសាធនោយំ, ‘‘ខជ្ជ’’ន្តិ ឥមិនា សមានត្ថោ.

១៣៧១. ‘‘សន្និធិំ ¶ កត្វា’’តិ ឯត្ថ និទ្ទេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សយ’’ន្តិអាទិ.

១៣៧២. ‘‘តំ ន វដ្ដតី’’តិ ឯត្ថ អត្ថំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តតោ’’តិអាទិ. តតោតិ សន្និធិកតភោជនតោ. សុទ្ធចិត្តេនាតិ សវាសនសកលកិលេសប្បហានតោ និម្មលចិត្តេន. តាទិនាតិ អដ្ឋសុ លោកធម្មេសុ និព្ពិការភាវេន តាទិនា. អថ វា យាទិសា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា រូបារូបគុណេហិ អហេសុំ, តាទិសេន ភគវតា.

១៣៧៣. ឱទនាទីសុ បញ្ចសុ ភោជនេសុ តាវ អកប្បិយមំសេន សន្និធិវសេន បាចិត្តិយញ្ច អាបត្តិវិសេសញ្ច ទស្សេតុមាហ ‘‘អកប្បិយេសូ’’តិអាទិ. បាចិត្តីតិ សន្និធិបាចិត្តិយមាហ. ឥតរេតិ សីហាទិមំសម្ហិ. ទុក្កដេន សហ បាចិត្តីតិ យោជនា.

១៣៧៤. យាមកាលិកសង្ខាតំ បរិភុញ្ជតោតិ ឯត្ថ ‘‘សន្និធិំ កត្វា’’តិ អធិការតោ លព្ភតិ ¶ . ‘‘ទុក្កដេន សហា’’តិ អវត្វា ‘‘បាចិត្តី’’តិ វុត្តត្តា សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជតោតិ គហេតព្ពំ. យថាហ ‘‘យាមកាលិកំ សតិ បច្ចយេ អជ្ឈោហារតោ បាចិត្តិយំ. អាហារត្ថាយ អជ្ឈោហារតោ ទុក្កដេន សទ្ធិំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៣).

១៣៧៥. អន្នន្តិ ឯត្ថាបិ ‘‘សន្និធិកត’’ន្តិ ឥទំ បុរេ វិយ លព្ភតិ, ‘‘បកតិ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘អន្ន’’ន្តិ ឯតស្ស វិសេសនំ, មនុស្សមំសាទីហិ អសម្មិស្សំ នាតិរិត្តកតំ អន្នមត្តន្តិ អត្ថោ. បាចិត្តិយទ្វយន្តិ អនតិរិត្តបច្ចយា ច សន្និធិបច្ចយា ច ទ្វេ បាចិត្តិយានិ.

១៣៧៦. ‘‘ទ្វេ ¶ , ទ្វយ’’ន្តិ ឧភយត្ថាបិ អយមេវត្ថោ.

១៣៧៧. សាមិសេន មុខេន ទ្វេតិ ឯត្ថ ‘‘បញ្ច ភោជនានិ យាមកាលិកំ សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកំ ឋបេត្វា អវសេសំ ខាទនីយំ នាមា’’តិ (បាចិ. ២៥៤) វុត្តត្តា ខាទនីយាសង្គហិតេន យាមកាលិកេន ច តេន សម្មិស្សត្តា សន្និធិនាមេន មុខគតអាមិសមូលកេន ច សន្និធិបាចិត្តិយានិ ទ្វេ ហោន្តីតិ អត្ថោ. សាមិសេន មុខេនាតិ ឧបលក្ខណត្តា យថាកថញ្ចិ អាមិសេ មិស្សីភូតេ ឯត្តកា អាបត្តិយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. និរាមិសំ យាមកាលិកំ ភុញ្ជតោ ឯកមេវ បាចិត្តិយន្តិ យោជនា, យេន កេនចិ អាការេន អសម្មិស្សំ យាមកាលិកំ បរិភុញ្ជតោ ឯកមេវ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ អត្ថោ.

១៣៧៨. តមេវាតិ សន្និហិតមេវ កាលិកំ. តេសុ ទ្វីសុ វិកប្បេសូតិ សាមិសនិរាមិសវិកប្បទ្វយេ. កេវលំ ទុក្កដំ វឌ្ឍតីតិ បឋមវិកប្បេ ទ្វីហិ បាចិត្តិយេហិ សទ្ធិំ ទុក្កដំ, ទុតិយវិកប្បេ បាចិត្តិយេន សទ្ធិំ ទុក្កដំ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៣៧៩. សុទ្ធន្តិ ឯត្ថ ‘‘សន្និធិកតំ ភោជន’’ន្តិ សេសោ. ឥទំ ‘‘បកតិភោជនេ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៣) អដ្ឋកថាយំ, ឥធ ច ‘‘ន ទោសោ យាមកាលិកេ’’តិ យាមកាលិកស្ស វិសុំ វក្ខមានត្តា វិញ្ញាយតិ, អកប្បិយមំសយាមកាលិកេហិ អមិស្សំ ភោជនន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

១៣៨០. មំសេតិ ឯត្ថ ‘‘អកប្បិយេ’’តិ ឥទំ ថុល្លច្ចយាទិវចនេនេវ លព្ភតិ. វឌ្ឍតីតិ បុព្ពេ វុត្តេហិ បាចិត្តិយទ្វយេហិ សទ្ធិំ មនុស្សមំសេ ថុល្លច្ចយញ្ច សីហាទិមំសេ ទុក្កដញ្ច វឌ្ឍតិ. មនុស្សមំសេ ¶ ច សេសេ សីហមំសាទិកេ អកប្បិយមំសេ ច យថានុក្កមតោ ¶ ថុល្លច្ចយញ្ចេវ ទុក្កដញ្ចាតិ ទ្វយំ វឌ្ឍតីតិ យោជនា.

១៣៨១. អនតិរិត្តម្បិ ភោជនំ វិកាលេ បរិភុញ្ជតោ ភិក្ខុនោ តន្និមិត្តកោ ទោសោ យថាវុត្តេសុ សព្ពវិកប្បេសុ នត្ថីតិ យោជនា. ‘‘វិកាល…បេ… កាលិកេ’’តិ យាមកាលិកស្ស វិសុំ វក្ខមានត្តា ច អតិរិត្តការាបនញ្ច ភោជនេយេវ សម្ភវតីតិ អនតិរិត្តន្តិ ឯត្ថ ‘‘និហិតភោជន’’ន្តិ សេសោ. ‘‘អនតិរិត្តបច្ចយា បន វិកាលេ សព្ពវិកប្បេសុ អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៣) អដ្ឋកថាវចនតោ ទោសោតិ អនតិរិត្តបច្ចយា បាចិត្តិយមាហ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘តន្និមិត្តកោ’’តិ, អនតិរិត្តនិមិត្តកោតិ អត្ថោ. សព្ពវិកប្បេសូតិ ‘‘សុទ្ធំ វា មនុស្សមំសមិស្សំ វា សីហាទិមំសមិស្សំ វា យាមកាលិកមិស្សំ វា’’តិ សព្ពេសុ វិកប្បេសុ. ‘‘តន្និមិត្តកោ’’តិ វចនេនេវ វារិតវិកាលាទិនិមិត្តស្ស ទោសស្ស សម្ភវំ ទស្សេតិ.

១៣៨២-៣. វិកាលបច្ចយា វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទេន ‘‘អនតិរិត្តបច្ចយា’’តិ ឥទំ សមុច្ចិតំ. អបិ-សទ្ទោ ‘‘យាមកាលិកេបី’’តិ យោជេតព្ពោ. សត្តាហកាលិកំ, យាវជីវិកំ អាហារស្សេវ អត្ថាយ បដិគ្គណ្ហតោ គហណេ, យថាវុត្តស្ស សត្តាហកាលិកយាវជីវិកភេទេន ទុវិធស្ស តុ អជ្ឈោហារបយោគេសុ និរាមិសេ វា ទុក្កដន្តិ យោជនា. តុ-សទ្ទោ ឯវ-ការត្ថោ.

១៣៨៤. អថាតិ វាក្យារម្ភេ និបាតោ. អាមិសសំសដ្ឋំ សត្តាហកាលិកំ, យាវជីវិកំ វាតិ យោជនា. គហេត្វាតិ បដិគ្គហេត្វា. ឋបិតន្តិ អរុណំ អតិក្កាមេត្វា ឋបិតំ. បាចិត្តីតិ សន្និធិបាចិត្តិ.

១៣៨៥. កាលោតិ ¶ អរុណុគ្គមនាទិមជ្ឈន្តិកាវសានោ កាលោ. យាមោតិ មជ្ឈន្តិកាទិទុតិយអរុណុគ្គមនាវសានោ. តំ តំ កាលំ កាលិកំ អតិក្កាមយតោ តុ ទោសោតិ យោជនា. តុ-សទ្ទោ ឯវការត្ថោ. តំ វា កាលិកន្តិ យថាក្កមំ យាវកាលិកំ យាមកាលិកំ សត្តាហកាលិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

១៣៨៦. យាវកាលិកំ អត្តនា សម្ភិន្នានិ ឥតរានិ តីណិ កាលិកានិ អត្តនោយេវ សភាវំ ឧបនេតីតិ យោជនា. សកោ ភាវោ សភាវោ, តំ.

១៣៨៧-៨. ឯវមេវ ¶ វិនិទ្ទិសេតិ ‘‘បុរិមំ បុរិមំ កាលិកំ អត្តនា សម្មិស្សំ បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ អត្តនោ សភាវមេវ គាហាបេតី’’តិ កថេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥមេសូតិអាទីសុ និទ្ធារណេ ភុម្មំ. អន្តោវុត្ថំ ហោតីតិ អកប្បិយកុដិយំ ឋបេត្វា អរុណុដ្ឋាបនេន អន្តោវុត្ថំ នាម ហោតិ. សន្និធិ ច ហោតីតិ បដិគ្គហេត្វា បដិគ្គហណំ អវិជហិត្វា អរុណុដ្ឋាបនេន សន្និធិ ច នាម ហោតិ. បោត្ថកេសុ ‘‘សន្និធិ’’ន្តិ សានុនាសិកោ បាឋោ ទិស្សតិ, ‘‘ហោតី’’តិ កិរិយាយ សម្ពន្ធត្តា សន្និធិ-សទ្ទោ បឋមេកវចនន្តោតិ អនុនាសិកោ អាគមសន្ធិជោតិ វេទិតព្ពោ. ឧភយម្បីតិ យថាវុត្តំ អន្តោវុត្ថំ, សន្និធិ ចាតិ ឧភយម្បិ. ន ហោតេវាតិ បុរិមកាលិកទ្វយេន អមិស្សំ ន ហោតេវ.

១៣៨៩. កប្បិយកុដិនាមេន អកតំ, អសម្មតំ, អបរិគ្គហំ, បាការាទីហិ បរិក្ខិត្តំ សេនាសនំ អកប្បិយកុដិ នាមាតិ សង្ខេបតោ គហេតព្ពំ. អន្តទ្វយេនាតិ សត្តាហកាលិកយាវជីវិកេន, សហត្ថេ ករណវចនំ. ‘‘មិស្សិត’’ន្តិ សេសោ. គហិតន្តិ បដិគ្គហិតំ. តំ បុព្ពំ ទ្វយន្តិ យាវកាលិកយាមកាលិកទ្វយំ. បុរិមកាលិកទ្វយេ យំ កិញ្ចិ តទហុបដិគ្គហិតម្បិ ¶ អកប្បិយកុដិយាយេវ ឋបេត្វា អរុណំ ឧដ្ឋាបិតេន បច្ឆិមកាលិកទ្វយេ យេន កេនចិ សម្មិស្សំ អន្តោវុត្ថំ នាម ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៣៩០. អន្តោវុត្ថេន បច្ឆិមកាលិកទ្វយេន សំសដ្ឋំ យទិទំ បុរិមកាលិកទ្វយំ, អយំ មុខសន្និធិ នាម ហោតីតិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៩៥ អត្ថតោ សមានំ) វុត្តំ. មហាបច្ចរិយំ បន អន្តោវុត្ថំ ហោតិ, ន កប្បតិ ឥតិ ទឡ្ហំ កត្វា វុត្តន្តិ យោជនា.

តត្ថ ‘‘មុខសន្និធី’’តិ ច ‘‘អន្តោវុត្ថ’’ន្តិ ច នាមមត្តមេវ នានាករណំ, សោយេវត្ថោតិ ឧភិន្នំ អដ្ឋកថាវចនានំ អនត្ថន្តរតា វេទិតព្ពា. តថា ហិ មុខ-សទ្ទោ អន្តោ-សទ្ទបរិយាយោ, សន្និធិ-សទ្ទោ បរិវុត្ថ-សទ្ទបរិយាយោ. មុខេ សន្និធិ មុខសន្និធីតិ កម្មសាធនំ. ពហិ សន្និធិនិវត្តនត្ថំ អដ្ឋកថាសុ មុខ-គ្គហណំ, អន្តោ-គហណញ្ច កតំ. ពហីតិ ច បដិគ្គហេត្វា អកប្បិយកុដិយា ពហិ យត្ថ កត្ថចិ បរិវុត្ថំ បច្ឆិមកាលិកទ្វយំ បុរិមេន កាលិកទ្វយេន សំសដ្ឋំ អធិប្បេតំ. មុខសន្និធិអន្តោវុត្ថបទានំ អនត្ថន្តរភាវោ សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តោ.

យថាហ ¶ ‘‘សាមណេរោ ភិក្ខុស្ស តណ្ឌុលាទិកំ អាមិសំ អាហរិត្វា កប្បិយកុដិយំ និក្ខិបិត្វា បុនទិវសេ បចិត្វា ទេតិ, អន្តោវុត្ថំ ន ហោតិ. តត្ថ អកប្បិយកុដិយំ និក្ខិត្តសប្បិអាទីសុ យំ កិញ្ចិ បក្ខិបិត្វា ទេតិ, មុខសន្និធិ នាម ហោតិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘អន្តោវុត្ថំ ហោតី’តិ វុត្តំ, តត្ថ នាមមត្តមេវ នានាករណ’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៩៥). និស្សន្ទេហេ បន អញ្ញថា វុត្តោ វិយ វិញ្ញាយតិ, តត្ថបិ អយមេវ នយោ វេទិតព្ពោ.

១៣៩១. ន ¶ ទោសោតិ សន្និធិទោសោ ន ហោតិ. និទហិត្វាតិ បដិគ្គហេត្វា បដិគ្គហណំ អវិជហិត្វា សកសកកាលព្ភន្តរេយេវ និទហិត្វា. ឯត្ថ ច ហេដ្ឋិមន្តតោ សន្និធិំ ទស្សេតុំ ‘‘បត្តំ ធោវិត្វា បុន តត្ថ អច្ឆោទកំ វា អាសិញ្ចិត្វា អង្គុលិយា វា ឃំសិត្វា និស្នេហភាវោ ជានិតព្ពោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៣) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. ឯតេន និរបេក្ខេន បដិគ្គហណំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ សយំ វា អញ្ញេន វា តុច្ឆំ កត្វាន សម្មា ធោវិត្វា និដ្ឋាបិតេ បត្តេ លគ្គម្បិ អវិជហិតបដិគ្គហិតមេវ ហោតីតិ តត្ថ អាបត្តិ វុត្តាតិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ឯតេន និរបេក្ខេន បដិគ្គហណេ វិស្សដ្ឋេ តាទិសេបិ បត្តេ ទោសោ នត្ថីតិ សិទ្ធំ.

១៣៩៣. បណីតានិ ភោជនានីតិ បាឡិយំ ‘‘សេយ្យថិទំ? សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិតំ មច្ឆោ មំសំ ខីរំ ទធី’’តិ (បាចិ. ២៥៩) ឧទ្ទិសិត្វា –

‘‘សប្បិ នាម គោសប្បិ វា អជិកាសប្បិ វា មហិំសសប្បិ វា, យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ សប្បិ. នវនីតំ នាម តេសញ្ញេវ នវនីតំ. តេលំ នាម តិលតេលំ សាសបតេលំ មធុកតេលំ ឯរណ្ឌកតេលំ វសាតេលំ. មធុ នាម មក្ខិកាមធុ. ផាណិតំ នាម ឧច្ឆុម្ហា និព្ពត្តំ. មច្ឆោ នាម ឱទកោ វុច្ចតិ. មំសំ នាម យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ មំសំ. ខីរំ នាម គោខីរំ វា អជិកាខីរំ វា មហិំសខីរំ វា, យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ ខីរំ. ទធិ នាម តេសញ្ញេវ ទធី’’តិ (បាចិ. ២៦០) –

និទ្ទិដ្ឋានិ នវ បណីតភោជនានីតិ អត្ថោ. អគិលានោតិ ‘‘អគិលានោ នាម យស្ស វិនា បណីតភោជនានិ ¶ ផាសុ ¶ ហោតី’’តិ (បាចិ. ២៦០) វុត្តោ. អគិលានោតិ ឯត្ថ ‘‘ហុត្វា’’តិ សេសោ.

១៣៩៤. សប្បិនា ទេហីតិអាទិ វិញ្ញាបនប្បការោ. សប្បិភត្តន្តិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ សប្បិសំសដ្ឋំ ភត្តំ, សប្បិ ច ភត្តញ្ច សប្បិភត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ, អដ្ឋកថាសុ បន ‘‘សាលិភត្តំ វិយ សប្បិភត្តំ នាម នត្ថី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៩) ការណំ វត្វា ទុក្កដស្សេវ ទឡ្ហតរំ កត្វា វុត្តត្តា ន សក្កា អញ្ញំ វត្តុំ. អដ្ឋកថាចរិយា ឯវ ហិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ បមាណំ.

១៣៩៥. បាចិត្តិ បរិយាបុតាតិ ‘‘អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ២៦០) ឯវំ អជ្ឈោហារគណនាយ បាចិត្តិ វុត្តា.

១៣៩៦. សុទ្ធានីតិ អន្នេន អមិស្សានិ. សេខិយេសូតិ សិក្ខាករណីយេ វុត្តន្តិ អត្ថោ.

១៣៩៧. យស្មា សុទ្ធានំ បណីតភោជនានំ វិញ្ញាបេត្វា បរិភុញ្ជនំ ទុក្កដវិសយំ, តស្មា. សត្តធញ្ញមយន្តិ សាលិអាទីនំ សត្តន្នំ ធញ្ញានំ អញ្ញតរស្ស វិការភូតំ.

១៣៩៨. សចេ ទទាតីតិ យោជនា. វិសង្កេតន្តិ អនាបត្តិ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៣៩៩. ទេតិ ចេតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញតរេនាតិ សហត្ថេ ករណវចនំ. ‘‘ភត្ត’’ន្តិ អធិការតោ លព្ភតិ. អស្ស ភិក្ខុស្ស. វិសង្កេតន្តិ អញ្ញំ យាចិតស្ស អញ្ញស្ស ទិន្នត្តា សង្កេតស្ស វិរាធនេន អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៤០០. យេន យេន ហីតិ ឯត្ថាបិ តថេវ ករណវចនំ. ‘‘វិញ្ញត្ត’’ន្តិ ឥទំ អធិកតស្ស ‘‘ភត្ត’’ន្តិ ឯតស្ស វិសេសនំ. យេន ¶ យេនាតិ អនិយមេន បណីតេន. តេន សប្បិអាទិ វិសុំ វិសុំ គហិតមេវ, សប្បិអាទីនំ គោសប្បិអាទិភេទោ ច សង្គហិតោ. តស្មិំ លទ្ធេបីតិ យាចិតេយេវ លទ្ធេ សតិ. តស្ស តស្ស មូលេបិ លទ្ធេតិ វិច្ឆាវសេន យោជនា.

កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘សប្បិនា ភត្តំ ទេហី’’តិ សាមញ្ញេន វិញ្ញាបេន្តស្ស តមេវ វា ‘‘ឥមិនា ¶ សប្បិំ កត្វា គណ្ហថា’’តិ នវនីតាទីសុ អញ្ញតរំ វា ធេនុំ វា មូលំ វា ទេតិ ចេ, ‘‘គោសប្បិនា ភត្តំ ទេហី’’តិ វិសេសយុត្តំ កត្វា វិញ្ញាបេន្តស្ស តមេវ វា គោនវនីតាទីនិ វា គាវិំ វា ‘‘ឥទំ ទត្វា សប្បិំ គណ្ហថា’’តិ មូលំ វា សចេ ទេតិ, វិសង្កេតំ ន ហោតិ, យថាវត្ថុកមេវ អាបត្តិំ អាបជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ន អញ្ញថាតិ សប្បិំ យាចិតវតោ ‘‘ឥមំ គហេត្វា សប្បិំ កត្វា គណ្ហថា’’តិ អវត្វា ‘‘សប្បិ នត្ថិ, ឥទំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា វា តុណ្ហីភូតេន វា នវនីតាទីសុ កិស្មិញ្ចិ ទិន្នេ វិសេសវិញ្ញាបកស្ស តទញ្ញទានេបិ វិសង្កេតមេវ ហោតីតិ អត្ថោ. បាឡិយា អនាគតេបិ ទិន្នេ វិសង្កេតមេវ ហោតិ. ‘‘សចេ បន អញ្ញំ បាឡិយា អាគតំ វា អនាគតំ វា ទេតិ, វិសង្កេត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៩) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

១៤០១. បាឡិយន្តិ បុព្ពេ ទស្សិតំ ‘‘សប្បិ នាម គោសប្បី’’តិអាទិំ និទ្ទេសបាឡិមាហ. យថាហ ‘‘បាឡិយំ អាគតនវនីតាទីនិ ឋបេត្វា’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៩). អញ្ញេហិ នវនីតាទីហិ. សហត្ថេ ករណវចនំ.

១៤០២. ‘‘វិញ្ញាបេត្វា’’តិ ឥមស្ស កម្មភូតំ ‘‘ភត្ត’’ន្តិ អធិកតំ. គាថាពន្ធវសេន វា-សទ្ទស្ស រស្សោ កតោ. ឯកតោ វាតិ យោជនា, ‘‘នានតោ’’តិបិ គហិតមេវ, ឯកដ្ឋានតោ វា នានដ្ឋានតោ វាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ¶ ‘‘សចេ បន សព្ពេហិបិ សប្បិអាទីហិ ឯកដ្ឋានេ វា នានដ្ឋានេ វា វិញ្ញាបេត្វា’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៩). តេនេវ ភុញ្ជតីតិ ឯត្ថ បរិកប្បសូចកំ ‘‘ចេ’’តិ ឥទញ្ច អវកំសសន្ទស្សនត្ថំ ‘‘កុសគ្គេន ឯកពិន្ទុម្បី’’តិ ឥទញ្ច អជ្ឈាហរិតព្ពំ. មតាតិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៩) វុត្តំ សន្ធាយាហ. ឯកតោ វា នានតោ វា ឋានា ភត្តំ វិញ្ញាបេត្វា ឯករសំ កត្វា អន្តមសោ កុសគ្គេន ឯកពិន្ទុម្បិ ភុញ្ជតិ ចេ, នវ បាចិត្តិយោ មតាតិ យោជនា.

១៤០៣. អកប្បិយេន សប្បិនា ទេហីតិ វុត្តេបីតិ យោជនា, សហត្ថេ ករណវចនំ. ‘‘ភត្ត’’ន្តិ អធិកតំ. ‘‘យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ សប្បី’’តិ (បាចិ. ២៦០) វុត្តប្បការស្ស វិបរិយាយតោ អកប្បិយំ ទដ្ឋព្ពំ. តេន ចេ ទេតីតិ យទិ តេន យាចិតេន តេនេវ អកប្បិយេន សទ្ធិំ ឱទនំ ទេតីតិ.

១៤០៤. តថាសញ្ញិស្សាតិ ¶ តថាសញ្ញិនោ, គិលានោម្ហីតិសញ្ញិនោតិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘គិលានោ គិលានសញ្ញី, អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. ២៦១).

១៤០៥. គិលានកាលេ វិញ្ញត្តំ អគិលានស្ស ភុញ្ជតោ អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា. ឯវមិតរេហិបិ ទ្វីហិ បទេហិ យោជេតព្ពំ. យថាហ ‘‘អនាបត្តិ គិលានោ ហុត្វា វិញ្ញាបេត្វា អគិលានោ ភុញ្ជតី’’តិអាទិ (បាចិ. ២៦២). ញាតកាទីនន្តិ ឯត្ថ ‘‘អាយត្ត’’ន្តិ សេសោ. អាទិ-សទ្ទេន ‘‘បវារិតានំ អញ្ញស្សត្ថាយ អត្តនោ ធនេន ឧម្មត្តកស្ស អាទិកម្មិកស្សា’’តិ ឥទំ សង្គណ្ហាតីតិ.

១៤០៦. ចត្តារិ សមុដ្ឋានានិ ទស្សេតុមាហ ‘‘កាយតោ’’តិអាទិ.

១៤០៧. ‘‘អទិន្ន’’ន្តិ ¶ ឥមិនា អទិន្នាទានសិក្ខាបទេ (បារា. ៩១ អាទយោ) វិយ បរបរិគ្គហិតំ អវត្វា អប្បដិគ្គហិតមេវ វត្តព្ពំ. យថាហ ‘‘អទិន្នំ នាម អប្បដិគ្គហិតកំ វុច្ចតី’’តិ (បាចិ. ២៦៦). មុខទ្វារន្តិ មុខេ ទ្វារំ មុខទ្វារំ, គលនាឡិកា, ឥមិនា បន វចនេន យំ កិញ្ចិ អជ្ឈោហរណីយំ, តំ មុខេន វា បវិសតុ នាសិកាយ វា, គលពិលំ បវិដ្ឋមេវ អាបត្តិករន្តិ ទីបេតិ. អាហារន្តិ ឧទកទន្តបោនេហិ អញ្ញំ អជ្ឈោហរិតព្ពំ យំ កិញ្ចិ យាវកាលិកាទិំ. យថាហ ‘‘អាហារោ នាម ឧទកទន្តបោនំ ឋបេត្វា យំ កិញ្ចិ អជ្ឈោហរណីយ’’ន្តិ (បាចិ. ២៦៦).

អាហរេយ្យាតិ មុខទ្វារំ បវេសេយ្យ, ឥមិនា បរគលំ អកត្វា មុខេន បដិគ្គហិតគ្គហណេបិ នត្ថិ ទោសោតិ សូចិតំ. តេនេវាហ ‘‘ទន្តបោនោទកំ ហិត្វា’’តិ. តេនេវ វុត្តំ គណ្ឋិបទេ ‘‘ភគវតោ ទន្តកដ្ឋស្ស មុខទ្វារឋបនេ អនាបត្តិវចនេនេវ យំ កិញ្ចិ វត្ថុំ បរគលំ អកត្វា មុខេ ឋបនេ អនាបត្តិភាវោ វុត្តោ’’តិ. ឧទកញ្ហិ យថាសុខំ បាតុំ, ទន្តកដ្ឋញ្ច ទន្តបោនបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, តស្ស បន រសំ គិលិតុំ ន វដ្ដតិ. សចេបិ ទន្តកដ្ឋរសោ អជានន្តស្ស អន្តោ បវិសតិ, បាចិត្តិយមេវ. ទន្តេ បុនន្តិ និម្មលេ ករោន្តិ ឯតេនាតិ ទន្តបោនំ.

១៤០៨-៩. ព្យតិរេកមុខេន ¶ អទិន្នលក្ខណំ, បទភាជនេ ច វុត្តនយេន បឋមំ ទិន្នលក្ខណំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ហត្ថបាសោ’’តិអាទិ. ហត្ថបាសោតិ បវារណសិក្ខាបទេ –

‘‘គណ្ហតោ បច្ឆិមំ អង្គំ, ទទតោ បុរិមំ បន;

ឧភិន្នំ អឌ្ឍតេយ្យំ ចេ, វិនា ហត្ថំ បសារិត’’ន្តិ. (វិ. វិ. ១២៧៥) –

វុត្តលក្ខណោ ¶ ហត្ថបាសោ. អភិនីហារោតិ តត្ថេវ វុត្តនយេន អភិមុខំ កត្វា ហរណញ្ច. មជ្ឈិមុច្ចារណក្ខមោតិ បដិគ្គហេតព្ពភារស្ស ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន ថាមមជ្ឈិមេន បុរិសេន ឧក្ខិបនារហតា. ភាវប្បធានោយំ និទ្ទេសោ. អវកំសោ បន ‘‘អន្តមសោ រថរេណុមត្តម្បី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៩) អដ្ឋកថាវចនតោ វេទិតព្ពោ. ឧច្ចារណំ ឧក្ខិបនំ. ‘‘អមនុស្សោ’’តិ ឥមិនា តទញ្ញសត្តសាមញ្ញេន តិរច្ឆានគតាបិ វេទិតព្ពា. ‘‘បក្ខី វា’’តិអាទិវក្ខមានេន វា វេទិតព្ពា. កាយាទិនាតិ កាយកាយបដិពទ្ធនិស្សគ្គិយានំ អញ្ញតរេន. តេនេវាហ ‘‘តិធា’’តិ.

ទ្វិធាតិ កាយេន វា កាយបដិពទ្ធេន វា. បញ្ចង្គសំយោគេតិ ឯត្ថ ‘‘ហត្ថបាសោ’’តិ បឋមង្គំ, ‘‘អភិនីហារោ’’តិ ទុតិយំ, ‘‘មជ្ឈិមុច្ចារណក្ខមោ’’តិ តតិយំ, ‘‘មនុស្សោ…បេ… តិធា’’តិ ចតុត្ថំ, ‘‘បដិគ្គណ្ហាតិ…បេ… ទ្វិធា’’តិ បញ្ចមន្តិ ឥមានិ បញ្ច អង្គានិ, បញ្ចន្នំ អង្គានំ សំយោគោ សមាគមោ សន្និបាតោ បញ្ចង្គសំយោគោ, តស្មិំ. គហណន្តិ បដិគ្គហណំ. តស្ស ភិក្ខុនោ. រូហតិ សម្បជ្ជតិ.

១៤១០-១២. ឥតរោតិ បដិគ្គាហកោ. តស្ស អង្គស្ស. ន គច្ឆតីតិ នគោ, ‘‘នគោ’’តិ រុក្ខោបិ បព្ពតោបិ វុច្ចតិ. ឯវរូបេតិ ឦទិសេ ឧច្ចនីចដ្ឋានេ.

១៤១៥-៦. ឦសកំ ឱនត្វា ថោកំ នាមេត្វា តេន ភិក្ខុនា តំ ហេដ្ឋិមំ ភាជនំ ឯកទេសេនាបិ បដិច្ឆិតព្ពន្តិ យោជនា.

១៤១៧. ឧគ្ឃាដេត្វា ¶ ឧច្ចារេត្វា, ភាជនានិ វិសុំ វិសុំ ឱរោបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៤១៨. កាជភត្តន្តិ ¶ ភត្តកាជំ, ភត្តភរិតំ បិដកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឱនត្វា ទេតីតិ សយំ ឱនមិត្វា ព្យាភង្គិំ ទេតិ.

១៤១៩. ‘‘តិំសហត្ថោ’’តិ ឥទំ តិំសរតនមត្តោ ចេ ហោតិ, ‘‘ទូរ’’ន្តិ ន បរិសង្កិតព្ពោតិ ទស្សនត្ថមាហ. គហិតេកស្មិន្តិ ឧភយកោដីសុ ឋបិតេ ទ្វេ ឃដេ បដិគ្គហាបេតុំ ហត្ថបាសេ ឋិតេន ទាយកេន ទិយ្យមានំ តិំសហត្ថវេណុំ បដិគ្គណ្ហន្តេន យេន កេនចិ កាយប្បទេសេន វា កាយបដិពទ្ធេន វា ‘‘ឥមំ គណ្ហាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា មញ្ចាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ ផុសិត្វា បដិគ្គហិតេតិ វុត្តំ ហោតិ. តំ សព្ពន្តិ តេសុ ទ្វីសុ ឃដេសុ បក្ខិត្តំ សព្ពមេវ. គហិតមេវាតិ បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ, ទាយកស្ស ហត្ថបាសព្ភន្តរេ គតត្តា ឥទំ តស្ស កាយបដិពទ្ធន្តិ ‘‘ទូរ’’ន្តិ សង្កា ន កាតព្ពាតិ ឯវការេន ទីបេតិ. ‘‘ទ្វីសុ ឃដេសុ ភូមិយំ ឋបិតេសុបិ តត្ថ ពន្ធនវេឡុយំ បដិគ្គណ្ហនមត្តេនេវ បដិគ្គហិតំ ហោតី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

១៤២០-២៤. ‘‘កដសារកេ’’តិ ឥមិនា ទោណិផលកាទយោ ឧបលក្ខិតា. ‘‘និសីទតី’’តិ ឥទំ ‘‘តិដ្ឋតី’’តិអាទីនំ ឧបលក្ខណំ. មញ្ចាទីនិ ផុសិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘អង្គុលិយាបី’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘បដិគ្គហណសញ្ញាយ មញ្ចាទីនិ អង្គុលិយាបិ ផុសិត្វា ឋិតេន វា និសិន្នេន វា និបន្នេន វា’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥). បត្តេសូតិ តថា ឋបិតេសុ សព្ពេសុ បត្តេសុយេវ. យញ្ច ទីយតីតិ ឯត្ថ ‘‘តថា ឋិតេនា’’តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ.

មញ្ចាទីសុ អង្គុលិអាទិនា យេន កេនចិ ផុដ្ឋមត្តេបិ បដិគ្គហណស្ស រុហណភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តទារោហណេនាបិ សិជ្ឈតីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘បដិគ្គហេស្សាមី’’តិអាទិ. សចេ បន ¶ បដិគ្គហេស្សាមិច្ចេវ មញ្ចាទីនិ អារុហិត្វា និសីទតិ, ទាយកោបិ ហត្ថបាសេ ឋត្វាន ទេតិ ចេ, តំ សព្ពំ គហិតំ ហោតីតិ យោជនា.

កុច្ឆិយា កុច្ឆិំ អាហច្ច យេ បត្តា ភូមិយំ ឋិតា, តេសុ យំ យំ បត្តំ អង្គុលិយាបិ វា សូចិយាបិ វា ផុសិត្វា និសិន្នោ, តត្ថ តត្ថេវ ទីយមានម្បិ បដិគ្គណ្ហាតិ, វដ្ដតីតិ យោជនា.

១៤២៥. កដសារាទយោ ¶ សចេ មហន្តា, បដិគ្គហណំ ន រុហេយ្យាតិ វិកប្បោ សិយាតិ តន្និវត្តនត្ថមាហ ‘‘កដសារកេ’’តិអាទិ. ‘‘មហន្តស្មិ’’ន្តិ ឥមិនា កដសារកស្ស បុន វចនេ ហេតុមាហ. ហត្ថត្ថរំ នាម ហត្ថិបិដ្ឋេ អត្ថរិតព្ពំ អត្ថរណំ. អាទិ-សទ្ទេន អស្សត្ថររថត្ថរាទិំ សង្គណ្ហាតិ. ឋិតបត្តេសុ ទិយ្យមានំ គណ្ហតោ បដិគ្គហណរុហណហេតុំ ទស្សេតិ ‘‘ហត្ថបាសស្មិំ វិជ្ជមានេ តូ’’តិ. តុ-សទ្ទោ វុត្តវិសេសមេវ ជោតេតិ.

១៤២៦. តត្ថជាតកបណ្ណេសូតិ រុក្ខេយេវ ឋិតេសុ បណ្ណេសុ. គហេតុន្តិ បដិគ្គហេតុំ. ‘‘ន បនេតានី’’តិអាទិ យេន ហេតុនា ន វដ្ដតិ, តស្ស ទស្សនំ. ហិ-សទ្ទោ បសិទ្ធិំ សូចេតិ.

១៤២៧. ថាមមជ្ឈិមេន បុរិសេន ឧក្ខិបិតុំ អសក្កុណេយ្យំ អសំហារិយំ. តាទិសេតិ តថារូបេ, អសំហារិយេតិ វុត្តំ ហោតិ. ខាណុពទ្ធេតិ ភូមិយំ និខាតខាណុកេ ពទ្ធេ.

១៤២៨. តិន្តិណិកាតិ ចិញ្ចា. អាទិ-សទ្ទេន តថា ខុទ្ទកានំ កទម្ពបុប្ផបណ្ណាទីនំ គហណំ. ‘‘តិន្តិណិកាទិបណ្ណេសូ’’តិ វចនតោ សាខាសុ បដិគ្គហណំ រុហតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ភូមិយំ បត្ថដេសូតិ យោជេតព្ពំ. យថាហ ‘‘ភូមិយំ អត្ថតេសុ សុខុមេសុ តិន្តិណិកាទិបណ្ណេសុបិ បដិគ្គហណំ ន រុហតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥).

១៤៣០. អសេសតោ បុញ្ឆិត្វាតិ យោជនា.

១៤៣១. បដិគ្គហេត្វាវាតិ បត្តំ បដិគ្គហេត្វាវ. ភិក្ខា គហេតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ.

១៤៣២. អបដិគ្គហិតេតិ ឯត្ថ ‘‘បត្តេ’’តិ សេសោ. តំ បច្ឆា បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជតោ អនាបត្តីតិ យោជនា.

១៤៣៣. អនាទិយិត្វាតិ អគ្គហេត្វា, តស្មិំ វចនេ អាទរំ អកត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៤៣៥. អញ្ញស្ស ¶ អនុបសម្បន្នស្ស.

១៤៣៦. បុព្ពាភោគស្ស អនុរូបវសេន ‘‘សាមណេរស្ស តំ ទត្វា…បេ… បន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. យស្មា បន តំ ‘‘អញ្ញស្ស ទស្សាមី’’តិ ចិត្តុប្បាទមត្តេន បរសន្តកំ នាម ន ហោតិ, តស្មា តស្ស អទត្វាបិ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

១៤៣៧-៩. ភិក្ខុនោតិ អញ្ញស្ស ភិក្ខុស្ស. ភត្តស្សាតិ កញ្ជិកាទិទ្រវមិស្សភត្តមាហ. ឧប្លវតីតិ ឧបរិ ប្លវតិ. កញ្ជិកន្តិ អារនាលំ, ឥមស្ស ឧបលក្ខណត្តា ខីរតក្កាទិទ្រវំ សង្គហិតំ. បវាហេត្វាតិ មត្ថកតោ បលាបេត្វា. អន្តោ បវិដ្ឋំ សចេ តន្តិ តំ រជំ យទិ ភត្តស្ស អន្តោ បវិដ្ឋំ ហោតិ. បដិគ្គហេតព្ពន្តិ អនុបសម្បន្នេ អសតិ ហត្ថតោ អមោចេន្តេនេវ យត្ថ អនុបសម្បន្នោ អត្ថិ, តំ តត្ថ នេត្វា បដិគ្គហេតព្ពំ.

១៤៤០. អបនីយាវាតិ ឯត្ថ ‘‘ថូល’’ន្តិ ឥទំ ‘‘សុខុមំ ចេ’’តិ វក្ខមានវិបរិយាយតោ លព្ភតិ. សភត្តំ អបនីយាតិ ¶ សម្ពន្ធោ. យថាហ ‘‘ឧបរិភត្តេន សទ្ធិំ អបនេតព្ពំ, បដិគ្គហេត្វា វា ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥).

១៤៤១. ថេវោតិ ពិន្ទុ. ថេវោ…បេ… វដ្ដតីតិ ឯត្ថ យថា បឋមតរំ បតិតថេវេ ទោសោ នត្ថិ, តថា អាកិរិត្វា អបនេន្តានំ បច្ឆា បតិតថេវេបិ អភិហដត្តា នេវត្ថិ ទោសោ.

១៤៤២-៤. ចរុកេនាតិ ខុទ្ទកឧក្ខលិយា. តតោ ចរុកតោ. មសីតិ ជល្លិកាអាទិកា ភស្មា. ភាជនេតិ ភាជនបត្តាទិភាជនេ. តស្ស ចាតិ តស្ស មសិអាទិនោ ច.

អនន្តរស្ស ភិក្ខុស្ស ទីយមានំ យំ បត្តតោ ឧប្បតិត្វា ឥតរស្ស ភិក្ខុនោ បត្តេ សចេ បតតិ, តំ បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ, តស្មា វដ្ដតេវាតិ យោជនា. ‘‘ទីយមាន’’ន្តិ ឯត្ថ ‘‘ភត្តាទិកំ យំ កិញ្ចី’’តិ បករណតោ លព្ភតិ. វដ្ដតេវា យន្តិ ឯត្ថ ‘‘វដ្ដតេវ អយ’’ន្តិ បទច្ឆេទោ ន កាតព្ពោ ‘‘អយ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធនីយស្ស អភាវតោ. តស្មា វ-ការោ គាថាឆន្ទវសេន ទីឃំ កត្វា វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

១៤៤៥-៦. បាយាសស្សាតិ ¶ ឯត្ថ បូរណយោគេ សាមិវចនំ, បាយាសេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧណ្ហតោតិ ឧណ្ហត្តា. ន សក្កតីតិ ន សក្កោតិ. មុខវដ្ដិយំ វដ្ដតីតិ មុខវដ្ដិំ ឧក្ខិបិត្វា ហត្ថេ ផុសាបិតេ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. តថា មុខវដ្ដិយា គហេតុំ ន សក្កា ចេ, អាធារកេនបិ គហេតព្ពោតិ យោជនា.

១៤៤៧-៨. អាហរិយមានំ វា នេវ ជានាតិ, ទីយមានំ វា ន ជានាតីតិ យោជនា. គាថាពន្ធវសេន ‘‘ជានតី’’តិ រស្សោ កតោ. អាភោគន្តិ ‘‘គណ្ហាមី’’តិ អាភោគំ. យថាហ ¶ មហាបច្ចរិយំ ‘‘អាភោគមត្តមេវ ហិ ឯត្ថ បមាណ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥). ‘‘កាយេន វា កាយបដិពទ្ធេន វា បដិគ្គណ្ហាតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥) វុត្តត្តា បត្តំ គហេត្វា និសិន្នត្តា ‘‘កាយបដិពទ្ធេន គណ្ហិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វាតិបិ យុជ្ជតេវ.

១៤៤៩. ‘‘ហត្ថេន មុញ្ចិត្វា’’តិ ឥទំ ‘‘អាធារកម្បិ វា’’តិ ឥមិនាបិ យោជេតព្ពំ. ‘‘បាទេន បេល្លេត្វា’’តិ ឥមិនា បន ‘‘អាធារក’’ន្តិ ឥទមេវ យោជេតព្ពំ. យថាហ ‘‘ហត្ថេន អាធារកំ មុញ្ចិត្វា បាទេន បេល្លេត្វា និទ្ទាយតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥). បេល្លេត្វាតិ បីឡេត្វា, អក្កមិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៤៥០. កមិ-ធាតុស្ស មជ្ឈេ ‘‘អក្ក’’ឥតិ បទច្ឆេទោ យតិហីនទោសោតិ.

‘‘សិលោកេ និយតដ្ឋានំ, បទច្ឆេទំ យតិំ វិទូ;

តទបេតំ យតិព្ភដ្ឋំ, សវនុព្ពេជនំ យថា’’តិ. –

ទណ្ឌិនា វុត្តលក្ខណតោ សិទ្ធតាយ ទោសោ យថា ន ហោតិ, តថា វិចារេត្វា គហេតព្ពំ. កេចិ បនេត្ថ ឥ-ការាគមស្ស បច្ចយភាវត្តា តំសហិតោ ម-ការោ តគ្គហណេន សង្គយ្ហតីតិ ឧភយបក្ខភាគីតិ ធាតុបច្ចយានំ មជ្ឈេ យតិយា ឥច្ឆិតត្តា ន ទោសោតិ បរិហរន្តិ. ជាគរស្សាបីតិ អនិទ្ទាយន្តស្សាបិ. អនាទរោតិ អនាទរភាវោ.

១៤៥១. តស្មាតិ តថា គហណស្ស អនាទរភាវតោ. តន្តិ តំ អាធារកំ បាទេន អក្កមិត្វា បដិគ្គហណញ្ច. ទីយមានន្តិ ទាយកេន បដិគ្គហាបិយមានំ. បតតីតិ បដិគ្គាហកស្ស ¶ ហត្ថំ អផុសិត្វា រជោរហិតាយ សុទ្ធភូមិយា វា បទុមិនិបណ្ណាទីសុ វា បតតិ. យថាហ ‘‘យំ ទិយ្យមានំ ទាយកស្ស ហត្ថតោ ¶ បរិគឡិត្វា សុទ្ធាយ ភូមិយា វា បទុមិនិបណ្ណវត្ថកដសារកាទីសុ វា បតតិ, តំ សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥). សរជាយ ភូមិយា បតិតេ រជំ បុញ្ឆិត្វា វា ធោវិត្វា វា បដិគ្គហាបេត្វា វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ ឥទំ អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សរជាយ ភូមិយំ បតតី’’តិអាទិនា ទស្សិតំ. គហេតុន្តិ ឯត្ថ ‘‘ភុញ្ជិតុ’’ន្តិ ច វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘បរិច្ចត្តំ ទាយកេហី’’តិ ច សេសោ. យថាហ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ យំ ទិយ្យមានំ បតតិ, តំ សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ. បរិច្ចត្តំ តំ ភិក្ខវេ ទាយកេហី’’តិ (ចូឡវ. ២៧៣). ‘‘យំ ទិយ្យមានំ បតតី’’តិ អវិសេសេន វុត្តត្តា ចតូសុបិ កាលិកេសុ អយំ នយោ វេទិតព្ពោ.

១៤៥២. អព្ពោហារិកនយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ភុញ្ជន្តាន’’ន្តិ.

១៤៥៣-៤. តំ មលំ. តេសូតិ ឧច្ឆុអាទីសុ វត្ថូសុ. តន្តិ មលមិស្សកំ ឧច្ឆុអាទិកំ វត្ថុ. ន បញ្ញាយតីតិ ន បន បញ្ញាយតិ. តស្មិន្តិ ឧច្ឆុអាទិវត្ថុស្មិំ.

១៤៥៥. និសទោទុក្ខលាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន និសទបោតមុសលាទីនំ គហណំ.

១៤៥៦. វាសិយា ឧបលក្ខណត្តា តជ្ជាតិកំ យំ កិញ្ចិ សត្ថម្បិ គហេតព្ពំ. ខីរេតិ អនុបសម្បន្នេន តាបិតខីរេ, ឥទំ ឧបរិ អាមកស្ស វិសុំ គហណេន វិញ្ញាយតិ. នីលិកាតិ នីលវណ្ណំ. សត្ថកេ វិយ និច្ឆយោតិ សត្ថេន ឧដ្ឋិតមលេ ឧច្ឆុខណ្ឌេ វិយ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

១៤៥៧. តន្តិ តំ អគ្គិសន្តត្តវាសិអាទិំ, តាបវត្ថុតោ វាសិ គហេតព្ពា.

១៤៥៩. តន្តិ ¶ តំ ហត្ថាទិកាយាវយវំ វា ចីវរំ វា ធោវិត្វា បតិតកិលិដ្ឋជលមិស្សមោទនំ. រុក្ខមូលាទីសុ និសីទិត្វា ភុញ្ជន្តស្ស បត្តាទីសុ រុក្ខបណ្ណាទិំ ធោវិត្វា បតិតកិលិដ្ឋោទកេបិ ឯសេវ វិនិច្ឆយោតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯសេវា’’តិអាទិ.

១៤៦០. ជលំ ¶ សចេ សុទ្ធំ បតតិ, វដ្ដតីតិ យោជនា, ‘‘រុក្ខតោ’’តិ លព្ភតិ. អព្ភោកាសេ ច សចេ សុទ្ធំ តោយំ បតតិ, វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘អាកាសតោ’’តិ លព្ភតិ. ឧភយត្ថាបិ រុក្ខបណ្ណេសុ, អាកាសេ ច រជស្ស បឋមមេវ វស្សោទកេន ធោវិតត្តា អាហ ‘‘សុទ្ធ’’ន្តិ.

១៤៦១. អច្ឆុបន្តេនាតិ អផុសន្តេន. តស្ស សាមណេរស្ស.

១៤៦២. បត្តន្តិ អនុបសម្បន្នស្ស បត្តំ. ឆុបិត្វាតិ អនុបសម្បន្នបត្តគតោទនំ ផុសិត្វា. តំ អត្តនោ បត្តេ ភត្តំ. យថាហ ‘‘អប្បដិគ្គហិតេ ឱទនំ ឆុបិត្វា បុន អត្តនោ បត្តេ ឱទនំ គណ្ហន្តស្ស ឧគ្គហិតកោ ហោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥).

១៤៦៤. បច្ឆាតិ តស្មិំ គហិតេបិ អគហិតេបិ បច្ឆា. តំ បដិគ្គហិតភោជនំ.

១៤៦៧. តស្ស អត្តនោ បត្តគតស្ស ភត្តស្ស.

១៤៦៨. បរេនាតិ អប្បដិគ្គហិតបត្តេន.

១៤៦៩-៧០. ‘‘យាគុអាទីនំ បចនេ ភិក្ខូនំ ភាជនេ’’តិ សម្ពន្ធោ. បចន្តិ ឯត្ថាតិ បចនំ, ភាជនំ. ភាជនូបរិ ហត្ថេសុ សាមណេរស្សាតិ ភាជនស្ស ឧបរិ កតេសុ សាមណេរស្ស ហត្ថេសុ. បតិតំ ហត្ថតោ តស្មិន្តិ តស្ស សាមណេរស្ស ¶ ហត្ថតោ បរិគឡិត្វា តស្មិំ ភាជនេ បតិតំ.

១៤៧១. ‘‘ន ករោតិ អកប្បិយ’’ន្តិ ឯត្ថ ការណមាហ ‘‘បរិច្ចត្តញ្ហិ ត’’ន្តិ. តញ្ហិ យស្មា បរិច្ចត្តំ, តស្មា អកប្បិយំ ន ករោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ អកត្វាតិ យថាវុត្តបការេន អកត្វា. អាកិរតេវ ចេតិ សចេ ភាជនេ អាកិរតិ ឯវ. តំ តថា បក្ខិត្តំ ភត្តភាជនំ. និរាមិសំ កត្វាតិ តត្ថ បតិតំ អាមិសំ យថា ន តិដ្ឋតិ, ឯវំ ធោវិត្វា ភុញ្ជិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ.

១៤៧២-៣. កុដន្តិ ¶ ឃដំ. អាវជ្ជេតីតិ កុដំ នាមេត្វា យាគុំ អាសិញ្ចតិ.

១៤៧៤. ហត្ថេតិ ទ្វេ ហត្ថេ. តត្ថាតិ តត្ថ ភូមិយំ ឋបិតេសុ ទ្វីសុ ហត្ថតលេសុ.

១៤៧៥-៦. ឯកស្ស គហណូបគំ ចេ ភារន្តិ ថាមមជ្ឈិមេន ឯកេន បុរិសេន ឧក្ខិបនប្បមាណំ ភារំ សចេ ភវេយ្យ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘ឯកស្ស គហណូបគំ ភារ’’ន្តិ ឥទំ បច្ចាមសតិ.

១៤៧៧. លគ្គេន្តីតិ ឱលម្ពន្តិ. តត្ថាតិ តស្មិំ មញ្ចបីឋេ. វដ្ដតេវាតិ ឧគ្គហិតកំ ន ហោតីតិ ទីបេតិ.

១៤៧៨. សម្មុជ្ជន្តោតិ សម្មជ្ជន្តោ. ឃដ្ដេតីតិ អសញ្ចិច្ច សម្មជ្ជនិយា ផុសតិ.

១៤៧៩. តំ ញត្វាតិ បដិគ្គហិតភាវំ ញត្វា. ឋបេតុំ វដ្ដតិ ឧគ្គហិតកំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

១៤៨០. តន្តិ បដិគ្គហិតសញ្ញាយ គហិតំ តំ អប្បដិគ្គហិតំ. អញ្ញថា បន ន កត្តព្ពន្តិ អបិហិតំ បិធាតុញ្ច បិហិតំ វិវរិតុញ្ច ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ.

១៤៨១. ពហិ ¶ ឋបេតិ ចេតិ យទិ បុព្ពេ ឋបិតដ្ឋានតោ ពហិ ឋបេតិ. តេនាតិ ពហិ ឋបេត្វា មុត្តហត្ថេន តេន ភិក្ខុនា. តន្តិ ពហិ ឋបិតំ ហត្ថតោ មុត្តំ. ញត្វាតិ អប្បដិគ្គហិតភាវំ ញត្វា. តំ តថា ញត្វា ឋបិតំ.

១៤៨២-៣. ឧដ្ឋេតិ យទិ កណ្ណិកាតិ សចេ កណ្ណិកា សញ្ជាយតិ. សិង្គិវេរាទិកេតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បិប្ផលិអាទីនំ គហណំ. មូលេតិ បញ្ចមូលាទិកេ មូលេ. ឃុណចុណ្ណន្តិ ឃុណបាណកេហិ ឧប្បាទិតចុណ្ណំ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘ឧដ្ឋេតី’’តិ កិរិយំ បច្ចាមសតិ. តំសមុដ្ឋានតោតិ បដិគ្គហិតតេលាទីសុ សមុប្បន្នត្តា. តញ្ញេវាតិ បវុច្ចតីតិ បឋមបដិគ្គហិតំ តមេវ តេលាទិកន្តិ វុច្ចតិ. តេនាហ ‘‘បដិគ្គហណ…បេ… ន វិជ្ជតី’’តិ.

១៤៨៤-៥. កោចិ ¶ បុគ្គលោតិ សាមណេរគមិកាទីសុបិ យោ កោចិ សត្តោ. តាលបិណ្ឌិន្តិ តាលកណ្ណិកំ ផលំ. អញ្ញោ ភូមដ្ឋោតិ ភូមិយំ ឋិតោ អញ្ញោ កោចិ បុគ្គលោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា.

១៤៨៦. ឆិន្ទិត្វាតិ ឆិន្ទំ កត្វា. វតិន្តិ ហត្ថបាសប្បហោនកពហលវតិំ. យថាហ ‘‘ហត្ថបាសេ សតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥). ទណ្ឌកេ អផុសិត្វាវាតិ យត្តកេន គមនវេគោ និព្ពាយតិ, ឯត្តកំ, បហរណតោ វតិទណ្ឌកេ វា អប្បហរិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បហរិត្វា ឋត្វា គច្ឆតិ ចេ, ន វដ្ដតិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘មយំ បន ‘យំ ឋានំ បហដំ, តតោ សយំ បតិតមិវ ហោតី’តិ តក្កយាម. តស្មិម្បិ អដ្ឋត្វា គច្ឆន្តេ យុជ្ជតិ សុង្កឃាតកតោ បវដ្ដេត្វា ពហិ បតិតភណ្ឌំ វិយា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥).

១៤៨៧-៨. បាការោតិ ¶ ឯត្ថ ‘‘វតិំ វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥) អដ្ឋកថាយំ អាគតត្តា ឥទំ អធិការតោ គហេតព្ពំ. ‘‘ន បុថុលោ’’តិ ឯត្ថ អធិប្បេតប្បមាណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អន្តោ…បេ… បហោតិ ចេ’’តិ. ‘‘ឧទ្ធំ ហត្ថសតំ គន្ត្វា’’តិ ឥមិនា ទាយកស្ស ទាតុមិច្ឆាយ អាកាសំ តំ ឧក្ខិបិត្វា វិស្សដ្ឋភាវំ ញាបេតិ. សម្បត្តន្តិ ហត្ថប្បត្តំ. គណ្ហតោតិ បដិគ្គហណសញ្ញាយ គណ្ហតោ.

១៤៨៩. ‘‘សាមណេរ’’ន្តិ ឥទំ ឧបលក្ខណន្តិ គិហិនោបិ គហណំ. តត្ថេវាតិ ខន្ធេ ឯវ. និសិន្នោ សាមណេរោ.

១៤៩១-២. ផលិនិំ សាខន្តិ ផលវតិំ សាខំ. ‘‘ខាទិតុ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ចិត្តេ សមុប្បន្នេ’’តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ. សចេ ផលំ ខាទតិ, ឯវំ ខាទិតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា. មក្ខិកានំ និវារត្ថន្តិ មក្ខិកានំ និវារេតុំ.

១៤៩៣. ឆាយត្ថញ្ច មក្ខិកា និវារេតុញ្ច គយ្ហមានា ផលសាខា សុខបរិភោគត្ថាយ កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គហិតា ចេ, ខាទិតុមិច្ឆាយ សតិ បុន អប្បដិគ្គហិតាបិ វដ្ដតីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘កប្បិយំ បន ការេត្វា’’តិអាទិ.

១៤៩៤-៥. ‘‘តំ ¶ សោ បដិគ្គហាបេត្វា’’តិ វក្ខមានត្តា ‘‘គហេត្វា’’តិ ឥទំ អប្បដិគ្គហាបេត្វា គហណំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. តំ បដិគ្គហិតន្តិ ឯត្ថ ‘‘ចេ បុព្ពមេវា’’តិ សេសោ.

១៤៩៦-៩. ភិក្ខុស្ស បាថេយ្យតណ្ឌុលេតិ សម្ពន្ធោ. សោតិ សាមណេរោ. ឥតរេហីតិ ភិក្ខុនា គហិតេហិ អត្តនោ តណ្ឌុលេហិ.

ទ្វីសុ បត្តេសូតិ ឧបលក្ខណំ. ពហូសុបិ ឯសេវ នយោ. អត្តនា លទ្ធំ ភិក្ខូនំ ទត្វា តេហិ លទ្ធំ អត្តនា គហេត្វា អញ្ញេសំ ¶ ទានវសេន ពហុន្នម្បិ ទាតុំ វដ្ដតីតិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥ អត្ថតោ សមានំ) វុត្តំ តមេវ ទស្សេតុមាហ ‘‘យាគុំ ភិក្ខុស្សា’’តិអាទិ. ‘‘អាវុសោ តុយ្ហំ យាគុំ មយ្ហំ ទេហី’តិ ឯវំ ថេរេហិ បដិបាដិយា យាចិត្វាបិ បិវិតុំ វដ្ដតិ, សព្ពេហិ សាមណេរស្ស សន្តកមេវ ភុត្តំ ហោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សាមណេរស្ស បីតត្តាតិ ឯត្ថ ‘‘យាគុយា’’តិឥទំ អធិការតោ លព្ភតិ.

១៥០០. ឥមស្សាតិ បាថេយ្យតណ្ឌុលហារកស្ស. ‘‘ន វិសេសតា’’តិ ឥមិនា វិសុំ អវត្តព្ពតំ ទីបេតិ.

១៥០១. អស្ស វិសេសស្សាតិ យថាវុត្តវិនិច្ឆយវិសេសស្ស វិសុំ វត្តព្ពភាវេតិ សេសោ. តស្សាតិ សាមណេរតណ្ឌុលហារកស្ស ភិក្ខុស្ស. សាលយភាវន្តិ អត្តនា ហដតណ្ឌុលេសុ បរិក្ខីណេសុ ‘‘ឥទំ អម្ហាកម្បិ បទស្សតី’’តិ សាលយភាវោ. ឆាយាទីនមត្ថាយ គយ្ហមានាយ សាខាយ ឥមិស្សា ផលំ ខាទិតុកាមតាយ សតិ ខាទនារហន្តិ អាលយស្ស កាតុំ សក្កុណេយ្យត្តា អយម្បិ អវិសេសោតិ វិញ្ញាយតិ, តត្ថ សម្ភវន្តំ បន វិសេសំ ទស្សេតុមាហាតិ វត្តុំ យុជ្ជតិ.

១៥០២-៤. និច្ចាលេតុំ ន សក្កោតីតិ និច្ចាលេត្វា សក្ខរា អបនេតុំ ន សក្កោតិ. ចេលកោតិ ចូឡសាមណេរោ. បក្កកាលស្មិំ វិវរិត្វា បក្កតា ញាតព្ពាតិ យោជនា. បិ-សទ្ទោ បន-សទ្ទត្ថេ. ឱរោបេត្វាតិ ឧទ្ធនតោ ឱរោបេត្វា. បុព្ពតណ្ឌុលធោវនត្ថាយ កតបដិគ្គហណស្សេវ បមាណត្តា អាហ ‘‘ន បច្ឆស្ស បដិគ្គហណការណ’’ន្តិ. អស្សាតិ ភោជនស្ស.

១៥០៥. ការិតន្តស្ស ¶ ¶ ទ្វិកម្មកត្តា អាហ ‘‘ឧទ្ធនំ សុទ្ធភាជន’’ន្តិ, ឧទ្ធនេតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៥០៦. កោចីតិ អនុបសម្បន្នោ. តេន ភិក្ខុនាតិ ឧទ្ធនំ សុទ្ធភាជនំ អារោបេត្វា យេន អគ្គិ កតោ, តេន ភិក្ខុនា. ឥទញ្ច ឧបលក្ខណំ អញ្ញេនបិ ន កាតព្ពត្តា.

១៥០៧. បច្ឆាតិ តណ្ឌុលបក្ខេបតោ បច្ឆា. តំ យាគុំ. សចេ បចតីតិ អគ្គិំ ករោន្តោ បចតិ. សាមបាកា ន មុច្ចតីតិ តំ យាគុំ បិវន្តោ សាមបាកទុក្កដតោ ន មុច្ចតិ.

១៥០៨. វល្លិយា សហ តត្ថ វល្លិយំ ជាតំ ផលំ កិញ្ចិ ឦសកម្បិ ចាលេតិ, តតោ លទ្ធំ កិញ្ចិ ផលំ តស្សេវ ភិក្ខុនោ ន វដ្ដតីតិ យោជនា, តំ បរិភុញ្ជតោ ទុរុបចិណ្ណទុក្កដំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តស្សេវាតិ ឯវការេន អញ្ញេសំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ.

១៥០៩. បរាមដ្ឋុន្តិ អាមសិតុំ. អបស្សយិតុន្តិ អវលម្ពិតុំ, អបស្សនំ វា កាតុំ. ‘‘កិរា’’តិ ឥមិនា កេវលំ មហាបច្ចរិយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥) វុត្តភាវំ សូចេតិ.

១៥១០-១. តត្ថាតិ តស្មិំ តេលេ. ហត្ថេន សណ្ឌាសគ្គហណំ អមុញ្ចន្តេន. តំ តេលំ.

១៥១៥-៦. លោណកិច្ចន្តិ អលវណដ្ឋានេ លោណេន កាតព្ពកិច្ចំ. សន្និហិតសេសកាលិកសម្មិស្សំ យាវជីវិកំ វិយ សមុទ្ទោទកស្ស អសន្និធិភាវំ ទស្សេតុមាហ ‘‘យាវជីវិកសង្ខាត’’ន្តិអាទិ. កាលវិនិម្មុត្តន្តិ អកាលិកំ, ចតូសុ កាលិកេសុ អសង្គហិតន្តិ អត្ថោ.

១៥១៧. ហិមស្ស ករកាតិ ហិមោទកស្ស មុត្តា វិយ បត្ថិនសក្ខរា. ពហលម្បិ ចាតិ បក្ខិត្តដ្ឋានេ មុខេ វា កទ្ទមវណ្ណស្ស ¶ អបញ្ញាយនប្បមាណពហលំ បានីយញ្ច. អប្បដិគ្គហិតំ វដ្ដតិ. សចេ កទ្ទមវណ្ណំ បញ្ញាយតិ, ន វដ្ដតីតិ. យថាហ ‘‘សចេ បន មុខេ ច ហត្ថេ ច លគ្គតិ, ន វដ្ដតិ, បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥).

១៥១៨. កសិតដ្ឋានេតិ ¶ កដ្ឋដ្ឋានេ. ន វដ្ដតិ អប្បដិគ្គហិតំ. ឯវំ សព្ពត្ថ.

១៥១៩. សោព្ភោ ទុក្ខោគាហនជលាសយោ. ‘‘អាវាដោ’’តិ កេចិ. កកុធោតិ អជ្ជុនោ.

១៥២០. បានីយស្ស ឃដេតិ បានីយឃដេ. តំ បានីយឃដំ.

១៥២១. វាសត្ថាយ បុប្ផានិ វាសបុប្ផានិ. តត្ថាតិ តស្មិំ បានីយឃដេ. កមល្លិកាសូតិ បាដលិកុសុមាទីហិបិ សហ កណ្ដកមល្លិកាសុ. ទិន្នាសូតិ បានីយេ បក្ខិត្តាសុ.

១៥២២. វិសតីតិ អន្តោគលំ បវិសតិ. តេនេវ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អប្បដិគ្គហេត្វា ឋបិតំ បដិគ្គហេតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥) វុត្តំ. ឥទំ អដ្ឋកថាវចនំ ‘‘អញ្ញត្រ ឧទកទន្តបោនា’’តិ (បាចិ. ២៦៦) បាឡិយា វិរុជ្ឈតីតិ ចេ? ន វិរុជ្ឈតិ. សា ហិ កេវលំ ទន្តកិច្ចំ សន្ធាយ វុត្តា, ឥទំ រសំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ. តេនេវ តទនន្តរំ ‘‘អជានន្តស្ស រសេ បវិដ្ឋេបិ អាបត្តិយេវ. អចិត្តកញ្ហិ ឥទំ សិក្ខាបទ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥) វុត្តំ. តស្ស សិក្ខាបទស្ស អចិត្តកតា ‘‘អប្បដិគ្គហិតកេ បដិគ្គហិតសញ្ញី’’តិអាទិកាយ បាឡិយា កប្បិយសញ្ញិនោបិ បាចិត្តិយស្ស វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ. បសន្នោទកស្ស បន អប្បដិគ្គហេត្វាបិ បាតព្ពតាយ ទន្តកដ្ឋេន សទិសត្តា ឯកយោគនិទ្ទិដ្ឋានំ សហេវ បវត្តីតិ វិញ្ញាយតិ. ឧទកស្ស ច ទន្តបោនស្ស ច តុល្យទោសេន ភវិតព្ពន្តិ.

១៥២៣. មុត្តោទកសិង្ឃាណិកាទិទ្រវអស្សុខីរាទិទ្រវស្ស ¶ អាបោធាតុប្បការត្តា, កណ្ណមលាទិនោ ឃនទព្ពស្ស បថវិធាតុប្បការត្តា ‘‘សរីរដ្ឋេសុ ភូតេសូ’’តិ ឥមិនា ខីរាទិមាហ. ‘‘កិ’’ន្តិ ឥទំ ន វដ្ដតីតិ បទេនបិ យោជេតព្ពំ. កប្បាកប្បិយមំសានន្តិ ឯត្ថ ‘‘សត្តាន’’ន្តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ.

១៥២៤. លោណន្តិ ឯត្ថ ‘‘ឯតំ សព្ពម្បី’’តិ ឥទំ អធិការតោ លព្ភតិ.

១៥២៥. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ យថាវុត្តេសុ កណ្ណមលាទីសុ.

១៥២៨. ចត្តារិ ¶ វិកដានីតិ មហាវិកដំ នាម គូថំ, មត្តិកា, មុត្តំ, ឆារិកា ចាតិ វុត្តានិ ចត្តារិ វិកដានិ. តានិ ហិ វិរុទ្ធានិ សប្បវិសានិ កតានិ វិហតានីតិ ‘‘វិកដានី’’តិ វុច្ចន្តិ. នត្ថិ ទាយកោ ឯត្ថាតិ នទាយកំ, ឋានំ, តស្មិំ. ‘‘ន អ នោ មា អលំ បដិសេធេ’’តិ វុត្តត្តា បដិសេធវាចិនា ន-សទ្ទេន សមាសោ, ‘‘អទាយកេ’’តិ ឥមិនា អនត្ថន្តរំ. ឥធ ទុព្ពចោ ច អសមត្ថោ ច អសន្តោ នាមាតិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥; កង្ខា. អដ្ឋ. ទន្តបោនសិក្ខាបទវណ្ណនា, អត្ថតោ សមានំ) វុត្តំ. ឥទំ កាលោទិស្សំ នាម.

១៥២៩. បថវិន្តិ អកប្បិយបថវិំ. តរុន្តិ អល្លរុក្ខំ. ឥមិនា សប្បទដ្ឋកាលេ អសតិ កប្បិយការកេ វិកដត្ថាយ អត្តនា ច កត្តព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

១៥៣០. អច្ឆេទគាហតោតិ វិលុម្បិត្វា គណ្ហនតោ. ‘‘តស្សា’’តិ ឥទំ សព្ពេហិ ហេតុបទេហិ យុជ្ជតិ. តស្សាតិ អប្បដិគ្គហិតស្សាតិ អត្ថោ. អបរស្ស អភិក្ខុកស្ស ទានេន ចាតិ យោជនា. ‘‘អភិក្ខុកស្សា’’តិ បន វិសេសនេន ឧបសម្បន្នស្ស ¶ ទិន្នេ បដិគ្គហណំ ន វិជហតីតិ ទីបេតិ. សព្ពន្តិ យថាវុត្តំ កាយេន គហណាទិប្បការស្ស កល្យំ គហិតំ. ឯវន្តិ ឥមិនា និយាមេន.

១៥៣១. ទុរុបចិណ្ណេតិ ទុដ្ឋុ ឧបចិណ្ណេ ទុរាមដ្ឋេ, អប្បដិគ្គហិតស្ស អាមិសភត្តភាជនាទិនោ កីឡាវសេន ហត្ថេន បរាមសនេ ច តត្ថជាតកផលិនិំ សាខាយ វា វល្លិយា វា គហេត្វា ចាលនេ ចាតិ អត្ថោ. ឧគ្គហិតស្ស គហណេតិ អប្បដិគ្គហិតភាវំ ញត្វាវ គហិតស្ស កស្សចិ វត្ថុនោ បដិគ្គហណេ ច. អន្តោវុត្ថេ ចាតិ អកប្បិយកុដិយា អន្តោ ឋបេត្វា អរុណំ ឧដ្ឋាបិតេ ច. សយំបក្កេ ចាតិ យត្ថ កត្ថចិ អត្តនា បក្កេ ច. អន្តោបក្កេ ចាតិ អកប្បិយកុដិយា អន្តោយេវ បក្កេ ច. ទុក្កដំ និទ្ទិដ្ឋន្តិ សម្ពន្ធោ.

១៥៣២-៣. បដិគ្គហិតកេ តស្មិំ បដិគ្គហិតសញ្ញិស្សាតិ សម្ពន្ធោ. ទន្តបោនំ ទន្តកដ្ឋំ.

១៥៣៤. ភិក្ខុនីនន្តិ ភិក្ខុនោ ច ភិក្ខុនិយា ច ភិក្ខុនីនំ, ឯកទេសសរូបេកសេសោ. ឯត្ថ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. វិនិច្ឆយោ នវមជ្ឈិមថេរភិក្ខុនីនំ យតោ អវិសេសេន ¶ ឥច្ឆិតព្ពកោ, តតោ តស្មា ហេតុនា សកលោ អយំ វិនិច្ឆយោ អសមាសតោ មយា កថិតោតិ យោជនា. កុសលត្តិកាទីសុ វិយ អត្ថសាកល្យស្ស អត្ថសង្ខេបតោវ វត្តុំ សក្កុណេយ្យត្តា ‘‘សកលោ’’តិ វត្វាបិ កថាយ វិត្ថារិតភាវំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អសមាសតោ’’តិ.

១៥៣៥. ‘‘អចេលកាទីន’’ន្តិអាទីសុ ¶ ‘‘អចេលកោ នាម យោ កោចិ បរិព្ពាជកសមាបន្នោ នគ្គោ’’តិ (បាចិ. ២៧១) បទភាជនេ វុត្តំ, តទដ្ឋកថាយ ‘‘បរិព្ពាជកសមាបន្នោតិ បព្ពជ្ជំ សមាបន្នោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៩) វុត្តំ, តស្មា អចេលកបព្ពជ្ជមុបគតោយេវេត្ថ អចេលកោ នាម. អាទិ-សទ្ទេន ‘‘បរិព្ពាជកស្ស វា បរិព្ពាជិកាយ វា’’តិ (បាចិ. ២៧០) មាតិកា-គតេ ទ្វេ សង្គណ្ហាតិ. ឥមេសុ ច ទ្វីសុ ‘‘បរិព្ពាជកោ នាម ភិក្ខុញ្ច សាមណេរញ្ច ឋបេត្វា យោ កោចិ បរិព្ពាជកសមាបន្នោ’’តិ (បាចិ. ២៧១) វុត្តោ បរិព្ពាជកោ នាម. ‘‘ភិក្ខុនិញ្ច សិក្ខមានញ្ច សាមណេរិញ្ច ឋបេត្វា យា កាចិ បរិព្ពាជិកសមាបន្នា’’តិ (បាចិ. ២៧១) វុត្តា បរិព្ពាជិកា នាមាតិ គហេតព្ពា. បរិព្ពាជកា បនេត្ថ ឆន្នាយេវ គហេតព្ពា. ទេន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខុស្សា’’តិ បករណតោ លព្ភតិ, ឯត្ថ ‘‘កាយាទិនា’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘ទទេយ្យាតិ កាយេន វា កាយបដិពទ្ធេន វា និស្សគ្គិយេន វា ទេតី’’តិ (បាចិ. ២៧១).

១៥៣៦. តិកបាចិត្តិយន្តិ តិត្ថិយេ តិត្ថិយសញ្ញី, វេមតិកោ, អតិត្ថិយសញ្ញីតិ តិកេ បាចិត្តិយត្តយំ.

១៥៣៧. អតិត្ថិយេ តិត្ថិយសញ្ញិស្ស, វេមតិកស្ស ច តស្ស ភិក្ខុនោ ទុក្កដន្តិ យោជនា.

១៥៣៨-៩. តេសន្តិ តិត្ថិយានំ. ពហិលេបនន្តិ ពហិសរីរេ លិម្បិតព្ពំ កិញ្ចិ ទេន្តស្ស. តេសំ តិត្ថិយានំ សន្តិកេ សមីបេ អត្តនោ ភត្តបត្តាទិកំ ភោជនំ ឋបេត្វា ‘‘ភោជនំ គណ្ហថា’’តិ វទន្តស្ស ច អនាបត្តីតិ យោជនា. ‘‘សមុដ្ឋានំ ឯឡកូបម’’ន្តិ បទច្ឆេទោ.

១៥៤០-២. ភិក្ខុ ¶ ¶ ភិក្ខុនោ យំ កិញ្ចិ អាមិសំ ទាបេត្វា វា អទាបេត្វា វាតិ យោជនា. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘ឯហាវុសោ, គាមំ វា និគមំ វា បិណ្ឌាយ បវិសិស្សាមា’’តិ (បាចិ. ២៧៥) សិក្ខាបទេ វុត្តនយេនេវ វត្វា យេន សទ្ធិំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ, តស្ស ភិក្ខុស្ស ខាទនីយាទិភេទំ យំ កិញ្ចិ អាមិសំ ទាបេត្វា វា អទាបេត្វា វាតិ.

តំ ភិក្ខុំ ‘‘គច្ឆា’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេតីតិ យោជនា. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ឯវំ យោ ភិក្ខុ តេន សទ្ធិំ គាមំ បវិដ្ឋោ, តំ ‘‘គច្ឆាវុសោ, ន មេ តយា សទ្ធិំ កថា វា និសជ្ជា វា ផាសុ ហោតិ, ឯកកស្ស មេ កថា វា និសជ្ជា វា ផាសុ ហោតី’’តិ (បាចិ. ២៧៥) វត្វា តប្បច្ចយា តេសំ ឥត្ថិយាសទ្ធិំ វចនាទីនំ អនាចារានំ បច្ចយា គន្តុំ និយោជេតីតិ. តប្បច្ចយាតិ ‘‘ឧយ្យោជនមត្តស្មិ’’ន្តិ វិសេសនំ. បឋមេន ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ អដ្ឋានប្បយុត្តោ ‘‘ឧយ្យោជនមត្តស្មិញ្ចា’’តិ យោជេតព្ពោ. តស្សាតិ ឧយ្យោជកស្ស.

អស្សាតិ ឧយ្យោជិតស្ស, អវយវសម្ពន្ធេ សាមិវចនំ. ឧបចារស្មិំ អតិក្កន្តេតិ វក្ខមានលក្ខណេ ទស្សនូបចារេ វា សវនូបចារេ វា អតិក្កន្តេតិ អត្ថោ, ភាវលក្ខណេ ភុម្មំ. បុន អស្សាតិ ឧបចារស្ស. ទ្វាទសរតនបរិយោសានំ, តទន្តោគធំ បាការាទិ ឯវ វា ឧបចារស្ស សីមា នាម.

១៥៤៣. តំ សរូបតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទស្សនេ’’តិអាទិ. អជ្ឈោកាសេ ទស្សនេ ឧបចារស្ស ទ្វាទស ហត្ថា បមាណំ ទេសិតាតិ យោជនា. សវនេ ច អជ្ឈោកាសេ ឯវំ សវនូបចារស្ស អជ្ឈោកាសេ ទ្វាទស ហត្ថា បមាណំ ទេសិតាតិ យោជនា, សវនេ ច ឧបចារស្ស អវធិ ទ្វាទសហត្ថប្បមាណមេវាតិ វុត្តន្តិ អត្ថោ. ន ចេតរេតិ ឥតរស្មិំ ¶ អនជ្ឈោកាសេ ឯវំ ឧបចារស្ស បមាណំ ទ្វាទសហត្ថា ន ច ទេសិតា, កិំ នុ ព្យាវធាករា កុដ្ដាទយោ ឧបចារស្ស បមាណន្តិ ទេសិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. វុត្តញ្ចេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ បន អន្តរា កុដ្ដទ្វារបាការាទយោ ហោន្តិ, តេហិ អន្តរិតភាវោយេវ ទស្សនូបចារាតិក្កមោ, តស្ស វសេន អាបត្តិ វេទិតព្ពា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៧៦). ឥធ ឧបចារទ្វយេ សមានេបិ ឧយ្យោជិតមវធិអន្តំ សន្ធាយ អសវនូបចារំ វុត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ.

១៥៤៤. ‘‘តិកបាចិត្តីតិ ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីហិ តិកបាចិត្តិយំ ¶ . ឥតរេតិ អនុបសម្បន្នេ. តិកទុក្កដន្តិ អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន តិកទុក្កដំ. ‘‘ឥតរេតិ សាមណេរេយេវា’’តិ និស្សន្ទេហេ លិខិតំ. ឯតស្សេវត្ថស្ស វជិរពុទ្ធិនាបិ វុត្តភាវោ ទស្សិតោ. តថាទស្សនំ បញ្ចសហធម្មិកេសុ ឥធាធិប្បេតមនុបសម្បន្នំ សន្ធាយ វុត្តំ ចេ, យុជ្ជតិ. អញ្ញថា បាឡិអដ្ឋកថាសុ ‘‘អនុបសម្បន្នេ’’តិ សាមញ្ញេន និទ្ទិដ្ឋត្តា គហដ្ឋានុបសម្បន្នម្បិ តថា ឧយ្យោជេន្តស្ស អនាបត្តិ ន វត្តព្ពាតិ អម្ហាកំ ខន្តិ.

ឧភិន្នន្តិ ឧបសម្បន្នានុបសម្បន្នានំ. និស្សន្ទេហេ បន ‘‘ភិក្ខុសាមណេរាន’’ន្តិ លិខិតំ. កលិសាសនារោបនេតិ ឯត្ថ កលីតិ កោធោ, តស្ស សាសនំ អាណា កលិសាសនំ, តស្ស អារោបនំ បវត្តនំ កលិសាសនារោបនំ, តស្មិំ, កោធវសេន ឋាននិសជ្ជាទីសុ ទោសំ ទស្សេត្វា ‘‘បស្សថ ភោ ឥមស្ស ឋានំ និសជ្ជំ អាលោកិតំ វិលោកិតំ, ខាណុកោ វិយ តិដ្ឋតិ, សុនខោ វិយ និសីទតិ, មក្កដោ វិយ ឥតោ ចិតោ ច វិលោកេតី’’តិ ឯវំ ‘‘អប្បេវ នាម ឥមិនាបិ ឧព្ពាឡ្ហោ បក្កមេយ្យា’’តិ អមនាបវចនស្ស ភណនេតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៥៤៥. ឧយ្យោជេន្តស្ស ¶ កិច្ចេនាតិ វិហារបាលកាទីនំ ភោជនហរណាទិកិច្ចេន បេសេន្តស្ស, ឥមស្ស ឧបលក្ខណត្តា ‘‘អនាបត្តិ ‘ឧភោ ឯកតោ ន យាបេស្សាមា’តិ ឧយ្យោជេតី’’តិអាទិនា (បាចិ. ២៧៨) អនាបត្តិវារាគតា សព្ពេបិ បការា គហេតព្ពា.

១៥៤៦. ខុទ្ទកេតិ ឯត្ថ ‘‘សយនិឃរេ’’តិ សេសោ ឧបរិ ‘‘អសយនិឃរេ តស្ស, សយនិឃរសញ្ញិនោ’’តិ វក្ខមានត្តា លព្ភតិ. ‘‘មហល្លកេ’’តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. បិដ្ឋិសង្ឃាដតោ អឌ្ឍតេយ្យហត្ថប្បមាណំ យស្ស វេមជ្ឈេ ហោតិ, ឦទិសេ ខុទ្ទកេ សយនិឃរេតិ អត្ថោ. បិដ្ឋិវំសន្តិ បិដ្ឋិវំសេន និយមិតំ គេហមជ្ឈំ. តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បិដ្ឋិវំសំ អតិក្កមិត្វា’តិ ឥមិនា មជ្ឈាតិក្កមំ ទស្សេតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៨០). សភោជនេតិ សហ ភោជនេហីតិ សភោជនំ, តស្មិំ សភោជនេ. អថ វា សភោជនេតិ សភោគេ. រាគបរិយុដ្ឋិតស្ស បុរិសស្ស ហិ ឥត្ថី ភោគោ, ឥត្ថិយា ច បុរិសោ, មេថុនរាគេន សារត្តបុរិសិត្ថិសហិតេតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ បទភាជនេ ‘‘សភោជនំ នាម កុលំ ឥត្ថី ចេវ ហោតិ បុរិសោ ច, ឥត្ថី ច បុរិសោ ច ឧភោ អនិក្ខន្តា ¶ ហោន្តិ, ឧភោ អវីតរាគា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៨១). ឥមិនា បរិយុដ្ឋិតស្ស មេថុនរាគគ្គិនោ តង្ខណេ និព្ពត្តភាវោ ទីបិតោ. កុលេតិ ឃរេ.

១៥៤៧. ហត្ថបាសន្តិ អឌ្ឍតេយ្យរតនប្បមាណទេសំ. បិដ្ឋិសង្ឃាដកស្ស ចាតិ ទ្វារសពន្ធស្ស ច. សយនស្សាតិ សយន្តិ ឯត្ថាតិ សយនំ, តស្ស, អាសន្នេ ឋានេ យោ និសីទតិ សភោជនេ កុលេ, ‘‘តស្សា’’តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ, សយនស្ស ¶ សមីបេ ឋានេ យោ និសីទតីតិ អត្ថោ. មហល្លកេតិ បុព្ពេ វុត្តប្បមាណតោ មហន្តេ សយនិឃរេ. ‘‘ឦទិសញ្ច សយនិឃរំ មហាចតុសាលាទីសុ ហោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៨០) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

១៥៤៨. សយនមេតស្ស អត្ថីតិ សយនី, សយនី ច តំ ឃរញ្ចាតិ វិគ្គហោ. តត្ថាតិ សយនិឃរេ.

១៥៤៩-៥០. ទុតិយេ សតីតិ ទុតិយេ ភិក្ខុម្ហិ សតិ. យថាហ អនាបត្តិវារេ ‘‘ភិក្ខុ ទុតិយោ ហោតី’’តិ (បាចិ. ២៨៣). វីតរាគេសូតិ វីតរាគបរិយុដ្ឋានេសុ. វុត្តលក្ខណំ បទេសន្តិ ខុទ្ទកមហន្តសេនាសនេ វុត្តលក្ខណបទេស. អនតិក្កម្ម និសិន្នស្សាតិ អនតិក្កមិត្វា និសីទតោ.

១៥៥២. តេសន្តិ ទ្វិន្នំ អនិយតសិក្ខាបទានំ. ឯសន្តិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ រហោបដិច្ឆន្នរហោនិសជ្ជសិក្ខាបទានំ, អយមេវ វិសេសោតិ អនន្តរសិក្ខាបទេន សមុដ្ឋានភាវសង្ខាតោ អយំ វិសេសោ ទីបិតោតិ យោជនា.

រហោបដិច្ឆន្នរហោនិសជ្ជកថាវណ្ណនា.

១៥៥៣-៦. វុត្តោតិ និមន្តិតោ. សន្តំ ភិក្ខុន្តិ ‘‘កុលំ ឧបសង្កមិស្សាមី’’តិ យស្មិំ បទេសេ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស សាមន្តា ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ ឋិតំ ភិក្ខុន្តិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘យត្ថ ឋិតស្ស កុលានិ បយិរុបាសនចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តតោ បដ្ឋាយ យំ បស្សេ វា អភិមុខេ វា បស្សតិ, យស្ស ច សក្កា ហោតិ បកតិវចនេន អារោចេតុំ, អយំ សន្តោ នាមា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៩៨). ឯត្ថ ¶ យំ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ ឋិតេន សោតុំ សក្កា ភវេយ្យ, តំ ¶ បកតិវចនំ នាម. អនាបុច្ឆាតិ ‘‘អហំ ឥត្ថន្នាមស្ស ឃរំ គច្ឆាមី’’តិ វា ‘‘ចារិត្តំ អាបុច្ឆាមី’’តិ វា ឦទិសេន វចនេន អនាបុច្ឆិត្វា. ចារិត្តំ អាបជ្ជេយ្យ ចេតិ យទិ សញ្ចរេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. អញ្ញត្រ សមយាតិ ‘‘តត្ថាយំ សមយោ, ចីវរទានសមយោ ចីវរការសមយោ’’តិ (បាចិ. ២៩៩) សិក្ខាបទេ អនុបញ្ញត្តិវសេន វុត្តា ទុវិធា សមយា អញ្ញស្មិំ កាលេ.

អាបត្តិភេទំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឋបេត្វា’’តិអាទិ. ‘‘អវីតិវត្តេ មជ្ឈន្ហេ’’តិ ឥមិនា បុរេភត្តំ, បច្ឆាភត្តញ្ច សង្គហិតំ. ឯត្ថ ច បុរេភត្តំ បច្ឆាភត្តន្តិ យេន ភត្តេន និមន្តិតោ, តស្មិំ អភុត្តេ វា ភុត្តេ វាតិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘បុរេភត្តំ នាម យេន និមន្តិតោ, តំ អភុត្តាវី. បច្ឆាភត្តំ នាម យេន និមន្តិតោ, តំ អន្តមសោ កុសគ្គេនបិ ភុត្តំ ហោតី’’តិ (បាចិ. ៣០០) បទភាជនេ វុត្តំ. អញ្ញស្ស ឃរន្តិ និមន្តិតតោ អញ្ញស្ស គេហំ. ឃរូបចារោក្កមនេ ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ, អត្តនា គតគេហស្ស ឧបចារោក្កមនេ ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. បឋមេន បាទេនាតិ សម្ពន្ធោ.

ឃរុម្មារេតិ អញ្ញស្ស គេហុម្មារេ. ឃរូបចារេ ទុក្កដំ សន្ធាយ ‘‘អបរម្បិ ចា’’តិ វុត្តំ. ‘‘សមតិក្កមេ’’តិ ឥមិនា សហ ‘‘ឃរុម្មារេ’’តិ បទំ ‘‘ឃរុម្មារស្សា’’តិ វិភត្តិវិបរិណាមេន យោជេតព្ពំ.

១៥៥៧. ឋិតដ្ឋានេតិ យត្ថ ឋិតស្ស គមនចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្មិំ ឋានេ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេតិ ឥទំ យថាវុត្តនិយាមេនេវ គហេតព្ពំ. ឱលោកេត្វាតិ ឧភយបស្សំ, អភិមុខញ្ច ឱលោកេត្វា. ‘‘យំ បស្សេ វា អភិមុខេ វា បស្សតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៩៨) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

១៥៥៨. ទូរេតិ ¶ ទ្វាទសហត្ថតោ ទូរមេវាហ. ឥតោ ចិតោ ច គវេសិត្វា អារោចនេ កិច្ចំ នត្ថីតិ យោជនា.

១៥៥៩. ន ទោសោតិ អនាបត្តិ. សមយេតិ ឯត្ថ ‘‘អនាបុច្ឆតោ’’តិ សេសោ. ឯត្ថ ច ឧបរិ ច ‘‘ន ទោសោ’’តិ បច្ចេកំ យុជ្ជតិ. សន្តំ ភិក្ខុន្តិ សម្ពន្ធោ. ឃរេនាតិ អញ្ញស្ស ឃរេន, ឯត្ថ ‘‘ឃរូបចារេន ចា’’តិ សេសោ. អារាមំ គច្ឆតោតិ ឯត្ថ តេន មគ្គេនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៥៦០. ‘‘តេន ¶ មគ្គេនា’’តិ ច ‘‘គច្ឆតោ’’តិ ច បទទ្វយំ ‘‘តិត្ថិយានំ បស្សយ’’ន្តិ ច ‘‘ភិក្ខុនិបស្សយ’’ន្តិ ច ឧភយត្ថ តថា-សទ្ទេន លព្ភតិ. តេន ឃរេន, ឃរូបចារេន វា គន្តព្ពមគ្គេន តិត្ថិយារាមំ វា ភិក្ខុនិបស្សយំ វា គច្ឆតោ អនាបត្តីតិ អត្ថោ. អាបទាយ គច្ឆតីតិ យោជនា. ជីវិតព្រហ្មចរិយន្តរាយា អាបទា. អាសនសាលំ វាតិ សីហឡទីបេ វិយ ភិក្ខូនំ ភុញ្ជនត្ថាយ យត្ថ ទានបតីហិ អាសនានិ បញ្ញាបីយន្តិ, តំ អាសនសាលំ វា, ភោជនសាលន្តិ អត្ថោ. ‘‘អាបទាយាសនសាល’’ន្តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន យការលោបោ. ភត្តិយស្ស ឃរន្តិ និមន្តិតឃរំ វា សលាកភត្តទាយកានំ វា ឃរំ.

១៥៦១. បវេសនំ ក្រិយំ. អនាបុច្ឆនំ អក្រិយំ. អចិត្តកសមុដ្ឋានមិស្សកត្តា ‘‘អចិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. កុសលាកុសលាព្យាកតានំ អញ្ញតរចិត្តសមង្គិនា អាបជ្ជិតព្ពំ សន្ធាយ ‘‘តិចិត្តញ្ចា’’តិ វុត្តំ.

១៥៦២. ‘‘សព្ពា’’តិ ឥទំ វិវរន្តោ ‘‘ចតុមាសបវារណា បុនបវារណា និច្ចបវារណា’’តិ បវារណត្តយំ ទស្សេតិ. ឯត្ថ ច ¶ ‘‘ចតុមាសបច្ចយបវារណា សាទិតព្ពាតិ គិលានបច្ចយបវារណា សាទិតព្ពា’’តិ (បាចិ. ៣០៧) បទភាជនេ វុត្តំ. បុនបវារណា ច ចត្តារោយេវ មាសេ ភេសជ្ជេន បវារណំ. តេនាហ អដ្ឋុប្បត្តិយំ ‘‘តេន ហិ ត្វំ មហានាម សង្ឃំ អបរម្បិ ចតុមាសំ ភេសជ្ជេន បវារេហី’’តិ. និច្ចបវារណា នាម យាវជីវំ ភេសជ្ជេហេវ បវារណា. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា អដ្ឋុប្បត្តិយំ ‘‘តេន ហិ ត្វំ មហានាម សង្ឃំ យាវជីវំ ភេសជ្ជេន បវារេហី’’តិ (បាចិ. ៣០៣).

សព្ពា ចេតា បវារណា ភេសជ្ជបរិយន្តរត្តិបរិយន្តតទុភយបរិយន្តអបរិយន្តវសេន ចតុព្ពិធា ហោន្តិ. យថាហ –

‘‘ភេសជ្ជបរិយន្តា នាម ភេសជ្ជានិ បរិគ្គហិតានិ ហោន្តិ ‘ឯត្តកេហិ ភេសជ្ជេហិ បវារេមី’តិ. រត្តិបរិយន្តា នាម រត្តិយោ បរិគ្គហិតាយោ ហោន្តិ ‘ឯត្តកាសុ រត្តីសុ បវារេមី’តិ. ភេសជ្ជបរិយន្តា ច រត្តិបរិយន្តា ច នាម ភេសជ្ជានិ ច បរិគ្គហិតានិ ហោន្តិ រត្តិយោ ច បរិគ្គហិតាយោ ហោន្តិ ‘ឯត្តកេហិ ភេសជ្ជេហិ ឯត្តកាសុ រត្តីសុ ¶ បវារេមី’តិ. នេវភេសជ្ជបរិយន្តា នរត្តិបរិយន្តា នាម ភេសជ្ជានិ ច អបរិគ្គហិតានិ ហោន្តិ រត្តិយោ ច អបរិគ្គហិតាយោ ហោន្តី’’តិ (បាចិ. ៣០៧).

១៥៦៣. ‘‘សាទិតព្ពា’’តិ វុត្តេ សាទិយនប្បការេ ទស្សេតុមាហ ‘‘វិញ្ញាបេស្សាមី’’តិអាទិ. ភេសជ្ជម្បិ សតិ មេ បច្ចយេ វិញ្ញាបេស្សាមីតិ យោជនា, ‘‘សាទិតព្ពា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. តទេវ ព្យតិរេកតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘ន បដិក្ខិបិតព្ពា’’តិ. បដិក្ខេបការណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘រោគោទានិ ន មេតិ ចា’’តិ. សា តិវិធា បវារណា.

១៥៦៤. តិកបាចិត្តិយំ ¶ វុត្តន្តិ ‘‘តតុត្តរិ តតុត្តរិសញ្ញី, វេមតិកោ, នតតុត្តរិសញ្ញី ភេសជ្ជំ វិញ្ញាបេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៣០៩) វុត្តំ បាចិត្តិយត្តយំ. ឥធ តតុត្តរីតិ ឯត្ថ យេហិ ភេសជ្ជេហិ បវារិតោ, យាសុ ច រត្តីសុ បវារិតោ, តតោ ចេ ឧត្តរិ អធិកន្តិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘ភេសជ្ជបរិយន្តេ យេហិ ភេសជ្ជេហិ បវារិតោ ហោតិ, តានិ ភេសជ្ជានិ ឋបេត្វា អញ្ញានិ ភេសជ្ជានិ វិញ្ញាបេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ ច ‘‘រត្តិបរិយន្តេ យាសុ រត្តីសុ បវារិតោ ហោតិ, តា រត្តិយោ ឋបេត្វា អញ្ញាសុ រត្តីសុ វិញ្ញាបេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៣០៨) ច. តត្ថ វេមតិកស្ស ច ទុក្កដំ វុត្តន្តិ យោជនា.

១៥៦៥. តតោ ចតុមាសតោ ឧត្តរិ អតិរេកំ តតុត្តរិ, តតុត្តរិ ន ហោតីតិ នតតុត្តរិ, នតតុត្តរីតិ សញ្ញា អស្ស អត្ថីតិ នតតុត្តរិសញ្ញី, ភិក្ខុ, តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. យេហិ ភេសជ្ជេហិ បវារិតោ, តានិ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ សហ សេសេន យោជេតព្ពំ. យថាហ ‘‘អនាបត្តិ យេហិ ភេសជ្ជេហិ បវារិតោ ហោតិ, តានិ ភេសជ្ជានិ វិញ្ញាបេតី’’តិ (បាចិ. ៣១០). យេន វា យេហិ ភេសជ្ជេហិ យាសុ វា រត្តីសុ បវារិតោ, តតោ អញ្ញម្បិ យថាតថំ អាចិក្ខិត្វា ភិយ្យោ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ សហ សេសេន យោជេតព្ពំ. យថាតថំ អាចិក្ខិត្វា ភិយ្យោ វិញ្ញាបេន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘ឥមេហិ តយា ភេសជ្ជេហិ បវារិតម្ហ, អម្ហាកញ្ច ឥមិនា ច ឥមិនា ច ភេសជ្ជេន អត្ថោ’តិ អាចិក្ខិត្វា វិញ្ញាបេតិ, ‘យាសុ តយា រត្តីសុ បវារិតម្ហ, តាយោ ច រត្តិយោ វីតិវត្តា, អម្ហាកញ្ច ភេសជ្ជេន អត្ថោ’តិ អាចិក្ខិត្វា វិញ្ញាបេតី’’តិ (បាចិ. ៣១០) វចនតោ យថាតថំ វត្វា អធិកំ វិញ្ញាបេន្តស្សាតិ អត្ថោ.

១៥៦៦. អញ្ញស្ស ¶ ¶ ភិក្ខុស្ស អត្ថាយ វា វិញ្ញាបេន្តស្ស ភិក្ខុស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. ញាតកានំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ ឯត្ថ ញាតកានំ សន្តកំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ. អត្តនោ វា ធនេន វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. ឯត្ថ ធនំ នាម តណ្ឌុលាទិ កប្បិយវត្ថុ.

១៥៦៧. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘វិញ្ញាបេន្តស្សា’’តិ ឥទំ បច្ចាមសតិ. ឧម្មត្តកាទីនន្តិ វិសេសិតព្ពមបេក្ខិត្វា ‘‘វិញ្ញាបេន្តាន’’ន្តិ ពហុវចនំ កាតព្ពំ.

១៥៦៨. ឧយ្យុត្តន្តិ សង្គាមត្ថាយ កតឧយ្យោគំ, គាមតោ និក្ខម្ម គច្ឆន្តំ វា ឯកត្ថ សន្និវិដ្ឋំ វា. យថាហ ‘‘ឧយ្យុត្តា នាម សេនា គាមតោ និក្ខមិត្វា និវិដ្ឋា វា ហោតិ បយាតា វា’’តិ (បាចិ. ៣១៤). អញ្ញត្រ បច្ចយាតិ ឋបេត្វា តថារូបបច្ចយំ.

១៥៦៩. ទស្សនស្សុបចារស្មិន្តិ ឯត្ថ ទស្សនូបចារំ នាម យស្មិំ ឋានេ ឋិតស្ស សេនា បញ្ញាយតិ, តំ ឋានំ. យថាហ ‘‘យត្ថ ឋិតោ បស្សតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៣១៤). ឧបចារំ វិមុញ្ចិត្វា បស្សន្តស្សាតិ យថាវុត្តទស្សនោបចារដ្ឋានំ ឯត្ថ ឋត្វា ឱលោកេតុំ ន សុករន្តិអាទិនា ការណេន តំ ឋានំ បហាយ អញ្ញត្ថ វិលោកេន្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. កេនចិ បដិច្ឆន្នំ ហុត្វា អទិស្សមានម្បិ និន្នំ ឋានំ ឱតិណ្ណំ អបញ្ញាយមានម្បិ បញ្ញាយន្តម្បិ ឱលោកេតុំ ន សក្កា ឯវមេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. យថាហ ‘‘កេនចិ អន្តរិតា វា និន្នំ ឱរុឡ្ហា វា ន ទិស្សតី’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣១៤). បយោគតោតិ យថាវុត្តទស្សនបយោគគណនាយ.

១៥៧០. ឥទានិ ¶ ចតុរង្គសេនាលក្ខណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អារោហា បន ចត្តារោ’’តិអាទិ. អារោហាតិ ឯត្ថ ហត្ថារោហា ទដ្ឋព្ពា. តប្បាទរក្ខកាតិ តស្ស បាទរក្ខកាតិ វិគ្គហោ. ទ្វេ ទ្វេតិ ឯកេកំ បាទំ រក្ខន្តា ទ្វេ ទ្វេ. ទ្វាទសបោសោតិ ទ្វាទស បោសា ឯតស្សាតិ វិគ្គហោ. ទ្វាទសបុរិសយុត្តោ ឯកោ ហត្ថី នាម.

១៥៧១. អារោហោតិ ¶ ឯត្ថ អស្សារោហោ វុច្ចតិ. តិបុរិសោតិ តយោ បុរិសា អស្សាតិ វិគ្គហោ. ហយោតិ អស្សោ. ឯកោ សារថីតិ រថចារិកោ. ‘‘យោធោ ឯកោ’’តិ បទច្ឆេទោ. អាណិរក្ខាតិ រថចក្កទ្វយស្ស អគឡនត្ថំ អក្ខកស្ស ឧភោសុ កោដីសុ អាកោដិតា ទ្វេ អាណិយោ រក្ខនកា.

១៥៧២. ចតុបោសោតិ ចត្តារោ បោសា យស្សាតិ វិគ្គហោ. ចតុសច្ចវិភាវិនាតិ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ ទេសកេន ភគវតា. បទហត្ថាតិ អាវុធហត្ថា. បជ្ជតេ គម្យតេ អនេន បរេ ហនិតុន្តិ បទំ, អាវុធំ, បទានិ ហត្ថេសុ យេសំ តេ បទហត្ថាតិ ភិន្នាធិករណោ ពាហិរត្ថសមាសោ យថា ‘‘វជិរបាណី’’តិ. បត្តិបទាតិ-សទ្ទោ អនត្ថន្តរា, មនុស្សសេនាយ អធិវចនំ.

១៥៧៣. ចតុរង្គសមាយុត្តាតិ ចតូហិ អង្គេហិ អវយវេហិ សមាយុត្តាតិ វិគ្គហោ.

១៥៧៤. ហត្ថិអាទីសូតិ យថាវុត្តលក្ខណហត្ថិអស្សរថបទាតិនាមកេសុ ចតូសុ អង្គេសុ, និទ្ធារណេ ភុម្មំ. ឯកេកន្តិ ឯកេកំ អង្គំ. ឯតេសុ អវកំសតោ ឯកំ បុរិសារុឡ្ហមបិ ហត្ថិញ្ច តថា អស្សញ្ច ឯកំ បទហត្ថបុរិសញ្ច ឯកមេកំ ¶ កត្វា អាហ ‘‘ឯកេកំ ទស្សនត្ថាយ គច្ឆតោ’’តិ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អន្តមសោ ឯកបុរិសារុឡ្ហំ ឯកម្បិ ហត្ថិម្បី’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣១៥). អនុយ្យុត្តេបីតិ សង្គាមំ វិនា អញ្ញេន ការណេន និក្ខន្តេ. យថាហ ‘‘អនុយ្យុត្តា នាម រាជា ឧយ្យានំ វា នទិំ វា គច្ឆតិ, ឯវំ អនុយ្យុត្តា ហោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣១៥).

១៥៧៥. សម្បត្តន្តិ ឯត្ថ ‘‘សេន’’ន្តិ បករណតោ លព្ភតិ. អាបទាសូតិ ជីវិតព្រហ្មចរិយន្តរាយេ សតិ ‘‘ឯត្ថ គតោ មុច្ចិស្សាមី’’តិ គច្ឆតោ អនាបត្តិ. តថារូបេ បច្ចយេ គិលានាវលោកនាទិកេ គមនានុរូបបច្ចយេ សតិ អនាបត្តីតិ យោជនា.

១៥៧៦-៧. ‘‘សិយា ច តស្ស ភិក្ខុនោ កោចិទេវ បច្ចយោ សេនំ គមនាយ, ទិរត្តតិរត្តំ តេន ភិក្ខុនា សេនាយ វសិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. ៣១៨) អនុញ្ញាតត្តា កេនចិ ករណីយេន ¶ សង្គាមត្ថំ ឧយ្យុត្តាយ សេនាយ ទិរត្តតិរត្តំ បដិបាដិយា វសិត្វា ចតុត្ថរត្តិយំ វសន្តស្ស បន ភិក្ខុនោ អាបត្តិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ចតុត្ថេ’’តិអាទិ. អនាបត្តិវារេ ‘‘គិលានោ វសតី’’តិ (បាចិ. ៣២១) វុត្តត្តា អាហ ‘‘អរោគវា’’តិ. សេនាយាតិ ឯត្ថ បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន វា សញ្ចរណបរិយន្តេន វា សេនា បរិច្ឆិន្ទិតព្ពា, ឯវំ បរិច្ឆិន្នាយ សេនាយ អន្តោវាតិ អត្ថោ.

តិកបាចិត្តិយន្តិ ‘‘អតិរេកតិរត្តេ អតិរេកសញ្ញី, វេមតិកោ, ឩនកសញ្ញី សេនាយ វសតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៣២០) បាចិត្តិយត្តយំ វុត្តំ.

១៥៨០. ឧយ្យោធិកំ ¶ នាម សង្គាមដ្ឋានំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧគ្គន្ត្វា ឧគ្គន្ត្វា ឯត្ថ យុជ្ឈន្តីតិ ឧយ្យោធិកំ, សម្បហារដ្ឋានស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣២២). ពលគ្គន្តិ ‘‘ឯត្តកា ហត្ថី’’តិអាទិនា (បាចិ. ៣២៤) បទភាជនាគតនយេន ពលស្ស គណនដ្ឋានំ ពលគ្គំ. យថាហ ‘‘ពលស្ស អគ្គំ ជានន្តិ ឯត្ថាតិ ពលគ្គំ, ពលគណនដ្ឋានន្តិ អត្ថោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣២២). សេនាព្យូហន្តិ ‘‘ឥតោ ហត្ថី ហោន្តុ, ឥតោ អស្សា, ឥតោ រថា, ឥតោ បត្តី ហោន្តូ’’តិ (បាចិ. ៣២៤) បទភាជនេ វុត្តសេនាសន្និវេសដ្ឋានំ សេនាព្យូហំ. យថាហ ‘‘សេនាយ វិយូហំ សេនាព្យូហំ, សេនាសន្និវេសស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣២២).

១៥៨១. បុរិមេតិ អនន្តរសិក្ខាបទេ. ‘‘ទ្វាទសបុរិសោ ហត្ថី’’ឥតិ យោ ហត្ថី វុត្តោតិ យោជនា. តេនាតិ តេន ហត្ថិនា ហេតុភូតេន.

១៥៨២. ‘‘សេសេសូ’’តិ ឥមិនា អស្សានីករថានីកបត្តានីកា គហិតា. បត្តានីកំ នាម ‘‘ចត្តារោ បុរិសា បទហត្ថា បត្តី បច្ឆិមំ បត្តានីក’’ន្តិ (បាចិ. ៣២៤) សេនង្គេសុ បដិនិទ្ទេសេន និព្ពិសេសំ កត្វា វុត្តំ. តិណ្ណន្តិ ឯតេសំ ឧយ្យុត្តាទីនំ.

១៥៨៣. បិដ្ឋាទីហីតិ ¶ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បូវាទិំ សង្គណ្ហាតិ. យថាហ ‘‘សុរា នាម បិដ្ឋសុរា បូវសុរា ឱទនសុរា កិណ្ណបក្ខិត្តា សម្ភារសំយុត្តា’’តិ (បាចិ. ៣២៨). ឯត្ថ ច បិដ្ឋំ ភាជនេ បក្ខិបិត្វា តជ្ជំ ឧទកំ ទត្វា បក្ខិបិត្វា កតា បិដ្ឋសុរា. ឯវំ ¶ បូវេ, ឱទនេ ច ភាជនេ បក្ខិបិត្វា តជ្ជំ ឧទកំ ទត្វា មទ្ទិត្វា កតា ‘‘បូវសុរា, ឱទនសុរា’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘កិណ្ណា’’តិ បន តស្សា សុរាយ ពីជំ វុច្ចតិ, យេ ‘‘សុរាមោទកា’’តិបិ វុច្ចន្តិ, តេ បក្ខិបិត្វា កតា កិណ្ណបក្ខិត្តា. ហរីតកិសាសបាទិនានាសម្ភារេហិ សំយោជិតា សម្ភារសំយុត្តា.

បុប្ផាទីហីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ផលាទីនំ គហណំ. យថាហ ‘‘មេរយោ នាម បុប្ផាសវោ ផលាសវោ មធ្វាសវោ គុឡាសវោ សម្ភារសំយុត្តោ’’តិ (បាចិ. ៣២៨). តត្ថ ច បុប្ផាសវោ នាម មធុកបុប្ផាទីនំ ជាតិរសកតោ ចេវ តាលនាឡិកេរបុប្ផានញ្ច រសោ ចិរបរិវាសិតោ. ផលាសវោ បន មុទ្ទិកាបនសផលាទីនិ មទ្ទិត្វា តេសំ រសេន កតោ. មធ្វាសវោ នាម មុទ្ទិកានំ ជាតិរសេន កតោ. មក្ខិកាមធុនាបិ ករីយតីតិ វទន្តិ. ឧច្ឆុរសោ គុឡាសវោ. ហរីតកាមលកកដុកភណ្ឌាទិនានាសម្ភារានំ រសោ ចិរបរិវាសិតោ សម្ភារសំយុត្តោ. អាសវោ មេរយំ ហោតីតិ យោជនា.

១៥៨៤. ពីជតោ បដ្ឋាយាតិ សម្ភារេ បដិយាទិត្វា ចាដិយំ បក្ខិត្តកាលតោ បដ្ឋាយ តាលនាឡិកេរាទីនំ បុប្ផរសេ បុប្ផតោ គឡិតាភិនវកាលតោយេវ ច បដ្ឋាយ. បិវន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘កុសគ្គេនា’’តិបិ សេសោ. ឧភយម្បិ ចាតិ សុរំ, មេរយញ្ចាតិ ឧភយម្បិ. ពីជតោ បន បដ្ឋាយ កុសគ្គេន បិវន្តស្សបិ ភិក្ខុនោ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ យោជេតព្ពំ. បយោគពាហុល្លេន អាបត្តិពាហុល្លំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បយោគេ ច បយោគេ ចា’’តិ. ឥទញ្ច វិច្ឆិន្ទិត្វា វិច្ឆិន្ទិត្វា បិវន្តស្ស ភិក្ខុនោ បយោគេ ច បយោគេ ច បាចិត្តិយំ ហោតីតិ យោជេតព្ពំ. យថាហ ‘‘វិច្ឆិន្ទិត្វា វិច្ឆិន្ទិត្វា បិវតោ បយោគគណនាយ អាបត្តិយោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣២៨). ឯកេនេវ បយោគេន ពហុម្បិ បិវន្តស្ស ឯកំ ឯវ ¶ អាបត្តិំ ព្យតិរេកតោ ទីបេតិ. យថាហ ‘‘ឯកេន បន បយោគេន ពហុម្បិ បិវន្តស្ស ឯកា អាបត្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣២៨).

១៥៨៥. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘មជ្ជេ មជ្ជសញ្ញី, មជ្ជេ វេមតិកោ, មជ្ជេ អមជ្ជសញ្ញី បិវតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៣២៨) តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ.

១៥៨៦. ‘‘អនាបត្តិ ¶ នមជ្ជំ ហោតិ មជ្ជវណ្ណំ មជ្ជគន្ធំ មជ្ជរសំ, តំ បិវតី’’តិ (បាចិ. ៣២៨) វុត្តត្តា អាហ ‘‘អមជ្ជំ មជ្ជវណ្ណ’’ន្តិអាទិ. អរិដ្ឋំ នាម អាមលកផលរសាទីហិ កតោ អាសវវិសេសោ. លោណសោវីរកំ នាម អដ្ឋកថាយំ –

‘‘ហរីតកាមលកវិភីតកកសាវេ, សព្ពធញ្ញានិ, សព្ពអបរណ្ណានិ, សត្តន្នម្បិ ធញ្ញានំ ឱទនំ, កទលិផលាទីនិ សព្ពផលានិ, វេត្តកេតកខជ្ជូរិកឡីរាទយោ សព្ពកឡីរេ, មច្ឆមំសខណ្ឌានិ, អនេកានិ ច មធុផាណិតសិន្ធវលោណតិកដុកាទីនិ ភេសជ្ជានិ បក្ខិបិត្វា កុម្ភិមុខំ លិម្បិត្វា ឯកំ វា ទ្វេ វា តីណិ វា សំវច្ឆរានិ ឋបេន្តិ, តំ បរិបច្ចិត្វា ជម្ពុរសវណ្ណំ ហោតិ. វាតកាសកុដ្ឋបណ្ឌុភគន្ទលាទីនញ្ច សិនិទ្ធភោជនភុត្តានញ្ច ឧត្តរបានំ ភត្តជីរណកភេសជ្ជំ តាទិសំ នត្ថិ. តំ បនេតំ ភិក្ខូនំ បច្ឆាភត្តម្បិ វដ្ដតិ, គិលានានំ បាកតិកមេវ. អគិលានានំ បន ឧទកសម្ភិន្នំ បានបរិភោគេនា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៩២) –

វិភាវិតោ ភេសជ្ជវិសេសោ. សុត្តំ នាម អនេកេហិ ភេសជ្ជេហិ អភិសង្ខតោ អមជ្ជភូតោ អាសវវិសេសោ.

១៥៨៧. វាសគាហាបនត្ថាយាតិ ¶ សុគន្ធិភាវគាហាបនត្ថំ. ឦសកន្តិ មជ្ជវណ្ណគន្ធរសា យថា ន បញ្ញាយន្តិ, ឯវំ អប្បមត្តកំ. យថាហ ‘‘អនតិក្ខិត្តមជ្ជេយេវ អនាបត្តិ. យំ បន អតិក្ខិត្តមជ្ជំ ហោតិ, យត្ថ មជ្ជស្ស វណ្ណគន្ធរសា បញ្ញាយន្តិ, តស្មិំ អាបត្តិយេវា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣២៩). សូបាទីនំ តុ បាកេតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន មំសបាកាទយោ សង្គហិតា. យថាហ ‘‘សូបសម្បាកេ មំសសម្បាកេ តេលសម្បាកេ’’តិ (បាចិ. ៣២៨).

១៥៨៨. វត្ថុអជាននា អចិត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. យថាហ ‘‘វត្ថុអជាននតាយ ចេត្ថ អចិត្តកតា វេទិតព្ពា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣២៩). វត្ថុអជាននតា ច នាម ‘‘មជ្ជ’’ន្តិ អជាននភាវោ. ឥទន្តិ ឥទំ សិក្ខាបទំ. ច-សទ្ទេន អញ្ញានិ ច គិរគ្គសមជ្ជាទិសិក្ខាបទានិ សមុច្ចិនោតិ. អកុសលេនេវាតិ អកុសលចិត្តេនេវ. បានតោតិ បាតព្ពតោ. លោកវជ្ជកន្តិ សាធុលោកេន វជ្ជេតព្ពន្តិ អត្ថោ. លោកវជ្ជមេវ លោកវជ្ជកំ.

ននុ ¶ ចេត្ថ វត្ថុអជាននតាយ អចិត្តកត្តេ តំវត្ថុអជាននំ កុសលាព្យាកតចិត្តសមង្គិនោបិ សម្ភវតិ, កស្មា ‘‘អកុសលេនេវ បានតោ លោកវជ្ជក’’ន្តិ វុត្តន្តិ? វុច្ចតេ – យស្មា អមជ្ជសញ្ញាយ បិវតោ, មជ្ជសញ្ញាយ ច បិវតោ មជ្ជំ វត្ថុនិយាមេន កិលេសុប្បត្តិយាវ បច្ចយោ ហោតិ, យថា មជ្ជំ បីតំ អជានន្តស្សាបិ អកុសលានមេវ បច្ចយោ ហោតិ, ន កុសលានំ, តថា អជ្ឈោហរណកាលេបិ វត្ថុនិយាមេន អកុសលស្សេវ បច្ចយោ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘អកុសលេនេវ បានតោ លោកវជ្ជក’’ន្តិ. យថា តំ និឡិនិជាតកេ (ជា. ២.១៨.១ អាទយោ; ជា. អដ្ឋ. ៥.១៨.១ អាទយោ) ភេសជ្ជសញ្ញាយ ឥត្ថិយា មគ្គេ អង្គជាតំ បវេសេន្តស្ស កុមារស្ស ‘‘ឥត្ថី’’តិ វា ‘‘តស្សា មគ្គេ មេថុនំ បដិសេវាមី’’តិ វា សញ្ញាយ ¶ អភាវេបិ កាមរាគុប្បត្តិយា សីលាទិគុណបរិហានិ វត្ថុនិយាមតោ ច អហោសិ, ឯវមិធាបិ ទដ្ឋព្ពោ.

កេចិ បន ‘‘អកុសលេនេវ បានតោ’’តិ ឥទំ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស សចិត្តកបក្ខំ សន្ធាយ វុត្តំ, អញ្ញថា បាណាតិបាតាទីសុបិ អតិប្បសង្គោតិ មញ្ញមានា ពហុការណំ, និយមនញ្ច ទស្សេសុំ. វិនយដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣២៩), បន ខុទ្ទកបាឋដ្ឋកថាយំ (ខុ. បា. អដ្ឋ. សិក្ខាបទវណ្ណនា), វិភង្គដ្ឋកថាទីសុ ច ‘‘តិចិត្ត’’ន្តិ អវត្វា ‘‘អកុសលចិត្ត’’មិច្ចេវ វុត្តត្តា, សិក្ខាបទស្ស សាមញ្ញលក្ខណំ ទស្សេន្តេន បក្ខន្តរលក្ខណទស្សនស្ស អយុត្តត្តា ច អដ្ឋកថាសុ យថារុតវសេនេវ អត្ថគ្គហណេ ច កស្សចិ វិរោធស្ស អសម្ភវតោ សចិត្តកបក្ខមេវ សន្ធាយ អកុសលចិត្តតា, លោកវជ្ជតា ចេត្ថ ន វត្តព្ពា. ‘‘វត្ថុំ ជានិត្វាបិ អជានិត្វាបិ មជ្ជំ បិវតោ ភិក្ខុស្ស បាចិត្តិយំ. សាមណេរស្ស បន ជានិត្វាវ បិវតោ សីលភេទោ, ន អជានិត្វា’’តិ (មាហាវ. អដ្ឋ. ១០៨ អត្ថតោ សមានំ) យំ វុត្តំ, តត្ថ ការណំ មគ្គិតព្ពំ. សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ពុទ្ធានមេវ វិសយត្តា ន តំ មគ្គិតព្ពំ, យថាបញ្ញត្តេយេវ វត្តិតព្ពំ. ឥទំ បន សិក្ខាបទំ អកុសលចិត្តំ, សុខោបេក្ខាវេទនានំ វសេន ទុវេទនញ្ច ហោតិ. វិនយដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣២៩), បន មាតិកដ្ឋកថាយញ្ច (កង្ខា. អដ្ឋ. សុរាបានសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘តិវេទន’’ន្តិ បាឋោ ទិស្សតិ, ខុទ្ទកបាឋវណ្ណនាយ (ខុ. បា. អដ្ឋ. សិក្ខាបទវណ្ណនា), វិភង្គដ្ឋកថាទីសុ (វិភ. អដ្ឋ. ៧០៣ អាទយោ) ច ‘‘សុខមជ្ឈត្តវេទនាវសេន ទុវេទន’’ន្តិ ច ‘‘លោភមោហមូលវសេន ទ្វិមូលក’’ន្តិ ច វុត្តត្តា សោ ‘‘បមាទបាឋោ’’តិ គហេតព្ពោ.

១៥៨៩. យេន ¶ ¶ កេនចិ អង្គេនាតិ អង្គុលិអាទិនា យេន កេនចិ សរីរាវយវេន. ហសាធិប្បាយិនោតិ ហសេ អធិប្បាយោ ហសាធិប្បាយោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ វិគ្គហោ, តស្ស, ឥមិនា កីឡាធិប្បាយរហិតស្ស អនាបត្តិំ ព្យតិរេកតោ ទីបេតិ. វក្ខតិ ច ‘‘អនាបត្តិ នហសាធិប្បាយស្សា’’តិ. ផុសតោ ផុសន្តស្ស.

១៥៩០. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ ឧបសម្បន្នានុបសម្បន្នេសុ. កាយបដិពទ្ធាទិកេ នយេតិ ‘‘កាយេន កាយបដិពទ្ធំ អាមសតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិឯវមាទិនា (បាចិ. ៣៣២) ទស្សិតេ នយេ. អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន តីណិ ទុក្កដានិ វុត្តានីតិ អាហ ‘‘តថេវានុបសម្បន្នេ, ទីបិតំ តិកទុក្កដ’’ន្តិ. ឯត្ថ ច ‘‘តថេវា’’តិ ឥមិនា ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន តិកបាចិត្តិយស្ស វុត្តភាវោ ទីបិតោ ហោតិ. យថា ឧបសម្បន្នេ តិកបាចិត្តិយំ ទីបិតំ, តថេវ អនុបសម្បន្នេ តិកទុក្កដំ ទីបិតន្តិ យោជនា.

១៥៩១. ឯត្ថ…បេ… ភិក្ខុនីតិ ឯត្ថ ភិក្ខុបិ ភិក្ខុនិយា អនុបសម្បន្នដ្ឋានេ ឋិតោតិ វេទិតព្ពោ.

១៥៩២. នហសាធិប្បាយស្ស ផុសតោតិ ហសាធិប្បាយំ វិនា វន្ទនាទីសុ បាទាទិសរីរាវយវេន បរំ ផុសន្តស្ស. កិច្ចេ សតីតិ បិដ្ឋិបរិកម្មាទិកិច្ចេ សតិ.

១៥៩៣. ជលេតិ ឯត្ថ ‘‘ឧបរិគោប្ផកេ’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘ឧបរិគោប្ផកេ ឧទកេ’’តិ (បាចិ. ៣៣៧). និមុជ្ជនាទីនន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ឧម្មុជ្ជនប្លវនានិ គហិតានិ. យថាហ ‘‘ឧបរិគោប្ផកេ ឧទកេ ហសាធិប្បាយោ និមុជ្ជតិ វា ឧម្មុជ្ជតិ វា បលវតិ ¶ វា’’តិ (បាចិ. ៣៣៧). ‘‘កេវល’’ន្តិ ឥមិនា នហានាទិកិច្ចេន ឱតរន្តស្ស អនាបត្តីតិ ទីបេតិ.

១៥៩៤. ឧបរិគោប្ផកេ ជលេតិ គោប្ផកានំ ឧបរិភាគប្បមាណេ ជលេ. និមុជ្ជេយ្យបិ វាតិ អន្តោជលំ បវិសន្តោ និមុជ្ជេយ្យ វា. តរេយ្យ វាតិ ប្លវេយ្យ វា.

១៥៩៥-៦. អន្តោយេវោទកេ ¶ និមុជ្ជិត្វាន គច្ឆតោ តស្ស ហត្ថបាទបយោគេហិ បាចិត្តិំ បរិទីបយេតិ យោជនា.

១៥៩៧. ហត្ថាទិសកលសរីរាវយវំ សង្គណ្ហិតុំ ‘‘យេន យេនា’’តិ អនិយមាមេឌិតមាហ. ជលំ តរតោ ភិក្ខុនោ យេន យេន បន អង្គេន តរណំ ហោតីតិ យោជនា.

១៥៩៨. តរុតោ វាបីតិ រុក្ខតោបិ វា. តិកបាចិត្តិយន្តិ ឧទកេ ហសធម្មេ ហសធម្មសញ្ញិវេមតិកអហសធម្មសញ្ញីនំ វសេន តិកបាចិត្តិយំ. ‘‘តិកទុក្កដ’’ន្តិ បាឋោ ទិស្សតិ, ‘‘ឧទកេ អហសធម្មេ ហសធម្មសញ្ញី, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ឧទកេ អហសធម្មេ វេមតិកោ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៣៣៨) វត្វា ‘‘ឧទកេ អហសធម្មេ អហសធម្មសញ្ញី, អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. ៣៣៨) តតិយវិកប្បេ បាឡិយំ អនាបត្តិ វុត្តាតិ សោ បមាទបាឋោ, ‘‘ទ្វិកទុក្កដ’’ន្តិ បាឋោយេវ គហេតព្ពោ.

១៥៩៩. នាវំ តីរេ ឧស្សារេន្តោបិ វាតិ សម្ពន្ធោ. ឧស្សារេន្តោតិ តីរមារោបេន្តោ. ‘‘កីឡតី’’តិ ឥទំ ‘‘បាជេន្តោ’’តិ ឥមិនាបិ យោជេតព្ពំ.

១៦០០. កថលាយ វាតិ ខុទ្ទកកបាលិកាយ វា. ឧទកន្តិ ឯត្ថ ‘‘ភាជនគតំ វា’’តិ សេសោ. ‘‘ភាជនគតំ ឧទកំ វា’’តិ (បាចិ. ៣៣៨) ហិ បទភាជនេ វុត្តំ.

១៦០១. កញ្ចិកំ ¶ វាតិ ធញ្ញរសំ វា. អបិ-សទ្ទោ ‘‘ខីរំ វា តក្កំ វា រជនំ វា បស្សាវំ វា’’តិ (បាចិ. ៣៣៨) បាឡិយំ អាគតេ សម្បិណ្ឌេតិ. ចិក្ខល្លំ វាបីតិ ឧទកកទ្ទមំ វា. ឯត្ថ វិសេសជោតកេន អបិ-សទ្ទេន ‘‘អបិច ឧបរិគោប្ផកេ វុត្តានិ ឧម្មុជ្ជនាទីនិ ឋបេត្វា អញ្ញេន យេន កេនចិ អាការេន ឧទកំ ឱតរិត្វា វា អនោតរិត្វា វា យត្ថ កត្ថចិ ឋិតំ ឧទកំ អន្តមសោ ពិន្ទុំ គហេត្វា ខិបនកីឡាយបិ កីឡន្តស្ស ទុក្កដមេវា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៣៦) អដ្ឋកថាគតំ វិនិច្ឆយវិសេសំ សម្បិណ្ឌេតិ. វិក្ខិបន្តិ វិក្ខិបិត្វា.

១៦០២. សតិ ¶ កិច្ចេ ជលំ វិគាហិត្វា និមុជ្ជនាទិកំ ករោន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. កិច្ចំ នាម នហានាទិកំ.

១៦០៣. អនន្តរស្សាតិ អង្គុលិបតោទកសិក្ខាបទស្ស. វិសេសោវ វិសេសតា, កោចិ វិសេសោ នត្ថីតិ អត្ថោ.

១៦០៤-៥. យោ ភិក្ខុ ភិក្ខុនា បញ្ញត្តេន វុច្ចមានោ អស្ស វចនំ អកត្តុកាមតាយ អាទរំ បន សចេ ន ករោតិ, តស្ស តស្មិំ អនាទរិយេ បាចិត្តិយមុទីរយេតិ យោជនា, ឥមិនា វាក្យេន បុគ្គលានាទរមូលកំ បាចិត្តិយំ វុត្តំ. យថាហ ‘‘អនាទរិយំ នាម ទ្វេ អនាទរិយានិ បុគ្គលានាទរិយញ្ច ធម្មានាទរិយញ្ចា’’តិ (បាចិ. ៣៤២), ‘‘បុគ្គលានាទរិយំ នាម ឧបសម្បន្នេន បញ្ញត្តេន វុច្ចមានោ ‘អយំ ឧក្ខិត្តកោ វា វម្ភិតោ វា គរហិតោ វា ឥមស្ស វចនំ អកតំ ភវិស្សតី’តិ អនាទរិយំ ករោតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៣៤២) ច.

ធម្មមេវ វា អសិក្ខិតុកាមោ យោ ភិក្ខុ ភិក្ខុនា បញ្ញត្តេន វុច្ចមានោ អស្ស វចនំ អកត្តុកាមតាយ អាទរំ ¶ បន សចេ ន ករោតិ, តស្ស តស្មិំ អនាទរិយេ បាចិត្តិយមុទីរយេតិ យោជនា, ឥមិនា ធម្មានាទរិយមូលកំ បាចិត្តិយំ វុត្តំ. យថាហ ‘‘ធម្មានាទរិយំ នាម ឧបសម្បន្នេន បញ្ញត្តេន វុច្ចមានោ កថាយំ នស្សេយ្យ វា វិនស្សេយ្យ វា អន្តរធាយេយ្យ វា, តំ នសិក្ខិតុកាមោ អនាទរិយំ ករោតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៣៤២). អនាទរិយេតិ និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ.

១៦០៦. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី, វេមតិកោ, អនុបសម្បន្នសញ្ញី អនាទរិយំ ករោតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៣៤៣) តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ. តិកាតីតេនាតិ លោកត្តិកមតិក្កន្តេន. អនុបសម្បន្នានាទរេ តិកទុក្កដន្តិ អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន តិកទុក្កដំ.

១៦០៧. សុត្តេនេវាភិធម្មេនាតិ ឯត្ថ ឯវការោ ‘‘ទុក្កដ’’ន្តិ ឥមិនា យោជេតព្ពោ. ‘‘សុត្តេន ¶ អភិធម្មេនា’’តិ បទទ្វយេន អភេទោបចារតោ សុត្តាភិធម្មាគតោ បរិយត្តិធម្មោ វុត្តោ. អបញ្ញត្តេនាតិ បញ្ញត្តសង្ខាតវិនយតោ អញ្ញត្តា អបញ្ញត្តេន. ‘‘អបញ្ញត្តេនា’’តិ ឥទំ ‘‘សុត្តេន អភិធម្មេនា’’តិ បទទ្វយវិសេសនំ. ភិក្ខុនា វុត្តស្ស តស្មិំ ភិក្ខុម្ហិ វា ធម្មេ វា អនាទរំ ករោតោ ទុក្កដមេវ. សាមណេរេន ឧភយេនបិ បញ្ញត្តេន វា អបញ្ញត្តេន វា វុត្តស្ស តស្មិំ សាមណេរេ វា បញ្ញត្តេ វា អបញ្ញត្តេ វា ធម្មេ អនាទរំ ករោតោ ភិក្ខុស្ស ទុក្កដមេវាតិ យោជនា.

១៦០៨. ទោសោតិ បាចិត្តិយទុក្កដសង្ខាតោ កោចិ ទោសោ.

១៦០៩. ឯត្ថាតិ ¶ ឥមស្មិំ អាចរិយានំ គាហេ. គារយ្ហោ អាចរិយុគ្គហោ នេវ គហេតព្ពោតិ យោជនា. គារយ្ហោ អាចរិយុគ្គហោតិ ឯត្ថ ‘‘យស្មា ឧច្ឆុរសោ សត្តាហកាលិកោ, តស្ស កសដោ យាវជីវិកោ, ទ្វិន្នំយេវ សមវាយោ ឧច្ឆុយដ្ឋិ, តស្មា វិកាលេ ឧច្ឆុយដ្ឋិំ ខាទិតុំ វដ្ដតិ គុឡហរីតកេ វិយា’’តិ ឯវមាទិកោ សម្បតិ និព្ពត្តោ គារយ្ហាចរិយវាទោ. កតរោ បន គហេតព្ពោតិ? បវេណិយា អាគតោ អាចរិយុគ្គហោវ គហេតព្ពោ.

កុរុន្ទិយំ បន ‘‘លោកវជ្ជេ អាចរិយុគ្គហោ ន វដ្ដតិ, បណ្ណត្តិវជ្ជេ បន វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៤៤) វុត្តំ. មហាបច្ចរិយំ ‘‘សុត្តំ, សុត្តានុលោមញ្ច ឧគ្គហិតកានំយេវ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ បមាណំ, អជានន្តានំ កថា អប្បមាណ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៤៤) វុត្តំ. ‘‘តំ សព្ពំ បវេណិយា អាគតេ សមោធានំ គច្ឆតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៤៤) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. ឯត្ថ លោកវជ្ជេ អាចរិយុគ្គហោ ន វដ្ដតីតិ លោកវជ្ជសិក្ខាបទេ អាបត្តិដ្ឋានេ យោ អាចរិយវាទោ, សោ ន គហេតព្ពោ, លោកវជ្ជមតិក្កមិត្វា ‘‘ឥទំ អម្ហាកំ អាចរិយុគ្គហោ’’តិ វទន្តស្ស ឧគ្គហោ ន វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. សុត្តានុលោមំ នាម អដ្ឋកថា. បវេណិយា អាគតេ សមោធានំ គច្ឆតីតិ ‘‘បវេណិយា អាគតោ អាចរិយុគ្គហោវ គហេតព្ពោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៤៤) ឯវំ វុត្តេ មហាអដ្ឋកថាវាទេយេវ សង្គហំ គច្ឆតីតិ អធិប្បាយោ.

១៦១០-១. ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខុំ ភិំសាបេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៣៤៦) មាតិកាវចនតោ ¶ ភយសញ្ជននត្ថាយាតិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខុស្សា’’តិ សេសោ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ឥតរស្ស តុ ភិក្ខុស្សា’’តិ. រូបាទិន្តិ រូបសទ្ទគន្ធាទិំ. ឧបសំហរេតិ ឧបដ្ឋបេតិ ¶ , ទស្សេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ភយានកំ កថន្តិ ចោរកន្តារាទិកថំ. យថាហ ‘‘ចោរកន្តារំ វា វាឡកន្តារំ វា បិសាចកន្តារំ វា អាចិក្ខតី’’តិ (បាចិ. ៣៤៨). បរសន្តិកេតិ ឯត្ថ ‘‘បរោ’’តិ វុត្តនយេន លព្ភមានោ ឧបសម្បន្នោ គហេតព្ពោ.

ទិស្វា វាតិ ឧបដ្ឋាបិតំ តំ រូបាទិំ ទិស្វា វា. សុត្វា វាតិ តំ ភយានកំ កថំ សុត្វា វា. យស្ស ភយទស្សនត្ថាយ តំ ឧបដ្ឋាបេសិ, សោ ភាយតុ វា មា វា ភាយតុ. ឥតរស្សាតិ តទុបដ្ឋាបកស្ស ភិក្ខុស្ស. តង្ខណេតិ ឧបដ្ឋាបិតក្ខណេ.

១៦១២. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី, វេមតិកោ, អនុបសម្បន្នសញ្ញី ភិំសាបេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៣៤៨) តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ. តិកទុក្កដន្តិ អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន តិកទុក្កដំ. ‘‘អនុបសម្បន្នំ ភិំសាបេតុកាមោ’’តិអាទិកេ ទុក្កដវារេ អនុបសម្បន្នគ្គហណេន គិហិនោបិ សង្គយ្ហមានត្តា ‘‘សាមណេរំ គហដ្ឋំ វា’’តិ អាហ. សាមណេរំ…បេ… ភិក្ខុនោ តថេវ ភិំសាបេន្តស្ស តិកទុក្កដំ វុត្តន្តិ យោជនា.

១៦១៤. ជោតិន្តិ អគ្គិំ. តប្បេតុកាមោតិ វិសិព្ពេតុកាមោ. ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ បទីបេបិ ជោតិកេបិ ជន្តាឃរេបិ កុក្កុច្ចាយន្តី’’តិ (បាចិ. ៣៥២) ឧប្បន្នវត្ថុម្ហិ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ តថារូបបច្ចយា ជោតិំ សមាទហិតុំ សមាទហាបេតុ’’ន្តិ (បាចិ. ៣៥២) វុត្តត្តា ឯត្ថ ‘‘តថារូបំ បច្ចយ’’ន្តិ ឥមិនា ¶ បទីបុជ្ជលនញ្ច បត្តបចនសរីរសេទនាទិកម្មញ្ច ជន្តាឃរវត្តញ្ច គហេតព្ពំ. ឯត្ថ ច ជោតិកេបីតិ បត្តបចនសេទនកម្មាទីសុ ជោតិករណេតិ អត្ថោ.

១៦១៥. សយំសមាទហន្តស្សាតិ អត្តនា ជាលេន្តស្ស.

១៦១៦. ជាលាបេន្តស្ស ¶ …បេ… ទុក្កដន្តិ អាណត្តិយា អាបជ្ជិតព្ពំ ទុក្កដំ សន្ធាយាហ. អាណត្តិយា ជលិតេ អាបជ្ជិតព្ពាបត្តិ ‘‘ជាលុដ្ឋានេ បនាបត្តិ, បាចិត្តិ បរិកិត្តិតា’’តិ អនុវត្តមានត្តា សិទ្ធាតិ វិសុំ ន វុត្តា.

១៦១៧. គិលានស្សាតិ ‘‘គិលានោ នាម យស្ស វិនា អគ្គិនា ន ផាសុ ហោតី’’តិ (បាចិ. ៣៥៤) វុត្តស្ស គិលានស្ស. អវិជ្ឈាតំ អលាតំ ឧក្ខិបន្តស្សាតិ គហណេន ភដ្ឋំ អនិព្ពុតាលាតំ អគ្គិនោ សមីបំ ករោន្តស្ស, យថាឋានេ ឋបេន្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៦១៨-៩. វិជ្ឈាតំ អលាតន្តិ និព្ពុតាលាតំ. យថាវត្ថុកំ បាចិត្តិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អញ្ញេន វា កតំ វិសិព្ពេន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. វិសិព្ពេន្តស្សាតិ តប្បេន្តស្ស. អង្គារន្តិ វីតច្ចិកំ អង្គារំ. បទីបុជ្ជលនាទិកេតិ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘ជោតិកេ ជន្តាឃរេ តថារូបបច្ចយា’’តិ (បាចិ. ៣៥២) អាគតំ សង្គណ្ហាតិ. ឯត្ថ ច តថារូបបច្ចយាតិ ឋបេត្វា បទីបាទីនិ អញ្ញេនបិ តថារូបេន បច្ចយេន.

១៦២០-១. មជ្ឈិមេ ទេសេតិ ជម្ពុទីបេ យត្ថ ពោធិមណ្ឌលំ ហោតិ, តស្មិំ នវយោជនសតាវដ្ដេ មជ្ឈិមមណ្ឌលេ, ឥមិនា ឥទំ ¶ សិក្ខាបទំ តត្ថេវ ទេសោទិស្សកតាយ និយតន្តិ ទស្សេតិ. តេនេវ វក្ខតិ អនាបត្តិវារេ ‘‘បច្ចន្តិមេបិ វា ទេសេ’’តិ. ចុណ្ណន្តិ សិរីសចុណ្ណាទិកំ ចុណ្ណំ. អភិសង្ខរតោតិ បដិយាទេន្តស្ស.

១៦២២-៣. ‘‘មាសេ ឩនសញ្ញិនោ’’តិ បទច្ឆេទោ. អតិរេកទ្ធមាសេ ឩនសញ្ញិនោ វា អតិរេកទ្ធមាសេ វិមតិស្ស វា ទុក្កដន្តិ យោជនា. អតិរេកទ្ធមាសេ ន្ហាយន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. សមយេសុ ច ន្ហាយន្តស្ស អនាបត្តីតិ ឯត្ថ ‘‘ឧណ្ហសមយោ បរិឡាហសមយោ គិលានសមយោ កម្មសមយោ អទ្ធានគមនសមយោ វាតវុដ្ឋិសមយោ’’តិ (បាចិ. ៣៦៣) ទស្សិតេសុ ឆសុ សមយេសុ អញ្ញតរេ សម្បត្តេ សមយេ សតិំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា ឩនមាសេបិ នហាយន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ.

តត្ថ ¶ ជេដ្ឋមាសោ ច អាសាឡ្ហិមាសស្ស បុរិមបក្ខោ ចាតិ ទិយឌ្ឍមាសោ ឧណ្ហសមយោ នាម. យថាហ ‘‘ឧណ្ហសមយោ នាម ទិយឌ្ឍោ មាសោ សេសោ គិម្ហាន’’ន្តិ (បាចិ. ៣៦៤), វស្សានស្ស បឋមោ មាសោ បរិឡាហសមយោ នាម. យថាហ ‘‘បរិឡាហសមយោ នាម វស្សានស្ស បឋមោ មាសោ’’តិ (បាចិ. ៣៦៤). ‘‘យស្ស វិនា នហានា ន ផាសុ ហោតី’’តិ (បាចិ. ៣៦៤) វុត្តោ សមយោ គិលានសមយោ នាម. ‘‘អន្តមសោ បរិវេណម្បិ សម្មដ្ឋំ ហោតី’’តិ (បាចិ. ៣៦៤) វុត្តោ កម្មសមយោ នាម. ‘‘អទ្ធយោជនំ គច្ឆិស្សាមី’តិ នហាយិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. ៣៦៤) វុត្តោ អទ្ធានគមនសមយោ នាម. ‘‘ភិក្ខូ សរជេន វាតេន ឱកិណ្ណា ហោន្តិ, ទ្វេ វា តីណិ វា ឧទកផុសិតានិ កាយេ បតិតានិ ហោន្តី’’តិ (បាចិ. ៣៦៤) វុត្តោ វាតវុដ្ឋិសមយោ នាម.

នទីបារំ គច្ឆតោបិ ឩនកទ្ធមាសេ ន្ហាយន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. វាលិកំ ឧក្កិរិត្វានាតិ ឯត្ថ សុក្ខាយ នទិយា ¶ វាលិកំ ឧក្កិរិត្វា. កតាវាដេសុបិ ឩនកទ្ធមាសេ ន្ហាយន្តស្សបិ អនាបត្តីតិ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘ន្ហាយន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ ឥទំ បច្ចាមសតិ.

១៦២៤. បច្ចន្តិមេបិ វា ទេសេតិ ជម្ពុទីបេ យថាវុត្តមជ្ឈិមទេសតោ ពហិ បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ, ខុទ្ទកេសុ ច ទីបេសុ. សព្ពេសន្តិ លទ្ធសមយានំ, អលទ្ធសមយានញ្ច សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ. អាបទាសូតិ ភមរអនុពន្ធាទិអាបទាសុ. យថាហ ‘‘ភមរាទីហិ អនុពទ្ធស្ស ឧទកេ និមុជ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៦៦). កាយចិត្តសមុដ្ឋានំ ឯឡកលោមសមុដ្ឋានំ នាម.

១៦២៥-៧. ‘‘នវំ នាម អកតកប្បំ វុច្ចតី’’តិ (បាចិ. ៣៦៩) បាឡិវចនតោ ច ‘‘បដិលទ្ធនវចីវរេនាតិ អត្ថោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៦៨) អដ្ឋកថាវចនតោ ច ចីវរន្តិ ឯត្ថ ‘‘នវ’’ន្តិ សេសោ. កប្បិយំ ពិន្ទុំ អទត្វា នវំ ចីវរំ ភិក្ខុ បរិភុញ្ជតិ, តស្សេវំ បរិភុញ្ជតោ បាចិត្តីតិ សម្ពន្ធោ. ឆន្នន្តិ ខោមាទីនំ, និទ្ធារណេ សាមិវចនំ. អញ្ញតរំ នវំ ចីវរន្តិ និទ្ធារេតព្ពំ. យត្ថ កត្ថចីតិ ‘‘ចតូសុ វា កោណេសុ តីសុ វា ទ្វីសុ វា ឯកស្មិំ វា កោណេ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៦៨) អដ្ឋកថាវចនតោ ចីវរកោណេសុ យត្ថ កត្ថចិ.

កំសនីលេនាតិ ¶ ចម្មការនីលេន. ចម្មការនីលំ នាម បកតិនីលំ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘ចម្មការា ឧទកេ តិផលំ, អយោគូថញ្ច បក្ខិបិត្វា ចម្មំ កាឡំ ករោន្តិ, តំ ចម្មការនីល’’ន្តិ វុត្តំ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘អយោមលំ លោហមលំ, ឯតំ កំសនីលំ នាមា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៦៨) វុត្តំ. បត្តនីលេន វាតិ ‘‘យោ កោចិ នីលវណ្ណោ បណ្ណរសោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៦៨) អដ្ឋកថាយ វុត្តេន នីលបណ្ណរសេន. យេន កេនចិ កាឡេនាតិ អង្គារជល្លិកាទីសុ អញ្ញតរេន យេន កេនចិ កាឡវណ្ណេន. ‘‘កទ្ទមោ នាម ¶ ឱទកោ វុច្ចតី’’តិ (បាចិ. ៣៦៩) វុត្តត្តា កទ្ទមេនាតិ ឧទកានុកទ្ទមសុក្ខកទ្ទមាទិំ សង្គណ្ហាតិ.

‘‘មង្គុលស្ស បិដ្ឋិប្បមាណកំ មយូរស្ស អក្ខិប្បមាណក’’ន្តិ យថាក្កមេន យោជនា.

១៦២៨. ‘‘បាឡិកប្បោ កណ្ណិកាកប្បោ’’តិ យោជនា, មុត្តាវលិ វិយ បាឡិំ កត្វា អប្បិតកប្បោ ច កណ្ណិកាការេន អប្បិតកប្បោ ចាតិ អត្ថោ. កត្ថចីតិ ឯត្ថ ‘‘យថាវុត្តប្បទេសេ’’តិ សេសោ. ‘‘ចតូសុ វា កោណេសុ តីសុ វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៦៨) វុត្តត្តា ‘‘អនេកំ វា’’តិ អាហ. វដ្ដមេវ វដ្ដកំ, ឥមិនា អញ្ញំ វិការំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. យថាហ ‘‘ឋបេត្វា ឯកំ វដ្ដពិន្ទុំ អញ្ញេន កេនចិបិ វិការេន កប្បោ ន កាតព្ពោ’’តិ (បាចិ. ៣៦៨).

១៦២៩. ‘‘អនាបត្តិ បកាសិតា’’តិ ឥទំ ‘‘វិមតិស្សចា’’តិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន សមុច្ចិតំ ‘‘អាទិន្នេ អាទិន្នសញ្ញិនោ’’តិ តតិយវិកប្បំ សន្ធាយ វុត្តំ. យថាហ ‘‘អាទិន្នេ អាទិន្នសញ្ញី, អនាបត្តី’’តិ.

១៦៣០. ‘‘កប្បេ នដ្ឋេបិ វា’’តិអាទីហិ ច យោជេតព្ពំ. បិ-សទ្ទេន ‘‘កប្បកតោកាសេ ជិណ្ណេ’’តិ ឥទំ សម្បិណ្ឌេតិ. យថាហ ‘‘កប្បកតោកាសោ ជិណ្ណោ ហោតី’’តិ. តេន កប្បកតេនាតិ សហត្ថេ ករណវចនំ. សំសិព្ពិតេសូតិ ឯត្ថ ‘‘អកប្បកតេសូ’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘កប្បកតេន អកប្បកតំ សំសិព្ពិតំ ហោតី’’តិ. និវាសនបារុបនំ ក្រិយំ. កប្បពិន្ទុអនាទានំ អក្រិយំ.

១៦៣១-៤. ‘‘វិកប្បនា ¶ ¶ នាម ទ្វេ វិកប្បនា សម្មុខាវិកប្បនា ច បរម្មុខាវិកប្បនា ចា’’តិ (បាចិ. ៣៧៤) វុត្តត្តា ‘‘វិកប្បនា ទុវេ’’តិអាទិមាហ. ឥតីតិ និទស្សនេ, ឯវន្តិ អត្ថោ. កថំ សម្មុខាវិកប្បនា ហោតីតិ អាហ ‘‘សម្មុខាយ…បេ… និទ្ទិសេ’’តិ. ឯកស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘ព្យត្តស្សា’’តិ សេសោ. ឥធ ព្យត្តោ នាម វិកប្បនបច្ចុទ្ធារណវិធិំ ជានន្តោ.

យថាវចនយោគតោតិ ‘‘ឥមំ ចីវរ’ន្តិ វា, ‘ឥមានិ ចីវរានី’តិ វា, ‘ឯតំ ចីវរ’ន្តិ វា, ‘ឯតានិ ចីវរានី’តិ វា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) អដ្ឋកថាយ វុត្តំ អនតិក្កម្ម, វចនសម្ពន្ធក្កមេនាតិ អត្ថោ. តទេកទេសសរូបំ ទស្សេតិ ‘‘ឥមំ ចីវរ’’ន្តិ.

‘‘អបច្ចុទ្ធដតោ’’តិ ឥមិនា ‘‘ន កប្បតី’’តិ ឯតស្ស ហេតុំ ទស្សេតិ.

១៦៣៥. ‘‘សន្តក’’មិច្ចាទិ បច្ចុទ្ធរណប្បការោ. យថាបច្ចយំ ករោហីតិ តុយ្ហំ រុច្ចនកំ ករោហីតិ អត្ថោ.

១៦៣៦. សម្មុខាវិកប្បន្តរំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អបរា សម្មុខា វុត្តា’’តិអាទិ. អត្តនា អភិរុចិតស្ស យស្ស កស្សចិ នាមំ គហេត្វាតិ យោជនា. សហធម្មិនន្តិ ឯត្ថ ‘‘បញ្ចន្ន’’ន្តិ សេសោ, និទ្ធារណេ សាមិវចនំ.

១៦៣៩. ឯវន្តិ វក្ខមានាបេក្ខំ. អបិ-សទ្ទោ បន សទ្ទស្សត្ថេ.

១៦៤០. មិត្តោតិ ទឡ្ហមិត្តោ, ‘‘តេន វត្តព្ពំ ‘កោ តេ មិត្តោ វា សន្ទិដ្ឋោ វា’’តិ (បាចិ. ៣៧៤) វចនតោ ឥទំ ឧបលក្ខណំ. បុន តេនបិ ភិក្ខុនា វត្តព្ពន្តិ យោជនា.

១៦៤១-២. ‘‘អហំ ¶ តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ ទម្មី’តិ វា…បេ… ‘តិស្សាយ សាមណេរិយា ទម្មី’តិ វា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) សេសអដ្ឋកថាបាឋេន ‘‘ឥទ’’មិច្ចាទិបាឋោ យោជេតព្ពោ.

១៦៤៣. ទ្វីសូតិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ, ឯត្ថ ‘‘វិកប្បនាសូ’’តិ បករណតោ លព្ភតិ.

១៦៤៤-៥. ឥធ ¶ បន ឥមស្មិំ សាសនេ យេន បន ភិក្ខុនា សហ ចីវរសាមិកេន តំ វិនយកម្មំ កតំ, តស្ស អវិស្សាសេន វិស្សាសភាវំ វិនា សោ វិនយកម្មកតោ ភិក្ខុ តំ ចីវរំ បរិភុញ្ជេយ្យ, តស្ស ភិក្ខុនោ បាចិត្តីតិ យោជនា. ឆន្ទានុរក្ខនត្ថំ ‘‘វិនយំកម្ម’’ន្តិ អនុស្សារាគមោ វេទិតព្ពោ, វិនយកម្មន្តិ អត្ថោ. តំ ចីវរំ អធិដ្ឋហន្តស្ស វា វិស្សជ្ជន្តស្ស វា ទុក្កដន្តិ យោជនា.

១៦៤៦. បច្ចុទ្ធារកវត្ថេសូតិ បច្ចុទ្ធដវត្ថេសុ. អបច្ចុទ្ធារសញ្ញិនោតិ អបច្ចុទ្ធដសញ្ញិនោ. តត្ថាតិ អបច្ចុទ្ធដវត្ថេសុ. វេមតិកស្សាតិ ‘‘បច្ចុទ្ធដានិ នុ ខោ មយា, អបច្ចុទ្ធដានី’’តិ សំសយាបន្នស្ស.

១៦៤៧. បច្ចុទ្ធារណសញ្ញិស្សាតិ បច្ចុទ្ធដមិទន្តិ សញ្ញិស្ស. វិស្សាសាតិ យស្ស វា ចីវរំ វិកប្បេសិ, តេន អបច្ចុទ្ធដម្បិ តស្ស វិស្សាសា បរិភុញ្ជតោ ច. យថាហ ‘‘តស្ស វា វិស្សសន្តោ បរិភុញ្ជតី’’តិ (បាចិ. ៣៧៦).

១៦៤៨-៩. ‘‘បត្តោ នាម ទ្វេ បត្តា អយោបត្តោ មត្តិកាបត្តោ’’តិ (បាចិ. ៣៧៩) ជាតិយា កប្បិយបត្តានំ វុត្តត្តា អាហ ¶ ‘‘អធិដ្ឋានុបគំ បត្ត’’ន្តិ. តាទិសន្តិ អធិដ្ឋានុបគំ. សូចិឃរំ នាម សសូចិកំ វា អសូចិកំ វា. កាយពន្ធនំ នាម បដ្ដិកា វា សូករន្តកំ វា. និសីទនំ នាម សទសំ វុច្ចតិ.

‘‘បត្តំ វា’’តិអាទីហិ ឧបយោគន្តបទេហិ ‘‘អបនេត្វា និធេន្តស្សា’’តិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. និធេន្តស្សាតិ ឯតស្ស ‘‘ហសាបេក្ខស្សា’’តិ វិសេសនំ. យថាហ ‘‘ហសាបេក្ខោបីតិ កីឡាធិប្បាយោ’’តិ (បាចិ. ៣៧៩). ‘‘កេវល’’ន្តិ ឥមិនា ទុន្និក្ខិត្តស្ស បដិសាមនាធិប្បាយាទិអញ្ញាធិប្បាយាភាវំ ទីបេតិ. វក្ខតិ ច ‘‘ទុន្និក្ខិត្តមនាបត្តិ, បដិសាមយតោ បនា’’តិ.

១៦៥០. តេនាបីតិ អាណត្តេន. តស្សាតិ អាណាបកស្ស. តិកទុក្កដំ វុត្តន្តិ អនុបសម្បន្នេ ¶ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន តិកទុក្កដំ វុត្តំ, ឥមិនា ច ឧបសម្បន្នសន្តកេ តិកបាចិត្តិយន្តិ ឥទញ្ច វុត្តមេវ ហោតិ.

១៦៥១. អញ្ញន្តិ បាឡិយំ អនាគតំ បត្តត្ថវិកាទិបរិក្ខារំ.

១៦៥២. សព្ពេសូតិ បាឡិយំ អាគតេសុ ច អនាគតេសុ ច សព្ពេសុ បរិក្ខារេសុ.

១៦៥៣. ធម្មកថំ កត្វាតិ ‘‘សមណេន នាម អនិហិតបរិក្ខារេន ភវិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៧៧) អដ្ឋកថាគតនយេន ធម្មកថំ កត្វា. អនិហិតបរិក្ខារេនាតិ អប្បដិសាមិតបរិក្ខារេន. និធេតិ ចេ, តថា អនាបត្តីតិ យោជនា. អវិហេសេតុកាមស្សាតិ វិហេសាធិប្បាយរហិតស្ស. អកីឡស្សាតិ កីឡាធិប្បាយរហិតស្ស កេវលំ វត្តសីសេន ‘‘បដិសាមេត្វា ទស្សាមី’’តិ អបនិធេន្តស្ស.

១៦៥៤. អទិន្នាទានសមុដ្ឋានាបត្តីនំ ¶ អកុសលាទិវសេនបិ សចិត្តកត្តា អាហ ‘‘ឥទំ អកុសលេនេវ សចិត្ត’’ន្តិ.

១៦៥៥. ‘‘តិរច្ឆានគតំ បាណ’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សញ្ចិច្ច បាណំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៣៨៣) ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ អធិប្បេតំ បាណំ ទស្សេតិ. អាបត្តិនានត្តាភាវា អាហ ‘‘មហន្តំ ខុទ្ទកម្បិ វា’’តិ. យថាហ ‘‘ឥមស្មិញ្ច សិក្ខាបទេ តិរច្ឆានគតោយេវ ‘បាណោ’តិ វេទិតព្ពោ, តំ ខុទ្ទកម្បិ មហន្តម្បិ មារេន្តស្ស អាបត្តិនានាករណំ នត្ថិ, មហន្តេ បន ឧបក្កមមហន្តត្តា អកុសលំ មហន្តំ ហោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៨២). ‘‘មារេន្តស្ស អស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘ខុទ្ទកម្បិ វា មារេន្តស្សា’’តិ ឥមិនា អដ្ឋកថាយំ ‘‘អន្តមសោ មញ្ចបីឋំ សោធេន្តោ មង្គុលពីជកេបិ បាណសញ្ញី និក្ការុណិកតាយ តំ ភិន្ទន្តោ អបនេតិ, បាចិត្តិយំ. តស្មា ឯវរូបេសុ ឋានេសុ ការុញ្ញំ ឧបដ្ឋបេត្វា អប្បមត្តេន វត្តំ កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តវិនិច្ឆយោបិ សង្គហិតោ.

១៦៥៦. ឧភយត្ថ ¶ ចាតិ បាណេ វា អបាណេ វាតិ ឧភយត្ថាបិ. អវសេសវិនិច្ឆយោ បនេត្ថ មនុស្សវិគ្គហេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

១៦៥៨. សប្បាណកន្តិ សហ បាណកេហីតិ សប្បាណកំ. យេ បរិភោគេន មរន្តិ, ឯវរូបា ឥធ ‘‘បាណកា’’តិ អធិប្បេតា. អស្សាតិ ភិក្ខុនោ.

១៦៥៩. ‘‘អវិច្ឆិជ្ជា’’តិ ¶ ឥមិនា វិច្ឆេទេនេវ បយោគនានត្តំ ហោតីតិ ទីបេតិ. បត្តបូរម្បីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ ព្យតិរេកេ.

១៦៦០-១. អស្ស បាចិត្តិ បរិទីបិតាតិ សម្ពន្ធោ. តាទិសេនាតិ សប្បាណកេន. អាវិញ្ឆិត្វានាតិ បរិព្ភមិត្វា. យាគុយោតិ ឯត្ថ ‘‘ឧណ្ហា’’តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. ឥទញ្ច បាណីនំ មារណត្ថំ យំ កិញ្ចិ ឧណ្ហវត្ថុំ សប្បាណកេន ឧទកេន អនិព្ពាបេតុំ ឧបលក្ខណំ. តំ សប្បាណកំ ឧទកំ. ន្ហាយតោបិ វាតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន អដ្ឋកថាយំ –

‘‘ឧទកសោណ្ឌិំ វា បោក្ខរណិំ វា បវិសិត្វា ពហិ និក្ខមនត្ថាយ វីចិំ ឧដ្ឋាបយតោបិ. សោណ្ឌិំ វា បោក្ខរណិំ វា សោធេន្តេហិ តតោ គហិតឧទកំ ឧទកេយេវ អាសិញ្ចិតព្ពំ. សមីបម្ហិ ឧទកេ អសតិ កប្បិយឧទកស្ស អដ្ឋ វា ទស វា ឃដេ ឧទកសណ្ឋានកប្បទេសេ អាសិញ្ចិត្វា តត្ថ អាសិញ្ចិតព្ពំ. ‘បវដ្ដិត្វា ឧទកេ បតិស្សតី’តិ ឧណ្ហបាសាណេ ឧទកំ នាសិញ្ចិតព្ពំ. កប្បិយឧទកេន បន បាសាណំ និព្ពាបេត្វា អាសិញ្ចិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៨៧) –

១៦៦២. ឧភយត្ថបីតិ សប្បាណកេបិ អប្បាណកេបីតិ ឧភយត្ថេវ.

១៦៦៤-៦. បាណបដិពទ្ធតាយ ការណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បតន’’ន្តិអាទិ. សលភាទីនន្តិ បដង្គាទីនំ ¶ . ញត្វាតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. ឯវមុបរិបិ. បទីបុជ្ជលនន្តិ ឯត្ថ ‘‘វិយា’’តិ សេសោ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. សប្បាណភាវោវ សប្បាណភាវតា, តំ. ភុញ្ជតោតិ ភុញ្ជិតព្ពតោ.

សលភាទីនំ ¶ បតនំ ញត្វាបិ សុទ្ធេន ចេតសា បទីបុជ្ជលនំ វិយ សបាណភាវំ ញត្វាបិ ជលសញ្ញាយ ភុញ្ជិតព្ពតោ ឯត្ថ បណ្ណត្តិវជ្ជតា ញេយ្យាតិ យោជនា.

ឯវំ សន្តេ សិញ្ចនសប្បាណកសិក្ខាបទានំ ឧភិន្នម្បិ កោ វិសេសោតិ អាហ ‘‘សិញ្ចនេ’’តិអាទិ. សិញ្ចនំ សិញ្ចនសិក្ខាបទំ សិញ្ចនេ វុត្តំ សិញ្ចនវិសយេ បញ្ញត្តំ, ឥទំ បន សប្បាណកសិក្ខាបទំ បរិភោគេ វុត្តំ អជ្ឈោហារវិសយេ បញ្ញត្តន្តិ អយមេវ តស្ស ចេវ អស្ស ច វិសេសោតិ យោជនា.

១៦៦៧. យថាធម្មន្តិ យោ យស្ស អធិករណស្ស វូបសមនាយ ធម្មោ វុត្តោ, តេនេវ ធម្មេនាតិ អត្ថោ. ‘‘កិច្ចាធិករណ’’ន្តិ ឥមិនា ឥតរានិ អធិករណានិ ឧបលក្ខិតានិ. យថាហ ‘‘អធិករណំ នាម ចត្តារិ អធិករណានិ វិវាទាធិករណំ អនុវាទាធិករណំ អាបត្តាធិករណំ កិច្ចាធិករណ’’ន្តិ (បាចិ. ៣៩៤). អបលោកនកម្មាទីនិ ចត្តារិ សង្ឃកិច្ចំ នាម, តទេវ សមថេហិ អធិករណីយត្តា វូបសមេតព្ពត្តា អធិករណន្តិ កិច្ចាធិករណំ. បុន នីហាតព្ពន្តិ បុន នីហរិតព្ពំ, វូបសមេតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឥមិនា ‘‘អកតំ កម្ម’’ន្តិអាទិនា បាឡិយំ ទស្សិតា ទ្វាទស ឧក្កោដា ឧបលក្ខិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. ឧក្កោដេន្តស្សាតិ តស្ស តស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អកតំ កម្ម’’ន្តិអាទីនិ វត្វា ឧច្ចាលេន្តស្ស យថាបតិដ្ឋិតភាវេន បតិដ្ឋាតុំ ន ទេន្តស្ស. ឯត្ថ ច បតិដ្ឋាតុំ ន ទេន្តស្សាតិ តស្ស បវត្តិអាការទស្សនត្ថំ វុត្តំ. យំ បន ធម្មេន អធិករណំ និហដំ, តំ សុនិហដមេវ.

១៦៦៨. ‘‘អកតំ កម្មំ, ទុក្កដំ កម្មំ, បុន កាតព្ពំ កម្ម’’ន្តិ វទតា វទន្តេន ភិក្ខុនា តំ កម្មំ ឧច្ចាលេតុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា.

១៦៦៩. វិប្បកតេតិ ¶ ¶ អារទ្ធានិដ្ឋិតេ. តន្តិ បដិក្កោសន្តំ. សញ្ញាបេត្វាតិ កតកម្មស្ស អនវជ្ជភាវំ ញាបេត្វា. ន បនញ្ញថាតិ តថា អសញ្ញាបេត្វា.

១៦៧០. អធម្មេ បន កម្មស្មិន្តិ យថាបាឡិអាគតេ កម្មស្មិំ. ឧភយត្ថាបីតិ ធម្មកម្មេ, អធម្មកម្មេ វាតិ ឧភយត្ថ.

១៦៧១. ន ច កម្មារហស្ស វាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ‘‘វគ្គេន ចា’’តិ យោជេតព្ពោ. ច-សទ្ទោ វា-សទ្ទត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘អធម្មេន, វគ្គេន វា ន កម្មារហស្ស វា កត’’ន្តិ ជានតោ ឧក្កោដនេ ទោសោ នត្ថីតិ យោជនា.

១៦៧៣. ‘‘ទុដ្ឋុល្លា នាម អាបត្តិ ចត្តារិ ច បារាជិកានិ តេរស ច សង្ឃាទិសេសា’’តិ (បាចិ. ៣៩៩) វចនតោ បារាជិកានម្បិ ទុដ្ឋុល្លត្តា, ឥធ ច បារាជិកស្ស អនធិប្បេតត្តា ឥធាធិប្បេតមេវ ទស្សេតុំ ‘‘សង្ឃាទិសេស’’ន្តិ ឥមិនា ទុដ្ឋុល្ល-បទំ វិសេសិតំ. យថាហ ‘‘ឯត្ថ ចត្តារិ បារាជិកានិ អត្ថុទ្ធារវសេន ទស្សិតានិ, សង្ឃាទិសេសាបត្តិ បន អធិប្បេតា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៩៩). ញត្វាតិ សាមំ វា អញ្ញតោ វា ជានិត្វា. ឆាទយតោ តស្ស បរិយាបុតាតិ ‘‘ឥមំ ជានិត្វា ចោទេស្សន្តិ, សារេស្សន្តិ, នារោចេស្សាមី’’តិ បដិច្ឆាទេន្តស្ស តស្ស បរិយាបុតា ទេសិតា.

១៦៧៤-៥. ធុរំ និក្ខិបិត្វាតិ ‘‘អញ្ញស្ស ន អារោចេស្សាមី’’តិ ធុរនិក្ខេបំ កត្វា. តស្សាតិ ទុដ្ឋុល្លស្ស. បដិច្ឆាទនំ ហេតុ ការណំ យស្ស អារោចនស្សាតិ វិគ្គហោ. បដិច្ឆាទនហេតុកន្តិ អារោចនកិរិយាយ វិសេសនំ, ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ¶ ឥត្ថន្នាមំ សង្ឃាទិសេសំ អាបន្នោ, អញ្ញស្ស ន អារោចេហី’’តិ វត្វា អារោចនំ ករោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥតីតិ វុត្តនិទស្សនេ, ហីតិ ឯវការត្ថេ, ឯវមេវ វទតីតិ អត្ថោ.

យាវ កោដិ ន ឆិជ្ជតិ, តាវ ឯវំ ភិក្ខូនំ សតម្បិ សហស្សម្បិ តំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ ឯវាតិ យោជនា.

១៦៧៦. មូលេនាតិ ¶ សង្ឃាទិសេសំ អាបន្នបុគ្គលេន. អារោចិតស្ស ទុតិយស្សាតិ សមានាធិករណំ. មូលេន ‘‘មម អាបត្តិំ អាបន្នភាវំ អញ្ញស្ស ន អារោចេហី’’តិ អារោចិតស្ស ទុតិយភិក្ខុស្ស សន្តិកា សុណន្តេន តតិយេន និវត្តិត្វា តស្សេវ ទុតិយស្ស បកាសិតេ អារោចនស្ស កោដិ ឆិន្នាតិ វុច្ចតីតិ យោជនា. កោដីតិ អារោចនកិរិយាវសានំ វុច្ចតិ.

១៦៧៧. ទុដ្ឋុល្លាយ ច ទុដ្ឋុល្លសញ្ញីតិ ឯត្ថ ‘‘អារោចេន្តោ’’តិ បករណតោ លព្ភតិ. ឥតរេសុ បន ទ្វីសូតិ ទុដ្ឋុល្លាយ វេមតិកោ, អទុដ្ឋុល្លសញ្ញីតិ ទ្វីសុ.

១៦៧៨. អទុដ្ឋុល្លាយាតិ បញ្ចវិធាយ លហុកាបត្តិយា. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ វិកប្បេសុ. តិកទុក្កដំ និទ្ទិដ្ឋន្តិ អទុដ្ឋុល្លាយ ទុដ្ឋុល្លសញ្ញិវេមតិកអទុដ្ឋុល្លសញ្ញីនំ វសេន ទុក្កដត្តយំ បាឡិយំ (បាចិ. ៤០០) ទស្សិតន្តិ អត្ថោ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ. អនុបសម្បន្នវារេសូតិ តីសុ អនុបសម្បន្នវិកប្បេសុ. ទុក្កដន្តិ អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន តិកទុក្កដន្តិ អត្ថោ.

១៦៧៩-៨០. ‘‘សង្ឃស្ស ភេទនាទីនិ ភវិស្សន្តី’’តិអាទីហិ សព្ពេហិ បទេហិ ‘‘ន អារោចេតិ ចេ, ទោសោ នត្ថី’’តិ ឥទំ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. សភាគំ វា ន បស្សតីតិ តថា ¶ អបស្សន្តោ ន អារោចេតិ ចេ, ទោសោ នត្ថិ. កក្ខឡោ អយន្តិ ន អារោចេតិ ចេ, ទោសោ នត្ថិ.

១៦៨១. អញ្ញស្ស អនារោចនេន អាបជ្ជិតព្ពតោ ‘‘អក្រិយ’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អារោចេតព្ព’’ន្តិ អនុញ្ញាតស្ស អនារោចនំ អនាទរមន្តរេន ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ទុក្ខវេទន’’ន្តិ. ឯត្ថ ច មាតិកដ្ឋកថាយំ ‘‘សមនុភាសនសទិសានេវា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុដ្ឋល្លសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តំ, ឥធ ‘‘ធុរនិក្ខេបតុល្យាវា’’តិ, ឧភយត្ថ នាមមត្តមេវ វិសេសោ, ឯកមេវ សមុដ្ឋានន្តិ វេទិតព្ពំ.

១៦៨២. ឩនវីសតិវស្សន្តិ ឯត្ថ ‘‘ជាន’’ន្តិ សេសោ, ‘‘ឩនវីសតិវស្សោ’’តិ ជានន្តោតិ អត្ថោ. ឩនវីសតិវស្សោ នាម បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ អបរិបុណ្ណវីសតិសំវច្ឆរោ. យោតិ ¶ យោ ភិក្ខុ ឧបជ្ឈាយោ ហុត្វា. ករេយ្យាតិ ការាបេយ្យ. ឧបសម្បជ្ជតីតិ ឧបសម្បទោ, តំ. យោ ជានំ ឩនវីសតិវស្សំ បុគ្គលំ ឧបសម្បទំ ឧបសម្បន្នំ ករេយ្យ, តស្ស ឯវំ ឧបសម្បាទេន្តស្ស ភិក្ខុនោ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ យោជនា. សេសានន្តិ ‘‘គណស្ស ច អាចរិយស្ស ច អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៤០៤) បាឡិយំ ទស្សិតានំ គហណំ.

១៦៨៣. ឩនវីសតិវស្សភាវំ ជានតា វា អជានតា វា ភិក្ខុនា យោ បុគ្គលោ ចេ ឧបសម្បាទិតោ, សោ អនុបសម្បន្នោវ ហោតិ, បុន សោ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សោ សមានោ ឧបសម្បន្នោ កាតព្ពោ ឧបសម្បាទេតព្ពោយេវាតិ យោជនា.

១៦៨៤. ទសវស្សច្ចយេន បរិបុណ្ណទសវស្សោ ហុត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស សតោ អស្ស ភិក្ខុបដិញ្ញស្ស អញ្ញេសំ ឧបសម្បាទនេ ¶ កោចិ ទោសោ ចេ ឯកំសេន នត្ថិ ន វិជ្ជតីតិ យោជនា.

១៦៨៥. តំ ភិក្ខុន្តិ ឩនវីសតិវស្សោ ហុត្វា ឧបសម្បជ្ជិត្វា បរិបុណ្ណទសវស្សោ ឧបជ្ឈាយោ ហុត្វា ឧបសម្បាទេន្តំ តំ ភិក្ខុបដិញ្ញំ. គណោ ចេ បរិបូរតីតិ មជ្ឈិមទេសេ ទសវគ្គោ, បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ បញ្ចវគ្គោ គណោ សចេ អនូនោ ហោតិ. តេតិ ឧបសម្បាទិតា. សូបសម្បន្នាតិ សុដ្ឋុ ឧបសម្បន្នា.

១៦៨៦-៧. យោ ភិក្ខុ ឧបជ្ឈាយោ ហុត្វា ‘‘ឩនវីសតិវស្សបុគ្គលំ ឧបសម្បាទយិស្សាមិ’’ឥតិ គណម្បិ វា អាចរិយម្បិ វា បត្តម្បិ វា បរិយេសតិ, មាឡកញ្ច សម្មន្នតិ ពទ្ធសីមំ ពន្ធតិ, តស្ស សព្ពេសុ បយោគេសុ ទុក្កដំ. តថា ញត្តិយា ទុក្កដំ. តថា ទ្វីសុ កម្មវាចាសុបិ ទុក្កដន្តិ យោជនា.

១៦៨៨-៩. វីសតិ ច តានិ វស្សានិ ចាតិ វីសតិវស្សានិ, ឩនានិ វីសតិវស្សានិ យស្ស សោ ឩនវីសតិវស្សោ, ឩនវីសតិវស្សោតិ សញ្ញា ឩនវីសតិវស្សសញ្ញា, សា ឯតស្ស អត្ថីតិ ‘‘ឩនវីសតិវស្សសញ្ញី’’ឥតិ វត្តព្ពេ និបាតនលក្ខណេន វស្ស-សទ្ទលោបំ កត្វា ‘‘ឩនវីសតិសញ្ញី’’តិ វុត្តំ, តស្ស ឩនវីសតិសញ្ញិស្ស. បរិបុណ្ណានិ វីសតិវស្សានិ ឯតស្សាតិ ‘‘បរិបុណ្ណវីសតិវស្សោ’’តិ វត្តព្ពេ និបាតនលក្ខណេន វីសតិវស្ស-សទ្ទលោបំ ¶ កត្វា ‘‘បរិបុណ្ណោ’’តិ បុគ្គលោ វុច្ចតិ, តស្មិំ បរិបុណ្ណេ, បរិបុណ្ណវីសតិវស្សេ បុគ្គលេតិ អត្ថោ. ឧភយត្ថាតិ ឩនវីសតិបរិបុណ្ណវីសតិវស្សេសុ ឧភោសុ បុគ្គលេសុ.

១៦៩១. ថេយ្យសត្ថេន ¶ សទ្ធិន្តិ ‘‘ថេយ្យសត្ថោ នាម ចោរា កតកម្មា វា ហោន្តិ អកតកម្មា វា’’តិអាទិនា (បាចិ. ៤០៩) បទភាជនេ វុត្តសរូបេន សត្ថសង្ខាតេន ជនសមូហេន សហាតិ វុត្តំ ហោតិ. សហាទិយោគេ ករណវចនំ. ជានន្តោតិ ‘‘ថេយ្យសត្ថោ’’តិ ជានន្តោ. សំវិធាយាតិ ‘‘គច្ឆាមាវុសោ, គច្ឆាម ភន្តេ, គច្ឆាមាវុសោ, អជ្ជ វា ហិយ្យោ វា បរេ វា អបរេ វា គច្ឆាមា’’តិ បទភាជនេ វុត្តនយេន សំវិទហិត្វាតិ អត្ថោ. មគ្គន្តិ ឯកទ្ធានមគ្គំ, ឯត្ថ ‘‘អន្តមសោ គាមន្តរម្បី’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘ឯកទ្ធានមគ្គំ បដិបជ្ជេយ្យ អន្តមសោ គាមន្តរម្បី’’តិ. បាចិត្តិយំ សិយាតិ ‘‘គាមេ គាមន្តរេ គាមន្តរេ អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. អគាមកេ អរញ្ញេ អទ្ធយោជនេ អទ្ធយោជនេ អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ វុត្តប្បការំ បាចិត្តិយំ ភវេយ្យ.

១៦៩៣-៤. មគ្គាដវិវិសង្កេតេតិ មគ្គវិសង្កេតេ, អដវិវិសង្កេតេ ច. យថាវត្ថុកមេវាតិ បាចិត្តិយមេវ. តេសូតិ សត្ថិកេសុ. អសំវិទហន្តេសូតិ សំវិធានំ អករោន្តេសុ. សយំ វិទហតោបិ ចាតិ អត្តនា សំវិទហន្តស្ស ច. ឧភយត្ថាតិ ថេយ្យសត្ថេ វា អថេយ្យសត្ថេ វាតិ ទ្វីសុ.

១៦៩៥. អថេយ្យសត្ថសញ្ញិស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘ឧភយត្ថា’’តិ អនុវត្តេតព្ពំ. កាលស្សាយន្តិ កាលិកោ, វិសង្កេតោ, តស្មិំ, កាលសម្ពន្ធិនិ វិសង្កេតេ ច អនាបត្តីតិ អត្ថោ. ‘‘កាលិកេ’’តិ ឥមិនា វិសង្កេតវិសេសនេន មគ្គាដវិវិសង្កេតេបិ អាបត្តិយេវាតិ ទីបេតិ.

១៦៩៦. កាយចិត្តតោ ¶ , កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋានតោ ឥទំ សិក្ខាបទំ ថេយ្យសត្ថសមុដ្ឋានំ កថិតន្តិ យោជនា.

១៦៩៧. សត្តមន្តិ ¶ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ មាតុគាមេន សទ្ធិំ សំវិធាយា’’តិអាទិនា (បាចិ. ៤១៣) ឧទ្ទិដ្ឋំ សត្តមសិក្ខាបទំ. ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ សំវិធានេនាតិ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ សំវិធានសិក្ខាបទេន. សមុដ្ឋានាទិនាតិ សមុដ្ឋានាទិនា វិនិច្ឆយេន. តុល្យន្តិ សទិសំ. កោចិបីតិ អប្បមត្តកោបិ.

១៦៩៨. ឯតេ បញ្ច ធម្មា អន្តរាយករាតិ បកាសិតាតិ យោជនា. ឥធ អយំ អន្តរាយករ-សទ្ទោ បាឡិយំ អាគតេន អន្តរាយិក-សទ្ទេន សមានត្ថោ. តស្មា កម្មន្តរាយិកា, កិលេសន្តរាយិកា, វិបាកន្តរាយិកា, ឧបវាទន្តរាយិកា, អាណាវីតិក្កមន្តរាយិកាតិ ឥមេ បញ្ច អន្តរាយិកា ធម្មា ភគវតា បកាសិតាតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ តំតំសម្បត្តិយា វិពន្ធនវសេន សត្តសន្តានស្ស អន្តរេ វេមជ្ឈេ ឯតិ អាគច្ឆតីតិ អន្តរាយោ, ទិដ្ឋធម្មិកាទិអនត្ថោ, អនតិក្កមនដ្ឋេន តស្មិំ អន្តរាយេ និយុត្តា, អន្តរាយំ វា ផលំ អរហន្តិ, អន្តរាយស្ស វា ករណសីលាតិ អន្តរាយិកា (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៤១៧; កង្ខា. អភិ. ដី. អរិដ្ឋសិក្ខាបទវណ្ណនា).

បញ្ចានន្តរិយកម្មានេវ កម្មន្តរាយិកា, តថា ភិក្ខុនិទូសកកម្មំ. តំ បន មោក្ខស្សេវ អន្តរាយំ ករោតិ, ន សគ្គស្ស. ឥទញ្ច មិច្ឆាចារលក្ខណស្ស អភាវតោ វុត្តំ. ន ហិ ¶ ភិក្ខុនិយា ធម្មរក្ខិតភាវោ អត្ថិ. បាកតិកភិក្ខុនិវសេន ចេតំ វុត្តំ. អរិយាយ បន បវត្តំ អបាយសំវត្តនិកមេវ. នន្ទមាណវកោ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.៧; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៦៨ ឧប្បលវណ្ណត្ថេរីវត្ថុ; អ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.៣៤) ចេត្ថ និទស្សនំ. ឧភិន្នំ សមានច្ឆន្ទតាវសេន វា ន សគ្គន្តរាយិកតា, មោក្ខន្តរាយិកតា បន មោក្ខត្ថាយ បដិបត្តិយា វិទូសនតោ. អភិភវិត្វា បន បវត្តិយា សគ្គន្តរាយិកតាបិ ន សក្កា និវារេតុន្តិ វទន្តិ.

អហេតុកទិដ្ឋិអកិរិយទិដ្ឋិនត្ថិកទិដ្ឋិសង្ខាតា មិច្ឆាទិដ្ឋិធម្មា និយតភាវប្បត្តា កិលេសន្តរាយិកា នាម. បណ្ឌកតិរច្ឆានគតឧភតោព្យញ្ជនកានំ បដិសន្ធិចិត្តុប្បាទធម្មា វិបាកន្តរាយិកា នាម. បណ្ឌកាទិគ្គហណញ្ចេត្ថ និទស្សនមត្តំ សព្ពាយបិ អហេតុកបដិសន្ធិយា វិបាកន្តរាយិកភាវតោ ¶ . អរិយូបវាទា ឧបវាទន្តរាយិកា នាម. តេ បន យាវ អរិយេ ន ខមាបេន្តិ, តាវទេវ, ន តតោ បរំ. សញ្ចិច្ច អាបន្នា សត្តាបត្តិក្ខន្ធា អាណាវីតិក្កមន្តរាយិកា នាម. តេបិ យាវ ភិក្ខុភាវំ វា បដិជានាតិ, ន វុដ្ឋាតិ វា ន ទេសេតិ វា, តាវទេវ, ន តតោ បរំ.

ឯវំ ទុតិយគាថា វត្តព្ពា. តថា អវុត្តេ ‘‘តិក្ខត្តុ’’ន្តិអាទិគាថា បឋមគាថាយ សទ្ធិំ ឃដនា ឯវ ន សិយា. តស្មា ឯត្ថាយំ គាថា បរិហីនាតិ វិញ្ញាយតិ.

ឯតេតិ ‘‘អន្តរាយិកា’’តិ ភគវតា បកាសិតា បញ្ច ធម្មា ‘‘យថា អនន្តរាយិកា ហោន្តិ, តថា អហំ មុនិនា ទេសិតំ ធម្មំ អាជានាមី’’តិ យោ ភិក្ខុ វទេយ្យ, សោ បន ¶ ភិក្ខុ តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. កេហិ កថំ វត្តព្ពោតិ អាហ ‘‘យេ បស្សន្តី’’តិអាទិ. យេ តថាវាទិតំ ភិក្ខុំ បស្សន្តិ, ‘‘អសុកោ អាយស្មា ឯវំវាទី’’តិ បរតោ សុណន្តិ ច, តេហិ. សោ បន ភិក្ខុ ‘‘មា អាយស្មា ឯវំ អវចា’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពោតិ យោជនា.

១៧០១. អវទន្តស្សាតិ តំ ទិស្វា វា សុត្វា វា យថាវុត្តនយេន អវទន្តស្ស. ទុក្កដន្តិ ញាតទុក្កដំ. តំ ទុលទ្ធិំ. អនិស្សជតោតិ ភិក្ខូហិ ឯវំ វុត្តេបិ អនិស្សជន្តស្ស. តថា ទុក្កដន្តិ អតិទិសតិ.

១៧០២. កម្មវាចាយាតិ តតិយាយ កម្មវាចាយ. ឱសានេតិ បរិយោសានេ, យ្យការេ បត្តេតិ អធិប្បាយោ. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘ធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញី ន បដិនិស្សជ្ជតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. ធម្មកម្មេ វេមតិកោ ន បដិនិស្សជ្ជតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. ធម្មកម្មេ អធម្មកម្មសញ្ញី ន បដិនិស្សជ្ជតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៤២១) តិកបាចិត្តិយំ ¶ វុត្តំ. អធម្មេ តិកទុក្កដំ វុត្តន្តិ អធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញិវេមតិកអធម្មកម្មសញ្ញីនំ វសេន តិកទុក្កដំ វុត្តំ.

១៧០៣. ‘‘អនាបត្តិ អកតកម្មស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. កម្មំ នាម សមនុភាសនកម្មំ. យថាហ ‘‘អនាបត្តិ អសមនុភាសន្តស្សា’’តិ (បាចិ. ៤២២).

១៧០៤. ញត្វាតិ អនោសារិតភាវំ សយមេវ វា បរតោ វា តស្ស វា សន្តិកា ញត្វា. អកតានុធម្មេនាតិ អកតោ ឱសារណសង្ខាតោ អនុធម្មោ យស្ស សោ ¶ អកតានុធម្មោ, តេន, សហយោគេ ករណវចនំ. តថាវាទិកភិក្ខុនាតិ ‘‘តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមី’’តិអាទិំ វទន្តេន ភិក្ខុនា. ‘‘អកតានុធម្មេនា’’តិ ឥមិនា សមានាធិករណំ. សំវសេយ្យាតិ ឧបោសថាទិកំ សង្ឃកម្មំ ករេយ្យ. ភុញ្ជេយ្យ ចាតិ អាមិសសម្ភោគំ វា ធម្មសម្ភោគំ វា ករេយ្យ. សហ សេយ្យ វាតិ នានូបចារេបិ ឯកច្ឆន្នេ និបជ្ជេយ្យ.

១៧០៥. ឥទានិ យថាវុត្តបាចិត្តិយស្ស ខេត្តនិយមំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឧបោសថាទិកំ កម្ម’’ន្តិអាទិ. អាទិ-សទ្ទេន បវារណំ គហិតំ. យថាហ ‘‘ឧបោសថំ វា បវារណំ វា’’តិ (បាចិ. ៤២៥). តេន សហាតិ ឧក្ខិត្តកេន សហ. ‘‘កម្មស្ស បរិយោសានេ’’តិ ឥទំ សំវាសេន អាបត្តិខេត្តនិទស្សនំ.

១៧០៦. ឯកេនេវ បយោគេន ពហុំ យាមកាលិកាទិអាមិសំ គណ្ហតោ ឯកំ បាចិត្តិយំ. តថា ឯកេនេវ បយោគេន ពហុំ អាមិសំ ទទតោបិ ឯកំ បាចិត្តិយំ. ពហូសុ បយោគេសុ ពហូនិ បាចិត្តិយានីតិ យោជនា. ឥមិនា ច អាមិសសម្ភោគេន តុល្យផលំ ធម្មសម្ភោគម្បិ សហចរិយេន អាហាតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ បន បទាទីហិ ឧទ្ទិសន្តស្ស វា ឧទ្ទិសាបេន្តស្ស វា បទសោធម្មេ វុត្តនយេន អាបត្តិ វេទិតព្ពា.

១៧០៧. ឥតរោតិ បកតត្តោ. ឥតរស្មិន្តិ ឧក្ខិត្តកេ. បរោតិ បកតត្តោ. ឧភោបិ វាតិ ¶ បកតត្តឧក្ខិត្តា ទ្វេបិ វា. ‘‘ឯកត្ថ ឯកតោ និបជ្ជន្តី’’តិ សេសោ. ឥមេសុ តីសុបិ ឋានេសុ ‘‘បាចិត្តី’’តិ បករណតោ លព្ភតិ.

១៧០៨. ឧដ្ឋហិត្វា បុនប្បុនំ និបជ្ជន្តស្ស និបជ្ជនបយោគានំ វសេន អាបត្តិយោ សិយុន្តិ អជ្ឈាហារយោជនា កាតព្ពា. ‘‘ឧក្ខិត្តកេ និបន្នស្មិ’’ន្តិអាទិនា វុត្តាបត្តិវិនិច្ឆយោ កត្ថ ¶ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឯកនានូបចារេសុ, ឯកច្ឆន្នេ វិនិច្ឆយោ’’តិ. នានូបចារេសូតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ ច ‘‘វិនិច្ឆយោ’’តិ ឯត្ថ អយន្តិ ច យោជេតព្ពោ. ឯកោ ឧបចារោ អស្សាតិ ឯកូបចារំ, នានា ឧបចារោ អស្សាតិ នានូបចារំ, ឯកូបចារញ្ច នានូបចារញ្ច ឯកនានូបចារានិ ឯកទេសសរូបេកសេសេន, តេសុ. ឯកតោ ឆន្នានិ ឯកច្ឆន្នានិ, តេសុ ឯកច្ឆន្នេសូតិ វត្តព្ពេ វណ្ណលោបេន វា វចនវិបល្លាសេន វា ‘‘ឯកច្ឆន្នេ’’តិ វុត្តំ. ឯកនានូបចារេសុបិ សេនាសនេសុ ឯកច្ឆន្នេសុ អយំ យថាវុត្តអាបត្តិវិនិច្ឆយោ ទដ្ឋព្ពោតិ អត្ថោ.

១៧០៩. ឧភយត្ថាបីតិ ឧក្ខិត្តានុក្ខិត្តេសុ ទ្វីសុបិ.

១៧១០. ‘‘សញ្ញិស្ស ឱសារិតោតិ ចា’’តិ បទច្ឆេទោ.

១៧១២. តថា វិនាសិតន្តិ ‘‘អជ្ជតគ្គេ តេ អាវុសោ សមណុទ្ទេស ន ចេវ សោ ភគវា សត្ថា អបទិសិតព្ពោ, យម្បិ ចញ្ញេ សមណុទ្ទេសា លភន្តិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ទិរត្តតិរត្តំ សហសេយ្យំ, សាបិ តេ នត្ថិ, ចរ បិរេ វិនស្សា’’តិ (បាចិ. ៤២៩) វុត្តនយេន នាសិតំ. ‘‘តថា នាសិតំ សមណុទ្ទេស’’ន្តិ (បាចិ. ៤២៨) វចនតោ ‘‘សមណុទ្ទេស’’ន្តិ សេសោ. ជានន្តិ វុត្តនយេន ‘‘នាសិតោ អយ’’ន្តិ ជានន្តោ. ឧបលាបេយ្យាតិ ‘‘ឧបលាបេយ្យ វាតិ តស្ស បត្តំ វា ចីវរំ វា ឧទ្ទេសំ វា បរិបុច្ឆំ វា ទស្សាមី’’តិ (បាចិ. ៤៣០) បទភាជនេ អាគតនយេន សង្គណ្ហេយ្យ. តេនាតិ នាសិតេន. ឧបដ្ឋាបេយ្យ វាតិ តេន ទិយ្យមានានិ ចុណ្ណមត្តិកាទីនិ សាទិយន្តោ តេន អត្តនោ ឧបដ្ឋានំ ការាបេយ្យ វា. ‘‘តេនា’’តិ ឥទំ សហត្ថេ ករណវសេន ‘‘សម្ភុញ្ជេយ្យា’’តិអាទីហិ ច យោជេតព្ពំ. វាតិ ឯត្ថ គាថាពន្ធវសេន ¶ រស្សោ. សម្ភោគសហសេយ្យា ¶ អនន្តរសិក្ខាបទេ វុត្តនយា ឯវ. តស្មា អាបត្តិបរិច្ឆេទោបេត្ថ តស្មិំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

១៧១៣. អត្ថុទ្ធារវសេន អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤២៨) វុត្តា តិស្សោ នាសនា ទស្សេតុមាហ ‘‘សំវាសេន…បេ… តិស្សោ’’តិ. តត្ថ តីសុ កតមា អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘ឯត្ថា’’តិអាទិ. ទណ្ឌកម្មេន នាសនា ឯត្ថ អធិប្បេតាតិ យោជនា. ឯតាសំ វិភាគោ ច ‘‘តត្ថ អាបត្តិយា អទស្សនាទីសុ ឧក្ខេបនា សំវាសនាសនា នាម. ‘ទូសកោ នាសេតព្ពោ, មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថា’តិ អយំ លិង្គនាសនា នាម. ‘អជ្ជតគ្គេ តេ អាវុសោ សមណុទ្ទេស ន ចេវ សោ ភគវា សត្ថា អបទិសិតព្ពោ’តិ អយំ ទណ្ឌកម្មនាសនា នាមា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤២៨) អដ្ឋកថាយ វុត្តោ.

១៧១៥. ‘‘វុត្តា សមនុភាសនេ’’តិ (វិ. វិ. ១៧០៣) តត្ថ វុត្តត្តា អាហ ‘‘អរិដ្ឋេន សមា មតា’’តិ.

១៧១៦-៧. យោ ភិក្ខុ សិក្ខាបទំ វីតិក្កមន្តោ តំ វីតិក្កមំ យេ បស្សន្តិ, សុណន្តិ ច, តេហិ ភិក្ខូហិ សិក្ខាបទេន វុច្ចមានោ ‘‘មាវុសោ ឯវំ អកាសិ, ន កប្បតិ ឯតំ ភិក្ខុស្សា’’តិ សិក្ខាបទេ វុត្តនយេន វុច្ចមានោ ‘‘ឯតស្មិំ សិក្ខាបទេ យេន មំ តុម្ហេ វទេថ, ឯតស្មិំ សិក្ខាបទត្ថេ យាវ អញ្ញំ វិយត្តំ ពហុស្សុតំ បកតញ្ញុំ វិនយធរំ ន បុច្ឆាមិ, តាវ អហំ ន សិក្ខិស្សាមី’’តិ ភណតិ, តស្ស ឯវំ ភណន្តស្ស បាចិត្តិយំ សិយាតិ សាធិប្បាយយោជនា.

១៧១៨-៩. អនុបសម្បន្នេ ¶ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន អនុបសម្បន្នេ សត្ថុនា តិកទុក្កដំ ទីបិតន្តិ យោជនា, ឥមិនា ច ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន ឧបសម្បន្នេ តិកបាចិត្តិយំ ទីបិតំ ហោតិ. អបញ្ញត្តេន ឱវទនប្បការំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ន សល្លេខាយិទំ ហោតី’’តិ. ឧភោហិបិ ឧបសម្បន្នានុបសម្បន្នេហិ ¶ . ‘‘ឥទំ សល្លេខាយ ន ហោតី’’តិ អបញ្ញត្តេន វុច្ចមានស្ស ‘‘ន តាវាហ’’ន្តិអាទីនិ វទតោ តស្ស ភិក្ខុនោ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា. ‘‘ន ទោសោ ឧម្មត្តកាទីន’’ន្តិ បទច្ឆេទោ.

១៧២០. ‘‘យោ បន ភិក្ខុ បាតិមោក្ខេ ឧទ្ទិស្សមានេ ឯវំ វទេយ្យា’’តិអាទិសិក្ខាបទបាឋតោ (បាចិ. ៤៣៩) ឧទ្ទិដ្ឋេហីតិ ឯត្ថ ‘‘ខុទ្ទានុខុទ្ទកេហិ សិក្ខាបទេហី’’តិ សេសោ. បារាជិកំ ឋបេត្វា អវសេសា ឧបាទាយុបាទាយ ខុទ្ទានុខុទ្ទកាតិ និទ្ទិដ្ឋា. ឯត្ថ កិន្តិ បដិក្ខេបេ, ឯតេហិ កិំ, បយោជនំ នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេហីតិ សមីបត្ថេ វចនសាមញ្ញេន ‘‘ឥមេហី’’តិ ឯតស្ស បរិយាយោ. ‘‘កិំ បនិមេហី’’តិ (បាចិ. ៤៣៩) សិក្ខាបទបាឋេ បដិក្ខេបស្ស ការណំ ទស្សេតិ ‘‘កុក្កុច្ចាទិនិទានតោ’’តិ. ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន វិហេសាវិលេខា គហិតា. ឯត្ថ កុក្កុច្ចំ នាម ‘‘កប្បតិ នុ ខោ, ន កប្បតិ នុ ខោ’’តិ កុក្កុច្ចករណំ. វិហេសា នាម វិប្បដិសារោ. វិលេខា នាម វិចិកិច្ឆាសង្ខាតា មនោវិលេខតា មនោវិលេខា, ឥមេហិ សកលេហិ បទេហិ សិក្ខាបទវិវណ្ណកប្បការោ ទស្សិតោ. ‘‘ឥតិ សិក្ខាបទវិវណ្ណនេ’’តិ ឥតិ-សទ្ទោ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពោ. វិវណ្ណនេតិ និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ.

កុក្កុច្ចាទិនិទានតោ ¶ ឯតេហិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកេហិ សិក្ខាបទេហិ ឧទ្ទិដ្ឋេហិ កិំ ឥតិ សិក្ខាបទវិវណ្ណនេ បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា.

១៧២១. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី វិនយំ វិវណ្ណេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. ឧបសម្បន្នេ វេមតិកោ…បេ… អនុបសម្បន្នសញ្ញី…បេ… បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៤៤១) តីណិ បាចិត្តិយានិ វុត្តានិ. តំ វិនយំ សចេ បន អនុបសម្បន្នស្ស សន្តិកេ វិវណ្ណេតិ, តិកទុក្កដន្តិ យោជនា.

១៧២២-៤. ឧភិន្នម្បីតិ ឧបសម្បន្នានំ, អនុបសម្បន្នានំ ឧភិន្នម្បិ, ‘‘សន្តិកេ’’តិ សេសោ. អញ្ញធម្មវិវណ្ណនេតិ វិនយតោ អញ្ញេសំ សុត្តាភិធម្មានំ វិវណ្ណនេ.

អនាបត្តិវិសយំ ¶ ទស្សេតុមាហ ‘‘នវិវណ្ណេតុកាមស្សា’’តិអាទិ. នវិវណ្ណេតុកាមស្ស ‘‘ហន្ទ សុត្តន្តំ បរិយាបុណ, បច្ឆាបិ វិនយំ បរិយាបុណិស្សសិ’’ ឥតិ ឯវំ វទន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. សទិសា ឯវ សាទិសា.

បឋមគាថាយ ភវិតព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘អញ្ញាណេនា’’តិអាទិគាថា បរិបុណ្ណសម្ពន្ធា សិយាតិ វិញ្ញាយតិ.

អញ្ញាណេនាតិ ឯត្ថ វា ‘‘អាបន្នត្តា’’តិ សេសោ. អាបត្តិមោក្ខោតិ អាបត្តិយា មោក្ខោ. អញ្ញាណេន អាបន្នត្តា ¶ អាបត្តិមោក្ខោ នេវ វិជ្ជតីតិ យោជនា. កិំ កាតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ការេតព្ពោ’’តិអាទិ. យថា ធម្មោ ឋិតោ, តថា ភិក្ខុ ការេតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. ធម្ម-សទ្ទោ បាឡិវាចកោ, បាឡិយំ យថា វុត្តំ, តថា ការេតព្ពោតិ អត្ថោ, ទេសនាគាមិនី អាបត្តិ ចេ, ទេសាបេតព្ពោ, វុដ្ឋានគាមិនី ចេ, វុដ្ឋាបេតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘យថាធម្មោ ការេតព្ពោ’’តិ (បាចិ. ៤៤៤). អញ្ញាណេន អាបន្នត្តា តស្ស អាបត្តិយា មោក្ខោ នត្ថិ. យថា បន ធម្មោ ច វិនយោ ច ឋិតោ, តថា ភិក្ខុ ការេតព្ពោ, ទេសនាគាមិនិំ ចេ អាបន្នោ ហោតិ, ទេសាបេតព្ពោ, វុដ្ឋានគាមិនិំ ចេ, វុដ្ឋាបេតព្ពោតិ អត្ថោ.

១៧២៦. ឧត្តរិន្តិ យថាធម្មករណតោ ឧត្តរិំ. ទុតិយេនេវាតិ ញត្តិទុតិយេនេវ. និន្ទិត្វាតិ ‘‘តស្ស តេ អាវុសោ អលាភា’’តិអាទិនា គរហិត្វា.

១៧២៧. ឯវំ ¶ អារោបិតេ មោហេតិ យថាធម្មករណតោ ឧបរិ យថាវុត្តនយេន តំ បុគ្គលំ គរហិត្វា ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ តស្ស ឯវំ មោហេ អារោបិតេ. បុន យទិ មោហេតីតិ យោជនា. តស្មិំ មោហនកេ បុគ្គលេ បាចិត្តិ វុត្តាតិ យោជនា.

១៧២៨. ទីបិតំ តិកទុក្កដន្តិ ‘‘អធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញី មោហេតិ, វេមតិកោ, អធម្មកម្មសញ្ញី មោហេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៤៤៧) តិកទុក្កដំ ទស្សិតំ. ឯតស្ស វិបរិយាយតោ តិកបាចិត្តិយំ វេទិតព្ពំ. យថាហ ‘‘ធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញី មោហេតិ, វេមតិកោ, អធម្មកម្មសញ្ញី មោហេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៤៤៧). ឯត្ថ កម្មន្តិ មោហារោបនកម្មំ ¶ អធិប្បេតំ. យថាហ ‘‘ធម្មកម្មេតិអាទីសុ មោហារោបនកម្មំ អធិប្បេត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤៤៧).

១៧២៩-៣០. ‘‘ន ច មោហេតុកាមស្សា’’តិអាទីហិ ‘‘អនាបត្តីតិ វិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ ឥទំ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. ‘‘វិត្ថារេន អសុតស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. ឯត្ថ ‘‘បាតិមោក្ខ’’ន្តិ កម្មបទំ អបេក្ខិតព្ពំ. វិត្ថារេន ឩនកទ្វត្តិក្ខត្តុំ សុតស្ស ចាតិ យោជនា. តថាតិ ឥមិនា ‘‘អនាបត្តីតិ វិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ ឥទំ បច្ចាមសតិ.

១៧៣១-២. កុទ្ធោតិ កុបិតោ. បហារំ ទេតីតិ កាយេន វា កាយបដិពទ្ធេន វា និស្សគ្គិយេន វា អន្តមសោ ឧប្បលបត្តេនាបិ បហារំ ទេតិ. យថាហ ‘‘បហារំ ទទេយ្យាតិ កាយេន វា កាយបដិពទ្ធេន វា និស្សគ្គិយេន វា អន្តមសោ ឧប្បលបត្តេនាបិ បហារំ ទេតី’’តិ (បាចិ. ៤៥១). ឯត្ថ ‘‘អញ្ញស្ស ភិក្ខុស្សា’’តិ សេសោ. តស្សាតិ អបេក្ខិត្វា ‘‘យោ’’តិ លព្ភតិ.

អដ្ឋកថាគតំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សម្បហរិតុកាមេនា’’តិអាទិ, ឥមិនា មរណាធិប្បាយេន បហដេ បារាជិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

១៧៣៣. ‘‘ឥតិ ឯវំ កតេ អយំ សង្ឃមជ្ឈេន វិរោចតី’’តិ វិរូបករណាបេក្ខោ វិរូបករណេ អបេក្ខវា តស្ស ច អបេក្ខិតស្ស ភិក្ខុស្ស កណ្ណំ វា នាសំ វា យទិ ឆិន្ទតិ, ទុក្កដន្តិ យោជនា.

១៧៣៤. អនុបសម្បន្នេតិ ¶ ¶ សាមិវចនត្ថេ ភុម្មំ. ‘‘ឥត្ថិយា’’តិអាទីហិ បទេហិ យថារហំ យោជេតព្ពំ ‘‘អនុបសម្បន្នាយ ឥត្ថិយា អនុបសម្បន្នស្ស បុរិសស្សា’’តិ. តិរច្ឆានគតស្សបីតិ ឯត្ថ ‘‘អន្តមសោ’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘អន្តមសោ តិរច្ឆានគតស្សបី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤៥២).

១៧៣៥. ‘‘សចេ បហរតិ ឥត្ថិញ្ចា’’តិ បទច្ឆេទោ. រត្តេន ចេតសាតិ កាយសំសគ្គរាគេន រត្តេន ចិត្តេន. វិនិទ្ទិដ្ឋាតិ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ឱតិណ្ណោ វិបរិណតេន ចិត្តេន មាតុគាមេន សទ្ធិំ កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជេយ្យា’’តិអាទិនា (បារា. ២៧០) ទស្សិតា.

១៧៣៦. មោក្ខាធិប្បាយោតិ តតោ អត្តនោ មោក្ខំ បត្ថេន្តោ. ទោសោ ន វិជ្ជតីតិ ទុក្កដាទិកោបិ ទោសោ នត្ថិ.

១៧៣៧-៩. ហេឋេតុកាមមាយន្តំ ចោរម្បិ វា បច្ចត្ថិកម្បិ វា អន្តរាមគ្គេ បស្សិត្វាតិ យោជនា. ទិស្វា កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘មា ឥធាគច្ឆុបាសកា’’តិអាទិ, អាគមនបដិក្ខេបេន តត្ថេវ តិដ្ឋាតិ វុត្តំ ហោតិ. អាយន្តន្តិ ឯវំ វុត្តេ តំ អនាទិយិត្វា អាគច្ឆន្តំ. យថាហ ‘‘វចនំ អនាទិយិត្វា អាគច្ឆន្ត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤៥៣).

ឯសេវ នយោតិ ‘‘មា អាគច្ឆា’តិ វុត្តេបិ អាគច្ឆន្តំ បហដេ មតេបិ អនាបត្តី’’តិ អយំ នយោ.

១៧៤០. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី, វេមតិកោ, អនុបសម្បន្នសញ្ញី បហារំ ទេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៤៥២) តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ. សេសេតិ អនុបសម្បន្នេ. តិកទុក្កដន្តិ ‘‘អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី, វេមតិកោ ¶ , អនុបសម្បន្នសញ្ញី បហារំ ទេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៤៥២) តិកទុក្កដំ វុត្តំ. អនាណត្តិកត្តា អាហ ‘‘កាយចិត្តសមុដ្ឋាន’’ន្តិ. កាយចិត្តានំ សុខោបេក្ខាបិ សម្ភវន្តីតិ តតោ វិសេសេតុមាហ ‘‘ទុក្ខវេទន’’ន្តិ.

១៧៤១. កាយន្តិ ¶ កាយេកទេសំ ហត្ថាទិអវយវមាហ. វាតិ ទុតិយត្ថសម្បិណ្ឌនេ. កាយពទ្ធន្តិ កាយបដិពទ្ធំ បហរណយោគ្គាយោគ្គេសុ កត្តរយដ្ឋិសត្ថាទីសុ អញ្ញតរំ. សចេ ឧច្ចារេយ្យាតិ សចេ បហរណាការំ ទស្សេត្វា ឧក្ខិបេយ្យ, ឥទំ ‘‘កាយំ វា កាយបដិពទ្ធំ វា’’តិ ឥមេហិ បទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. តស្សាតិ ឧច្ចារិតកាយាទិកស្ស. ឧគ្គិរណបច្ចយាតិ ឧក្ខិបនការណា.

១៧៤២. អសម្បហរិតុកាមេនាតិ បហារទានំ អនិច្ឆន្តេន. ទិន្នត្តាតិ បហារស្ស ទិន្នត្តា. អប្បហរិតុកាមត្តា បុរិមសិក្ខាបទេន បាចិត្តិយំ ន ហោតិ, ឧគ្គិរិតុកាមតាយ កតបយោគស្ស ឧគ្គិរណមត្តេ អដ្ឋត្វា បហារស្ស ទិន្នត្តា ឥមិនាបិ បាចិត្តិយំ ន ហោតិ, អជ្ឈាសយស្ស, បយោគស្ស ច អសុទ្ធត្តា អនាបត្តិយាបិ ន ភវិតព្ពន្តិ ទុក្កដំ វុត្តំ.

១៧៤៣. សចេ តេន បហារេន ភិក្ខុនោ ហត្ថាទីសុបិ យំ កិញ្ចិ អង្គំ ភិជ្ជតិ, បហដស្ស បហារទាយកស្ស ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ.

១៧៤៤. សេសោ វិនិច្ឆយោ ‘‘មោក្ខាធិប្បាយោ’’តិអាទិកោ ឥធ អវុត្តោ វិនិច្ឆយោ សមុដ្ឋានាទិនា សទ្ធិំ អនន្តរេ វុត្តនយេន វិនយញ្ញុនា វេទិតព្ពោតិ យោជនា. ‘‘តិរច្ឆានាទីនំ ¶ វច្ចករណាទិំ ទិស្វាន បលាបេតុកាមតាយ កុជ្ឈិត្វាបិ ឧគ្គិរន្តស្ស មោក្ខាធិប្បាយោ ឯវា’’តិ វទន្តិ.

១៧៤៥. អមូលកេនាតិ ទិដ្ឋាទិមូលវិរហិតេន, ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខុ’’ន្តិ សេសោ. សង្ឃាទិសេសេនាតិ តេរសន្នំ អញ្ញតរេន. តស្សាតិ ចោទកស្ស, ចោទាបកស្ស វា បាបភិក្ខុនោ. សចេ ចុទិតកោ តស្មិំ ខណេ ‘‘ឯស មំ ចោទេតី’’តិ ជានាតិ, បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា, ឥមិនា ‘‘សចេ ឯវំ ន ជានាតិ, ចិរេន វា ជានាតិ, ទុក្កដំ ហោតី’’តិ សិទ្ធំ.

១៧៤៦. តត្ថាតិ ឧបសម្បន្នេ. តិកបាចិត្តិយន្តិ ‘‘ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី អមូលកេន សង្ឃាទិសេសេន អនុទ្ធំសេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. វេមតិកោ…បេ… អនុបសម្បន្នសញ្ញី អមូលកេន សង្ឃាទិសេសេន អនុទ្ធំសេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៤៦២) តិកបាចិត្តិយំ ¶ . ទិដ្ឋាចារវិបត្តិយា ចោទកោ ទុក្កដាបត្តីតិ អមូលិកាយ ទិដ្ឋិវិបត្តិយា វា អាចារវិបត្តិយា វា អនុទ្ធំសេន្តស្ស ទុក្កដាបត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ. សេសេ ចាតិ អនុបសម្បន្នេ. តិកទុក្កដន្តិ អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន តីណិ ទុក្កដានិ ហោន្តីតិ អត្ថោ.

១៧៤៧. ‘‘តថាសញ្ញិស្ស អនាបត្តី’’តិ បទច្ឆេទោ. តថាសញ្ញិស្សាតិ សមូលកសញ្ញិស្ស.

១៧៤៨-៩. សញ្ចិច្ចាតិ តស្ស បរិបុណ្ណវីសតិវស្សាទិភាវំ ជានន្តោយេវ. ភិក្ខុនោតិ ឯត្ថ ‘‘អញ្ញស្សា’’តិ សេសោ ¶ . ឩនវីសតិវស្សោ ត្វំ មញ្ញេតិ ឯត្ថ ‘‘មញ្ញេ’’តិ ឥមិនា បរិកប្បត្ថវាចិនា និបាតេន ‘‘ឧទកំ មញ្ញេ អាទិត្ត’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ៣៨៣) វិយ មុសាវាទាបត្តិយា អវិសយតំ ទីបេតិ. ហិតេសិតាយ អនុសិដ្ឋិទានាទិកេ តថារូបេ អញ្ញស្មិំ បច្ចយេ ការណេ អសតិ ‘‘ឩនវីសតិវស្សោ ត្វំ មញ្ញេ’’ ឥតិ ឯវមាទិនា អញ្ញស្ស ភិក្ខុនោ យោ ភិក្ខុ សចេ សញ្ចិច្ច កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេយ្យ, តស្ស ឯវំ កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេន្តស្ស ភិក្ខុនោ វាចាយ វាចាយ បាចិត្តិ ហោតីតិ យោជនា.

១៧៥០. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី សញ្ចិច្ច កុក្កុច្ចំ ឧបទហតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. វេមតិកោ…បេ… អនុបសម្បន្នសញ្ញី សញ្ចិច្ច កុក្កុច្ចំ ឧបទហតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៤៦៧) តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ. សេសេ ចាតិ អនុបសម្បន្នេ ច. តិកទុក្កដន្តិ អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន តិកទុក្កដំ. វជ្ជមេវ វជ្ជតា.

១៧៥១. ហិតេសិតាយ ភាសតោតិ សម្ពន្ធោ. មា ឯវន្តិ ឯត្ថ ‘‘ករោហី’’តិ សេសោ, បុនបិ មា ឯវំ ករោហីតិ អត្ថោ. ‘‘អហំ តំ ឥត្ថិយា សហ និសិន្នំ មញ្ញេ, តយា វិកាលេ ភុត្តំ មញ្ញេ, បុន មា ឯវំ ករោហិ’’ ឥតិ ហិតេសិតាយ ភាសតោ អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា.

១៧៥៣. ភណ្ឌនំ ¶ នាម កលហោ, ភណ្ឌនំ ជាតំ យេសន្តិ វិគ្គហោ, ជាតភណ្ឌនានន្តិ អត្ថោ, ‘‘វចន’’ន្តិ សេសោ. សោតុំ ឧបស្សុតិំ តិដ្ឋេយ្យាតិ យោជនា. ឧបេច្ច សុយ្យតិ ឯត្ថាតិ ហិ ឧបស្សុតិ, ឋានំ, យំ ឋានំ ឧបគតេន សក្កា ហោតិ កថេន្តានំ សទ្ទំ សោតុំ, តត្ថាតិ អត្ថោ. យោ ¶ បន ភិក្ខុ ភណ្ឌនជាតានំ ភិក្ខូនំ វចនំ សោតុំ ឧបស្សុតិំ សចេ តិដ្ឋេយ្យ, តស្ស បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា.

១៧៥៤. ចោទេតុកាមតាយ គច្ឆតោ អស្សាតិ យោជនា.

១៧៥៥. សោតុន្តិ បច្ឆតោ គច្ឆន្តានំ ភណ្ឌនជាតានំ វចនំ សោតុំ. ឱហីយន្តស្សាតិ បកតិគមនំ ហាបេត្វា ឱសក្កន្តស្ស. បុរតោ គច្ឆតោ ភិក្ខុស្ស ទុក្កដន្តិ យោជនា. គច្ឆតោ តុរិតំ វាបីតិ បុរតោ គច្ឆន្តានំ ភណ្ឌនជាតានំ វចនំ សោតុំ បច្ឆតោ សីឃំ គច្ឆន្តស្សាបិ. អយមេវ វិនិច្ឆយោតិ បទេ បទេ អយំ ឯវ វិនិច្ឆយោ.

១៧៥៦. អត្តនោ ឋិតោកាសន្តិ សម្ពន្ធោ. ឧក្កាសិត្វាបិ វាតិ ឧក្កាសិតសទ្ទំ កត្វា វា. ឯត្ថ អហន្តិ វា វត្វា ញាបេតព្ពន្តិ យោជនា.

១៧៥៧. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន. សេសេ ចាតិ អនុបសម្បន្នេ. តិកទុក្កដំ អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញិវេមតិកអនុបសម្បន្នសញ្ញីនំ វសេន.

១៧៥៨. ឱរមិស្សន្តិ មយា គហិតទុគ្គាហតោ វិរមិស្សាមិ.

១៧៥៩. កាយចិត្តតោ ច កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋានតោ ថេយ្យសត្ថសមុដ្ឋានំ. សិយា កិរិយំ សោតុកាមតាយ គមនវសេន, សិយា អកិរិយំ ឋិតដ្ឋានំ អាគន្ត្វា មន្តយមានំ អជានាបនវសេន, តេនាហ ‘‘ឥទំ ហោតិ ក្រិយាក្រិយ’’ន្តិ. គមនេន សិជ្ឈនតោ កាយកម្មំ ¶ . តុណ្ហីភាវេន សិជ្ឈនតោ វចីកម្មំ. សទោសន្តិ សាវជ្ជំ, អកុសលចិត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

១៧៦០. ធម្មិកានន្តិ ¶ ធម្មេន វិនយេន សត្ថុសាសនេន កតានំ. កម្មានន្តិ អបលោកនកម្មំ, ញត្តិកម្មំ, ញត្តិទុតិយកម្មំ, ញត្តិចតុត្ថកម្មន្តិ ឥមេសំ ចតុន្នំ កម្មានំ. ខីយតីតិ អរុចិំ បកាសេតិ.

១៧៦១. ឧភយត្ថាតិ អធម្មេ, ធម្មេ ច.

១៧៦២. អធម្មេនាតិ ឯត្ថ ‘‘កម្មេនា’’តិ សេសោ, ធម្មវិរុទ្ធេន កម្មេនាតិ អត្ថោ. ‘‘កម្មស្មិ’’ន្តិ ឥទំ វិភត្តិំ វិបរិណាមេត្វា ‘‘កម្មេនា’’តិ អនុវត្តេតព្ពំ. វគ្គេនាតិ ‘‘ឆន្ទារហានំ ឆន្ទោ អាហដោ ហោតិ, សម្មុខីភូតា ន បដិក្កោសន្តី’’តិ (មហាវ. ៣៨៧) វុត្តសាមគ្គិលក្ខណស្ស វិរុទ្ធត្តា អសមគ្គេន, ឯត្ថ ‘‘សង្ឃេនា’’តិ សេសោ. ‘‘តថា អកម្មារហស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘អធម្មេន កម្មេន ឥមេ កម្មំ ករោន្តី’’តិ ច ‘‘អសមគ្គេន សង្ឃេន ឥមេ កម្មំ ករោន្តី’’តិ ច ‘‘អធម្មេន កម្មេន វគ្គេន សង្ឃេន ឥមេ កម្មំ ករោន្តី’’តិ ច តថា ‘‘អកម្មារហស្ស ឥមេ កម្មំ ករោន្តី’’តិ ច ញត្វា យោ ខីយតិ, តស្ស ច អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា.

១៧៦៤-៥. អារោចិតំ វត្ថុ យាវ ន វិនិច្ឆិតំ វាតិ យោជនា, ‘‘ចោទកេន ច ចុទិតកេន ច អត្តនោ កថា កថិតា, អនុវិជ្ជកោ សម្មតោ, ឯត្តាវតាបិ វត្ថុមេវ អារោចិតំ ហោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤៨១) អដ្ឋកថាយ វុត្តត្តា អារោចិតំ វត្ថុ យាវ ន វិនិច្ឆិតំ ហោតីតិ អត្ថោ. ញត្តិ វា ឋបិតា ¶ , កម្មវាចា និដ្ឋំ យាវ ន គច្ឆតិ, ឯតស្មិំ…បេ…ហោតិ អាបត្តិ ទុក្កដន្តិ យោជនា.

១៧៦៦. ឆន្ទំ អទត្វា ហត្ថបាសេ ជហិតេ តស្ស បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា.

១៧៦៧-៩. អធម្មេបិ កម្មស្មិំ ធម្មកម្មន្តិ សញ្ញិនោ ទុក្កដន្តិ យោជនា. ធម្មកម្មេ ច អធម្មកម្មសញ្ញិនោ អនាបត្តិ ឥធ ន វុត្តា, បាឡិយំ បន វុត្តត្តា ឥធាបិ យោជេតព្ពា. ‘‘សង្ឃស្ស ភណ្ឌនាទីនិ ភវិស្សន្តី’’តិ សញ្ញិនោ គច្ឆតោ ច យោ វា គិលានោ ហោតិ, តស្ស គច្ឆតោ ¶ ច គិលានស្ស ករណីយេ សតិ គច្ឆតោ ច កម្មំ នកោបេតុកាមស្ស គច្ឆតោ ច បស្សាវនាទិនា បីឡិតស្ស គច្ឆតោ ច ‘‘អាគមិស្សាមិ’’ឥតិ ឯវំ គច្ឆតោបិ ន ទោសតាតិ យោជនា. តត្ថ ទោសោ ឯវ ទោសតា, អាបត្តិ, នទោសតា អនាបត្តិ. ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា គមនេន, ឆន្ទស្ស អទានេន ច អាបជ្ជនតោ ក្រិយាក្រិយំ.

១៧៧០-១. សមគ្គេន សង្ឃេន សទ្ធិន្តិ សមានសំវាសកេន សមានសីមាយំ ឋិតេន សង្ឃេន សទ្ធិំ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សមគ្គោ នាម សង្ឃោ សមានសំវាសកោ សមានសីមាយំ ឋិតោ’’តិ (បាចិ. ៤៨៦). ចីវរន្តិ វិកប្បនុបគមាហ. យថាហ ‘‘ចីវរំ នាម ឆន្នំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ ចីវរំ វិកប្បនុបគំ បច្ឆិម’’ន្តិ (បាចិ. ៤៨៦). សម្មតស្សាតិ សេនាសនបញ្ញាបកាទិសម្មុតិំ បត្តេសុ អញ្ញតរស្ស. ខីយតីតិ ‘‘យោ យោ មិត្តោ, តស្ស តស្ស ទេន្តី’’តិអាទិនា នយេន អវណ្ណំ ភណតិ.

ធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញិវេមតិកអធម្មកម្មសញ្ញីនំ វសេន តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ.

១៧៧២-៤. សង្ឃេនាសម្មតស្សាបិ ¶ ចីវរំ, អញ្ញមេវ វា តថេវ សមគ្គេន សង្ឃេន ទត្វា ខីយតិ, តស្ស ទុក្កដន្តិ យោជនា. អនុបសម្បន្នេ តថេវ សមគ្គេន សង្ឃេន ទិន្នេ សព្ពត្ថ ចីវរេ, អញ្ញបរិក្ខារេ ច ទុក្កដន្តិ យោជនា. អនុបសម្បន្នេតិ សម្បទានត្ថេ ភុម្មំ, អនុបសម្បន្នស្សាតិ អត្ថោ.

សភាវតោ ឆន្ទាទីនំ វសេនេវ ករោន្តំ ខីយន្តស្ស ច អនាបត្តីតិ យោជនា. នយា វិនិច្ឆយក្កមា.

១៧៧៥. ឥទំ ទ្វាទសមន្តិ សម្ពន្ធោ, ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ជានំ សង្ឃិកំ លាភំ បរិណតំ បុគ្គលស្ស បរិណាមេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៤៩០) ឥមំ ទ្វាទសមំ សិក្ខាបទន្តិ អត្ថោ. តិំសកកណ្ឌស្មិំ និស្សគ្គិយកណ្ឌេ. អន្តិមេនាតិ ឯត្ថ ‘‘សិក្ខាបទេនា’’តិ បករណតោ លព្ភតិ. ច-សទ្ទោ ¶ ឯវការត្ថោ. ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ជានំ សង្ឃិកំ លាភំ បរិណតំ អត្តនោ បរិណាមេយ្យ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បារា. ៦៥៨) ឥមិនា អន្តិមេនេវ សិក្ខាបទេន សព្ពថា សព្ពំ វត្តព្ពំ តុល្យន្តិ យោជនា. អយមេវ វិសេសតាតិ ឯត្ថ វិសេសោយេវ វិសេសតា, អយមេវ វិសេសោតិ អត្ថោ.

១៧៧៦. តត្ថាតិ តស្មិំ និស្សគ្គិយាវសានេ សិក្ខាបទេ. អត្តនោ បរិណាមនាតិ អត្តនោ បរិណាមនហេតុ.

១៧៧៧-៨. យោ ¶ បន ភិក្ខុ ទេវិយា វាបិ រញ្ញោ វាបិ អវិទិតាគមនោ អប្បដិសំវិទិតាគមនោ សយនីយឃរា រាជស្មិំ អនិក្ខន្តេ, ទេវិយា អនិក្ខន្តាយ តស្ស សយនីយឃរស្ស ឧម្មារំ ឥន្ទខីលំ សចេ អតិក្កមេយ្យ, តស្ស ភិក្ខុនោ បឋមេ បាទេ ទុក្កដំ សិយា, ទុតិយេ បាទេ បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា.

១៧៧៩. បដិសំវិទិតេតិ អត្តនោ អាគមនេ និវេទិតេ. នេវបដិសំវិទិតសញ្ញិនោតិ អនិវេទិតសញ្ញិនោ. តត្ថាតិ តស្មិំ បដិសំវិទិតាគមនេ. វេមតិកស្សាតិ ‘‘បដិសំវិទិតំ នុ ខោ, ន បដិសំវិទិតំ នុ ខោ’’តិ សំសយមាបន្នស្ស.

១៧៨០-១. នេវ ខត្តិយស្ស អប្បដិសំវិទិតេបិ វា ន ខត្តិយាភិសេកេន អភិសិត្តស្ស អប្បដិសំវិទិតេបិ វា បវិសតោ ន ទោសោតិ យោជនា, ឯវរូបានំ អនិវេទិតេបិ បវិសន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ.

ឧភោសុ រាជិនិ ច ទេវិយា ច សយនិឃរតោ ពហិ និក្ខន្តេសុ បវិសតោបិ វា ឧភិន្នំ អញ្ញតរស្មិំ និក្ខន្តេ បវិសតោបិ វា ន ទោសោតិ យោជនា. កថិនេនាតិ ឯត្ថ ‘‘សមុដ្ឋានាទិនា សម’’ន្តិ សេសោ, ឥទំ សិក្ខាបទំ សមុដ្ឋានាទិវសេន កថិនសិក្ខាបទេន សមានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សយនីយឃរប្បវេសោ ក្រិយំ. អប្បដិសំវេទនំ អក្រិយំ.

១៧៨២. រជតំ ¶ , ជាតរូបំ វា អត្តនោ អត្ថាយ ឧគ្គណ្ហន្តស្ស, ឧគ្គណ្ហាបយតោបិ វា តស្ស និស្សគ្គិយាបត្តីតិ យោជនា.

១៧៨៣. គណបុគ្គលសង្ឃានំ អត្ថាយ ចេតិយេ នវកម្មស្ស អត្ថាយ ឧគ្គណ្ហាបយតោ, ឧគ្គណ្ហតោបិ វា ទុក្កដំ ហោតីតិ ¶ យោជនា. ជាតរូបរជតានំ សរូបំ និស្សគ្គិយេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

១៧៨៤. មុត្តាទិរតនម្បិ វុត្តសរូបមេវ. សង្ឃាទីនម្បីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន គណបុគ្គលចេតិយានំ សង្គហោ.

១៧៨៥-៦. យំ កិញ្ចិ គិហិសន្តកំ សចេ កប្បិយវត្ថុ វា ហោតុ, អកប្បិយវត្ថុ វាបិ ហោតុ, មាតុកណ្ណបិឡន្ធនំ តាលបណ្ណម្បិ វា ហោតុ, ភណ្ឌាគារិកសីសេន បដិសាមយតោ តស្ស បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា.

១៧៨៧. ន និធេតព្ពមេវាតិ ន បដិសាមេតព្ពមេវ.

១៧៨៨. ឯសោ ហិ យស្មា បលិពោធោ នាម, តស្មា ឋបេតុំ បន វដ្ដតីតិ យោជនា.

១៧៨៩. អនុញ្ញាតេ ឋានេតិ ឯត្ថ ‘‘បតិត’’ន្តិ សេសោ. ឯត្ថ អនុញ្ញាតដ្ឋានំ នាម អជ្ឈារាមោ វា អជ្ឈាវសថោ វា. យថាហ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ រតនំ វា រតនសម្មតំ វា អជ្ឈារាមេ វា អជ្ឈាវសថេ វា ឧគ្គហេត្វា វា ឧគ្គហាបេត្វា វា និក្ខិបិតុំ ‘យស្ស ភវិស្សតិ, សោ ហរិស្សតី’’តិ (បាចិ. ៥០៤). ឯត្ថ ច អជ្ឈារាមោ នាម បរិក្ខិត្តស្ស អន្តោបរិក្ខេបោ, អបរិក្ខិត្តស្ស ទ្វិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ អន្តោ. អជ្ឈាវសថោ នាម បរិក្ខិត្តស្ស អន្តោបរិក្ខេបោ, អបរិក្ខិត្តស្ស មុសលបាតព្ភន្តរំ. ‘‘ឧគ្គហេត្វា’’តិ ឥទំ ឧបលក្ខណំ, ឧគ្គហាបេត្វាតិបិ វុត្តំ ហោតិ.

១៧៩០-១. អនុញ្ញាតេ បន ឋានេ យថាវុត្តអជ្ឈារាមាទិកេ ឋានេ រតនំ វា រតនសម្មតំ វា មនុស្សានំ ឧបភោគបរិភោគំ វា សយនភណ្ឌំ វា គហេត្វា និក្ខិបន្តស្ស, រតនសម្មតំ ¶ វិស្សាសំ ¶ គណ្ហន្តស្ស ច តាវកាលិកមេវ វា គណ្ហន្តស្ស ឧភយត្ថ ឧម្មត្តកាទីនញ្ច ន ទោសោតិ យោជនា.

សញ្ចរិត្តសមោទយន្តិ ឯត្ថ ‘‘សមុដ្ឋានាទិនា ឥទំ សិក្ខាបទ’’ន្តិ វត្តព្ពំ, ឥទំ សិក្ខាបទំ សមុដ្ឋានាទិនា សញ្ចរិត្តសមជាតិកន្តិ អត្ថោ.

១៧៩៣-៤. សន្តន្តិ ចារិត្តសិក្ខាបទេ វុត្តសរូបំ. អនាបុច្ឆាតិ ‘‘វិកាលេ គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆាមី’’តិ អនាបុច្ឆិត្វា. បច្ចយំ វិនាតិ តាទិសំ អច្ចាយិកំ ករណីយំ វិនា. បរិក្ខេបោក្កមេតិ បរិក្ខេបស្ស អន្តោបវេសេ. ឧបចារោក្កមេតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

១៧៩៥. អថាតិ វាក្យន្តរារម្ភេ.

១៧៩៦. តតោ អញ្ញន្តិ បឋមំ វិកាលេ គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆិត្វា តតោ បវិដ្ឋគាមតោ អញ្ញំ គាមំ. បុន តតោតិ ទុតិយគាមមាហ. កត្ថចិ បោត្ថកេ ‘‘អាបុច្ឆនេ កិច្ច’’ន្តិ បាឋោ ទិស្សតិ, ‘‘អាបុច្ឆនកិច្ច’’ន្តិ បាឋោយេវ បន យុត្តតរោ. យថាអាកង្ខិតបមាណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘គាមសតេបិ វា’’តិ.

១៧៩៧. បស្សម្ភេត្វានាតិ បដិវិនោទេត្វា. អន្តរា អញ្ញំ គាមំ បវិសន្តិ ចេតិ យោជនា.

១៧៩៨-៩. កុលឃរេ វា អញ្ញត្ថ អាសនសាលាយ វា ភត្តកិច្ចំ កត្វា យោ ភិក្ខុ សប្បិភិក្ខាយ វា តេលភិក្ខាយ វា សចេ ចរិតុកាមោ សិយាតិ យោជនា.

បស្សេតិ ¶ បកតិវចនសវនារហេ អត្តនោ សមីបេ, ឯតេនេវ ឯត្តកា ឋានា ទូរីភូតោ អសន្តោ ¶ នាម ហោតីតិ ព្យតិរេកតោ លព្ភតីតិ ទស្សេតិ. អសន្តេតិ អវិជ្ជមានេ វា វុត្តប្បមាណតោ ទូរីភូតេ វា. នត្ថីតិ ឯត្ថ ‘‘ចិន្តេត្វា’’តិ សេសោ.

១៨០២. អនោក្កម្មាតិ អនុបសក្កិត្វា. មគ្គាតិ គន្តព្ពមគ្គា.

១៨០៣. តិកបាចិត្តិយន្តិ វិកាលេ វិកាលសញ្ញិវេមតិកកាលសញ្ញីនំ វសេន តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ.

១៨០៤. អច្ចាយិកេ កិច្ចេ វាបីតិ សប្បទដ្ឋាទីនំ ភេសជ្ជបរិយេសនាទិកេ អចិរាយិតព្ពកិច្ចេ សតិ គច្ឆតោ.

១៨០៥. អន្តរារាមន្តិ គាមព្ភន្តរេ សង្ឃារាមំ. ភិក្ខុនីនំ ឧបស្សយន្តិ ភិក្ខុនិវិហារំ. តិត្ថិយានំ ឧបស្សយន្តិ តិត្ថិយារាមំ.

១៨០៦-៧. អន្តរារាមាទិគមនេ ន កេវលំ អនាបុច្ឆា គច្ឆតោយេវ, កាយពន្ធនំ អពន្ធិត្វា, សង្ឃាដិំ អបារុបិត្វា គច្ឆន្តស្សាបិ អនាបត្តិ.

អាបទាសុបីតិ សីហោ វា ព្យគ្ឃោ វា អាគច្ឆតិ, មេឃោ វា ឧដ្ឋេតិ, អញ្ញោ វា កោចិ ឧបទ្ទវោ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវរូបាសុ អាបទាសុបិ ពហិគាមតោ អន្តោគាមំ គច្ឆតោ អនាបត្តីតិ អត្ថោ.

១៨០៨. អដ្ឋិទន្តមយំ វាបិ វិសាណជំ វាបិ សូចិឃរន្តិ យោជនា. អដ្ឋិ នាម យំ កិញ្ចិ អដ្ឋិ. ទន្តោតិ ហត្ថិទន្តោ. វិសាណំ នាម យំ កិញ្ចិ វិសាណំ.

១៨០៩. លាភេតិ ¶ បដិលាភេ. ភេទនកន្តិ ភេទនមេវ ភេទនកំ, តំ អស្ស អត្ថីតិ ភេទនកំ, បឋមំ ភិន្ទិត្វា បច្ឆា ទេសេតព្ពត្តា តំ ភេទនកំ អស្ស បាចិត្តិយស្ស អត្ថីតិ ភេទនកំ, បាចិត្តិយំ, អស្សត្ថិអត្ថេ អ-ការបច្ចយោ.

១៨១០-១. ‘‘អនាបត្តិ ¶ អរណិកេ’’តិ បទច្ឆេទោ. អរណិកេតិ អរណិធនុកេ. វិធេតិ កាយពន្ធនស្ស វិធកេ. អញ្ជនិកាតិ អញ្ជនិនាឡិកា. ទកបុញ្ឆនិយាតិ នហាតស្ស គត្តេ ឧទកបុញ្ឆនបេសិកាយ. វាសិជដេតិ វាសិទណ្ឌកេ.

១៨១២-៣. មញ្ចបីឋសរូបំ ទុតិយេ ភូតគាមវគ្គេ ចតុត្ថសិក្ខាបទេ វុត្តមេវ. ‘‘សុគតង្គុលេន អដ្ឋង្គុលបាទក’’ន្តិ អដ្ឋង្គុលបាទកស្ស អាគតត្តា ‘‘អដ្ឋង្គុលប្បមាណេនា’’តិ ឯត្ថ ‘‘បាទេនា’’តិ សេសោ.

ហេដ្ឋិមាដនិន្តិ អដនិយា ហេដ្ឋិមតលំ. អដនិយា ហេដ្ឋិមំ ហេដ្ឋិមាដនី, តំ ឋបេត្វា, អញ្ញត្រ ហេដ្ឋិមាយ អដនិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ទេសនាបុព្ពភាគិយេន មញ្ចបាទច្ឆេទេន សហ វត្តតីតិ សច្ឆេទា. តំ បមាណំ. អតិក្កមតោតិ អតិក្កាមយតោ, គាថាពន្ធវសេន យ-ការលោបោ.

១៨១៥. បមាណេន ករោន្តស្សាតិ អដនិយា ហេដ្ឋា វឌ្ឍកិរតនប្បមាណេន បាទេន យោជេត្វា ករោន្តស្ស, ឯតេនេវ ‘‘ឩនកំ ករោន្តស្សា’’តិ ឥទំ ឧបលក្ខិតំ. តស្សាតិ តស្ស អប្បមាណិកស្ស. ឆិន្ទិត្វាតិ អដនិតោ ហេដ្ឋា វឌ្ឍកិរតនាតិរិត្តំ ឋានំ ឆិន្ទិត្វា.

១៨១៦. បមាណតោ និខណិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘អធិក’’ន្តិ សាមត្ថិយា លព្ភតិ, បមាណតោ អធិកំ ឋានំ និខណិត្វា, អន្តោភូមិំ ¶ បវេសេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧត្តានំ វាបីតិ ឧទ្ធំ បាទំ កត្វា ភូមិយំ វា ទារុឃដិកាសុ វា ឋបេត្វា. អដ្ដំ វា ពន្ធិត្វា បរិភុញ្ជតោតិ ឧក្ខិបិត្វា តុលាសង្ឃាដេ ឋបេត្វា អដ្ដំ ពន្ធិត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិ.

១៨១៧. តូលំ ឱនទ្ធមេត្ថាតិ តូលោនទ្ធំ, តូលំ បក្ខិបិត្វា ឧបរិ ចិមិលិកាយ ឱនទ្ធំ, ‘‘តូលំ នាម តីណិ តូលានិ រុក្ខតូលំ លតាតូលំ បោដកិតូល’’ន្តិ (បាចិ. ៥២៨) វុត្តតូលានំ ¶ អញ្ញតរំ បក្ខិបិត្វា ឧបរិ បិលោតិកាយ សិព្ពិត្វា កតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បោដកិតូលន្តិ ឯរកតូលាទិ យំ កិញ្ចិ តិណជាតីនំ តូលំ. ឧទ្ទាលនមេវ ឧទ្ទាលនកំ, តំ អស្ស អត្ថីតិ ឧទ្ទាលនកន្តិ វុត្តនយមេវ. អតិក្កន្តា ឦតិ ឧបទ្ទវោ យេន សោ អនីតិ, ភគវា, តេន អនីតិនា.

១៨១៨. អាយោគេតិ អាយោគបត្តេ. ពន្ធនេតិ កាយពន្ធនេ. អំសពទ្ធកេតិ អំសពន្ធនកេ. ពិព្ពោហនេតិ ឧបធានេ. ថវិកាតិ បត្តថវិកា. ថវិកាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន សិបាដិកាទីនំ សង្គហោ. ថវិកាទីសុ តូលោនទ្ធេសុ បរិភុត្តេសុ ភិក្ខុនោ អនាបត្តីតិ យោជនា.

១៨១៩. អញ្ញេន ច កតន្តិ ឯត្ថ ‘‘មញ្ចំ វា បីឋំ វា’’តិ បករណតោ លព្ភតិ. ឧទ្ទាលេត្វាតិ បិលោតិកំ ឧប្បាដេត្វា តូលំ អបនេត្វា. នយាតិ សមុដ្ឋានាទយោ.

១៨២០. និសីទនន្តិ និសីទនចីវរំ. បមាណតោតិ ‘‘តត្រិទំ បមាណំ, ទីឃសោ ទ្វេ វិទត្ថិយោ សុគតវិទត្ថិយា, តិរិយំ ទិយឌ្ឍំ ¶ , ទសា វិទត្ថី’’តិ (បាចិ. ៥៣១) វុត្តបមាណតោ. បមាណាតិក្កមេ បយោគេ តស្ស ទុក្កដំ សិយាតិ យោជនា.

១៨២១. សច្ឆេទន្តិ បមាណតោ អតិរិត្តបទេសស្ស ឆេទនកិរិយាសហិតបដិកម្មំ បាចិត្តិយមុទីរិតន្តិ អត្ថោ. តស្សាតិ និសីទនស្ស. ទ្វីសុ ឋានេសុ ផាលេត្វា តិស្សោ ទសា កាតព្ពា សិយុន្តិ យោជនា.

១៨២២. តទូនកន្តិ តតោ បមាណតោ ឩនកំ. វិតានាទិំ ករោន្តស្សាតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន អត្ថរណសាណិបាការភិសិពិព្ពោហនានំ សង្គហោ. ‘‘សញ្ចរិត្តសមា នយា’’តិ ឥទំ វុត្តត្ថមេវ.

១៨២៣. រោគេតិ កណ្ឌុបិឡកាទិរោគេ សតិ. យថាហ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ យស្ស កណ្ឌុ ¶ វា បិឡកាវា អស្សាវោ វា ថុល្លកច្ឆុ វា អាពាធោ, តស្ស កណ្ឌុបដិច្ឆាទិ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៤). ឯត្ថ កណ្ឌូតិ កច្ឆុ. បិឡកាតិ លោហិតតុណ្ឌិកា សុខុមបិឡកា. អស្សាវោតិ អរិសភគន្ទលមធុមេហាទិវសេន អសុចិបគ្ឃរណំ. ថុល្លកច្ឆុ វា អាពាធោតិ មហាបិឡកាពាធោ វុច្ចតិ. បមាណតោតិ ‘‘តត្រិទំ បមាណំ, ទីឃសោ ចតស្សោ វិទត្ថិយោ សុគតវិទត្ថិយា, តិរិយំ ទ្វេ វិទត្ថិយោ’’តិ (បាចិ. ៥៣៨) វុត្តប្បមាណតោ.

១៨២៥. បមាណេនេវាតិ ‘‘តត្រិទំ បមាណំ, ទីឃសោ ឆ វិទត្ថិយោ សុគតវិទត្ថិយា, តិរិយំ អឌ្ឍតេយ្យា’’តិ (បាចិ. ៥៤៣) វុត្តប្បមាណេនេវ. បមាណាតិក្កមេតិ វស្សិកសាដិកាយ យថាវុត្តបមាណតោ ¶ អតិក្កមនេ, និមិត្តត្ថេ ចេតំ ភុម្មំ. តស្ស ភិក្ខុស្ស. នយោតិ ឆេទនបាចិត្តិយាទិកោ វិនិច្ឆយនយោ.

១៨២៦. សុគតស្ស ចីវរេន តុល្យប្បមាណំ ចីវរំ យោ ភិក្ខុ សចេ ការេយ្យ, តស្ស ចីវរស្ស ករណេ តស្ស ភិក្ខុស្ស ទុក្កដំ សិយាតិ យោជនា. តុល្យំ បមាណំ យស្សាតិ វិគ្គហោ.

១៨២៧. អត្តនោ វត្ថានំ ករណការាបនំ វិនា អញ្ញតោ បដិលាភោ នាម នត្ថិ, សូចិកម្មបរិយោសានេ ចីវរសរូបស្ស បដិលាភោយេវេត្ថ បដិលាភោតិ វិញ្ញាយតិ.

១៨២៨. តស្សាតិ យំ ‘‘សុគតស្ស ចីវរេនា’’តិ វុត្តំ, តស្ស សុគតចីវរស្ស. ទីឃសោ បមាណេន សុគតស្ស វិទត្ថិយា នវ វិទត្ថិយោ, តិរិយំ បមាណេន ឆ វិទត្ថិយោ វិនិទ្ទិដ្ឋា សិក្ខាបទេយេវ កថិតាតិ យោជនា.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

បាចិត្តិយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.